docprzemiany tożsamości zbiorowej wybranych grup oficerów w
download 
Reklamacja Transkrypt
przemiany tożsamości zbiorowej wybranych grup oficerów w
ACTA UNIVERSITATIS WRATISLAVIENSIS No 3096 SOCJOLOGIA XLV WROCŁAW 2009 ANDRZEJ ŁAPA Akademia Marynarki Wojennej, Gdynia PRZEMIANY TOŻSAMOŚCI ZBIOROWEJ WYBRANYCH GRUP OFICERÓW W WARUNKACH TRANSFORMACJI Najczęściej pojęcie tożsamości zbiorowej1 odnosi się do społecznej identyfikacji grup („bycie sobą” lub „bycie odróżnialnym od innych”) w zmieniającym się ustawicznie społeczeństwie. Pierwsza z nich odnosi się do pewnej ciągłości grupy, jej charakterystycznych trwałych cech, które nie zmieniają się mimo dokonujących się zmian społecznych, w drugim zaś przypadku oznacza to odrębność własnej grupy od innych, jej wyjątkowe cechy, które tę odrębność konstytuują. Początkowo psychologowie społeczni zwracali uwagę na strukturę (stan) elementów współtworzących i konstytuujących tożsamość jednostek, a obecnie coraz częściej skupiają się na procesach tworzenia się tożsamości jednostek i grup. Takie podejście związane z akceleracją zmian społecznych, których jesteśmy świadkami od kilku ostatnich dekad, spowodowało zarysowanie się dwóch ambiwalentnych stanowisk z przemianami tożsamości – optymistycznego i pesymistycznego. Autorzy pierwszego z nich podkreślają pozytywne aspekty dokonujących się przemian – wzrost indywidualizmu i poszerzenie możliwości wyboru tożsamości, dążenie do samorealizacji, indywidualizmu, odkrywanie własnej wewnętrznej jaźni, której nie ograniczają sztywne ramy tradycji i religii, co pozwala na większą elastyczność (tolerancję) i różnorodność. Z kolei zwolennicy drugiego stanowiska wskazują na zagrożenia dokonującej się transformacji, które przyczyniają się do wzrostu egoizmu, skupienia się tylko na sobie i swoich interesach, nasilenia procesów dyferencjacji i nierówności społecznych sprzyjających alienacji, postępującej fragmentacji społeczeństwa, wzrostu poczucia zagubienia u wielu jednostek i grup społecznych, upadku wielu 1 W dyskursie o tożsamości pojawia się nowe ujęcie – tzw. kolektywne, które dla wielu socjologów i psychologów społecznych jest swoistą metaforą. Najczęściej te badania dotyczą prac związanych z tożsamością grup etnicznych, narodowych lub ruchów społecznych. druk_soc_XLV.indd 87 2009-03-10 09:23:27 88 ANDRZEJ ŁAPA dotychczasowych autorytetów, miniaturyzacji moralnej oraz braku zakorzenienia w tradycji i swoim środowisku lokalnym. Ta krótka charakterystyka problemów związanych z tożsamością wskazuje na jej wielowymiarowość, zawierającą się w relacjach normatywność vs. deskryptywność, stan vs. proces, kontynuacja vs. odmienność, konformizm vs. bunt. Podstawą opisu przemian tożsamości zbiorowej wybranych grup oficerów w warunkach transformacji były koncepcje M. Castellsa, Ch. Taylora i P. Tapa. Pierwszy z nich wyróżnił trzy typy tożsamości zbiorowych: – legitymizujące, narzucane społeczeństwu przez dominujące instytucje społeczne, które w ten sposób podkreślały i uzasadniały swoją znaczącą pozycję wobec pozostałych grup i instytucji, wykorzystując do tego instrumenty władzy politycznej (np. grupy i środki przymusu) oraz symbolicznej (np. elementy religii, edukacji lub lokalnej tradycji). Najczęściej kreacja nowej tożsamości zbiorowej dokonywała się w warunkach idealizacji nowych wartości i cech tej tożsamości, przy jednoczesnej negacji elementów konstytuujących stary ład społeczny; – oporu, będące konsekwencją marginalizacji, wykluczenia, stygmatyzacji znaczących aktorów lub grup społecznych, które w wyniku procesów transformacyjnych zostały pozbawione lub miały znacznie ograniczone możliwości dotychczasowego działania, poczuły się zagrożone presją dominujących grup i instytucji kreujących nowy ład społeczny, co przejawia się we wzroście poczucia solidarności w sytuacji zagrożenia; – projektujące, związane z poszukiwaniem nowych wartości i cech konstytuujących tożsamość podmiotów w wyniku dokonującej się zmiany kreującej konieczność poszukiwania nowych szans i możliwości (wyzwań), dalszego dynamizowania mobilności społecznej, która pobudza jednostki i grupy do optymalnego działania wykorzystującego dostępne zasoby normatywne, symboliczne oraz zwielokrotnione współcześnie perspektywy dialogu2. Prezentowana typologia wskazuje, że podstawą wyróżnienia wymienionych wcześniej typów tożsamości był określony ład społeczny i związany z nim system wartości, który kreował porządek normatywny. Osią dokonujących się przemian tożsamości zbiorowej są procesy związane z wyborami między konformizmem a buntem (odrzuceniem) tych wartości i legitymizowanych sposobów ich osiągania w warunkach nowego ładu społecznego. Konsekwencją poszukiwań swojej tożsamości, zdaniem tego autora, była koncepcja pośrednia zwana projektującą, która odzwierciedlała działania jednostek i grup najbardziej mobilnych, podejmujących usilnie starania odnalezienia się w tym chaosie aksjonormatywnym, określenia cech niezbędnych do funkcjonowania w nowych warunkach społeczno-ustrojowych, pozwalających na płynne przejście ze starego do nowego ładu. 2 M. Castells, The Power of Identity, Blackwell Publishers, Oxford 1999, s. 8, cyt. za: Z. Bokszański, Tożsamości zbiorowe, Wyd. Naukowe, Poznań 2005, s. 39. druk_soc_XLV.indd 88 2009-03-10 09:23:27 Przemiany tożsamości wybranych grup oficerów 89 Koncepcja tożsamości P. Tapa proponuje budowę modeli w relacji identyfikacja vs. indywidualizacja. Pierwszy z tych typów wskazuje na poziom internalizacji (naśladowania) dominujących w danej grupie wzorów „bycia sobą”, norm, modeli i rozpowszechnionych wzorów. Wskazuje to na występowanie pewnej prawidłowości, że im silniejszy jest poziom identyfikacji jednostki z grupą, tym trwalsze i zauważalne dla „obcych” są cechy tej grupy określające tożsamość osób ją tworzącą. Obserwowane w tej grupie relacje formalne i nieformalne nie zakłócają wzajemnych interakcji, a wręcz je wzmacniają i uzupełniają. Model oparty na indywidualizacji podkreśla ustawiczne dążenia części jednostek do poszukiwania unikatowych, niepowtarzalnych, czasami niekonwencjonalnych norm, modeli i wzorów, które dotychczas nie funkcjonowały w tym środowisku, a ich zdaniem powinny. Model ten jest często określany jako tożsamość innowatorów, odzwierciedlający podejmowane przez nich próby nie tyle kontestacji dominujących wzorów, ile poszukiwania nowych, które pozwolą na uniknięcie dotychczasowego schematyzmu, monotonii i istniejących uproszczeń3. Proponowane modele tożsamości Ch. Taylora podobnie jak P. Tapa odnoszą się do poczucia wspólnoty jednostek ze swoją grupą w warunkach dokonujących się współcześnie zmian społecznych. Wskazują na mechanizmy kreacji tożsamości związanej z poczuciem przynależności, które przebiegają między identyfikacją zbiorową a oryginalnością podmiotu. Identyfikacja zbiorowa wynika z silnego utożsamiania się jednostek z funkcjonującymi w danym środowisku społecznym normami, przyjętego sposobu postrzegania rzeczywistości społecznej, nabywania pewności siebie, orientacji i wiedzy w ramach jego kultury oraz dystansowania się wobec sytuacji podważających lub zagrażających poczuciu tożsamości grupy. Koncepcja oryginalności podmiotu wynika z naturalnych tendencji jednostek do poszukiwań swojego przeznaczenia, bycia potencjalnie tym, kim chciałaby ona być lub potrafi zostać. Ta chęć powoduje podejmowanie prób zaznaczenia swojej obecności w grupie, naturalną potrzebę modyfikacji istniejących standardów i wzorów „bycia sobą” (ich doskonalenia) w tej grupie, jednak bez naruszania jej spójności. Z niniejszych rozważań nasuwa się konkluzja, że problematyka tożsamości zawiera się w procesie ustawicznego indywidualnego poszukiwania idei, wartości, wzorów w warunkach transformacji (pojmowania samego siebie w odniesieniu do „ja”) oraz odnajdywania siebie, swojego miejsca we wspólnocie, jaką jest wojsko (pojmowanie siebie w odniesieniu do „my”). Z punktu widzenia dokonujących się w Polsce i w wojsku zmian najkorzystniejszym procesem kreowania poczucia tożsamości kadry byłby przebieg o charakterze identyfikacji legitymizującej, najmniej zaś korzystnym – oporu. 3 Zob. Identités collectives et changements sociaux, P. Tap (red.), Toulouse 1980, s. 12, cyt. za: Z. Bokszański, op. cit., s. 39. druk_soc_XLV.indd 89 2009-03-10 09:23:27 druk_soc_XLV.indd 90 Ch. Taylor M. Castells Koncepcja tożsamości (autor) Dyspozycje aktorów wynikają z ich poczucia marginalizacji, wykluczenia, stygmatyzacji znaczących aktorów lub grup społecznych, które w wyniku procesów transformacyjnych zostały pozbawione lub znacznie ograniczone możliwości dotychczasowego działania, poczuły się zagrożone presją dominujących grup i instytucji kreujących nowy ład społeczny, co przejawia się we wzroście poczucia solidarności w sytuacji zagrożenia i separacji wobec instytucji władzy. Indywidualne i grupowe działania wykorzystujące dostępne zasoby normatywne, symboliczne oraz perspektywy dialogu związane z poszukiwaniem nowych wartości i cech konstytuujących ich podmiotowość w wyniku dokonującej się zmiany kreującej konieczność poszukiwania nowych szans i możliwości (wyzwań), dalszego dynamizowania mobilności społecznej, która pobudza jednostki i grupy do optymalnego działania wykorzystującego dostępne zasoby normatywne, symboliczne oraz zwielokrotnione współcześnie perspektywy dialogu. Silne utożsamianie się jednostek z funkcjonującymi w danym środowisku społecznym normami, przyjętym sposobem postrzegania rzeczywistości społecznej, nabywaniem pewności siebie, orientacji i wiedzy w ramach jego kultury oraz dystansowaniem się wobec sytuacji podważających lub zagrażających poczuciu tożsamości grupy. legitymizująca oporu projektująca identyfikacja zbiorowa Działania podmiotu wynikają z naturalnych tendencji jednostek do poszukiwań swojego przeznaczenia, bycia potencjalnie tym, kim chciałaby ona być lub potrafi zostać. Ta chęć powoduje podejmowanie prób zaznaczenia swojej obecności w grupie, naturalną potrzebę modyfikacji istniejących standardów i wzorów „bycia sobą” (ich doskonalenia) w tej grupie, jednak bez naruszania jej spójności. Wartości, normy i wzory wskazywane społeczeństwu przez dominujące instytucje społeczne, które w ten sposób podkreślają i uzasadniają swoją znaczącą pozycję wobec pozostałych grup i instytucji. Wykorzystują do tego instrumenty władzy politycznej (np. grupy i środki przymusu) oraz symbolicznej (np. elementy religii, edukacji lub lokalnej tradycji). Ich kreacja dokonuje się w warunkach idealizacji nowych wartości i cech tej tożsamości, przy jednoczesnej negacji elementów konstytuujących stary ład społeczny, wywierania wpływu na ich powszechną partycypację i respektowanie. oryginalność podmiotu Cechy charakterystyczne Rodzaj tożsamości Tabela 1. Charakterystyka procesu kreacji tożsamości w warunkach transformacji 90 ANDRZEJ ŁAPA 2009-03-10 09:23:27 druk_soc_XLV.indd 91 Ustawiczne dążenia części jednostek do poszukiwania niepowtarzalnych, czasami niekonwencjonalnych norm, modeli i wzorów, które dotychczas nie funkcjonowały w tym środowisku, a ich zdaniem powinny. Ten model często jest określany jako tożsamość innowatorów, który odzwierciedla podejmowane przez nich próby nie tyle kontestacji dominujących wzorów, ile poszukiwania nowych, które pozwolą na uniknięcie dotychczasowego schematyzmu, monotonii i istniejących uproszczeń. identyfikacja indywidualizacja Źródło: na podstawie pracy: Z. Bokszański, Tożsamości zbiorowe, Wyd. Naukowe, Poznań 2005. P. Tap Internalizacja (naśladowanie) dominujących w danej grupie wzorów „bycia sobą”, norm, modeli i rozpowszechnionych wzorów. Wskazuje to na występowanie pewnej prawidłowości, że im silniejszy jest poziom identyfikacji jednostki z grupą, tym trwalsze i zauważalne dla „obcych” są cechy tej grupy określające tożsamość osób ją tworzącą. Obserwowane w tej grupie relacje formalne i nieformalne nie zakłócają wzajemnych interakcji, a wręcz je wzmacniają i uzupełniają. Przemiany tożsamości wybranych grup oficerów 91 2009-03-10 09:23:28 92 ANDRZEJ ŁAPA Wymienione rodzaje tożsamości wskazują, że proces jej tworzenia jest wynikiem działania indywidualnego (dokonuje się w wymiarze personalnym, najbardziej osobistym), instytucjonalnego związanego z aktywnością jednostek w budowaniu poczucia wspólnoty na poziomie państwowym, a ostatnio także na poziomie globalnym oraz kulturowym, dokonującym się zarówno w sferze identyfikacji narodowej, jak i wielokulturowej (ponadnarodowej, np. europejskiej czy też globalnej). Wielość tych zmiennych, ich zróżnicowanie (sposób wykorzystania i odtwarzania istniejących zasobów przez aktorów społecznych) i możliwości wzajemnych relacji (stosowania tych reguł w praktyce) powodują, że kreacja tożsamości w środowiskach społecznych wojska jest ustawicznym procesem poszukiwania samoidentyfikacji „bycia sobą” oraz bycia „odróżnialnym od innych”4. W środowiskach mundurowych po 1989 r. podjęto wiele działań, które były związane z kreacją nowych wartości, norm i wzorów zmierzających do budowy tożsamości jednostek tworzących grupy dyspozycyjne (wojsko, policję, straż graniczną i inne służby) w nowych uwarunkowaniach społeczno-politycznych. Pierwsze z nich miały charakter legitymizujący. Nowe ośrodki władzy politycznej i decyzyjnej (parlament, prezydent i rząd po 1989 r.) podjęły działania związane z zainicjowaniem procesów transformacyjnych wobec tych środowisk. Dotyczyły one ustanowienia trwałych i nowych relacji społeczeństwo–władza– grupy dyspozycyjne, które dostosowywały je do standardów demokratycznych i funkcjonowania w pluralistycznej i transformacyjnej rzeczywistości. Wiązały się one nie tylko z określeniem nowych wartości, norm i wzorów konstytuujących nowy ład społeczny, ale i z koniecznością ich realizacji (sposobami ich wprowadzania oraz osiągania). Dokonywały się zarówno w sferze publicznej (w związku z odgrywaniem ról profesjonalnych), jak i jednostkowej (prywatnej). Ich cele zawierały się w trzech działaniach: integracyjnych, mobilizacyjnych i facylitacyjnych. Realizacja pierwszych była związana z koordynowaniem grupowych i jednostkowych działań w taki sposób, aby systematycznie podnosić i wzmacniać poziom integracji całego systemu społecznego wojska na rzecz dokonujących się przemian ustrojowych. Z jednej strony wymagało to odrzucenia, negacji dotychczasowych wartości, norm i wzorów, kreujących dotychczasowy ład społeczny, oraz idealizacji nowych, które konstytuowały dokonujące się przemiany. W tych warunkach podejmowane działania integracyjne musiały uwzględniać możliwości adaptacyjne jednostek i grup tworzących system społeczny wojska wobec nowych wyzwań5. O skali trudności podejmowanych działań w środowisku kadry 4 Szerzej na ten temat wypowiada się A. Giddens w swoich pracach, m.in. Capitalism and Modern Social Theory (1971) oraz Central Problems in Social Theory (1979). Zob. m.in. A. Giddens, Nowoczesność i tożsamość „ja” i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności, Warszawa 2002, oraz tenże, Stanowienie społeczeństwa, Warszawa 2003. 5 Jednym z elementów integracji wojska z dokonującymi się przemianami ustrojowymi było ich oparcie na tradycjach wojskowych II Rzeczypospolitej, co wiązało się m.in. z wymianą dotych- druk_soc_XLV.indd 92 2009-03-10 09:23:28 Przemiany tożsamości wybranych grup oficerów 93 wojska świadczą wyniki badań dotyczące identyfikacji kadry MW RP wobec realizowanych przedsięwzięć integracyjnych (ryc.). Ryc. 1. Opinie kadry zawodowej o jej identyfikacji z bohaterami – patronami swoich jednostek Źródło: opracowano na podstawie: G. Piwnicki, Kultura polityczna kadry MW RP w procesie współczesnych przemian ustrojowych, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2005, s. 216. Wynika z nich, że zdecydowana większość badanych nie identyfikowała się z dotychczasowymi lub nowymi bohaterami – patronami swoich jednostek. Czynnikami, które zasadniczo wpłynęły na taki rozkład opinii ankietowanych, byli nie sami bohaterowie, ale najczęściej sposoby wprowadzania tych zmian. Z reguły nikt z badanej populacji nie kwestionował konieczności wprowadzania tych zmian, ale zdecydowany sprzeciw budził przebieg ich realizacji. Jednak towarzyszący im pośpiech, widoczny serwilizm przełożonych wobec nowych decydentów, nieznajomość dokonań przyszłego patrona i jego powiązań ze środowiskiem lokalnym, nadmierna idealizacja jego zasług przy pomijaniu rzeczywistych dokonań, a czasami zwykła hipokryzja podczas realizacji tych procedur powodowała dystansowanie się kadry. Wymieniona sytuacja była reakcją środowisk społecznych wojska, wynikającą z pojawiających się dylematów wobec stosunku do przeszłości i przyszłości, ich jednostkowej i zbiorowej identyfikacji. Wskazuje to, że te dwie ważne kategorie konstytuujące poczucie tożsamości – przeszłość i przyszłość – w wojsku nie są wartościami stałymi i niezmiennymi. Były one ustawicznie i wielokrotnie definiowane z różnych perspektyw i z zastosowaniem różnych kryteriów ocen. Powodowało to swoisty dyskomfort psychiczny i poczucie pewnego upośledzenia z wielokrotnego stygmatyzowania środowisk wojskowych6. Dla części kadry wynikało to z konieczności odrzucenia przeszłości (zerwania z wcześniejszymi dokonaniami i wyborami) i zorientowania się ku przyszłości, czego wyrazem było przyzwolenie na konformizm, dokonujące się w wojsku procesy akulturaczasowych patronów jednostek wojskowych, wywodzących się głównie z tradycji ruchu komunistycznego i sztandarów symbolizujących przeszłość, tj. PRL. 6 Przykładem takich działań wobec środowisk wojskowych lub osób zajmujących wysokie stanowiska dowódcze były wypowiedzi m.in. J. Szymanderskiego, J. Parysa, a ostatnio A. Macierewicza. Wielokrotnie dokonywali oni stygmatyzacji środowisk wojskowych na podstawie faktów, które nie zawsze uprawniały do takich opinii. druk_soc_XLV.indd 93 2009-03-10 09:23:28 94 ANDRZEJ ŁAPA cji i asymilacji, sprostanie nowym wyzwaniom globalizacyjnym i modernizacyjnym. Inne grupy kadry miały jednak nieco odmienny stosunek do przeszłości, która była równie ważna jak przyszłość dla ich jednostkowej identyfikacji, co przejawiało się w „odrzucaniu niewygodnej teraźniejszości”, pewnym wycofaniu lub pozornym uczestniczeniu w nurcie przemian. Oprócz tych mankamentów, związanych z podejmowanymi działaniami integracyjnymi, realizowano kolejne cele, które dotyczyły zarówno mobilizacji środowisk wojskowych, jak i facylitacji podczas systematycznie wprowadzanych w wojsku zmian7. Widoczna dyferencjacja opinii i reakcji kadry wskazuje na konieczność większego mobilizowania środowisk wojskowych w realizacji różnych, złożonych i kontrowersyjnych celów transformacyjnych, jej większe zaangażowanie i partycypację niezależnie od występujących różnic. Czynnikami, które w istotny sposób wpływają na kształtowanie się tożsamości jednostek i grup uczestniczących w transformacji, jest ich emocjonalne zaangażowanie oparte na przekonaniu o niezbędności prowadzonych zmian, jawnym podejmowaniu decyzji (zwłaszcza tych bulwersujących opinię publiczną i środowiska wojskowe) oraz prowadzeniu publicznego dyskursu i oceny realizowanych działań (partycypacji obywatelskiej). Z tego wynika konkluzja, że mobilizowania środowisk wojskowych do aktywnego uczestnictwa w procesie zmian nie można sprowadzić tylko do ich ceremonialnego udziału w uroczystościach patriotyczno-religijnych, ale należy w ramach istniejących instytucjonalnych procedur poznawać ich odczucia odnośnie do efektów transformacji, a także umożliwiać artykułowanie uwag odzwierciedlających ich potrzeby i opinie8. Podejmowanie facylitacji działań jednostkowych i grupowych w wojsku wynika z konieczności ich koordynacji, ustanowienia oraz przestrzegania reguł i norm, które pozwalają na realizowanie założonych celów nawet w sytuacjach konfliktowych. Świadczy to o podmiotowym traktowaniu osób uczestniczących w procesach transformacyjnych oraz dążeniu do ograniczania lub eliminowania tzw. negatywnych kosztów zmian wynikających z tranzycji i transgresji9. Pozwala to na pod7 Świadczy to o emocjonalnym zaangażowaniu kadry w procesy transformacji ustrojowej, które powodowały wyraźne zróżnicowanie opinii – z jednej strony świadczących o obawach socjalnych co do wprowadzania nowych zmian, z drugiej zaś o obawach politycznych wynikających z ekstremizmu partii populistycznych, których zachowania są trudne do przewidzenia. Zob. G. Piwnicki, Kultura polityczna kadry MW RP w procesie współczesnych przemian ustrojowych, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2005, s. 312–313. 8 O funkcjonowaniu jednostek i grup w warunkach transformacji oraz mechanizmach społecznych determinujących przemiany tożsamości piszą m.in. M. Marody i A. Giza-Poleszczuk w swojej pracy Przemiany więzi społecznej, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa 2004, oraz E. Wnuk-Lipiński, Socjologia życia publicznego, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa 2005. 9 O negatywnych skutkach tzw. twardej transformacji, tj. kosztach tranzycyjnych i transgresyjnych w środowiskach wojskowych, autor pisał m.in. w artykule Transformacja w wojsku – wy- druk_soc_XLV.indd 94 2009-03-10 09:23:28 Przemiany tożsamości wybranych grup oficerów 95 trzymywanie i koordynowanie działań oraz aktywnych zachowań jednostek i grup w warunkach zagrożenia i ryzyka społecznego (niepewności co do osiągnięcia założonego wyniku końcowego) oraz ich korekty wtedy, kiedy działanie może zakończyć się niepowodzeniem. Wymienione działania w środowiskach wojskowych umożliwiają poszukiwanie i kreowanie tożsamości jednostek i grup uczestniczących w trwających od blisko dwóch dekad procesach transformacyjnych. Pewną modyfikacją tożsamości identyfikacyjnej jest tożsamość projektująca, która charakteryzuje jednostki zorientowane na osiągnięcie znacznej kariery w wojsku. Jej przejawem są ustawicznie podejmowane przez te jednostki i grupy próby poszukiwania nowych szans i wyzwań, które im umożliwiają optymalne wykorzystanie dostępnych w ich środowiskach zasobów normatywnych. Takie nastawienie przyczynia się do dynamizowania działania tych jednostek i grup w ramach istniejących struktur i poszukiwania nowych wartości, których osiągnięcie pozwala im uczestniczyć w sytuacjach zwielokrotniających szanse sukcesu i poczucie podmiotowości. Zauważalny jest optymizm tych osób, poczucie pewności, konsekwencja działania, otwartość komunikacyjna i gotowość do podejmowania dialogu zapewniającego artykulację ich pragnień i potrzeb zarówno w ich najbliższym otoczeniu służbowym, jak i wobec przełożonych. Jednak nie we wszystkich środowiskach wojskowych aktorzy społeczni (tj. jednostki i grupy kadry) mają takie możliwości działania. Ich ograniczoność lub brak wpływa nie tylko na samopoczucie respondentów, ale również na ich postawy wobec legitymizacyjnych działań instytucji odpowiedzialnych za ich realizację w wojsku. Czynnikami, które dodatkowo wzmacniają te negatywne odczucia i działania, związane z poszukiwaniem nowych rozwiązań dotyczących budowy swojej tożsamości, są liczne ograniczenia związane z pełnieniem zawodowej służby wojskowej, które redukują wiele szans i możliwości, jakie stwarza obecnie praca w środowisku cywilnym. Funkcjonowanie w sytuacji ustawicznej deprywacji (nie tylko potrzeb, ale i relatywnej) oraz silnej presji czasu może przyczynić się do „rezygnacji” z uczestnictwa w legitymizujących działaniach władzy kreującej przemiany tożsamości środowisk wojskowych na rzecz poszukiwania innych rozwiązań lub spowodować rezygnację z dalszej służby. Znaczne ograniczenia budżetowe MON powodują, że konieczne stało się wprowadzenie podziału na jednostki tzw. perspektywiczne, w których kadra ma wiele szans i możliwości osiągania kolejnych szczebli kariery wojskowej, oraz skazane na wegetację i oczekiwanie na postępującą likwidację w ramach restrukturyzacji sił zbrojnych. Poczucie niższego statusu w porównaniu z innymi żołnierzami pełniącymi służbę w pododdziałach i garnizonach perspekmiar tranzycyjny, transgresyjny i pass way zachodzących zmian, [w:] Transformacja instytucjonalno-organizacyjna wojska na progu XXI wieku, W. Chojnacki (red.), AON, Warszawa 2004. druk_soc_XLV.indd 95 2009-03-10 09:23:28 96 ANDRZEJ ŁAPA tywicznych nie sprzyja identyfikacji legitymizującej tożsamości tej części kadry. Jej aktywność jest ukierunkowana na wartości, normy i wzory, które umożliwiają jej eliminację lub ograniczenie poczucia wykluczenia, marginalizacji i stygmatyzacji. Tożsamość oporu charakteryzuje osoby, które podejmują działania świadczące o ich rezygnacji z dalszego pełnienia służby. Jest to wynikiem oceny zachodzących procesów transformacyjnych w wojsku jako czynników, które ich pozbawiły lub znacznie ograniczyły możliwości dotychczasowego działania. Powodują one zarówno generowanie zachowań kontestacyjnych wobec zaistniałego w wojsku nowego ładu społecznego, jak i stopniową separację wobec wprowadzanych zmian i osób zaangażowanych w ich wprowadzanie. Widoczną cechą charakteryzującą ten typ tożsamości jest brak satysfakcji. Jednocześnie w relacjach nieformalnych zauważalny jest proces stopniowego rozpadu solidarności grupowej, zmniejszenie intensywności dotychczasowej komunikacji i zastępowanie ich nowymi aktorami oraz kanałami10. Charakterystyka wymienionych typów tożsamości wskazuje, że środowiska kadry w wyniku wprowadzanych zmian ulegają stopniowej polaryzacji. Uwidaczniają się trzy grupy, które przyjmują różne strategie działania. Pierwsza z nich, o nastawieniu prospektywnym, dąży do podejmowania działań, które pozwalają jej w pewnym stopniu wpływać (projektować) na swoją karierę zawodową. Druga, najliczniejsza, odzwierciedla tożsamość legitymizującą, wskazuje na powszechną partycypację i respektowanie nowych norm, wartości i wzorów konstytuujących dokonujące się w wojsku zmiany. Tożsamość trzeciej grupy, określonej mianem oporu, odzwierciedla zachowania oparte na wycofaniu, rezygnacji z dalszego funkcjonowania w środowisku wojskowym. Dalsze działania instytucji decyzyjnych w wojsku związane z wprowadzaniem nowych wartości, norm i wzorów spowodują, że w tych środowiskach będą funkcjonowały grupy o tożsamości projektującej oraz legitymizacyjnej. LITERATURA Baran M., 2002, Generalny sondaż nastrojów środowisk wojskowych, WBBS, Warszawa. Bokszański Z., 2005, Tożsamości zbiorowe, Wyd. Naukowe, Poznań. Castells M., 1999, The Power of Identity, Blackwell Publishers, Oxford. Giddens A., 2002, Nowoczesność i tożsamość „ja” i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności, Warszawa. 10 Jej przejawami są zachowania części kadry, która, odchodząc ze służby, nie uczestniczy w pożegnaniach zgodnie z ceremoniałem wojskowym, przekreślając tym emocjonalnym zachowaniem swoją dotychczasową służbę i współpracę z innymi osobami. Jednocześnie głoszone przez nich opinie o swoich byłych współpracownikach świadczą o braku więzi i poczuciu żalu za brak potencjalnych osiągnięć. druk_soc_XLV.indd 96 2009-03-10 09:23:28 Przemiany tożsamości wybranych grup oficerów 97 Kloczkowski M., 2001, Sytuacja zawodowa i przebieg kariery wojskowej w ocenach kadry. Sprawozdanie z badań, WBBS, Warszawa. Kręgi integracji i rodzaje tożsamości. Polska. Europa. Świat, W. Wesołowski, J. Włodarek (red.), Warszawa. Łapa A., 2004, Transformacja w wojsku – wymiar tranzycyjny, transgresyjny i pass way zachodzących zmian, [w:] W. Chojnicki (red.), Transformacja instytucjonalno-organizacyjna wojska na progu XXI wieku, AON, Warszawa. Machaj I., 2005, Społeczno-kulturowe konteksty tożsamości mieszkańców wschodniego i zachodniego pogranicza Polski, Warszawa. Marody M., Giza-Poleszczuk A., 2004, Przemiany więzi społecznej, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa. Marciniuk M., 2002, System wartości i styl życia kadry zawodowej WP, WBBS, Warszawa. Piwnicki G., 2005, Kultura polityczna kadry MW RP w procesie współczesnych przemian ustrojowych, Gdańsk. Wachowicz M., 2002, Generalny sondaż nastrojów środowisk wojskowych, cz. I, Kadra zawodowa – jesień 2001, WBBS, Warszawa. Wachowicz M., 2001, Stosunki społeczne w pododdziałach, WBBS, Warszawa. Wenzel M., 2007, Opinie o działalności instytucji publicznych. Komunikat z badań COBS, BS/86/2007, Warszawa. Wnuk-Lipiński E., 2005, Socjologia życia publicznego, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa. Wokół tożsamości: teorie, wymiary, ekspresje, I. Borowik, K. Leszczyńska (red.), Nomos, Kraków 2007. druk_soc_XLV.indd 97 2009-03-10 09:23:28
