plik pdf

Agnieszka Dziuba
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II
Klodia Metelli w krzywym zwierciadle Cycerońskiej retoryki
Klodia Metelli, żyjąca w I wieku
przed Chrystusem, starsza siostra trybuna
ludowego
58r.
Publiusza
Klodiusza
Pulchera, należy bez wątpienia do jednej
z lepiej znanych historycznych postaci
kobiet okresu republiki1. Sławę wynikająca
z „wątpliwej” reputacji zawdzięcza dwóm
najwybitniejszym pisarzom swoich czasów.
Pierwszy z nich to Marek Tuliusz Cyceron,
który poświęcił Klodii kilka zdań w swoich
listach, ale przede wszystkim nakreślił jej
niezwykle
sugestywny
w wygłoszonej w kwietniu 56 r.
portret
mowie
w obronie Marka Celiusza Rufusa – Pro
Caelio.
Drugim
portrecistą Klodii
jest
najwybitniejszy z neoteryków – Gajusz Waleriusz Katullus, którego Lesbia została, jak się
wydaje, słusznie zinterpretowana przez Antoine Mureta w 1554 r. jako Klodia Metelli.
Wielowiekowa tradycja obecna zarówno w literaturze naukowej jak i, szczególnie ostatnio,
w popularnej2 utrwaliła obraz Klodii stworzony przez Cycerona i Katulla jako pięknej,
wykształconej, przebiegłej, pozbawionej zasad moralnych skandalistki, nierządnicy
i mężobójczyni.
1
Pełną bibliografię publikacji poświęconej Klodii można znaleźć w pracy Julii Dyson Hejduk Clodia. A
sourcebook. Oklahoma 2008.
2
Klodia jako postać literacka przewija się przez kilka tomów przetłumaczonej także na język polski serii
powieści kryminalno-historycznych Stevena Saylora pod zbiorczym tytułem Roma sub rosa. Proces Celiusza
i jego okoliczności są tematem powieści pt. Rzut Wenus. Przeł. Janusz Szczepański. Poznań 2002 r.
81
W krótkim artykule nie ma miejsca, by dokładnie przyjrzeć się wizerunkowi Klodii
stworzonemu przez obu artystów pióra. Tym bardziej, że Cyceron i Katullus poruszają się
w różnych obszarach twórczości literackiej, wymagających różnych aparatów badawczych.
Dlatego też niniejszy tekst zostanie ograniczony do jednego aspektu utworu Cycerona,
a mianowicie do argumentacji retorycznej3 dotyczącej zarzutów wobec Klodii jako świadka
oskarżenia w mowie Pro Caelio wygłoszonej w czasie Ludi Megalenses, w kwietniu 56 r.,4
a więc osiem miesięcy po powrocie Arpinaty z wygnania, za które mówca czynił
odpowiedzialnym Klodiusza Pulchera.
Cyceron był obok Krassusa i prawdopodobnie samego Celiusza jednym z obrońców
młodego człowieka, oskarżonego de vi przez Lucjusza Semproniusza Atratinusa, wspieranego
przez Herenniusza Balbusa i Publiusza Klodiusza (innego niż brat Klodii). Treść oskarżenia
była złożona. Dotyczyła m.in. zarzutu wywołania rozruchów w Neapolu, przepędzenia
delegacji aleksandryjskiej z Puteoli, napaści na posiadłość niejakiego Palli, próby zabójstwa
filozofa Diona – przewodniczącego delegacji aleksandryjskiej oraz próby otrucia Klodii,
mającej zeznawać przeciw Celiuszowi – byłemu kochankowi. Zarzuty związane z użyciem
siły wobec delegacji aleksandryjskiej odpierał w niezachowanej mowie Krassus, natomiast
Cyceron w swym wystąpieniu miał za zadanie obalić oskarżenie Celiusza o próbę zabicia
Diona z Aleksandrii (De Dione) i otrucia Klodii (De veneno in Clodiam parato).
Wstęp mowy zdradza strategię Arpinaty, który postanawia obalić zarzuty, poprzez
zdyskredytowanie głównego świadka w tej sprawie, a mianowicie Klodię Metellę5. Już
pierwsza wzmianka o tej kobiecie zostaje wprowadzona w bardzo nośnej i przekonującej
figurze jaką jest antyteza. Przeciwstawienie postaci oskarżonego Celiusza jako idealnego
młodzieńca i niewymienionej z imienia Klodii jako prostytutki i nimfomanki, wywołuje
u słuchaczy z jednej strony efekt współczucia dla niewinnej ofiary, z drugiej zaś zasiewa
ziarno wątpliwości co do wiarygodności „takiego” świadka:
Sed adulescentem illustri ingenio, industria, gratia accusari [...] oppugnari
autem opibus meretriciis [...] muliebrem libidinem comprimendam putet...(I, 1)
3
Należy w tym miejscu odwołać się do Arystotelesa, który jako pierwszy wprowadził rozróżnienie na dowody
nieartystyczne (zeznania świadków, dokumenty itp.) i artystyczne, które tworzone są za pomocą sztuki
retorycznej (Rh. 1, 2,2).
4
Ludi Megalenses, igrzyska organizowane ku czci Kybele od 205 r. przed Chr.. w dniach 4 – 10 kwietnia. Od
194 w ich trakcie odbywały się przedstawienia teatralnie – ludi scaenici.
5
Wydaje się, że retor świadomy czasu, w którym odbywał się proces, znakomicie „wkomponował” mowę
w cykl ludi scaenici, gdyż aluzje i pełnie ironii oraz złośliwego dowcipu zdania napaści na Klodię odpowiadają
klimatem i poetyką wystawianym w czasie ludi Megalenses komediom rzymskim. Zob. więcej K. Geffcken.
Comedy in the Pro Caelio. London, Leyden 1973.
82
„Lecz młodzieńca odznaczającego się wybitnym umysłem, pracowitością, wdziękiem[...]
oskarżył przy wsparciu świadectwa nierządnicy [...]sądziłby, że należy okiełznać występną
żądzę tej kobiety)”6.
Już w powyższym zdaniu pojawia się jeden z koronnych argumentów Cycerona
przeciw Klodii, a mianowicie doskonale znana z topiki inwektywy7 insynuacja o
prostytuowaniu się kobiety8. Arpinata posługując się złośliwą metaforą (opes meretriciae)
świadomie posługuje się retoryczną przesadą, ponieważ nie zarzuca Klodii uprawiania
nierządu, w co, jak się wydaje, nikt z obecnych w czasie procesu nie uwierzyłby, lecz tylko
porównuje jej sposób życia do tego, jaki charakteryzuje prostytutki. Podobny zarzut pojawia
się
także
w obscenicznym epigramacie 58 Katulla. Co ciekawe utwór ten adresowany jest do byłego
kochanka Klodii Celiusza Rufusa. Do przytoczonej wyżej antytezy nawiązuje też refutatio
mowy, gdyż pierwsza zdecydowanie dłuższa część (rozdz. II – XII) poświęcona jest odparciu
zarzutów dotyczących niemoralnego trybu życia Celiusza. Druga część (rozdz. XIII – XVI)
jest imiennym atakiem na Klodię , którą Cyceron uważa za jedną z współautorek procesu:
Sunt autem duo crimina, auri et veneni, in quibus una atque eadem persona
versatur. Aurum sumptum a Clodia, venenum quaesitum , quod Clodiae
daretur, ut dicitur (XIII, 30).
Horum duorum criminum video auctorem, video fontem, video certum nomen
et caput. (XIII, 31).
„Są zaś dwa zarzuty, o złoto i truciznę, za które jedna i ta sama osoba jest odpowiedzialna. Jak
wieść niesie złoto wzięte od Klodii, trucizna przygotowana, aby dać ją Klodii.
Tych dwóch zarzutów widzę twórcę, widzę ich źródło, widzę określoną osobę jako
Pomysłodawcę”.
6
Tłumaczenia fragmentów mowy pochodzą od autorki. Tekst łaciński zaczerpnięto z tomu Cicero M. T. The
speeches, Pro Caelio – De provincis consularibus – Pro Balbo. Cambridge 1958.
7
Zob. K.Geffcken. dz., cyt. s. 27-47.
8
Henryk Kowalski w znakomitym artykule Omnia sunt alia crimina, sed maledicta – oskarżenia o
nieobyczajność w rzymskich procesach karnych pierwszej połowy I wieku p. n. e. (na podstawie mów
Cycerona), zamieszczonym w zbiorze pracy zbiorowej Contra leges et bonos mores. Przestępstwa obyczajowe w
starożytnej Grecji i Rzymie. Pod red. H. Kowalskiego i M. Kuryłowicza. Lublin 2005, s. 161 – 172., wyjaśnia
prawne aspekty potraktowania Klodii jako meretrix. Według Historyka można mówić o trojakim celu mówcy
sportretowania patrycjuszki: 1) prawnym; 2) politycznym – ataki na rodzinę Klaudiuszy, a więc i
znienawidzonego trybuna; 3) populistycznym – zabawienie tłumu kosztem kobiety.
83
Cyceron po raz pierwszy wymienia imię Klodii dopiero, gdy rozpoczyna bezpośredni
atak. Wymienia je dwukrotnie w jednym zdaniu, by spotęgować wrażenie odpowiedzialności
kobiety za oskarżenie Celiusza. Kolejne przytoczone zdanie skonstruowane z krótkich,
asyndetonicznych wyliczeń, zaczynające się od mocnej anafory Video... nie tylko służyło
podkreśleniu odpowiedzialności Klodii, ale także zwróceniu uwagi słuchaczy na samą kobietę
obecną w czasie procesu. Atakując Klodię sięga po swoją wypróbowaną w innych mowach,
zawsze skuteczną broń – aluzję, niedomówienie, insynuację, okraszone typowym dla
wielkiego mówcy złośliwym dowcipem. Arpinata starając się zdyskredytować Klodię
w oczach sędziów i przekonać ich, że oskarżenie to zemsta podstarzałej patrycjuszki
za porzucenie przez młodego kochanka, przyjmuje dwie metody ataku: pośredniego, w
którym dominuje aluzja i niedomówienie oraz bezpośredniego, w którym stosuje bardzo
patetyczne, rzadko przez siebie stosowane w innych mowach prozopopeję
i etopeję.
Typowym zabiegiem stosowanym przez mówcę jest także powtarzanie tych samych zarzutów
– niemoralnego i hulaszczego trybu życia Klodii w różnych formach i z zastosowaniem
różnych środków retorycznych. O ile Cyceron w treści zarzutów jest dość monotonny, o tyle
w ich formie wykorzystuje całą wiedzę retoryczną. Correctio czyli zabieg sprostowania
własnej wypowiedzi dla jej wzmocnienia, to figura należąca do narzędzi ataku pośredniego.
Cyceron umieszcza w niej czytelną aluzję do zarzutu kazirodztwa stawianego rodzeństwu
Klodiuszów:
Quod quidem facerem vehementius, nisi intercederent mihi inimicitiae cum
istius mulieris viro – fratre volui dicere; semper hic erro (XIII, 31).
„Co w istocie uczyniłbym bardziej zdecydowanie, gdyby na przeszkodzie nie stała mi wielka
nieprzyjaźń między mną a tej kobiety mężem, chciałem powiedzieć bratem, zawsze się tak
mylę”.
Złośliwa aluzja do nienaturalnych stosunków panujących w rodzinie Klodiuszów nie
tylko wpisała się do grupy argumentów osłabiających wiarygodność Klodii, ale także
dostarczyła rozrywki mało wymagającemu tłumowi, którego zawsze bawią dowcipy o
erotycznym podtekście. Do zarzutu kazirodztwa Cyceron powraca jeszcze dwukrotnie. Po raz
ostatni w peroratio – zakończeniu mowy, gdzie już otwarcie zarzuca kobiecie nienaturalne
stosunki z bratem. Oskarżenie to wbudowane jest w antytezę, figurę często pojawiającą się
w analizowanej mowie, ale nigdy nie powtarzającej swego schematu. Tutaj przeciwstawienie
84
polega na porównaniu uwolnienia przez rodzeństwo Klodiuszy zbrodniarza Sextusa
Klodiusza od skazania i doprowadzenie do procesu niewinnego Celiusza:
...ne eadem mulier cum suo coniuge et fratre et turpissimum latronem eripuisse
et honestissimum adulescentem opressisse videatur (XXXII,78-79).
„...aby nie wydawało się, że ta kobieta ze swoim mężem- bratem i wyrwała z opresji
najohydniejszego łotra i wpędziła do więzienia najuczciwszego młodzieńca”.
Przeciwstawne porównanie zostaje przez Cycerona wydobyte i podkreślone
dodatkowo przez symetryczne zastosowanie w antytezie wyrazów – przymiotnika w stopniu
najwyższym, rzeczownika i bezokolicznika. Słowa w każdej parze są względem siebie
antytetyczne.
Mimo, że najczęściej stosowaną przez Arpinatę w zarzutach pośrednich figurą jest
antyteza, to rzadko ma ona, jak już wyżej wspomniano, typowy charakter. Bogaty warsztat
stylistyczny retora pozwala na urozmaicenie jej formy. Przykładem antytezy w postaci
chiasmu jest sugestia dotycząca rozwiązłego trybu życia patrycjuszki:
Neque enim muliebres unquam inimicitias mihi gerendas putavi, praesertim
cum ea quam omnes semper amicam omnium potius quam cuiusquam inimicam
putaverunt (XIII, 32)
„Nigdy bowiem nie uważałem, że powinienem utrzymywać nieprzyjaźń z kobietami,
szczególnie z tą, którą wszyscy uważali raczej za przyjaciółkę wszystkich mężczyzn niż za
nieprzyjaciółkę choćby jednego”.
Ponieważ w momencie procesu Klodia była wdową, dostarczyła tym samym
Cyceronowi pretekst do aluzyjnych oskarżeń o otrucie męża – Kwintusa Metellusa Celera,
przyjaciela mówcy9, który skądinąd faktycznie zmarł nagłą śmiercią w 59 r. Motyw trucizny
przewija się przez całą mowę, gdyż zarzut próby otrucia Klodii przez Celiusza był jednym
z elementów oskarżenia, którego obalenie było zadaniem Cycerona. Arpinata nie dysponując
9
T. P. Wiseman opisując karierę Metellusa i jego małżeństwo z Klodią zarzuca Cyceronowi przesadę w
zapewnieniach o więzach przyjaźni, łączących go z Metellem. Zdaniem historyka nie ma na to żadnych
dowodów w innych pismach Arpinaty, a zachowane jedyne dwa listy z marca 62 r. Cycerona i Metella zdają się
potwierdzać tezę o „przyjaźni” stworzonej jedynie dla potrzeb retorycznej argumentacji. T. P. Wiseman.
Catullus and his World a Reappraisal. Cambridge 1985. s. 49 – 51.
85
żadnym dowodem przeciw zarzutowi stara się z jednej strony sparodiować sytuację
domniemanego przekazania trucizny w łaźni, z drugiej zaś zasugerować słuchaczom
odpowiedzialność Klodii za nagłą śmierć męża, wywołaną być może trucizną podaną przez
żonę. Omawiany fragment rozpoczyna się emotywną obsecratio10, po której następuje
skierowana do bogów interrogatio (pytanie retoryczne), dotyczące odwiecznego i stale
aktualnego pytania o unikanie kary za zbrodnie:
Pro di immortales! Cur interdum in hominum sceleribus maximis aut conivetis
aut praesentis fraudis poenas in diem reservatis ? (XXIV, 59)
„O Bogowie nieśmiertelni! Dlaczegoż czasami przymykacie oczy na wielkie ludzkie zbrodnie
albo odkładacie na później karę za świeżo popełnione występki”.
Patetyczny fragment wypowiedzi insynuujący otrucie Metella przez żonę kończy
szereg pytań retorycznych sugerujących w sposób bardzo czytelny odpowiedzialność Klodii
za śmierć męża. W pytaniach tych Cyceron wykorzystał dominującą w całej mowie topikę
domus Romana łącznie z przywołaniem obrazu upersonifikowanych ścian:
Ex hac igitur domo progressa ista mulier de veneni celeritate dicere audebit?
Nonne ipsam domum metuet, ne quam vocem eiciat, non parietes conscios, non
noctem illam funestam ac luctuosam perhorrescet? (XXIV, 60).
„Czy z tego domu wyszedłszy ta kobieta odważy się mówić o szybkości działania trucizny?
Czy nie przestraszy ją tak sam dom, aby słowa z siebie nie mogła wydobyć, czy nie przerażą
jej ściany – świadkowie zbrodni ani tamta smutna i okryta żałobą noc”.
Dużą grupę argumentów retorycznych stanowią zdania w trybie przypuszczającym,
które zaczynają się od „jeśliby”. Znakomitym przykładem
takiej wypowiedzi, w której
znajdują się prawie wszystkie zarzuty stawiane Klodii przez Cycerona jest następująca
dubitatio11, mająca jako całość charakter innej figury myśli- praeteritio12:
10
Obsecratio – zaklinanie. Jest błagalną prośbą. Według Kwintyliana (Inst. Orat.VI, 1, 33) wzywanie bogów ma
sprawiać wrażenie, że mówca jest przekonany o słuszności swoich racji.
11
Mówca próbuje wzmocnić wiarygodność własnego punktu widzenia za pomocą pozorowanej retorycznej
bezradności.
12
Retoryczna deklaracja pominięcia danej kwestii, która w ten sposób ulega uwypukleniu.
86
Nihil iam in istam mulierem dico; sed , si esset aliqua dissimilis istius, quae se
omnibus pervolgaret, quae haberet palam decretum semper aliquem, cuius in
hortos, domum, Baias iure suo libidines omnium commearent, quae etiam
aleret adulescentes et parsimoniam patrum suis sumptibus sustentaret; si
vidua libere, proterva petulante, dives effuse, libidinosa meretricio more viveret,
adulterium ego putarem, si quis hanc paulo liberius salutasset (XVI, 38).
„Nic już nie mówię na temat tej kobiety; Ale, jeśli znalazłaby się jakaś całkiem do niej
niepodobna, która bratałaby się ze wszystkimi, która zawsze jawnie miałaby jakiegoś
kochanka, do której ogrodów, domu, do posiadłości w Bajach wszelkie występki miałyby
prawo swobodnie przybywać, która ponadto utrzymywałaby młodych mężczyzn i dorobek
swoich przodków trwoniłaby na swoje zachcianki, jeśliby jako wdowa swobodnie, jako
zuchwała kobieta zuchwale, jako bogata rozrzutnie, występna jak prostytutka żyłaby, to czy
powinienem uważać za występnego tego, kto nieco swobodniej by ją pozdrowił?”
W powyższym fragmencie Cyceron zebrał wszystkie zarzuty, jakie dotąd stawiał
Klodii
i mimo że przywołuje obraz wyimaginowanej występnej kobiety, to nikt ze ówczesnych
słuchaczy ani dzisiejszych odbiorców tekstu nie ma wątpliwości, że bohaterką dubitatio jest
Klodia.
Kolejnym środkiem retorycznym użytym do pośredniego ataku jest metafora.
Cyceron nazywa siostrę trybuna – Medea Palatina (VII, 8)13. Z innego fragmentu mowy
wiadomo, że Klodia miała piękny dom na Palatynie, gdzie przyjmowała swoich przyjaciół,
dla których urządzała wystawne przyjęcia. Sąsiadem Klodii był Celiusz, wynajmujący
mieszkanie w pobliskiej kamienicy. Zdaniem Cycerona niefortunne sąsiedztwo wpłynęło na
zbytnią zażyłość młodzieńca z bogata wdową. Odrzucona zgotowała mu zemstę jak
porzucona Medea Jazonowi.
Grupę zarzutów bezpośrednio skierowanych do Klodii tworzą bardzo patetyczne
i rzadkie w retoryce Cycerona emotywne figury: prozopopeja i etopeja. Prozopoeja
rozumiana jest jako przytoczenie fikcyjnej wypowiedzi upersonifikowanego pojęcia lub
zmarłej osoby. Arpinata w mowie Pro Caelio kazał przemówić do Klodii Appiuszowi
Klaudiuszowi Cenzorowi, który „zatroskany” o opinię rodu przywołując kobietę do porządku
gromi jej występne upodobania. Robi to posługując się antytezą w formie pytań retorycznych,
w których swoje osiągnięcia przeciwstawia skandalicznym występkom kobiety:
13
Kwintylian zauważa, że Celiusz nazwał byłą kochankę Quadrantaria Clytamestra (Inst. Orat.8. 6. 53).
87
Ideone ego pacem Pyrrhi diremi, ut tu amorum turpissimorum cotidie foedera
ferires? Ideo aquam adduxi, ut ea tu inceste uterere? Ideo viam munivi, ut eam
alienis viris comitata celebrares (XIV, 34).
„Czyż po to udaremniłem pokój z Pyrrusem, abyś ty codziennie zawierała ohydne związki
miłosne? Czyż po to sprowadziłem wodę, abyś ty używała jej w haniebnych celach? Czyż
po to drogę wybudowałem, abyś ty jeździła po niej w towarzystwie obcych mężczyzn?”
Powyższe zdania kończą płomienną mowę wskrzeszonego wyobraźnią Cycerona
starca i stanowią jej najmocniejszy, dzięki silnemu zretoryzowaniu, akord. Antytezy, pytania
retoryczne, anafory mają zwróci uwagę słuchaczy na koncept Cycerona. Oto pozbawiona
zasad moralnych Klodia zbrukała osiągnięcia przodka, które okryły sławą jego imię i zyskały
mu wdzięczność Rzymian: odradzenie pokoju z Pyrrusem, wybudowanie pierwszego
akweduktu dla Rzymu i budowę via Appia.
Rozbudziwszy uwagę słuchaczy Arpinata nie porzuca stylu wzniosłego i kilka zdań
później wylicza zarzuty stawiane Klodii jakoby przez innych ludzi, nie przez siebie. Zwięzłe
wyliczenie – enumeratio jest figurą prostszą, mniej wyszukaną niż rażąca patosem
prozopopeja, ale równie sugestywną:
Accusatores quidam libidines, amores, adultera Baias, actas, convivia,
comissationes, cantus, symphonias, navigia iactant (XV, 35).
„Oskarżyciele zarzucają Ci rozpustę , miłostki, nienaturalne zachowanie w Bajach,
przedstawienia teatralne, uczty, hulanki, śpiewy, muzykowanie, przejażdżki po morzu”.
Charakter etopei mają wypowiedzi żyjących osób, czyli brata Publiusza do siostry (XVI, 36)
i ojca Celiusza do syna (XVI, 37). Obie postaci wypowiadając fikcyjne teksty potwierdzają
naganne zachowanie Klodii. O ile brat traktuje siostrę łagodnie, o tyle słowa starego ojca
Celiusza nie pozostawiają wątpliwości co do reputacji patrycjuszki:
Diceret talis pater: Cur te in istam vicinitatem meretriciam contulisti? Cur
illecebris cognitis non refugisti?
„Powiedziałby taki ojciec: Dlaczego wybrałeś sąsiedztwo nierządnicy? Dlaczego poznawszy
88
jej powab nie uciekłeś?”
Stary skąpiec, zdaniem mówcy, bardziej zarzuca synowi kontakty z nieobyczajną
kobietą niż trwonienie rodzinnego majątku.
Z powyższych przykładów zarzutów stawianych przez Cycerona
Klodii wynika
niezbicie, że Arpinata konsekwentnie unika otwartego i osobistego ataku na patrycjuszkę. To
nie on gromi jej występne życie, lecz każe przemawiać Appiuszowi, bratu Publiuszowi, ojcu
Celiusza czy obcym ludziom. Posługuje się wyszukaną praeteritio, dowcipną correctio
i wieloma odmianami antytezy. Stosuje różne rodzaje figur opartych na pytaniach
retorycznych. Bezpośrednio Cyceron atakuje siostrę Publiusza jedynie, w krótkiej, ale nie
pozbawionej retorycznego patosu exclamatio – o immoderata mulier (XXI, 53).
Nasuwa się więc przypuszczenie, że Arpinata oskarżając Klodię o niemoralne życie,
haniebne uczynki nie miał wystarczających dowodów14. Mógł korzystać jedynie
z elokucyjnego ukształtowania tekstu. Stąd tyle w jego mowie aluzji, niedomówień, sugestii.
Figury retoryczne, po które sięga, nie tyle służą uatrakcyjnieniu tekstu, ile pozwalają mu
skutecznie zaatakować Klodię jedynie w oparciu o siłę retorycznej argumentacji.
Zaprezentowany powyżej literacki portret Klodii pióra Cycerona nie jest kompletny,
bo ograniczony tylko do jednego dzieła i tylko do
wybranych fragmentów bogatej warstwy elokucyjnej
Pro Caelio. Pominięte zostały te miejsca w mowie,
w których Cyceron nawiązuje bezpośrednio lub
poprzez aluzje do komedii rzymskiej, do toposów
matrony rzymskiej, domu rzymskiego i rodziny.
Szczegółowa analiza literacka tej mowy powiązana
z dokładnym studium tła historyczno-kulturalnego to
materiał na książkę, a nie na ograniczony do kilku
stron zapowiadający ją artykuł.
Należy jednak odnotować fakt, że Cycerońska
mowa Pro Caelio to dzieło, które tylko przy pomocy retorycznego warsztatu genialnego
stylisty przyczyniło się wydatnie do stworzenia portretu Klodii jako mężobójczyni, kobiety
wyrachowanej i rozrzutnej, zdemoralizowanej uwodzicielki młodych mężczyzn. Tradycja
literacka łącząc Klodię Cycerona z Lesbią Katulla dodała jej postaci wdzięku, inteligencji
14
Zob. E. Cantarella. Pandora’s daughters. The role and status of women in Greek and Roman Antiquity.
Baltimore and London 1993, s. 133.
89
i urody bohaterki epigramatów neoteryka i stworzyła jedyny w swoim rodzaju portret pięknej
i niemoralnej patrycjuszki. Inni autorzy starożytni, którzy wzmiankowali o siostrze Publiusza,
a mianowicie Plutarch w Vita Ciceronis, Wellejusz Paterkulus w Historia Romana (II, 45),
Kwintylian w Institutio Oratoria
(VIII, 6, 53) wyraźnie pozostają pod wpływem
argumentacji Cycerona. Jakakolwiek próba wydobycia spod retorycznego sztafażu
prawdziwego obrazu patrycjuszki jest zadaniem niemożliwym.
Celem tego artykułu było pokazanie jak bardzo zretoryzowany jest Cyceroński portret
Klodii, co pozwoli, być może, nabrać nieco dystansu do tego, co zwykle o tej kobiecie
czytamy, gdyż powszechnie dostępne charakterystyki pięknej Rzymianki wyglądają
zazwyczaj jako poniższe hasło z popularnej Małej encyklopedii kultury antycznej15.
Clodia – siostra Klodiusza, żona konsula Kwintusa Metellusa Celera.
Słynna z urody, inteligencji, dowcipu, pozbawiona zasad moralnych,
była opiewana przez Katulla jako Lesbia.
Agnieszka Dziuba – dr hab. prof. KUL, kierownik Katedry Językoznawstwa
Ogólnego Instytutu Filologii Klasycznej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła
II.
Instytut Filologii Klasycznej KUL, Al. Racławickie 14, 20 – 950 Lublin;
[email protected]
Bibliografia
Cantarella E. Pandora’s daughters. The role and status of women in Greek and Roman
Antiquity. Baltimore and London 1993.
Dyson Hejduk J. Clodia. A sourcebook. Oklahoma 2008.
Geffcken K. Comedy in the Pro Caelio. London, Leyden 1973.
Kowalski H. Omnia sunt alia crimina, sed maledicta – oskarżenia o nieobyczajność
w rzymskich procesach karnych pierwszej połowy I wieku p. n. e. (na
podstawie mów Cycerona) [w:] Contra leges et bonos mores. Przestępstwa
obyczajowe w starożytnej Grecji i Rzymie. Pod red. H. Kowalskiego i M.
Kuryłowicza. Lublin 2005, s. 161 – 172.
Mała encyklopedia kultury antycznej. Warszawa 1983.
Saylor S. Rzut Wenus. Przeł. Janusz Szczepański. Poznań 2002.
Wiseman T. P.. Catullus and his World a Reappraisal. Cambridge 1985.
15
Mała encyklopeda kultury antycznej. Warszawa 1983, s.157.
90
Zdjęcia pochodzą z następujących stron:
http://it-it.facebook.com/people/Clodia-Metelli/100001693812819
http://www.aeria.phil.unierlangen.de/photo_html/portrait/roemisch/republik/benannt/cicero/ci
cero3.html
Clodia Metelli in ‘the di storting mirror’ of Cicero’s rhetoric.
The article is an analysis of extensive parts of ‘Pro Caelio oratio’. This speech was
delievered by Marcus Tulius Cicero Turing the famous trial, held in April 56 B.C. Cicero was
a defender ( he was the closing speaker because there were three prosecutors and two
defenders, also Caelius spoke twice) of a young nobleman - Marcus Cealius Rufus whose
accusaton was framed under a lex de vi. This law was directed partcicularly against those who
disturbed the public peace by armed bands. There were five formal charges against Caelius,
but only two last of them (De Dioneand de vaneno in Clodiam parato) were dealt with by
Cicero. The last charge was strictly connected with Clodia, a very importnat witness of the
prosecution. Because this woman played a significant role Caelius trial Cicero decided to
discredit this beautiful sister of Publius Clodius, the greatest enemy of the orator, plebeian
tribune of 58 B.C. Clodia Metelli, who was also depicted in marvelous pigrams by one of the
most outstanding Roman poet – Catullus, was influential and educated but very independent
woman. And such a situation was unusual in the I century B.C. Having discredited Clodia was
a very easy task for Cicero because Roman pe ople were inclined to condemn any sort of
excensive behaviour.
‘Pro Caelio’ is a brillant invective against Clodia. She was portrayed in this speech as
a brazen, wealthy woman, even prostitute , who spent evenings and nights with her lovers and
in this way, corrupting these Young men of Rome. Cicero insinuated that she even had
poisoned Her husband and was in incestous realtionship with her brother. The speech in
Caelius’s behalf Romains a spledndid ilustration of the orator’s wit but it is also a cruel
attacack of influential orator on the help less woman. Interrogations irny, apostrophes,
exclamations, antithesis, hiperbole and other adornments of style were used to depict Clodia
as ‘Palatine Medea’ and to dis credit this fitness. Cicero Rusing this method achieved
a success. His rhetorical arguments were so convining that Clodia is still porrayed by different
authors (schloarships and writers) in the Cicero’s way.
This article is an announcement of monography dedicated to Clodia Metelli as
a phenomenonof a great persuasive Power of Roman writers, especially Cicero ang Catullus.
Słowa kluczowe: Marek Tuliusz Cyceron, Klodia Metelli, retoryka, inwektywa, proces
sądowy.
Key words: Marcus Tullius Cicero, Clodia Metelli, rhetoric, invective, trial.
91
92