Jan Mojak Jacek Widło Sądowy zastaw rejestrowy w systemie praw

Jan Mojak Jacek Widło Sądowy zastaw rejestrowy w systemie praw

Rejent • rok 9 . nr 4(96)
kwiecień 1999 r.
Jan Mojak
Jacek Widło
Sądowy zastaw rejestrowy w systemie praw rzeczowych
I. Uwagi ogólne
Wprowadzenie od 1 stycznia 1998 r.1 do systemu zabezpieczeń wierzytelności zastawu rejestrowego stanowi istotny krok w rozwoju tego rodzaju
zabezpieczeń rzeczowych. Instytucja ta, niewątpliwie bardzo przydatna w
prawie polskim, które dotychczas znało jedynie zastaw posesoryjny jako
formę zabezpieczeń na rzeczach ruchomych (oraz wąską regulację zastawu
na prawach), zwiększa w sposób istotny zdolność kredytową przedsiębiorców.
Co prawda istniał dotąd tzw. bankowy zastaw rejestrowy, który pozwalał na ustanowienie na rzecz banku-zastawnika zastawu na rzeczach ruchomych zastawcy, z pozostawieniem ich w jego posiadaniu, i powstawał z
chwilą wpisu umowy do prowadzonego przez banku rejestru. Bankowy
zastaw rejestrowy został stworzony na potrzeby scentralizowanej gospodarki planowej, opartej na państwowym kredytowaniu przedsiębiorstw. W
ten sposób ujęty zastaw stanowił w istocie bardziej figurę ewidencyjną,
aniżeli rzeczywiste zabezpieczenie, które nie było wówczas realnie potrzebne2. Ten sposób zabezpieczenia wierzytelności nie zdał egzaminu, co
szczególnie ujawniła gruntowna transformacja ustroju gospodarczego Pol1
Ustawa z dnia 6 grudnia 1996 o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (Dz.U. Nr 149,
poz. 703 z późn. zm.),
2
Zob. E. N i e z b e c k a, J. M o j a k, Ustawa o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów.
Komentarz, Lublin 1997, s. 8.
69
Jan Mojak, Jacek Widło
ski. Wiązało się to przede wszystkim z iluzorycznością systemu rejestracji
zastawów w bankach (często nie prowadzono rejestrów), niedostępnych
dla osób zainteresowanych, a z wpisami do tych rejestrów dodatkowo nie
wiązały się żadne domniemania prawne (np. domniemanie jawności)3.
Szeroki katalog różnych kategorii mienia, na których może być ustanawiany zastaw rejestrowy4, możliwość stosowania pozaegzekucyjnych form
zaspokojenia zastawnika, pierwszeństwo zaspokojenia nawet przed należnościami publicznoprawnymi Skarbu Państwa, a wreszcie dopuszczalność
stosowania różnorodnych klauzul dodatkowych w umowie zastawniczej
przesądzają o atrakcyjności tego rzeczowego zabezpieczenia wierzytelności. Niezależnie jednak od wagi rozwiązań szczegółowych, należałoby po
pierwszych doświadczeniach związanych z funkcjonowaniem tej instytucji
w praktyce, odpowiedzieć sobie na kwestię fundamentalną, a mianowicie
o miejsce zastawu rejestrowego w systemie praw rzeczowych. Warto też
uczynić próbę dokonania wykładni niektórych przepisów budzących kontrowersje w związku z niewątpliwym nowatorstwem poszczególnych rozwiązań. W szczególności chodzi tu o określenie dopuszczalnego katalogu
dóbr, na których zastaw może być ustanawiany, zakres zabezpieczenia
zastawem, wyłączenia (lub odstępstwa od zasady akcesoryjności) zastawu,
dopuszczalność umownego kształtowania pozaegzekucyjnych sposobów
zaspokojenia zastawnika. Do niektórych z tych problemów autorzy niniejszego opracowania mają zamiar się ustosunkować.
II. Próba umiejscowienia zastawu rejestrowego w systemie praw
rzeczowych
Sądowy zastaw rejestrowy należy do kategorii praw zastawniczych5.
Oznacza to, że zabezpieczenie wierzytelności daje uprawnionemu (zastawnikowi) prawo do zaspokojenie się z określonego składnika mienia z
wyłączeniem innych osób, niezależnie od tego czyją stanowi własność.
3
Wadą był brak jednego szeroko dostępnego rejestru, zob. J. W i d ł o, Zastaw na przedsiębiorstwie, PPH 1997, nr 9, s. 31; A. Ś w i d e r e k, Instytucja zastawu rejestrowego jako nowa
forma zabezpieczeń transakcji gospodarczych, PPH 1997, nr 10, s. 18.
4
Co do kwestii dopuszczalnych przedmiotów zastawu rejestrowego zob. J. M o j a k, D. P c l a k , J.A. S i c k 1 u c k i, J. W i d ł o , Umowa o ustanowienie zastawu rejestrowego, Lublin 1998,
s. 66.
5
Por. F. Z o 11, Prawa zastawnicze, Kraków 1937, s. 3 i nast.
70
Sądowy
zastaw
rejestrowy
w
systemie
praw
rzeczowych
Definicja ta, z konieczności kadłubowa, przybliża pojęcie prawa zastawniczego i jest na tyle ogólna, że pozwala na wskazanie pewnych uniwersalnych cech praw zastawniczych, takich jak: ich rzeczowy charakter6,
pierwszeństwo zaspokojenia zastawnika, ograniczenie odpowiedzialności
dłużnika rzeczowego wyłącznie do przedmiotu objętego zastawem7. Powstaje więc pytanie, czy powyższą definicję można zastosować także do
sądowego zastawu rejestrowego. Odpowiedź nie wydaje się prosta, gdyż
ani w ustawie o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, ani też w art.
308 k.c., stanowiącym „zakotwiczenie ustawowe" zastawu rejestrowego,
nie znajdujemy definicji tego prawa. Wydaje się, że ustawodawca celowo
pominął tę kwestię, gdyż precyzyjne zdefiniowanie tego prawa jest niezwykle trudne. Zazwyczaj bowiem każde prawo podmiotowe definiuje się poprzez
wskazanie jego treści czy zakresu uprawnień, które przysługują podmiotowi uprawnionemu, oraz elementów stosunku prawnego, w ramach którego ono istnieje8. W odniesieniu do definicji zastawu posesoryjnego sprawa jest stosunkowo prosta. Zgodnie z art. 306 k.c., zastaw posesoryjny
polega na tym, że w celu zabezpieczenia oznaczonej wierzytelności można
rzecz ruchomą obciążyć prawem, na mocy którego wierzyciel będzie mógł
dochodzić zaspokojenia z rzeczy, bez względu na to, czyją stała się własnością, i z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela
rzeczy, wyjąwszy tych, którym z mocy ustawy przysługuje pierwszeństwo
szczególne. Według zaś art. 307 k.c., do ustanowienia zastawu potrzebna
jest umowa między właścicielem a wierzycielem oraz, z zastrzeżeniem
wyjątków w ustawie przewidzianych, wydanie rzeczy wierzycielowi albo
osobie trzeciej, na którą strony się zgodziły. Jeżeli rzecz znajduje się w
dzierżeniu wierzyciela, do ustanowienia zastawu wystarcza sama umowa.
Przeniesienie tej definicji na grunt zastawu rejestrowego nie jest możliwe automatycznie, nie oddaje ona poza tym całej złożoności sądowego
zastawu rejestrowego. Podejmując próbę identyfikacji tej instytucji, można
przyjąć, że w celu zabezpieczenia oznaczonej wierzytelności (także przyszłej bądź warunkowej) można w szczególności: rzecz ruchomą, prawo -
6
F. Z o 11, Prawa..., s. 5.
Zob. F. Z o 11, Prawa..., s. 4-5; S. S z e r, Prawo hipoteczne, Warszawa 1937, s. 7 i nast.
8
Co do pojęcia stosunku prawa rzeczowego zob. A. K1 c i n, Elementy stosunku prawnego
prawa rzeczowego, Wrocław 1976, s. 7 i nast. oraz s. 157.
7
71
Jan Mojak, Jacek Widło
o ile jest zbywalne, oraz zbiory rzeczy lub praw, chociażby ich skład był
zmienny - obciążyć prawem, na mocy którego wierzyciel będzie mógł
dochodzić zaspokojenia z przedmiotu zastawu, bez względu na to, czyją
stał się własnością i z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi
właściciela przedmiotu zastawu. Cechą charakterystyczną zastawu rejestrowego jest możliwość pozostawienia jego przedmiotu w rękach zastawcy lub osoby trzeciej, którzy mogą tym samym korzystać z przedmiotu
zastawu w normalnym toku prowadzonej działalności gospodarczej; wydanie przedmiotu zastawu zastępuje wpis do rejestru zastawów, który jest
warunkiem koniecznym powstania tego prawa.
Definicja powyższa nie wyczerpuje również wszystkich możliwych
aspektów treści tego prawa, a to z uwagi na dopuszczalność stosowania
licznych klauzul w umowie zastawniczej. Można więc zasadnie stwierdzić,
że poza fundamentalnym zakresem uprawnień zastawnika, wynikających z
art. 306 § 1 k.c. w zw. z art. 1 ust. 2 ustawy, treść prawa zastawu (rejestrowego) jest płynna i zależy od kształtu konkretnej umowy zastawniczej9. Nasuwa
się więc konstatacja, że mamy oto do czynienia z ograniczonym prawem
rzeczowym, którego treść determinowana jest postanowieniami zawieranej
in concreto umowy, co w świetle zasady numerus clausus obowiązującej na
tle prawa rzeczowego wydaje się być zjawiskiem wysoce oryginalnym10.
Zastaw rejestrowy jest więc ograniczonym prawem rzeczowym, chociaż nie został wprost wymieniony w art. 244 k.c., który to przepis zawiera
numerus clausus ograniczonych praw rzeczowych. Poprzez ulokowanie
proklamacji tej instytucji w art. 308 k.c. ustawodawca powołał do życia
kolejną odmianę prawa rzeczowego. Powstaje pytanie, czy zastaw rejestrowy jest jedynie zwykłą odmianą zastawu posesoryjnego, czy też stanowi
odrębne, trzecie prawo zastawnicze11.
4, a co do kwestii bezwzględnego charakteru stosunku zastawu wykreowanego umową zastawniczą
zob. A. K 1 c i n, Elementy..., s. 157 i nast.
10
Co do sposobu kształtowania treści umowy zastawniczej zob. J. M o j a k, D. P c I a k,
J.A. S i c k I u c k i, J. W i d ł o , Umowa..., s. 21 i nast. oraz s. 42 i nast.
wego jako odrębnego, trzeciego prawa zastawniczego. Zgodnie z ugruntowanym poglądem: „Oczywiście zasady numerus clausus nic można pojmować, iż ograniczonymi prawami rzeczowymi są
tylko te prawa, które ustawodawca wyraźnie wymienia w księdze drugiej kodeksu cywilnego i że
za takie nic można uznać innych, wynikających pośrednio z uregulowań tej księgi lub też nic
wymienionych w niej w ogóle. Przyjąć należy, że zasada numerus clausus ma tylko to znaczenie,
72
Sądowy zastaw rejestrowy w systemie praw rzeczowych
Na pierwszy rzut oka mogłoby się wydawać, że zastaw rejestrowy zgodnie z umiejscowieniem art. 308 k.c. -jest uregulowaniem lexspecialis
do zastawu zwykłego (posesoryjnego). Z drugiej jednak strony istotne
regulacyjne odmienności zawarte w ustawie o zastawie rejestrowym rodzą
poważne wątpliwości, czy rzeczywiście można poprzestać na takim stwierdzeniu. Poszczególne rozwiązania prawne, dotyczące zastawu rejestrowego, odbiegają tak dalece od formuły klasycznego zastawu posesoryjnego,
że stawianie znaku równości pomiędzy obiema instytucjami (zakładając
nawet, że zastaw rejestrowy różni obowiązek rejestracji sądowej zastępującej wydanie rzeczy) lub traktowanie go jako podkategorii zastawu posesoryjnego byłoby zbyt dużym uproszczeniem.
W szczególności rekonstruując definicję zastawu rejestrowego, można
stwierdzić, że powołanie do życia tego zastawu powoduje powstania prawa
rzeczowego, na mocy którego zastawnik może zaspokoić swoją wierzytelność z przedmiotu zastawu rejestrowego z pierwszeństwem przed innymi
osobami. Na tym właściwie podobieństwo z zastawem posesoryjnym się
kończy. Na mocy bowiem umowy zastawniczej strony mogą:
1) przedmiot zastawu pozostawić w posiadaniu zastawcy lub osoby
trzeciej (art. 2 ust. 2 ustawy),
2) uregulować w sposób szczególny odpowiedzialność z tytułu utraty
lub zmniejszenia wartości przedmiotu zastawu (art. 10),
3) uregulować odmiennie również wiele pozostałych elementów treści
prawa zastawu rejestrowego. Dotyczy to przede wszystkim całkowicie
odmiennej od ogólnych zasad odnoszących się do zastawu kodeksowego
reguły12, pozwalającej na wprowadzenie na mocy umowy skutecznego erga
iż pozwala zaliczyć do (ograniczonych) praw rzeczowych tc prawa, które wymienione są w k.c. w
księdze drugiej (...), lub też którym na podstawie przeprowadzonej analizy nic można odmówić tego
charakteru, choćby uregulowane były w innej księdze k.c. czy też nawet w innym akcie prawnym",
tak A. W ąs i c w i c z, [w:] System Prawa Cywilnego, red. J. Ignatowicz, t. II, Prawo własności
i inne prawa rzeczowe, Wrocław 1977, s. 598; odmiennie E. D r o z d, Numerus clausus praw
rzeczowych, [w:] Problemy kodyfikacji prawa cywilnego (Księga pamiątkowa ku czciprof. Z. Radwańskiego), Poznań 1990, s. 257.
12
Zgodnie z art. 311 k.c.: „Nieważne jest zastrzeżenie, przez które zastawca zobowiązuje się
względem zastawnika, że nic dokona zbycia lub obciążenia rzeczy przed wygaśnięciem zastawu".
Oznacza to, że zastaw rejestrowy przyjął diametralnie odmienną formułę niż zastaw posesoryjny,
który w założeniach nic mógł ograniczać ius disponendi właściciela, co skutkowało „kroczeniem
zastawu" za rzeczą. Ta charakterystyczna cecha zastawu posesoryjnego została „ograniczona" przez
dopuszczalność zawarcia skutecznej erga omnes klauzuli o zakazie zbywania i dalszego obciążania
przedmiotu zastawu przez właściciela. Jest to istotne odstępstwo od zasady wyrażonej w art. 57
73
Jan Mojak, Jacek Widło
omnes zakazu zbycia lub obciążania przedmiotu zastawu. Konstrukcja ta13
w istotny sposób ingeruje w treść prawa własności lub innych praw podmiotowych obciążonych zastawem. Ogranicza bowiem lub wręcz wyłącza
ius disponendi - uprawnienie do rozporządzania zbywalnym prawem
majątkowym.
Prowadzi to do konkluzji, że sytuacja prawna zastawnika i właściciela
rzeczy obciążonej zastawem nie jest uregulowana w sposób jednolity, a
treść prawa zastawu rejestrowego jest determinowana, ze skutkami wobec
osób trzecich, przez postanowienia umowy zastawniczej. Istnieje tutaj daleko
idąca autonomia stron w kształtowaniu treści prawa rzeczowego przez
czynność prawną. Z drugiej strony natomiast treść prawa zastawu rzutuje
bezpośrednio na sytuację prawną właściciela przedmiotu obciążonego
zastawem jako dłużnika rzeczowego. Przy zastawie rejestrowym (co będzie raczej sytuacją wyjątkową) może on mieć pozycję zbliżoną do zastawcy zastawu posesoryjnego (np. przy wydaniu rzeczy zastawnikowi). Mogą
jednak zdarzyć się sytuacje, gdy umowa zastawnicza będzie przewidywać
np. zakazy zbycia lub obciążania przedmiotu zastawu oraz zawierać wyjątek
od zasady akcesoryjności z art. 18 ustawy. Wówczas sytuacja prawna
właściciela przedmiotu zastawu będzie wręcz zbliżała się do sytuacji
posiadacza, gdyż treść jego prawa własności będzie tak dalece ograniczona, że nie będzie on mógł rozporządzać przedmiotem zastawu, co w wypadku
postanowienia o „niewygasaniu zastawu" (art. 18 in fine ustawy) czyni
jego prawo własności kadłubowym, pozwalając mu jedynie na korzystanie
z rzeczy i pobieranie z niej pożytków (art. 140 k.c.). To głębokie ograniczenie sfery uprawnień zastawcy może mieć wręcz charakter quasi-wieczysty, co prowadzi w ekstremalnych sytuacjach do nadużycia instytucji
zastawu rejestrowego i wyjścia poza jej społeczno-gospodarczą funkcję.
Cechą charakterystyczną praw zastawniczych w systemie prawa polskiego, zarówno w okresie PRL, jak i w III RP, jest ograniczenie przywilejów egzekucyjnych wierzyciela rzeczowego. W szczególności odnosi się
to do zasad rozstrzygania zbiegu uprawnień wierzyciela rzeczowego z
przywilejami egzekucyjnymi Skarbu Państwa, który to zbieg zawsze usta§ 1 k.c., według której: „Nic można przez czynność prawną wyłączyć ani ograniczyć uprawnienia
do przeniesienia, obciążenia, zmiany lub zniesienia prawa, jeżeli według ustawy prawo to jest zbywalne".
13
Także w kontekście dopuszczalności zawarcia w umowie zastawniczej klauzuli o niewygasaniu zastawu z powodu wygaśnięcia wierzytelności zabezpieczonej zastawem.
74
Sądowy zastaw rejestrowy w systemie praw rzeczowych
wodawca rozstrzygał na korzyść Skarbu Państwa (por. zastaw ustawowy
i hipotekę ustawową). W tym kontekście znowu ujawnia się specyfika
zastawu rejestrowego jako prawa zastawniczego. Zgodnie bowiem z art.
20 ust. 2 ustawy o zastawie rejestrowym, przysługujące Skarbowi Państwa
z tytułu zobowiązań podatkowych ustawowe prawo zastawu oraz pierwszeństwo zaspokojenia nie mogą być wykonywane w odniesieniu do przedmiotu zastawu rejestrowego, chyba że ustawowe prawo zastawu zostało
ujawnione we właściwym rejestrze przed ustanowieniem zastawu rejestrowego. Tym „właściwym rejestrem" jest rejestr zastawów skarbowych,
prowadzony zgodnie z przepisami art. 41-46 ustawy z dnia 29 sierpnia
1997 r. - Ordynacja podatkowa14. Jak widać, zrównanie statusu wierzycielskiego zastawnika, któremu przysługuje sądowy zastaw rejestrowy oraz
Skarbu Państwa z tytułu zobowiązań podatkowych stanowi zupełnie nową
jakość w zastawniczych stosunkach prawnorzeczowych i wyróżnia zastaw
rejestrowy spośród innych praw zastawniczych.
Nową instytucją prawną, dotychczas niespotykaną w prawie polskim,
jest tzw. administrator zastawu, uregulowany w art. 4 ustawy o zastawie
rejestrowym. Zgodnie z tym przepisem, w przypadku wspólnego udzielenia
kredytu lub pożyczki przez dwóch lub więcej wierzycieli, z których przynajmniej jeden może zabezpieczać swoje wierzytelności zastawem rejestrowym, wierzyciel taki na podstawie umowy zawartej z pozostałymi
wierzycielami może zostać upoważniony do zabezpieczenia zastawem
rejestrowym wierzytelności przysługujących pozostałym wierzycielom z
tytułu wspólnie udzielonego kredytu lub pożyczki i do wykonania we
własnym imieniu, lecz na ich rachunek, wszelkich praw i obowiązków
zastawnika wynikających z umowy zastawniczej i przepisów prawa. Status
prawny administratora zastawu, nie jest do końca jasny, chociaż wydaje się,
że można go uznać sui generis ustawowego zastępcę pośredniego innych
wierzycieli w relacji z zastawcą. W każdym razie wydaje się, że ci „inni
wierzyciele", czysto obligacyjni, nie są stroną stosunku prawnorzeczowego, wynikającego z ustanowienia zastawu, i nie mogą samodzielnie wystę14
Dz.U. Nr 137, poz. 926 z późn. zm. Zgodnie z art. 42 § 1. ordynacji podatkowej: „Zastaw
skarbowy powstaje z dniem wpisu do rejestru zastawów skarbowych". Z art. 42 § 4. ordynacji
podatkowej wynika, żc: „w przypadku gdy rzccz ruchoma lub prawo majątkowe zostały obciążone
zastawem ujawnionym w innym rejestrze prowadzonym na podstawie odrębnych ustaw, zastaw
wpisany wcześniej ma pierwszeństwo przed zastawem wpisanym później".
75
Jan Mojak, Jacek Widło
pować z jakimikolwiek roszczeniami, opartymi na stosunku prawnym zastawu wobec zastawcy. Chociaż identyfikacja statusu prawnego administratora zastawu budzi pewne trudności, to wprowadzenie tej instytucji
wydaje się użyteczne z gospodarczego punktu widzenia, a w optyce jurydycznej stanowi zjawisko specyficzne, niespotykane na tle zastawu posesoryjnego oraz hipoteki.
Powszechnie przyjętą cechą praw rzeczowych, w tym również praw
zastawniczych, jest to, iż są to prawa bezwzględne, dotyczące rzeczy
(ruchomych bądź nieruchomości). Co prawda przepisy polskiego prawa
rzeczowego wprowadziły już wcześniej pewne wyjątki od zasady, że prawa
zastawnicze mogą obciążać jedynie rzeczy (np. hipoteka na użytkowaniu
wieczystym, hipoteka na spółdzielczych prawach rzeczowych, subintabulat, kodeksowy zastaw na prawach), to jednak rozwiązania przyjęte w art.
7 ustawy o zastawie rejestrowym stanowią całkowicie nową formułę.
Dotychczas bowiem przepisy regulujące hipotekę i zastaw stanowiły expressis verbis, że przedmiotem tych praw są rzeczy (odpowiednio nieruchomości oraz ruchomości), a jedynie w drodze wyjątku dopuszczały one możliwość obciążenia praw majątkowych15. Artykuł 7 ust. 1 ustawy o zastawie
rejestrowym i rejestrze zastawów zrównuje natomiast status rzeczy ruchomych oraz zbywalnych praw majątkowych jako przedmiotów zastawu.
Artykuł 7 ust. 2 stanowi zaś, jakie to w szczególności16 prawa majątkowe zbywalne mogą być przedmiotem zastawu rejestrowego: zbiór rzeczy
ruchomych lub praw stanowiący całość gospodarczą, choćby jego skład był
zmienny, wierzytelności, prawa na dobrach niematerialnych, prawa z papierów wartościowych. Należy tu też odwołać się do Katalogu zasad sposobu opisu przedmiotów zastawu rejestrowego, stanowiącego załącznik nr
1 do rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 15 października 1997 r.
w sprawie szczegółowej organizacji i sposobu prowadzenia rejestru zastawów17, gdzie wyróżniono jako przedmiot zastawu udziały w spadku (chyba
również takiego, w skład którego wchodzą nieruchomości - por. pozycja
C-2 katalogu).
15
Porównaj strukturę art. 65 ust. 1-5 ustawy z dnia 16 lipca 1982 r. o księgach wieczystych
i hipotece (Dz.U. Nr 19, poz. 147 z póżn. zm.) oraz art. 306 § 1 k.c. i art. 327 k.c.
17
76
Dz.U. Nr 134, poz. 892.
Sądowy
zastaw
rejestrowy
w
systemie praw
rzeczowych
Zastaw rejestrowy może być ponadto ustanowiony na rzeczach lub
prawach, które zastawca nabędzie dopiero w przyszłości18 (art. 7 ust. 3
ustawy). Jeżeli więc skonfrontujemy różnorodność dóbr majątkowych, które
ustawodawca uczynił potencjalnymi przedmiotami zastawu rejestrowego,
z obowiązującą przecież zasadą numerus clausus praw rzeczowych, to
dostrzegamy ewidentną specyfikę zastawu rejestrowego jako prawa zastawniczego. Przy tak liberalnym podejściu ustawodawcy do określenia
dóbr stanowiących przedmiot zastawu, można wręcz skonstatować, że
przyjęta w Polsce formuła zastawu rejestrowego z wielkim trudem mieści
się w przyjętej u nas, za wzorem szkoły germańskiej, koncepcji niezwykle
wąsko zakreślającej przedmiot praw rzeczowych. Wydaje się, że z czysto
pragmatycznego i praktycznego punktu widzenia kierunek rozwiązań przyjętych w ustawie o zastawie rejestrowym jest słuszny, ale należy stwierdzić
jego niekoherentność z systemem polskiego prawa rzeczowego.
Na marginesie pragniemy podnieść, że w świetle rozwiązań przyjętych
w art. 7 ustawy niezbyt jasno zarysowuje się dystynkcja pomiędzy przedmiotami hipoteki oraz zastawu rejestrowego. W szczególności odnosi się
to do zbywalnych praw majątkowych, gdyż art. 7 ust. 1 ustawy głosi, że
przedmiotem zastawu rejestrowego mogą być wszelkie majątkowe prawa
zbywalne, zaś ustęp 2 tegoż artykułu uszczegółowia proklamacje tej ogólnej zasady, jednak nie w sposób wyczerpujący, ale jedynie przykładowy.
Lege non distinguente jest do obrony dzisiaj pogląd, że przedmiotem
zastawu rejestrowego mogą być również te prawa, które zgodnie z art. 65
ust. 2-5 mogą stanowić przedmiot hipoteki (są to bowiem majątkowe prawa
zbywalne). Wydaje się wręcz, że spółdzielcze ograniczone prawa rzeczowe
czy użytkowanie wieczyste mogą być efektywniejszym zabezpieczeniem
wierzytelności jako przedmiot zastawu rejestrowego niż jako przedmiot
hipoteki.
III. Problematyka tak zwanego rejestrowego zastawu kaucyjnego
Zgodnie z art. 306 § 2 k.c., zastaw posesoryjny można ustanowić w celu
zabezpieczenia wierzytelności przyszłej lub warunkowej. Przepis powyższy znajduje zastosowanie również poprzez art. 1 ust. 2 ustawy do sądo-
zastawca w przyszłości" z pojęciem rzeczy przyszłych.
77
Jan Mojak, Jacek Widło
wego zastawu rejestrowego. Jednakże materia ustanowienia zastawu rejestrowego w celu zabezpieczenia wierzytelności przyszłej lub warunkowej
została potraktowana w ustawie z 1996 r. w sposób bardziej szczegółowy,
gdyż art. 3 ust. 2 ustawy o zastawie rejestrowym głosi, że umowa zastawnicza (w odniesieniu do wierzytelności) powinna określać co najmniej wierzytelność zabezpieczoną zastawem - przez oznaczenie jej wysokości oraz
stosunku prawnego, z którego ta wierzytelność wynika - lub najwyższą
sumę zabezpieczenia, jeżeli zabezpieczana jest wierzytelność przyszła lub
warunkowa o wysokości nie ustalonej w chwili zawarcia umowy zastawniczej. Zgodnie z art. 6 ustawy, wierzytelność przyszła lub warunkowa
może być zabezpieczona zastawem rejestrowym tylko do określonej w
umowie zastawniczej najwyższej sumy zabezpieczenia.
Ustawa nie definiuje pojęcia najwyższej sumy zabezpieczenia ani też
nie określa, jakie znaczenie ma to pojęcie w zakresie problematyki ograniczenia odpowiedzialności zastawcy. Kwestia ta wiąże się z problematyką
identyfikacji wierzytelności zabezpieczonej zastawem oraz dopuszczalnością ustanawiania tzw. zastawu kaucyjnego19.
Podstawowym problemem związanym z konstruowaniem umowy zastawniczej jest metoda (sposób) określania wierzytelności zabezpieczonej
zastawem. Wydaje się, że w związku z charakterem zastawu jako prawa
zabezpieczającego wierzytelność zasada akcesoryjności ma fundamentalne
znaczenie dla funkcjonowania tej instytucji. Prawa zastawnicze realizują
swoją funkcję poprzez pełnienie roli służebnej wobec prawa (wierzytelności), które zabezpieczają. Odstępstwo (czy też ograniczenie zasady akcesoryjności ) ustawa musi wyraźnie przewidywać. Kreowanie samodzielnego bytu prawa zabezpieczającego, oderwanego od prawa, które zabezpiecza,
jest sprzeczne z istotą praw zabezpieczających, których istnienie jest uzasadnione możliwością zaspokojenia prawa głównego. Koniec ich bytu i los
prawny nierozerwalnie związane są z prawem, które zabezpieczają. Ponadto treść podmiotowych praw zastawniczych jest uzależniona bezpośrednio
od treści prawa zabezpieczonego. Szczegółowe rozważania tych kwestii
nastąpią w dalszej części.
na zbieżność rozwiązań zawartych w ustawie z hipoteką kaucyjną, w dalszej części będziemy
posługiwali się tą kategorią pojęciową.
78
Sądowy zastaw rejestrowy w systemie praw rzeczowych
Zgodnie z zasadą szczegółowości praw zastawniczych20, jedno takie
prawo (np. jeden zastaw) może zabezpieczać tylko jedną (oznaczoną)
wierzytelność. W związku z tym, że ustawa kwestii tej nie reguluje, należy
przyjąć, że zasada szczegółowości obowiązuje także na gruncie ustawy o
zastawie rejestrowym. Przyjęcie innego stanowiska wydaje się nie do obrony,
bowiem naruszałoby zasadę akcesoryjności, która m.in. polega na tym, że
prawo akcesoryjne dzieli los prawa głównego. Jeżeliby przyjąć możliwość
dopuszczalności zabezpieczania w jednej umowie zastawu dwóch lub więcej
wierzytelności, prowadziłoby to do nie dających rozwiązać się konfliktów.
W szczególności, gdy jedna z wierzytelności wygasłaby, to co wówczas
stałoby się z zastawem (czy istniałby dalej, czy też nastąpiłoby także jego
częściowe wygaśnięcie?). Podobnie byłoby w wypadku cesji jednej z kilku
wierzytelności zabezpieczonych „wspólnym zastawem". Wreszcie, jak w
wypadku spełnienia się wobec jednej z wierzytelności zabezpieczonych
zastawem przesłanek realizacji zastawu, zastosować np. pozaegzekucyjny
sposób zaspokojenia zastawu, polegający na przejęciu na własność przedmiotu zastawu. Oczywiście mogłoby dojść, w wypadku cesji jednej z kilku
wierzytelności zabezpieczonych zastawem wraz z prawem zabezpieczającym (w przedstawionym przykładzie), do rozszczepienia osoby zastawnika
w stosunku do każdej z wierzytelności21. W omawianej sytuacji, chociażby
z powodu niemożliwości realizacji zastawu w stosunku do każdej następnej
wierzytelności, takie rozwiązanie należy stanowczo wykluczyć.
Wynika więc z powyższych rozważań, że jeden zastaw może zabezpieczać wyłącznie jedną wierzytelność, co oczywiście nie stoi na przeszkodzie, żeby te same strony (zastawnik i zastawca) w celu zabezpieczenia
dwóch wierzytelności (istniejących między nimi) ustanowiły po kolei, dwiema
umowami, dwa zastawy na tym samym przedmiocie22.
Kolejną, istotną i wymagającą rozważenia, kwestią jest zakres zabezpieczenia zastawem rejestrowym i łączące się z tym zagadnienie przesłanek
ustanawiania tzw. zastawu kaucyjnego. Z ustawy wynika, że umowa zastawnicza powinna wskazywać wysokość (i stosunek prawny), z którego
20
Zob. F. Z o 11, Prawa zastawnicze, s. 15; S. S z c r, Prawo..., s. 9; A. O l e s z k o , Wprowadzenie Jo prawa o notariacie, Kraków 1998, s. 87.
21
Przy jednym zastawie mielibyśmy do czynienia z dwoma niezależnymi wierzycielami rzeczowymi.
22
Po zaspokojeniu pierwszej wierzytelności lub wygaśnięciu pierwszego zastawu, zastawnik
mógłby realizować kolejny zastaw.
79
Jan Mojak, Jacek Widło
wierzytelność wynika, zaś w wypadku wierzytelności przyszłej lub warunkowej - najwyższą sumę zabezpieczenia. Infonnację tę poprzez wniosek
o wpis do rejestru zastawów (art. 40 ustawy) przenosi się do rejestru. Wydaje
się, że wpis kwoty wierzytelności zabezpieczonej zastawem w wypadku,
jeżeli istnieje ona w chwili zawarcia umowy zastawniczej, służy realizacji
zasady akcesoryjności, wskazując na prawo, które zastaw zabezpiecza. Jeżeli
ustawodawca chciałby wyłączyć zasadę akcesoryjności, to zapis o wysokości wierzytelności zabezpieczonej zastawem i oznaczeniu stosunku prawnego, z którego wierzytelność wynika, można byłoby pominąć w umowie
1 w rejestrze, co najwyżej wskazując (ewentualnie) kwotę kaucyjną.
Ustawa dopuszcza odstępstwo od zasady akcesoryjności, pozwalając na
zabezpieczanie zastawem wierzytelności przyszłych lub warunkowych. W
takiej sytuacji należy natomiast podać tzw. najwyższą kwotę zabezpieczenia. Ustawa nie definiuje pojęcia najwyższej kwoty zabezpieczenia ani też
skutków prawnych, wiążących się z jej wskazaniem w umowie. Zapewne
zamysłem ustawodawcy było wymuszanie na stronach podawania sumy
kaucyjnej, wskazującej na górną granicę odpowiedzialności rzeczowej
zastawcy w wypadku zabezpieczenia zastawem wierzytelności przyszłej
lub warunkowej. O ile sama idea jest słuszna, to jej wprowadzenie w życie
budzi zastrzeżenia. Zgodnie np. z art. 102 ust. 1. u.k.w.h., wierzytelności
0 wysokości nie ustalonej mogą być zabezpieczone hipoteką do oznaczonej
sumy najwyższej (hipoteka kaucyjna). Hipoteka kaucyjna może w szczególności zabezpieczać istniejące lub mogące powstać wierzytelności z
określonego stosunku prawnego albo roszczenia związane z wierzytelnością hipoteczną, lecz nie objęte z mocy ustawy hipoteką zwykłą. Przepis
ten wskazuje przesłanki ustanowienia hipoteki kaucyjnej. Pełni on podobną
funkcję, jak art. 6 ustawy o zastawie rejestrowym.
Na tle ustawy o księgach wieczystych i hipotece uregulowany jest
ustawowo zakres zabezpieczenia hipoteką zwykłą (wierzytelności głównej
1 należności ubocznych). Zgodnie z zasadą wyrażoną z art. 69 u.k.w. i h.,
w granicach przewidzianych w kodeksie postępowania cywilnego hipoteka
zabezpiecza także roszczenia o odsetki nie przedawnione oraz o przyznane
koszty postępowania. Przepis ten ma swój odpowiednik w kodeksie cywilnym, odnoszącym się do zastawu posesoryjnego (art. 314 k.c.). Należy
stwierdzić, że ustawodawca przy hipotece, w sposób odrębny, na zasadzie
lexspecialis w stosunku do zasad ogólnych (art. 69 u.k.w. i h.), uregulował
80
Sądowy zastaw rejestrowy w systemie praw rzeczowych
zakres zabezpieczenia hipoteką kaucyjną należności głównych i należności
ubocznych. Zgodnie z art. 104 u.k.w.h., hipoteka kaucyjna zabezpiecza
odsetki oraz koszty postępowania mieszczące się w sumie wymienionej we
wpisie hipoteki. Kwota kaucyjna pełni więc funkcję gwarancyjną, wskazując górną granicę odpowiedzialności rzeczowej zastawcy.
Powstaje pytanie, czy można analogiczne zasady wykreować na tle
ustawy o zastawie rejestrowym, w szczególności co do zakresu zabezpieczenia zastawem rejestrowym. W ustawie brak jest przepisu normującego
te kwestie. Poprzez art. 1 ust. 2 ustawy pozostaje więc odwołanie się do
przepisów kodeksu cywilnego, przy czym odrębnie należy ocenić problematykę zastawu zwykłego, a odrębnie tzw. zastawu kaucyjnego.
Co do pierwszej kwestii, to należy stosować art. 314 k.c. Zgodnie z tym
przepisem, w granicach przewidzianych w kodeksie postępowania cywilnego zastaw zabezpiecza także roszczenia związane z wierzytelnością zabezpieczoną, w szczególności roszczenie o odsetki nie przedawnione, o
odszkodowanie z powodu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, o zwrot nakładów na rzecz oraz o przyznane koszty zaspokojenia wierzytelności. Przepis ten ma charakter dyspozytywny, można go
więc wyłączyć wolą stron23 i wówczas kwota ujawniona w rejestrze byłaby
górną granicą odpowiedzialności rzeczowej zastawcy. W pozostałych
wypadkach kwota wierzytelności wskazanej w umowie zastawniczej i w
rejestrze dotyczyłaby wyłącznie sumy wierzytelności głównej. Oczywiście
można by przyjąć zapatrywanie, że kwota wierzytelności zabezpieczonej
zastawem wskazana w umowie, a potem przeniesiona do rejestru, ma charakter gwarancyjny, a więc wskazuje na górną granicę odpowiedzialności
zastawcy. Wówczas kwota wpisana w umowie i w rejestrze powinna
uwzględniać należności uboczne. De facto nie byłaby to jedna wierzytelność, ale suma wierzytelności głównej i należności ubocznych, mających
charakter wierzytelności przyszłych. Raczej nigdy zastawnik nie jest w
rejestrze zastawów. Komentarz, Warszawa 1997, s. 35; S. R u d n i c k i, Komentarz do kodeksu
cywilnego. Księga druga, Warszawa 1996, s. 368, J . S z a c h u t o w i c z , [w:] Kodeks cywilny.
Komentarz, t. I, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 1997, s. 518. Wszyscy autorzy podkreślają
dyspozytywny charakter tego przepisu, co oznacza, że zakres zabezpieczenia zastawem z niego
wynikający może być rozszerzany lub ograniczany, gdyż w innym wypadku, gdyby przyjąć możliwość modyfikacji przepisu w stronę np. zawężenia jego zakresu, to miałby on charakter semnmperatywny.
81
Jan Mojak, Jacek Widło
stanie określić precyzyjnie kwoty należności ubocznych. Będą więc one
miały zawsze charakter wierzytelności przyszłych, o wysokości nie ustalonej w chwili zawierania umowy. W takie sytuacji zasadne byłoby zawsze
określanie wyłącznie najwyższej sumy zabezpieczenia.
Odrębnej analizy wymaga problem zakresu zabezpieczenia zastawem
w wypadku wskazania w umowie najwyższej sumy zabezpieczenia i zakresu odpowiedzialności zastawnika. Z literalnego brzmienia art. 3 ust. 2
pkt 4 ustawy wynika, że dotyczy to wyłącznie wierzytelności przyszłych
lub warunkowych, o wysokości nie ustalonej w chwili zawierania umowy
zastawniczej.
Po pierwsze, niejasna jest relacja art. 3 ustawy do artykułu 6 ustawy
o zastawie rejestrowym. Artykuł 6 ustawy powtarza regulacje z art. 3 ust.
2 pkt 4 w sposób bardziej ogólny (powstaje pytanie, czy w związku z tym
rozluźnia wymogi ustanawiania zastawu kaucyjnego i jakie jest jego znaczenie normatywne24). Kwestią otwartą pozostaje, czy dopuszczalne byłoby ustanowienie zastawu kaucyjnego także w innych sytuacjach, poza
omawianymi przypadkami wskazanymi w art. 3 ust. 2 pkt 4 ustawy. Należałoby dopuścić taką sytuację ze względów praktycznych, ale jak dojść
do takiego poglądu w kontekście wykładni językowej wyżej wymienionych
przepisów i faktu, że dotyczą one regulacji prawnorzeczowej o charakterze
iuris cogentis, do której nie stosuje się zasady swobody umów. Uzasadnienia takiego poglądu nie należy jednak upatrywać w możliwości stosowania
analogii do przepisów o hipotece kaucyjnej, ale w możliwości wykorzystania dyspozytywnego charakteru art. 314 k.c., który może być stosowany
wprost poprzez odesłanie z art. 1 ust. 2 ustawy o zastawie rejestrowym.
Niedopuszczalność odwoływania się do przepisów o hipotece kaucyjnej
wynika stąd, że dotyczą one szczególnej postaci hipoteki, mającej jako
instytucja charakter wyjątkowy w stosunku do przepisów ogólnych o hipotece25. W związku z takim usytuowaniem tychże przepisów, niedopusz24
Por. J . C z a j a , Komentarz do ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, Gdańsk
1998, s. 35.
25
Szczególny charakter hipoteki kaucyjnej znajduje wyraz w orzeczeniu SN z dnia 20.05.1986 r.
III CRN 86/86, OSNC 1987, z. 9, poz. 139, którego teza brzmi: „Zakres zabezpieczenia hipoteką
przymusową, wpisaną na podstawie tymczasowego zarządzenia sądu, odsetek oraz kosztów postępowania określa odnoszący się do hipoteki kaucyjnej szczególny przepis art. 104 ustawy z dnia
6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz.U. Nr 19, poz. 147) w związku z art. 111
ustawy, a nic przepis art. 69 ustawy, dotyczący hipoteki w ogólności".
82
Sądowy zastaw rejestrowy w systemie praw rzeczowych
czalne jest stosowanie analogii dotyczącej w szczególności zakresu zabezpieczenia wierzytelności hipotecznej. Jednak w związku z dyspozytywnym
charakterem art. 314 k.c., który można wprost stosować do zastawu rejestrowego, strony mogą w umowie zastawniczej inaczej uregulować zakres
zabezpieczenia zastawem rejestrowym. Mogą bądź rozszerzyć zakres zabezpieczenia, bądź też ograniczyć poprzez przyjęcie, że zastaw zabezpiecza
wyłącznie sumę główną. Wówczas wymieniona w umowie suma główna
będzie górną granicą odpowiedzialności rzeczowej zastawcy, gdyż wszystkie inne należności, np. odsetki od sumy głównej, będą miały charakter
należności ubocznych. W ten sposób można osiągnąć skutek odpowiadający konstrukcji najwyższej sumy zabezpieczenia (kwoty kaucyjnej), mającej w tym wypadku charakter gwarancyjny. Przyjęcie innego zapatrywania podważałoby sens twierdzenia o dyspozytywnym charakterze art. 314 k.c.26
IV. Problem akcesoryjności zastawu rejestrowego-art. 18 infine
ustawy
W doktrynie polskiego prawa cywilnego przyjmuje się powszechnie, że
cechą praw zastawniczych, a nawet szerzej - wszelkich instytucji zabezpieczających wierzytelność, jest ich akcesoryjność27. Oznacza ona pełną
zawisłość odpowiedzialności podmiotu, który ustanowił zabezpieczenie od
odpowiedzialności dłużnika głównego28.
Ustawa o zastawie rejestrowym przewiduje w art. 18 możliwość odstępstwa od zasady akcesoryjności zastawu. Przepis ten stanowi, że wygaśnięcie wierzytelności zabezpieczonych zastawem rejestrowym pociąga za
sobą wygaśnięcie tego zastawu, chyba że umowa zastawnicza stanowi inaczej
(art. 18 ust. 1 ustawy). Wykreślenie zastawu rejestrowego z rejestru zastawów na wniosek zastawnika powoduje wygaśnięcie tego zastawu (art. 18
ust. 2 ustawy).
26
Ustawodawca nic rozstrzyga, w jaki sposób można rozszerzyć albo ograniczyć zakres stosowania art. 314 k.c. Wydaje się więc, żc zakres zabezpieczenia zastawem można określić przez
wskazanie kwoty, do której zastaw zabezpiecza należność główną i należności uboczne (górnej
kwoty odpowiedzialności rzeczowej zastawcy), albo też przez wskazanie rodzajów należności
ubocznych, które zastaw zabezpiecza. Wydaje się, żc ten pierwszy sposób jest „bezpieczniejszy" z
punktu widzenia zastawcy.
27
Zob. F. Z o 11, Prawa..., s. 6; A. S z p u n a r, Akcesoryjność hipoteki, PiP 1993, nr 8, s. 16;
A . S z p u n a r , Akcesoryjność poręczenia, Palcstra 1992, s. 22 i nast.
28
F. Z o 11, Prawa..., s. 6 i nast.
83
Jan Mojak, Jacek Widło
Jak widać, źródłem odstępstwa od zasady akcesoryjności zastawu rejestrowego w konkretnych stosunkach prawnych nie jest powyższy przepis
ustawy o zastawie, lecz szczególna klauzula zawarta w umowie o ustanowienie zastawu rejestrowego. Na tle tego enigmatycznego uregulowania
rysują się co najmniej dwie możliwe interpretacje, a mianowicie, że:
1) dopuszczalne jest całkowite umowne wyłączenie zasady akcesoryjności zastawu;
2) odstępstwo od zasady akcesoryjności w umowie zastawu rejestrowego polegać będzie wyłącznie na „niewygasaniu" zastawu w związku z wygaśnięciem wierzytelności, którą zastaw zabezpiecza, co nie oznacza, że
zastaw może istnieć w „próżni", nie zabezpieczając żadnej wierzytelności29.
Poszukując genezy rozwiązania ustawowego z art. 18 ustawy, można
stwierdzić, że ustawodawcy zapewne chodziło o uwzględnienie realiów
gospodarczych i wyposażenie ustawy w środek prawny, który dawałby
możliwość „przechodzenia" zabezpieczenia na kolejne wierzytelności w
ramach łączących wierzyciela i dłużnika stosunków gospodarczych. Chodzi tu w szczególności o tzw. kredyty odnawialne czy też stałe linie kredytowe, gdzie zastaw zabezpieczałby kolejne wierzytelności bez potrzeby
zawierania nowej umowy, ponoszenia kosztów i formalności z tym związanych. Ponadto tak ustanowiony zastaw zachowuje pierwszeństwo
zaspokojenia w stosunku do później ustanowionych zastawów rejestrowych30. Jeżeli jednak taki właśnie cel przyświecał omawianemu rozwiązaniu, to powinien on znaleźć wyraz w literalnym brzmieniu przepisów.
Aktualne uregulowanie daje możliwość całkowitego wyłączenia wygaśnięcia zastawu w związku z wygaśnięciem wierzytelności, którą zastaw
zabezpiecza. Należy więc prześledzić konsekwencje prawne takiego rozwiązania i rozważyć, czy ich osiągnięcie było zamierzonym celem ustawodawcy. Zastaw jest prawem akcesoryjnym. Los zabezpieczenia jest nierozerwalnie związany z losem prawnym wierzytelności, którą zabezpiecza.
Prawo to pełni rolę służebną (zabezpieczającą). Takie ukształtowanie
zastawu wyznacza cel tego prawa, którego istnienie i byt jest o tyle uzasadniony, o ile pozwala na efektywną możliwość realizacji praw wynikaM
Por. J. M o j a k, D. P c 1 a k, J.A. S i c k 1 u c k i, J. W i d ł o, Umowa..., s. 52, w szczególności
przypis 52.
M
Tak tcżT. S t a w c c k i , M . T o m a s z e w s k i , F. Z c d l c r , Ustawa..., s. 71.
84
Sądowy zastaw rejestrowy w systemie praw rzeczowych
jących z wierzytelności, którą zabezpiecza. Wzmacnia on pozycję wierzyciela, który dzięki zastawowi może zaspokoić wierzytelność w sposób
uprzywilejowany i z pierwszeństwem przed innymi wierzycielami. Jego byt
ma o tyle sens, o ile istnieje wierzytelność, którą zabezpiecza. Treść i byt
prawa podmiotowego zastawu są więc ściśle uzależnione od treści faktu
istnienia i prawa głównego. Stosowanie literalnej wykładni art. 18 in fine
ustawy doprowadza do wniosku, że można dojść do sytuacji, w której zastaw
uzyska byt samoistny i będzie istniał, nie zabezpieczając żadnej wierzytelności (swoisty zastaw w zawieszeniu). Wydaje się, że chociaż taka sytuacja
byłaby dopuszczalna, to ze względu na wcześniej zakreślony cel uregulowania z art. 18 ustawy, przepis ten powinien jednak zawierać mechanizm
wymuszający na stronach określenie sposobów wskazywania kolejnych wierzytelności, które zastaw ma zabezpieczać w przyszłości, np. przez wskazanie stosunku, z którego będzie wynikała taka wierzytelność. Godne
rozważenia byłoby np. określenie w ustawie terminu, do którego zastaw
może istnieć, nie zabezpieczając żadnej wierzytelności (np. 3 lata, jak w
wypadku rejestrowego zastawu drzewnego31).
Zastaw jest niewątpliwie jednązpostaci prawa podmiotowego. Zgodnie
z najpopularniejszą definicją prawa podmiotowego, jest to „przyznana przez
normę prawną na rzecz podmiotu stosunku prawnego sfera możności postępowania w sposób określony w tej normie, czyli zgodnie z treścią prawa
przedmiotowego"32. W ramach tej sfery postępowania uprawniony ma roszczenia w stosunku do zobowiązanego. Roszczenia polegają na możliwości
żądania określonego zachowania zgodnie z treścią stosunku prawnego. W
wypadku zastawu jest to możliwość żądania znoszenia zaspakajania się z
przedmiotu zastawu przez zastawnika w zakresie wierzytelności zabezpieczonej zastawem33. Stosunek podstawowy, który zastaw zabezpiecza,
wyznacza zakres odpowiedzialności zastawcy (zakres obowiązku jego
znoszenia - pat i). W takiej sytuacji wierzyciel rzeczowy może domagać
się od dłużnika znoszenia działań zmierzających do zaspokojenia kwoty
31
Por. ustawę z 13 marca 1932 r. o rejestrowym zastawie drzewnym (Dz.U. Nr 31, poz. 317).
J . I g n a t o w i c z, K. S t e f a n i u k , Prawo Cywilne. Zarys Części Ogólnej, Warszawa 1996, s.
117 i nast.
33
W wypadku gdy zastawca jest dłużnikiem osobistym, ma obowiązek czynnego działania
polegającego na spełnieniu świadczenia, ale wynika to ze stosunku podstawowego, który zastaw
zabezpiecza.
85
Jan Mojak, Jacek Widło
wierzytelności wynikającej z umowy zastawu. Prawo to jest chronione przymusem państwowym. Powstaje pytanie, na czym polega treść prawa podmiotowego zastawu w wypadku, gdy istnieje - zgodnie z art. 18 ustawy
- nie zabezpieczając żadnej wierzytelności. Na czym polega uprawnienie
zastawnika, a na czym obowiązek zastawcy. Wydaje się, że takie rozwiązanie jest sprzeczne z istotą zastawu, którego byt jest o tyle uzasadniony,
o ile istnieje prawo, które on zabezpiecza. W wypadku zawieszenia zastawu w próżni, traci on cechy prawa podmiotowego, gdyż staje się prawem
bez treści, pustym i nierealizowalnym. W sensie teoretycznym taka konstrukcja jest wysoce wątpliwa.
Sam fakt istnienia w próżni takiego kadłubowego i nierealizowalnego
prawa, chybionego w ujęciu doktrynalnym, nie byłby czymś absolutnie
niedopuszczalnym. Taka sytuacja w świetle ustawy może trwać wręcz
wieczyście, bowiem ustawodawca nie ogranicza żadnym terminem istnienia zastawu nie zabezpieczającego żadnej wierzytelności. Jednakże ze
względu na praktyczne implikacje płynące z takiej sytuacji, należy stanowczo wykluczyć stricte językową wykładnię art. 18 in fine ustawy. Ustawodawca jakby zapomniał, że brak określenia ustawowego terminu przy
dopuszczeniu reguły z art. 18 in fine ustawy grozi w poważnym stopniu
statusowi właścicielskiemu zastawcy. Prawo własności doznaje bardzo
poważnego ograniczenia, mogącego mieć nawet charakter wieczysty, czego
absolutnie nie da się uzasadnić celami przyświecającymi rozwiązaniu z art.
18 ustawy. Jest to swoiste „wywłaszczenie" zastawcy, które w powiązaniu
z zawartymi w umowie zastawniczej zakazami zbycia lub obciążania
przedmiotu zastawu wywołuje skutek prawny, który trudno doprawdy
uzasadnić. Żaden interes zastawnika nie jest godny ochrony na tyle, by
dawać mu prawo, którego i tak zresztą nie może skonsumować, dopóki
strony nie wskażą kolejnej wierzytelności zabezpieczonej zastawem.
Z tychże powodów nie da się obronić językowej wykładni art. 18 ustawy. Uregulowanie to powinno być rychło zmienione w kierunku określenia
ustawowego mechanizmu wskazywania kolejnych wierzytelności, które
zastaw ma zabezpieczać, lub określenia terminu, do którego zastaw może
istnieć „w próżni". Należy więc przyjąć drugie zapatrywanie, zgodnie z
którym odstępstwo od zasady akcesoryjności w umowie zastawu rejestrowego polegać może wyłącznie na „niewygasaniu" zastawu w związku z
wygaśnięciem wierzytelności, którą zastaw zabezpiecza, co nie oznacza,
86
Sądowy zastaw rejestrowy w systemie praw rzeczowych
że zastaw może istnieć w „próżni", nie zabezpieczając żadnej wierzytelności. Umowa powinna więc określać mechanizm wskazywania kolejnej
wierzytelności, którą zastaw zabezpiecza34. Ewentualnie, do czasu wygaśnięcia pierwszej wierzytelności zabezpieczonej zastawem, strony mogą w
drodze aneksu wskazać kolejną wierzytelność, którą zastaw zabezpieczy,
gdyż w przeciwnym wypadku wygaśnie35.
Abstrahując od obecnego kształtu art. 18 ustawy i niezbyt fortunnego
mechanizmu jurydycznego, pozwalającego na odstępstwo od zasady akcesoryjności zastawu rejestrowego, należy skonstatować, że samo stworzenie
przez ustawodawcę wyłomu od zasady akcesoryjności zastawu rejestrowego jest kolejnym przejawem ujmowania tegoż prawa podmiotowego w sposób
odbiegający od normatywnego kształtu zarówno kodeksowego zastawu
posesoryjnego, jak i hipoteki.
V. Dopuszczalność stosowania pozaegzekucyjnych sposobów
zaspokojenia zastawnika
W celu ochrony interesu dłużnika rzeczowego ustawodawca polski
przyjmował do tej pory, że zaspokojenie wierzyciela hipotecznego oraz
zastawnika przy zastawie posesoryjnym następuje według przepisów o
sądowym postępowaniu egzekucyjnym. Artykuł 75 u.k.w.i h. stanowi nawet
expressis verbis, że umowa przewidująca odmienny tryb zaspokojenia
wierzyciela hipotecznego jest bezwzględnie nieważna. Przepis art. 312 zdanie
2 k.c., odnoszący się w praktyce do bankowego zastawu rejestrowego, co
prawda przewidywał, że statuty instytucji kredytowych mogą wprowadzić
inny tryb zaspokojenia zastawnika aniżeli sądowe postępowania egzekucyjnego, ale został on uchylony ustawą z dnia 23 sierpnia 1996 r. o zmianie
ustawy - Kodeks cywilny36. W świetle powyższych uwag rozwiązania
34
Wydaje się, że tak także T. S t a w c e k i, Komentarz..., s. 71, gdzie wskazuje, żc warunkiem
osiągnięcia tego skutku (tj. niewygasania zastawu) jest wyraźne uregulowanie takiego rozwiązania
w umowie zastawniczej. Ponadto strony powinny określić choćby rodzajowo, jakie wierzytelności
będą zabezpieczone zastawem wpisanym do rejestru zastawów, zob. tamże s. 72.
35
Powstaje pytanie, czy wtedy ma sens regulacja z art. 18 ustawy, jak się bowiem jednak
wydaje, do wskazywania aneksem kolejnej wierzytelności, którą zastaw zabezpieczy, nic jest „potrzebne" szczególne uregulowanie z art. 18 in fine ustawy o zastawie rejestrowym. Celem tego
przepisu jest „przechodzenie" zastawu bez konieczności ancksowania umowy zastawniczej.
36
Dz.U. Nr 114, poz. 542.
87
Jan Mojak, Jacek Widło
przyjęte w ustawie o zastawie rejestrowym, i rejestrze zastawów stanowią
zmianę o charakterze fundamentalnym.
Zgodnie z art. 21 ustawy o zastawie rejestrowym zaspokojenie zastawnika z przedmiotu zastawu rejestrowego następuje w drodze sądowego
postępowania egzekucyjnego, o ile przepisy ustawy nie stanowią inaczej.
Wyjątki stanowiące szczególne, pozaegzekucyjne sposoby zaspokajania się
zastawnika z przedmiotu zastawu określone zostały w art. 22 ust. 1, art.
24 ust. 1 i art. 27 ust. 1 i 2 oraz art. 28 ustawy. Przewidują one dopuszczalność wprowadzenia do umowy zastawniczej następujących pozaegzekucyjnych sposobów zaspokojenia zastawnika:
1) przyjęcie przedmiotu zastawu rejestrowego na własność (art. 22 ust. 1);
2) sprzedaż przedmiotu zastawu rejestrowego w drodze przetargu publicznego prowadzonego przez notariusza lub komornika (art. 24 ust. 1);
3) zaspokojenie z dochodu, jaki przynosi przedsiębiorstwo zastawcy
(art. 27 ust. 1);
4) zaspokojenie z czynszu dzierżawnego w przypadku wydzierżawiania przedsiębiorstwa zastawcy (art. 27 ust. 2);
5) jeżeli zastawnikiem jest bank zagraniczny, jego wierzytelność może
być zaspokojona w walutach obcych, jeżeli przewiduje to umowa zastawnicza (art. 28).
Art. 22 ust. 1 przewiduje, że strony mogą w umowie zastawniczej
przewidzieć zaspokojenie się zastawnika poprzez przejęcie przez niego na
własność przedmiotu zastawu. Dopuszczalność umownego regulowania
możliwości przejęcia przez zastawnika przedmiotu zastawu ograniczona
jest do trzech przypadków. Stosowna klauzula może być bowiem umieszczona w umowie, jeżeli:
a) zastaw ustanowiony został na papierach wartościowych dopuszczonych do publicznego obrotu, a Komisja Papierów Wartościowych i Giełd
wyraziła zgodę na takie przejęcie i określiła warunki przejęcia;
b) przedmiotem obrotu są rzeczy występujące powszechnie w obrocie;
c) przedmiotem zastawu są rzeczy lub prawa, których wartość została
ściśle określona w umowie zastawniczej.
W przypadku zastawu na papierach wartościowych dopuszczonych do
publicznego obrotu konieczne jest przeniesienie określonej liczby tych papierów na rachunek zastawnika, które odbywa się na warunkach opisanych
powyżej. W odniesieniu natomiast do rzeczy skutek w postaci przejęcia
88
Sądowy
zastaw
rejestrowy
w
systemie
praw
rzeczowych
następuje zawsze na podstawie oświadczenia zastawnika o przejęciu przedmiotu zastawu na własność (por. art. 22 ust. 2 ustawy norma ius cogens).
Odmienny od wskazanego wyżej (art. 22 ustawy) sposób zaspokojenia
roszczeń zastawnika przewiduje art. 24 ustawy. Dopuszcza on możliwość
zaspokojenia zastawnika przez sprzedaż przedmiotu zastawu w drodze
przetargu publicznego. Instytucja przetargu publicznego znana była w obrocie
gospodarczym już wcześniej. Przykładowo można wymienić choćby art. 33
ustawy z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych37. Do kodeksu cywilnego nowelą z dnia 23 sierpnia 1996 r.38, poprzez dodanie do art. 70 art. 701-704, wprowadzono możliwość zawarcia umowy w drodze przetargu. Szczegółowe zasady, tryb i
koszty przeprowadzenia sprzedaży określi rozporządzenie wydane przez
Ministra Sprawiedliwości.
Powstaje wątpliwość, czy w związku z różnymi sposobami zaspokajania roszczeń zastawnika z tytułu ustanowienia zastawu dopuszczalne jest
ustalenie przez strony w umowie zastawniczej więcej niż jednego sposobu
zaspokojenia zastawnika. Postanowienie takie w umowie wydaje się być
dopuszczalne, tyle tylko, że należałoby albo określić kolejność realizacji
poszczególnych sposobów zaspokojenia zastawnika, albo też jemu pozostawić prawo wyboru ustanowionych w umowie sposobów zaspokajania.
Określony w art. 24 sposób zaspokojenia, w odróżnieniu od sposobu z art.
22 ust. 1, odnosi się do wszelkich przedmiotów zastawu. Sprzedaż przedmiotu zastawu następuje w drodze przetargu publicznego prowadzonego
przez notariusza lub komornika.
Zaspokojenie wierzytelności zastawnika może nastąpić także z dochodu, jaki przynosi przedsiębiorstwo zastawcy (art. 27 ust. 1), lub z czynszu za
wydzierżawione przedsiębiorstwo (art. 27 ust. 2). W umowie zastawniczej
strony mogąprzewidzieć, że dochody, jakie przynosi przedsiębiorstwo, będą
zaliczone na poczet zabezpieczonej wierzytelności. W takiej sytuacji umowa
winna określać sposób zaliczenia dochodu na poczet zabezpieczonej wierzytelności. Przede wszystkim powinna regulować, jaka część dochodu przedsiębiorstwa i w jakich terminach będzie zaliczana na poczet wierzytelności39.
37
39
Co do kwestii zarządu nad przedsiębiorstwem zob. Z. S t r u s . M . S tr us - W o ł o s , Komentarz do ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów. Warszawa 1997, s. 86.
89
Jan Mojak, Jacek
Widło
W art. 27 ust. 2 ustawy o zastawie rejestrowym unormowano problematykę wydzierżawiania przedsiębiorstwa, w skład którego wchodzi przedmiot zastawu. W polskim prawie cywilnym brak jest przepisów ogólnych
dotyczących dzierżawy przedsiębiorstwa (por. dawny art. 49 i nast. k.h.)
W tej sytuacji należy stosować art. 693 i nast. k.c. odnoszące się do umowy
dzierżawy. Zgodnie z tymi przepisami, przez umowę dzierżawy wydzierżawiający zobowiązuje się oddać dzierżawcy rzecz do używania i pobieranie pożytków, a dzierżawca zobowiązuje się płacić wydzierżawiającemu
umówiony czynsz. Wydzierżawiającym będzie zastawca, dzierżawcą osoba przez niego wybrana. Wobec wyraźnego brzmienia art. 27 ust 2
ustawy należy przyjąć, że dzierżawa powinna istnieć aż do chwili całkowitego zaspokojenia wierzytelności. Dzierżawca powinien wykonywać swoje
prawo zgodnie z wymaganiami prawidłowej gospodarki.
Jeżeli zastawnikiem jest bank zagraniczny, jego wierzytelność może
być zaspokojona w walutach obcych, jeżeli przewiduje to umowa zastawnicza (art. 28 ustawy).
VI. Próba konkluzji
Przeprowadzone w niniejszym opracowaniu analizy w sposób niepodważalny wskazują na istnienie całego szeregu differentiam specificam
zastawu rejestrowego jako nowego prawa zastawniczego w polskim systemie prawa cywilnego. Szereg podniesionych przez nas kwestii wymaga
dalszych szczegółowych i pogłębionych badań. Na niektóre z podniesionych przez nas pytań być może udzieli odpowiedzi praktyka, w tym trudno
przecenić rolę przyszłych orzeczeń Sądu Najwyższego. Nie da się ukryć,
iż niektóre zagadnienia są normatywnie ukształtowane w sposób tak niejasny, że ich rozwiązanie będzie wymagało interwencji ustawodawcy.
Przeprowadzone rozważania, wykazujące istnienie daleko idących
odmienności zastawu rejestrowego w stosunku do hipoteki oraz kodeksowego zastawu posesoryjnego, pozwalają na postawienie tezy, iż sądowy
zastaw rejestrowy stanowi nową, trzecią kategorię praw zastawniczych40
w systemie prawa polskiego.
40
Wydaje się, żc tak też J. I g n a t o w i c z, Prawo rzeczowe, Warszawa 1998, s. 240, ale por.
uwagi na s. 274.
90