zapraszamy do przeczytania

Wolności i prawa
człowieka i obywatela
z perspektywy osób
z niepełnosprawnościami
www.rpo.gov.pl
Krzysztof Kurowski
Wpływ stereotypowego podejścia
do niepełnosprawności na regulację
prawne
• W wielu przypadkach prawo jest odzwierciedleniem panujących w
społeczeństwie stereotypów wobec osób
z
niepełnosprawnościami np. ograniczenia wolności i praw osób z
niepełnosprawnościami nierzadko są akceptowane przez
prawników bez głębszej refleksji, a także nieznajomości
problematyki niepełnosprawności.
• Co za tym idzie - bywają sytuacje, w których łamanie praw
człowieka
wobec
osób
z
niepełnosprawnościami
jest
niezauważane, a doktryna uzasadnia przepisy powodujące ten stan
rzeczy. Niesłusznie zakłada się, np. że osoby
z
niepełnosprawnościami albo pewna ich grupa nie jest
w
stanie korzystać z określonych wolności i praw.
www.rpo.gov.pl
Definicja niepełnosprawności i orzecznictwo
•
W polskim prawie brak powszechnie obowiązującej definicji
niepełnosprawności.
•
Podstawowe znaczenie ma definicja zawarta w ustawi o
rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób
niepełnosprawnych, zgodnie z którą niepełnosprawność oznacza
„trwałą lub okresową niezdolność do wypełnienia ról społecznych
z powodu stałego lub długotrwałego naruszenia sprawności
organizmu, w szczególności powodującą niezdolność do pracy”.
•
Definicja ta jest nieprawdziwa, ponieważ wiele osób z
niepełnosprawnościami, przy odpowiednim wsparciu pracuje i
pełni rolę społeczne. Także definicję stopni niepełnosprawności
powtarzają te uproszczenia.
•
Obecny system orzekania o niepełnosprawności koncentrujące
się na dysfunkcjach danej osoby. Moim zdaniem należy zastąpić
systemem koncentrujący się na tym, jakie wsparcie zapewni
danej osobie możliwość jak największego uczestnictwa w życiu
społecznym i podjęcie pracy.
www.rpo.gov.pl
Terminologia
•
•
•
•
Polski ustawodawca, ale także doktryna, nie zauważa nawet
zmian w terminologii w kwestii niepełnosprawności, które
nastąpiły w innych dziedzinach wiedzy, ale także w aktach
międzynarodowych.
W polskim prawie występuje wiele przestarzałych pojęć np.
niedorozwój umysłowy, kalectwo. Niestety błędy te nadal są
powielane, o czym świadczy tytuł projektu ustawy „o pomocy
osobom niesamodzielnym”.
Według projektu za osoby niesamodzielne uznawano by już
osoby potrzebujące wsparcia w wymiarze 2 godzin dziennie.
W stosunku do osób z niepełnosprawnościami zbyt często
używany jest również termin „opieka” zamiast terminu „
wsparcie.”
www.rpo.gov.pl
Zasada godności ludzkiej a system
wsparcia osób z niepełnosprawnościami
•
Należy stwierdzić, że z zasadą godności sprzeczne jest
niedostrzeganie potencjału danej osoby.
•
Analizując polski system pomocy społecznej trzeba zauważyć,
że często traktuje on osoby z niepełnosprawnościami w sposób
przedmiotowy a nie podmiotowy.
www.rpo.gov.pl
•
Jest to wynik złych przepisów ustawy o pomocy społecznej,
aktów wykonawczych do niej, aktów wewnętrznych jednostek
pomocy społecznej, a także często błędnego podejścia
pracowników pomocy społecznej.
Prawa człowieka w domach pomocy
społecznej
Szczególnie problem ten występuje w instytucjach, w których mieszkają osoby
niepełnosprawne. Jest to kwestia podnoszona także w literaturze
zagranicznej. G.Quinn stwierdza fakt częstego „ przechowywania” osób
niepełnosprawnych w instytucjach, stwierdzając, że państwa prowadzą
zamierzoną politykę, której celem dla wygody administracyjnej. Co
powoduje sprowadzenie ich do roli obywateli drugiej klasy. Skutkiem tego
jest poddanie osób niepełnosprawnych przebywających w instytucjach
reżimowi podobnego do więziennego.
Potwierdziły to badania przeprowadzone przeze mnie w łódzkich domach
pomocy społecznej. Przykładowo w większości DPS osoby z
niepełnosprawnościami nie mają nawet wpływu na miejsce
przechowywania swoich dokumentów osobistych. W regulaminach
porządkowych DPS, które badałem, istnieją regulacje zgodnie z którymi
dokumenty osobiste mieszkańców są przechowywane przez personel.
Regulaminy nie uzależniają tego typu praktyk od stanu intelektualnego i
psychicznego mieszkańca.
www.rpo.gov.pl
• Przykładowo w większości DPS osoby niepełnosprawne nie mają nawet wpływu na
miejsce przechowywania swoich dokumentów osobistych. W regulaminach
porządkowych DPS, które badałem, istnieją zapisy o tym, iż dokumenty osobiste
mieszkańców są przechowywane przez personel.
• Regulaminy nie uzależniają tego typu praktyk od stanu intelektualnego
i
psychicznego mieszkańca. W części DPS istnienie takiej praktyki potwierdziły
ankiety przeprowadzane na potrzeby tej pracy, mimo że kwestia ta nie była
uregulowana nawet w regulaminie porządkowym. W jednym z badanych DPS
mieszkańcy mogą sami przechowywać własny dowód osobisty dopiero po
podpisaniu stosownego oświadczenia. W dwóch regulaminach przewidziano
natomiast możliwość wydania dowodu osobistego rodzinie mieszkańca na
pisemny wniosek tejże.
• Praktyka taka jest niezgodna z ustawą o ewidencji ludności i dowodach osobistych
i
niewątpliwie
stanowi
przejaw
przedmiotowego
traktowania
osób
niepełnosprawnych, a więc zgodnie z orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego
narusza zasadę poszanowania godności ludzkiej. Ogranicza też w sposób istotny www.rpo.gov.pl
mieszkańcom DPS
ich korzystanie z wolności i praw (np. niemożność
samodzielnego - bez udziału pracownika DPS założenia konta bankowego,
podpisania wielu umów).
• Za dopuszczalne można by uznać jedynie przechowywanie dokumentów
osobistych mieszkańców DPS przez pracowników tylko w przypadku osób
z głęboką niepełnosprawnością intelektualną i ciężką niepełnosprawnością
psychiczną pod warunkiem, że kwestia ta byłaby uregulowana w ustawie
o ewidencji ludności i dowodach osobistych albo w innej ustawie.
Zasada poszanowania wolności i
proporcjonalności ingerencji
ustawowej w sferę wolności i praw
•
•
•
Rozważając zasadę poszanowania wolności i
proporcjonalności ingerencji ustawowej w sferę wolności i praw
z perspektywy sytuacji osób niepełnosprawnych należy
zwrócić uwagę na stwierdzenie L. Wiśniewskiego, zgodnie z
którym:
„Zakres ochrony prawnej wolności człowieka powinien
być tak szeroki, jak szeroki jest zakres wolności, czyli
zdolności człowieka do podejmowania decyzji i ich
realizacji”.
Należy równocześnie zauważyć, iż art.. 69 Konstytucji stanowi:
„Osobom niepełnosprawnym władze publiczne udzielają,
zgodnie z ustawą, pomocy w zabezpieczeniu egzystencji,
przysposobieniu do pracy oraz komunikacji społecznej.”
www.rpo.gov.pl
Rozpatrując łącznie art.. 31 i 69 Konstytucji za sprzeczne z
ustawą zasadniczą trzeba uznać działanie instytucji
publicznych uzależniających udzielenie gwarantowanej
konstytucyjnie pomocy od rezygnacji z możliwości
swobodnego kształtowania swojego zachowania w
strefach, w których dana osoba jest do tego zdolna.
Przykładowo- oferując jedynie miejsce w domu pomocy
społecznej, którego regulamin porządkowy nadmiernie
ogranicza wolności i prawa mieszkańców nie oferując
jednocześnie miejsca w mieszkaniu chronionym lub w DPS
o innym regulaminie porządkowym
www.rpo.gov.pl
Instytucja ubezwłasnowolnienia
•
•
•
Instytucję ubezwłasnowolnienia należy uznać za sprzeczną z
nowoczesnym systemem praw człowieka ze względu na jej
sztywność i niemożliwość dostosowania do potrzeb konkretnej
osoby. Ubezwłasnowolnienie wywołuje wiele automatycznych
konsekwencji, nie tylko w prawie cywilnym.
Również praktyka stosowania ubezwłasnowolnienia przez
polskie sądy budzi duży niepokój, ponieważ sądy stosują je
często bez dokładnego zbadania sprawy, orzekając w
przeważającej części ubezwłasnowolnienie całkowite.
Obecna regulacja w ogóle nie uwzględnia tak istotnego
elementu, jak stymulowanie rozwoju osób z
niepełnosprawnością intelektualną lub psychiczną.
www.rpo.gov.pl
Instytucję ubezwłasnowolnienia należy wzorem innych państw
europejskich, np. Francji, Niemiec, Szwecji zastąpić
nowoczesnym systemem wsparcia prawnego osób z
niepełnosprawnością intelektualną i psychiczną.
System ten powinien zmuszać sądy do rozpatrywania zdolności
danej osoby do podejmowania decyzji w konkretnych
dziedzinach życia i osobnego uzasadniania potrzeby
zastosowania wsparcia prawnego w każdej z dziedzin
www.rpo.gov.pl
Potrzeba zmian regulacji konstytucyjnych
w zakresie praw osób z
niepełnosprawnościami
•
Konieczność nowelizacji art.. 62 Konstytucji RP
•
Artykuł ten pozbawia praw wyborczych wszystkie osoby
ubezwłasnowolnione bez osobnego badania ich kompetencji do
podejmowania decyzji w kwestiach wyborczych.
•
Takie rozwiązanie nie spełnia standardów międzynarodowych, co
potwierdził Europejski Trybunał Człowieka w wyroku z dnia 20 maja
2010 r., w sprawie Alajos Kiss v. Węgry. Przy wprowadzeniu systemu
wsparcia prawnego sąd każdorazowo określając zakres takiego
wsparcia powinien orzekać o kwestii posiadania przez daną osobę
praw wyborczych.
www.rpo.gov.pl
Zmiana wskazana byłaby również w art.
67 Konstytucji RP.
Należy w nim zrezygnować z pojęć inwalidztwo i niezdolność
do pracy, a zamiast tego wprowadzić gwarancje
zabezpieczenia społecznego osoby z odpowiednim stopniem
niepełnosprawności, które powinno być skonstruowane w taki
sposób, żeby wspierało maksymalne wykorzystanie potencjału
do pracy danej osoby.
Za nowelizacją tego artykułu musi iść zmiana całego systemu
rentowego. Należy zlikwidować pułapkę świadczeniową oraz
stworzyć system promujący aktywność a nie bierność osób
niepełnosprawnych.
www.rpo.gov.pl
Poważne zmiany wskazane byłyby również w art. 69
Konstytucji RP.
Po pierwsze konieczne jest nadanie mu formy prawa
podmiotowego.
Po drugie trzeba zauważyć, iż przepis ten nie odnosi się do
najważniejszych dla osób z niepełnosprawnościami kwestii, jakimi
są możliwość jak najpełniejszego uczestnictwa w życiu społecznym i
najbardziej jak to jest możliwe niezależnego życia.
Jeśli ustrojodawca podjąłby te kwestie można by stwierdzić, że
Polska ustawa zasadnicza odnosi się w sposób nowoczesny do
praw osób z niepełnosprawnościami i daje im narzędzia do
wprowadzania w Polsce nowej wizji podejścia do kwestii
niepełnosprawności.
Niezależnie czy nowelizacja tego artykułu zostanie dokonana,
ustawodawca powinien tak zmodyfikować system wsparcia
zatrudnienia osób niepełnosprawnych, by dostosować go do
indywidualnych potrzeb konkretnego pracownika oraz promować
zatrudnienie osób niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy.
www.rpo.gov.pl
Można również rozważać zmianę art. 39 Konstytucji RP. Z
obecnego jego brzmienia nie wynika jasno, czy osoby niezdolne
do świadomego wyrażenia swojej woli mogą być poddane
eksperymentom naukowym, w tym medycznym.
www.rpo.gov.pl
monografii wskazano także szereg koniecznych zmian na
poziomie ustawowym.
www.rpo.gov.pl
Dziękuję za uwagę