henryk.kowalskiOmnia sunt

Henryk Kowalski
Omnia sunt alia non crimina, sed maledicta – oskarżenia o nieobyczajność w
rzymskich procesach karnych I połowy I wieku p.n.e.) (na podstawie mów Cycerona)
(w: Contra leges et bonos mores. Przestępstwa obyczajowe w starożytnej Grecji i w
Rzymie, pod red. H. Kowalskiego i M. Kuryłowicza, Lublin 2005, s. 161-172).
Leges et mores – to dwa podstawowe składniki źródeł rzymskiego prawa karnego,
stanowiące jednocześnie główne, obok religijnych, wyznaczniki zasad obowiązujących w
społeczeństwie starożytnego Rzymu. Ich naruszanie (contra leges et bonos mores) prowadziło
z reguły do konfliktu z prawem narażając sprawcę na określone sankcje.1
Przestępstwa karne podlegające prawu publicznemu określano nazwą: crimina. Ich
zakres oraz przewidziane sankcje karne regulowały odrębne ustawy (leges). W okresie późnej
republiki podstawowe crimina podlegały procedurze karnej w specjalnych trybunałach
określanych jako quaestiones.2
Inny charakter miały mores. Opierały się na zwyczajach i tradycji (obyczajach
przodków) określanych jako mos maiorum. Cyceron uznał mores maiorum jako podstawę
funkcjonowania państwa (res publica).3 Określały one, zarówno w sensie moralnym, jak też
prawnym, normy postępowania. Nad obyczajami i moralnością wyższych warstw czuwali
cenzorowie, część zasad regulowały ustawy. 4
Bonos mores ulegały przemianom wraz z rozwojem politycznym, społecznym i
ekonomicznym Rzymu. Jedną z cech kryzysu społecznego i politycznego republiki w I
połowie I wieku p.n.e. jest kwestia upadku dobrych obyczajów. Sygnalizowali ją politycy i
1
Por. M.Kuryłowicz, Prawo i obyczaje w starożytnym Rzymie, Lublin 1994 , s. 13 i n.
2
W ostatnim okresie nastąpił rozwój badań nad prawem i procesem karnym w starożytnym Rzymie w okresie
późnej republiki. Zob. m.in. B.Santaluccia, Diritto e proceso penale nell’antica Roma, Milano 1989, s.63 i n.;
O.F.Robinson, The Criminal Law of Ancient Rome, Baltimore 1995, s. 1 i n.; C.Venturini, Processo penale e
società politica nella Roma repubblicana, Pisa 1996, s. 13 i n.; A.M.Riggsby, Crime and Community in
Ciceronian Rome, Austin 1999, s. 1 i n.; W.Litewski, Rzymski proces karny, Kraków 2003, s. 37 i n.
3
Cicero, De republica, V, 1-2. Szerzej zob. W. Blösel, Die Geschichte des Begriffes mos maiorum von den
Anfängen bis zu Cicero, w: B.Linke, M.Stemmler (Hgg.), Mos maiorum. Untersuchungen zu den Formę der
Identitätsstiftung und Stabilisierung In der römischen Republik, Stuttgart 2000 (Historia Einzelschriften 141),
s.25-98.
4
Por. A.E. Astin, Regimen morum, JRS, 78,1988, s.14-34; E. Baltrusch, Regimen morum. Die Reglamentierung
das Privatlebens der Senatoren und Ritter in der römischen Republik und frühen Prizipat, München 1989, s.5 i n.
1
pisarze tego okresu: m.in. Cyceron i Sallustiusz.5 Zagadnienie to pojawia się również w
różnych aspektach we współczesnej literaturze naukowej, zajmującej się problematyką
upadku republiki. 6
Przejawem tego kryzysu jest wzrost niemoralnych zachowań przedstawicieli elit,
wyrażających się m.in. w pijaństwie oraz rozwiązłości seksualnej. Konsekwencje tego typu
działań mogły mieć charakter polityczny i społeczny.7 Istotnym natomiast pytaniem,
związanym z tematyką konferencji jest: czy naruszenia obyczajowości w okresie późnej
republiki miały również skutki prawno-karne (jako crimina), czy też podlegały wyłącznie
formule contra bonos mores ?
Podstawą do odpowiedzi na postawiony problem są oskarżenia o nieobyczajność,
pojawiające się w procesach karnych tego okresu. Głównym źródłem są przede wszystkim
mowy sądowe Cycerona, występującego w procesach zarówno jako oskarżyciel, jak też
obrońca. Są one oczywiście nacechowane retoryką, niemniej jednak dają wgląd w stosowaną
procedurę, zwłaszcza w procesach odbywających się w quaestiones perpetuae, w których
taktyka wymagała uzyskania przychylności sędziów.8
Najbardziej charakterystycznym przykładem jest słynny proces z 56 roku p.n.e. - M.
Celiusza Rufusa. Został on oskarżony w quaestio de vi przez L. Semproniusza Atratinusa,
wspomaganego przez L.Herenniusa Balbusa oraz P. Klodiusza (prawdopodobnie innego niż
trybun z 58 roku p.n.e.) na podstawie lex Plautia.
9
R.G. Austin wymienia 5 formalnych
zarzutów: 1. de seditionibus Neapolitanis (zamieszki w Neapolu); 2. de Alexandrinorum
pulsatione Puteolana (napaść na posłów Aleksandryjskich w Puteoli); 3. de bonis Pallae
(zabór dóbr Palli); 4. de Dione (przygotowanie morderstwa filozofa Diona, przewodzącego
5
T. N., Mitchell, Cicero on the Moral Crisis of the Late Republic.", Hermathena, 136, 1984, 21-41; R. Sklenar,
La république des signes: Caesar, Cato, and the language of Sallustian morality, TA Ph A, 128, 1998, s. 205220. Por. S. Śnieżewski, Sallustiusz i historia Rzymu, Kraków 2003, s. 73 i n.
6
J.Korpanty, Teoria upadku obyczajów w Rzymie w II i I wieku p.n.e. i jej funkcje ideologiczne, „Meander”, 23,
1968, z.1, s. 29 – 44; A. Lintott, Imperial Expansion and Moral Decline in the Roman Republic, „Historia”, 22,
1972, s.627-638.B. Levick, Morals, Politics and the Fall of the Roman Republic „Greece and Rome”, 29,1982,
s.53-62.
7
Por. C. Edwards, The Politics of Immorality in Ancient Rome, Cambridge 1993, s.3 i n. (Definning
immorality).
8
Por. W. Stroh, Taxis und Taktik. Die advokatische Dispositionskunst in Ciceros Gerichtsreden, Stuttgart
1975.
9
Na temat lex Plautia de vi zob. W. Vitzhum, Untersuchungen zum materiellen Inhalt der Lex Plautia und Lex
Iulia de vi, Diss. München 1966, s.38 i n; A.W.Lintott, Violence in Republican Rome, Oxford 1968, s. 109 i n.
2
delegacji Aleksandryjczyków oraz wzięcie na ten cel złota od Klodii); 5. de veneno in
Clodiam parato ( próba otrucia Klodii).10
Charakterystyczne jest jednak, że obok tych oskarżeń pojawiają się także
sformułowania dotyczące rozwiązłych obyczajów Celiusza. Cyceron, który bronił Celiusza,
zwraca się do sędziów: „Omnia sunt alia non crimina, sed maledicta iurgi petulantis magis
quam publicae quaestionis”.: Adulter, impudicus, sequester convicium est, non accusatio;
nullum est est enim fundamentum horum criminum, nulla sedes: voces sunt contumeliosae,
temere ab irato accusatore nullo auctore emissae”.11 Mówca przytacza tu zarzuty stawiane
Celiuszowi: adulter (cudzołożnik), impudicus (bezwstydnik), sequester (pośrednik przy
przekupstwach wyborczych). Stara się jednocześnie udokumentować, że nie są to formalne
przestępstwa (crimina), ale oszczerstwa (maledicta).12
Przytoczony fragment oraz zarzuty wymagają wyjaśnienia trzech kwestii: a/
prawdziwość stawianych zarzutów, b/ ich kwalifikacja prawna, c/ podstawa prawna tych
oskarżeń.
Sprawa zarzutu pośrednictwa przy przekupstwach wyborczych jest przedmiotem
dyskusji w literaturze. Termin sequester oznaczał pośrednika, u którego kandydat składał w
depozyt pieniądze przeznaczone na rozdawnictwa w poszczególnych tribus w celu
przekupienia wyborców.13 Karalność tego typu pośredników wprowadziła w 55 roku p.n.e.
lex Licinia de sodaliciis.14 J. Linderski, na podstawie wymienionego oskarżenia Celiusza,
wysunął hipotezę, że odpowiedzialność karna za crimina sodalium ac sequestrium znalazła
10
R.G. Austin ed., M.Tulii Ciceronis Pro M.Caelio Oratio, Oxford 1960, s.152-154 (Appendix V). Na temat
procesu zob. M.C. Alexander, Trials in the Late Roman Republic, 149 BC- 50 BC, Toronto 1990, s. 134-135.
Por. J. Korpanty, Rzeczpospolita potomków Romulusa, Warszawa 1979, s. 131 i n.
11
Cicero, Pro Caelio, 30. Szczegółową analizę mowy w kontekście prawnym, retorycznym, politycznym,
obyczajowym zob. P. MacKendrick, The Speeches of Cicero. Context, Law, Rhetoric, Londyn 1995, s. 259 i n.
12
“Reszta to nie prawdziwe zarzuty (przestępstwa), lecz obelgi, właściwe raczej prostackiej kłótni, niewarte
zainteresowania sądu. Cudzołożnik, bezwstydnik, pośrednik przy przekupstwach wyborczych – za oskarżenie
uznać tego nie można, są to bezpodstawne, nieuzasadnione oszczerstwa, na które brak świadków, oszczerstwa
rzucone lekkomyślnie przez uniesionego gniewem oskarżyciela.”. (tłum. Korpanty, Rzeczpospolita, s.138).
13
Por. H.Kowalski, Organizacja przekupstw wyborczych w Rzymie w okresie schyłku republiki, "Antiquitas",
T.9, 1983, s.107-118.
14
H.Kowalski Odpowiedzialność karna za przestępstwa wyborcze w Rzymie (II-I wiek p.n.e.), "Folia Societatis
Scientiarum Lublinensis", vol.34, 1993, Humanistyka I, s.73-83; P.Nadig, Ardet ambitus. Untersuchungen zum
Phänomen der Wahlbestechungen in der römischen Republik, Frankfurt am Main, Berlin, Bern, New York,
Paris, Wien, 1997, s. 59 i n.
3
się już w senatus consultum ut sodalitates decuriatique discederent z 56 roku p.n.e. i jego
zapisy stanowiły podstawę prawną oskarżenia w tej kwestii. 15 Kwalifikację tę zakwestionował
C. J. Classen, stwierdzając, że oskarżenie o przekupstwa wyborcze nie było przedmiotem
procesu, nie musiało więc opierać się na ustawie, a senatus consultum nie mogło określać
przestępstwa (crimen).16
Pozostaje problem oskarżeń o cudzołóstwo i nieobyczajność. Cyceron w traktacie „De
finibus bonorum et malorum” wymienia trzy podstawowe rodzaje występków: adulterium,
stuprum, libido.17 Termin adulterium oznaczał cudzołóstwo między kobietą zamężną a innym
mężczyzną.18 J.Kamiński definiuje adulterium w odniesieniu do mężczyzny: winny
pozbawienia dziewictwa lub współwinny w zdradzie małżeńskiej innej kobiety. 19 Z kolei
stosunek mężczyzny z kobietą niezamężną określany jest jako: stuprum.20 Należy jednak
podkreślić, że w okresie republiki termin ten był używany prawdopodobnie w szerszym
znaczeniu: nierząd, cudzołóstwo, gwałt itd. U Cycerona występuje on czasem jako
równorzędny do adulterium. W mowie „De haruspicum responsis” używa on na określenie
słynnej sprawy Klodiusza sformułowania: „qui pulvinaribus Bonae deae stuprum intulerit
eaque sacra”, natomiast w mowie „Pro Milone” stwierdza: „sed eum(…), cuius nefandum
adulterium in pulvinaribus sanctissimis nobilissime comprehenderunt”. 21
15
J.Linderski, Ciceros Rede pro Caelio und die Ambitus-und Vereinsgesetzgebung der ausgehenden Republik,
„Hermes”, 89, 1961, s.106-119.
16
C.J.Classen, Ciceros Rede für Caelius, w: Aufstieg und Niedergang der römischen Welt, Band I/3, Berlin
1973, s. 60-94 (s. 63 i n.).
17
Cicero, De finibus bonorum et malorum, II, 73. W. Kornatowski, (w: Marek Tulliusz Cyceron, Pisma
filozoficzne, t.III, Warszawa 1961, s.253) tłumaczy je: cudzołóstwo, gwałt rozpusta. Szerzej poglądy Rzymian
na temat występków seksualnych zob. J.Walters, Invading the Roman Body: Manliness and Impenetrability in
Roman Thought, w: Roman sexualities, ed. J.P.Hallett, M.B.Skinner, Princeton 1997, s.29 i n.
18
Quintilianus, Institutionis oratoriae, 7, 3, 10: “Adulterium est cum aliena uxore coire”. Por. A.Berger,
Encyclopaedic Dictionary of Roman Law, Philadelphia 1953, s.352; H.Heumann, E.Seckel, Handlexikon zu den
Quellen des römischen Recht, Graz 1958, s.20.
19
J. Kamiński, Adulterium, w: Prawo rzymskie. Słownik encyklopedyczny, pod red. W.Wołodkiewicza,
Warszawa 1986, s.20-21.
20
Heumann , Seckel, s.558.; Berger s.719; J.Kamiński, Stuprum, w: Prawo rzymskie. Słownik encyklopedyczny,
s.145.
21
Cicero, De haruspicum responsis, 8; Pro Milone, 72. Por. Zestawienie odpowiednich wzmianek: H.Merguet,
Lexicon zu den philosophischen Schriften Cicero’s, Bd I, Hildesheim 1961, s. 92; Bd III, Hildesheim 1961, s.
591. Tenże, Lexicon zu den Reden des Cicero, Bd I, Hildesheim 1962, s.129; Bd IV, Hildesheim 1962, s. 573574.
4
Stuprum pojawia się w prawodawstwie rzymskim także jako określenie pederastii
(stuprum cum masculo). Związków tego typu zakazała lex Scantinia z 149 roku p.n.e.22
Odpowiedź dotycząca prawdziwości oskarżeń wobec Celiusza w tej kwestii nie jest
jednoznaczna. W mowie „Pro Caelio” Cyceron odnosi się do konkretnych zarzutów wobec
Celiusza w tym zakresie. Podstawowym był jego związek miłosny z Klodią. Mówca nie
kwestionuje tego faktu, stara się natomiast zdyskredytować Klodię. Zarzuca jej rozwiązłość,
stosunki z bratem, P.Klodiuszem, zamordowanie męża itd. Porównuje ją do Klitajmestry,
Heleny i Medei. 23 Jednocześnie usiłuje udokumentować, że poprzez swoje niemoralne
prowadzenie się nie zasługuje ona na pozycję matrony, ale nierządnicy (meretrix).24 Taktyka
Cycerona miała, jak wydaje się, podwójne uzasadnienie. Pozbawiając Klodię prawa do
określenia: matrona, dość jednoznacznie uzasadnia, że nie może być mowy o zarzucie
cudzołóstwa (adulterium). Zwraca się do oskarżyciela L.Herreniusza z pytaniem dotyczącym
Celiusza: „adulter an amator, expugnare pudicitiam an explere libidinem voluisse
videatur?”.25 Dość charakterystyczne jest przy tym użycie sformułowania „expugnare
pudicitiam” – uwiedzenie niewinnej dziewicy, jako jeden z rodzajów „adulterium”.
Innym, dość znaczącym określeniem, jest użycie wobec Klodii terminu „meretrix”.
Stosunek miłosny z prostytutką był wyłączony z pojęcia „adulterium”.26 Warto zwrócić przy
tym uwagę na jeszcze jeden istotny aspekt tej sprawy. Według przekazu Kallistrata, na mocy
lex Iulia de vi prostytutki, uznawane za infamae nie mogły składać zeznań jako świadek w
procesie.27 Być może przepis ten został zaczerpnięty z wcześniejszego ustawodawstwa. W
22
Karą miała być grzywna w wys. 10 tys. sesterców. (Quintilianus, Institutionis oratoriae, 4, 2, 69). Por. S.Lilja,
Homosexuality in Republican and Augustan Rome, Helsinki, s.112 I n.
23
T. A. Dorey, Cicero, Clodia and the Pro Caelio, “Greece and Rome”, 27, 1958, s.175-180. Por. B.M. Jensen,
Medea, Clytemnestra and Helena: Allusions to Mythological Femmes Fatales in Cicero's Pro Caelio, “Eranos”,
101, 2003, s. 69-72.
24
Cicero, Pro Caelio,49: „non solum meretrix, sed etiam proterva meretrix”; Tamże, 32: “… si matrem familias,
secus quam matronarum sanctitas postulat, nominamus”. Por. K. Geffcken, Comoedy in the „Pro Caelio”,
Lugduni Batavorum 1973, s.11 i n., który twierdzi, że Cyceron wykorzystał sympatię sędziów i urządził
przedstawienie, wyśmiewające Klodię.
25
Cicero, Pro Caelio, 49: „nazwałbyś go cudzołożnikiem czy kochankiem, powiedziałbyś, że chciał uwieść
niewinną dziewicę, czy że chciał zaspokoić żądze tej kobiety?” (tłum. J.Korpanty, Rzeczpospolita, s.144).
26
W.Wołodkiewicz, Meretrix, w: Prawo rzymskie. Słownik encyklopedyczny, s.101. Por. A. Sokala, Meretrix i
jej pozycja w prawie rzymskim, Toruń 1998, s. 75.
27
D.22.5,3,5. Por. Sokala,. Meretrix, s. 88 prz. 113.
5
tym przypadku uznanie Klodii za meretrix miałoby na celu uniemożliwienie jej wystąpienia w
roli świadka w procesie Celiusza.28
Zarzuty stawiane Celiuszowi o adulterium mają jeszcze jeden ciekawy wątek. Cyceron
wspomina: „Nec tamen illud genus alterum nocturnorum testium pertimesco. Est enim dictum
ab illis, fore qui dicerent uxores suas a cena redeuntes attrectatas esse a Caelio”.29 Z
przedstawionego fragmentu wynika, że Celiusz miał nocą napastować cudze żony wracające z
kolacji i że byli na to świadkowie (prawdopodobnie krewni napastowanych kobiet). Mówca
stara się podważyć ich wiarygodność, stwierdzając, że nie mają dowodów, gdyż nie ubiegali
się wobec Celiusza o zadośćuczynienie z oskarżenia : de iniuriis.30
Kolejna część oskarżenia dotyczyła rozwiązłości. Cyceron stwierdza: „Nam quod
obiectum est de pudicitia quodque omnium accusatorum non criminibus, sed vocibus
maledictisque celebratum est, id numquam tam acerbe feret M.Caelius, ut eum paeniteat non
deformem esse natum; sunt nim ista maledicta pervulgata in omnes, quorum in adolescentia
forma et species fuit liberalis”.31 Mówca zastosował tu specjalna taktykę, której celem było
usprawiedliwianie Celiusza, z jego błędów młodości. Podobne sformułowanie znajdujemy u
Terencjusza: „lepiej żeby chłopiec już się urodził starcem i trzymał się z dala od tych rzeczy,
które niesie młodość”.32 Cyceron wymienia podstawowe zarzuty z tym związane: „ Dixit
(Herennius – H.K.) enim multa de luxurie, multa de libidine, multa de vitiis iuventutis, multa
de moribus (…) obiurgavit M.Caelium, sicut neminem umquam parens; multa de
incontinentia intemperantiaque disseruit”.33 Pojawiają się: rozrzutność, nieumiarkowanie,
rozpusta itd. Jednocześnie mówca stara się wytłumaczyć postępowanie Celiusza w młodości:
sama natura sprawia, że pojawiają się różnego rodzaju pokusy nie tylko dla młodzieży, ale
28
Por. J.Korpanty, Rzeczpospolita, s. 155..
29
Cicero, Pro Caelio, 20.
30
Mówca używa sformułowania: attrectatas esse (były napastowane). Stwarzało to podstawę do oskarżenia na
podstawie lex Cornelia de iniuriis z 81 roku p.n.e. Por. Kuryłowicz, Prawo i obyczaje, s. 163 i n.
31
Cicero, Pro Caelio 6: „Odnośnie zarzutu o rozwiązłość, stawianego przez wszystkich oskarżycieli, nie jest to
przestępstwo, ale wyniosłe słowa i obelgi, nie obchodziły go na tyle, żeby żałował, że nie urodził się oszpecony.
Były to bowiem oszczerstwa rzucane na tych wszystkich, którzy w młodości mieli szlachetny wygląd
powierzchowność”. Por. Gellius, Noctes Atticae, 17,1,4: komentarz do do Pro Caelio 6.
32
Terentius , Heautontimorumenos, 215-217. Por. referat E. Skwary, Błędy młodości, czyli o nieobyczajnych
postępkach młodzieńców w palliacie ( wygłoszony na konferencji).
33
Cicero, Pro Caelio 25: „ Mówił bowiem L.Herennius: dużo o zbytku, dużo o rozpuście, dużo o wadach
młodego wieku, dużo o obyczajach (…) skarcił M.Celiusza jak nigdy ojciec, rozprawiał o niepowściągliwości i
braku umiaru”.
6
również dla osób doświadczonych. Cyceron apeluje o pozostawienie młodym ludziom pewnej
swobody, pod warunkiem zachowania umiarkowania oraz przestrzegania prawa.34
Charakterystyczne są też zapatrywania mówcy na związki młodych ludzi z
prostytutkami. Cyceron stara się usprawiedliwiać je tolerancją obyczajową w tym względzie
przodków: „ Verum si quis est, qui etiam meretriciis amoribus interdictum iuventuti putet, est
ille quidem valde severus – negare non possum-, sed abhorret non modo ab huius saeculi
licentia, verum etiam a maiorum consuetudine atque concessis. Quando enim hoc non factum
est, quando reprehensum, quando non permissum? Quando denique fuit ut quod licet non
liceret?”.35
Wszystkie przedstawione oskarżenia w znacznej mierze potwierdzają nieobyczajne
zachowania Celiusza. Istotnym pytaniem, które postawił C.J. Classen, jest ich kwalifikacja
prawna: czy były to crimina, czy też maledicta? 36
W przytoczonym na wstępie fragmencie Cyceron stwierdza, że nie są to przestępstwa,
ale oszczerstwa.37 Wcześniej przeprowadza wywód wprowadzający rozróżnienie tych dwóch
pojęć: „Accusatio crimen desiderat, rem ut definiat, hominem ut notet, argumento probet,
teste confirmet.
Meledictio autem nihil habet propositi praeter contumeliam: quae si
petulantus iactatur, convicium, si facetius urbanitas nominatur”.38 Mówca wymienia tu
podstawowe składniki procesowe: oskarżyciel musi: a/ zdefiniować przestępstwo (crimen) z
powołaniem się na ustawę; b/ określić czyn; c/ podać sprawcę; d/ przedstawić dowody; e/
34
Cicero, Pro Caelio, 41-43. Por. Ibidem, 11, gdzie mówca zestawia obyczaje panujące w latach 60-tych I
wieku p.n.e. z własnymi doświadczeniami z młodości.
35
Cicero, Pro Caelio, 48: „ Zresztą jeśli ktoś uważa, że miłostki z nierządnicami są młodym ludziom
wzbronione, to choć jest zaiste, nie mogę temu zaprzeczyć, bardzo surowym człowiekiem, pozostaje w
sprzeczności nie tylko z dzisiejszą swobodą, ale nawet zwyczajowymi już w tym względzie ustępstwami
przodków. Kiedyż bowiem tego nie było, kiedy tego nie ganiono, kiedy wreszcie zabraniano rzeczy
zabronionej”. (tłum. J.Korpanty, Rzeczpospolita, s.143-144.
36
Classen, op.cit., s.82.
37
Cicero, Pro Caelio, 30.
38
Ibidem, 6: „Oskarżenie nie może obejść się bez przestępstwa: musi czyn opisać, wskazać winowajcę,
potwierdzić dowodem, zeznaniem świadków. Obmowa zaś nie ma innego celu prócz obelgi, która zbyt
swawolnie miotana, zowie się szkalowaniem, żartobliwie wyrzeczona, dowcipu nosi nazwisko” tłum.
E.Rykaczewski.
7
udokumentować je zeznaniami świadków.39 Problem jednak w tym, że Cyceron występował
w procesie Celiusza jako adwokat i jego zadaniem było zwalczanie zarzutów oskarżycieli.
Jednym z elementów jego taktyki obrończej było dokumentowanie, że oskarżenia o
nieobyczajność nie mają podstawy prawnej i są jedynie oszczerstwami. 40 Charakterystyczne
jest jednak przy tym, że, jak podaje W. Mossakowski, accusatio występuje w przypadkach
adulterium, jako synonim crimen adulterium.41
W tym przypadku istnieje możliwość, że oskarżyciele mogli powoływać się na jakąś
ustawę de adulteriis. Najbardziej znaną jest lex Iulia de adulteriis coercendis Augusta z 18 r.
p.n.e.42 Wprowadzała zakaz adulterium i stuprum, powoływała też odrębne quaestio de
adulteriis.43 Według Litewskiego przy cudzołóstwie i stuprum oskarżeni byli obydwoje
partnerzy. Oskarżycielem przy adulterium zostawał mąż lub ojciec żony. Mężczyzna tracił
połowę majątku, kobieta 1/3 na rzecz skarbu państwa.44
Problem jednak w tym czy istniała wcześniejsza ustawa regulująca kwestie związane z
cudzołóstwem. Według Dionizjusza z Halikarnasu, już Romulus zezwolił na zabijanie
cudzołożników.45 Gelliusz podaje, że mąż mógł zabić żonę przyłapaną in flagranti, natomiast
Horacy pisze, że w tym przypadku mógł zabić także kochanka żony. 46 Lex Iulia de adulteriis
coercendis odebrała mężowi prawo zabicia żony. Mąż zabijał ją niezgodnie z prawem i
powinien podlegać lex Cornelia de sicariis et veneficiis.47
Brak natomiast potwierdzenia dla odrębnej ustawy karzącej cudzołożników,
szczególnie dotyczącej mężczyzn. W literaturze dominuje pogląd, że podlegali oni
39
Por. Auctor ad Herrennium, 4,35,47:
“Accusatoris officium est inferred crimen, defensori deludere et
propulsare; testis est dicere quae scit et auderit; quaestoris est unum quemque eorum in officio suo continere “.
Szerzej zob. Litewski, op.cit., s. 45 i n.
40
Podobnie przeciwstawienia: crimen i maledictio zob.: Cicero, Pro Fonteio, 37: Pro Flacco, 7; Pro Plancio, 30.
41
W. Mossakowski, Accusator w rzymskich procesach de repetundis w okresie republiki, Toruń 1994, s. 36.
42
43
Digestae, 48, 5.
Por. M.Zabłocka, Przemiany prawa osobowego i rodzinnego w ustawodawstwie dynastii julijsko-klaudyjskiej,
Warszawa 1987, s.34 i n. Por. G.Rizelli, „Stuprum e adulterium nella kultura augustea e la lex Julia de
adulteriis, w: BIDR, 90, 1987, s.355-388.
44
Litewski, op.cit., s.43. Por. M.Kuryłowicz, op.cit., , s. 112.
45
Dionysius Halicarnassus, Romaike archaiologia, 2,25,6.
46
Gellius, Notes Atticae, 10,23,5; Horatius, Saturae, I,2, 41-46; II, 7,61.
47
E.Cantarella, Adulterio, omicidio legittimo e causa d’onore In diritto romano, w: Studi in onore do Gaetano
Scherillo, T.I, Mialano 1972, s.243-274. Por. E.Loska, Si tamen maritus in adulterio deprehensam occidit
(referat wygłoszony na konferencji).
8
urzędnikom za adtemptata pudicitia – naruszenie obyczajności. 48 J. Kamiński sugeruje, że
być może istniała już wcześniej lex Cornelia de adulteriis et de pudicitia z 81 roku p.n.e.49
Niestety jej funkcjonowanie pozostaje jedynie w sferze przypuszczeń.
Wydaje się więc konieczne porównanie z innymi przypadkami procesów, gdzie
występują oskarżenia o nieobyczajność. W 63 roku p.n.e. Cyceron bronił L. Licyniusza
Murenę, oskarżonego o przekupstwa wyborcze podczas jego starań o konsulat, na podstawie
lex Tullia de ambitu.50 Mówca stwierdza w niej: „Intelligo, iudices, tres totius accusationis
partes fuisse et earum unam in reprehensione vitae, alteram in contentione dignitatis, tertiam
in criminibus ambitus esse versatam. Atque harum trium partium prima illa, quae gravissima
debebat esse, ita fuit infirma et levis, ut (illos) lex magis quaedam accusatoria quem vera
meledicendi facultas de vita L. Murenae dicere aliquid coëgerit”.51
Cyceron wspomina o trzech częściach oskarżenia, z których pierwsza dotyczyła trybu
życia Mureny. Używa przy tym terminu accusatio, chociaż jedynie zarzut przekupstw
wyborczych określa terminem crimen, co wynika z definicji, zawartej w ustawie lex Tullia de
ambitu.52 Istotne jest jednak, że według mówcy pierwszy zarzut, związany z obyczajami,
powinien być najpoważniejszy. Podkreśla przy tym, że oskarżyciele: „mówili cokolwiek,
chcąc zadośćuczynić przepisom ustalonym przy oskarżeniach”. W tekście pojawia się
sformułowanie: „lex quaedam accusatoria”. Wynikałoby z niego, że powyższy problem
regulowała jakaś ustawa, którą Cyceron nazywa lex accusatoria. Z literatury prawniczej nie
wynika jednak, by istniała jakaś jednolita ustawa, regulująca zasady konstrukcji oskarżenia i
wygłaszania mów. W. Litewski stwierdza, że „Wykształciły się w praktyce pewne reguły
dotyczące struktury mów sądowych. Wedle jednej z nich, i to częstej, na początku atakowano
48
Sokala, op.cit., s. 73-74 i 77; Kuryłowicz, op.cit., s.130 i n.
49
J. Kamiński, Adulterium, w: Prawo rzymskie. Słownik encyklopedyczny, 20-21.
50
O procesie zob. Alexander, op.cit., s. 111-112. Analiza mowy: MacKendrick, op.cit., s. 92 i n.
51
Cicero, Pro Murena, 11: „ Przypominam sobie, sędziowie, że oskarżenie Mureny składało się z trzech części:
pierwsza potępiała tryb jego życia, druga dotyczyła ubiegania się o godność konsula, trzecia omawiała jego
wykroczenia przy staraniach o urząd. Z tych trzech części pierwsza, która powinna być najpoważniejsza, była
tak niedołężna i słaba, że oskarżyciele nie mogąc życiu Lucjusza Mureny niczego zarzucić, a chcąc
zadośćuczynić przepisowi ustalonemu przy oskarżeniach, zmuszeni byli powiedzieć cokolwiek.”. tłum.
J.Mrukówna, w: Marek Tullliusz Cyceron, Mowy, przekład i opracowanie S.Kołodziejczyk, J.Mrukówna,
D.Turkowska, Kęty 1998, s. 83.
52
O lex Tullia zob. Kowalski, Odpowiedzialność karna, s. 78; Nadig, op.cit., s. 48 i n.
9
lub korzystnie przedstawiano sylwetkę oskarżonego w ogóle”.53 Prawdopodobnie więc
formuła oskarżeń o nieobyczajność itp. odwoływała się jedynie do zasad contra bonos mores.
Interesujące jest, że tego typu przypadki miały miejsce jeszcze przed dyktaturą Sulli.
W mowie „Pro Fonteio” Cyceron wspomina o procesie L. Rutyliusza Rufusa, który został
oskarżony w procesie de repetundis w 92 roku p.n.e. Mówca podaje, że Rutyliusz musiał się
bronić przed podejrzeniami o rozwiązłość: „Ille igitur homo sanctissimus ac temperantissimus
multa audivit in sua causa, quae ad suspicionem stuprorum ac lubidinum pertinerent”.54
Charakterystyczne jest, że Cyceron określa je terminem suspicio – podejrzenie, a nie crimen –
przestępstwo.
Stosowanie formuły contra bonos mores potwierdzają także inne procesy i zawarte w
nich oskarżenia. Cyceron podaje, że Katon nazwał: Murenę tancerzem (saltator). Mówca
dodaje przy tym, że nie może być to prawda, gdyż „Nikt bowiem nie tańczy trzeźwy, chyba
że postradał zmysły, i to ani w samotności, ani na, skromnej, przyzwoitej biesiadzie. Taniec to
wyuzdany towarzysz wczesnych uczt, przybytków uciechy i wielu rozkoszy”. Katon nie
przedstawił zaś dowodów na: „bezwstydne uczty, miłostki, pijatyki, rozpustę i zbytek”. 55
Charakterystyczny jest tu zestaw przewin contra bonos mores. Podobne pojawiają się
także w procesie Plancjusza, oskarżonego w 54 roku p.n.e., na podstawie lex Licinia de
sodaliciis.56 Jemu także zarzucano adulterium. Cyceron mówi: „Hunc tu vitae splendorem
maculis adspergis istis? Iacis adulteria quae nemo non modo nomine, sed suspicione quidem
possit agnoscere”.57 Ciekawostkę stanowi kolejny zarzut: „Bimaritum apellas, ut verba etami
fingas, non solum crimina”.58 Oskarżyciel sugerował, że Plancjusz był bigamistą (bimaritus –
mający dwie żony). Cyceron wprawdzie zarzuca Laterensisowi tworzenie nowych słów, ale
53
Litewski, op. cit., s. 48. Por. Mossakowski, op.cit., s. 31 i n.
54
Cicero, Pro Fonteio, 38. O procesie: Alexander, op.cit., s. 49-50.
55
Cicero, Pro Murena, 13: “ Saltatorem appellat L.Murenam Cato. Maledictum est, si vere obiicitur, vehementis
accusatoris: sin falso, maledici convitatoris. (…) Nemo enim fere saltat sobrius, nisi forte insanit, neque in
solitudine neque in convivio moderato atque honesto. Tempestivi convivi, amoeni loci, multarum deliciarum
comes est extrema saltatio. (…) Nullum turpe convivium, non amor, non comissatio, non libido, non sumptu
ostenditur”. Na temat interpretacji tego fragmentu i roli tańca w obyczajowości rzymskiej zob. A. Corbeill,
Controlling Laughter. Political Humor In the Late Roman Republic, Princeton 1996, s. 135 i n.
56
57
Na temat procesu zob. Alexander, op.cit., s. 142-143.
Cicero, Pro Plancio 30: „ Czy blask takiego życia chcesz splamić twoimi zarzutami? Zarzucasz mu
cudzołóstwa, których nikt niemoce poprzeć żadnym nazwiskiem, ale nawet żadnym określonym podejrzeniem”.
Tłum. J.Mrukówna, w: Marek Tullliusz Cyceron, Mowy, s.155..
58
Ibidem: „Nazywasz go bigamistą, zmyślając nie tylko zarzuty, ale nawet ich nazwy”.
10
jednocześnie określa zarzut terminem crimen.59 Następnym punktem oskarżenia w tym
zakresie było: „Ductum esse ab eo in provinciam aliquem dicis libidinis causa, quod non
crimen est, sed impunitum in maledicto mendacium; raptam esse mimulam, quo dicitur Atinae
factum a iuventute vetere quodam scaenicos iure maximeque oppidano”.60 Zarzuty dotyczyły
zabrania kochanki na prowincję oraz porwania aktorki. Mówca określa je jako fałszywe
oskarżenia.61
M. Fontejuszowi, oskarżonemu w 69 roku p.n.e. de repetundis także zarzucano
niebyczajność: „Ecquis umquam reus, praesertim In hac vitae ratione versatus, in honoribus
petendis, in potestatibus, in imperiis gerendis, sic accusatus est, ut nullum probrum, nullum
facinus, nulla turpitudo, quae a libidine aut a petulantia aut ab audacia nata esset, ab
accusatore obiiceretur, si non vera, at commode ficta cum aliqua ratione ac suspicione?”.
Pojawiają
się
zarzuty:
probrum
(rozwiązłość),
facinus
(występek),
62
turpitudo
(nieprzyzwoitość), oczywiście zwalczane przez Cycerona jako nieprawdziwe.63
L. Waleriuszowi Flakkusowi, oskarżonemu w 59 roku p.n.e. de repetundis jeden z
oskarżycieli D.Leliusz zarzucał złe prowadzenie się w młodości. 64
Sam wspomniany M.Celiusz Rufus w 59 roku p.n.e., oskarżył G.Antoniusza Hybrydę,
kolegę Cycerona w konsulacie. Kwintylian przytacza fragmenty mowy Celiusza: „Samego
Antoniusza zastają rozwalonego w pijackim śnie: chrapał całą piersią i raz po raz czkał.
Prześwietne współmieszkanki już to zwisały w poprzek sof, już to leżały pospołu wokół
niego. Gdy dostrzegły przybycie wrogów, struchlałe usiłowały dobudzić się Antoniusza.
Wołały go po imieniu, daremnie dźgały w kark”. Jedna czule szeptała mu do ucha, inna nawet
59
W.Litewski, Słownik encyklopedyczny prawa rzymskiego, Kraków 1998, s.29: binae nuptiae. Por. W.
Mossakowski, Bigamia w dawnej tradycji rzymskiej (referat na konferencji).
60
Cicero, Pro Plancio, 30: „Twierdzisz, , że dla dogodzenia namiętności zabrał ze sobą kogoś na prowincję. To
nie zarzut, ale obelżywe kłamstwo, które ci uchodzi bezkarnie. „Porwał jakąś aktorkę mimiczną”. Podobno
zrobił to we wczesnej młodości w Atynie, na podstawie jakiegoś wydanego przeciw aktorom prawa, którego
trzymają się ściśle miasta municypalne”.
61
Ibidem, 31: „O adolescentiam traductam eleganter! Cui quidem eum quo licuerit obiiciatur, tamen ad ipsum
falsum reperiatur”.
62
63
Cicero, Pro Fonteio, 37. O procesie: Alexander, op.cit., s.94.
Por. A.Sokala, Probrum. Z badań nad występkami przeciwko obyczajności w prawie rzymskim, „Acta
Universitatis Nicolai Copernici”, Historia XXIX, Toruń 1996, s. 37-45.
64
Cicero, Pro Flacco, 5: „cum adolescentiam notaris, cum reliquum tempus eatatis turpitudinis maculis
consperseris” . O procesie: Alexander, op.cit., s.122-123.
11
gwałtownie biła…. Pogrążonego w ospałym półśnie wydzierali sobie z rąk centurioni i
nałożnice”.65
Także Cyceron, oskarżając Gajusza Werresa w procesie de repetundis wielokrotnie
podkreślał jego niemoralne zachowania. Zarzucał mu niepohamowane żądze seksualne. W
pierwszej mowie stwierdza: „In stupris vero et flagitiis nefarias eius libidines commemorrare
pudore deterreor”.66 Przejawiały się one w licznych przypadkach cudzołóstwa z zamężnymi
kobietami na Sycylii (m.in. Pippa, żona Syrakuzanina Eschrio; żona Syrakuzanina
Kleomenesa).67 Podaje też, że Werres w każdym mieście kazał sprowadzać na swoje uczty
kobiety ze znaczniejszych domów. Po tych ucztach „pozostawały na jego piersi ślady w
postaci blizn od ukąszeń kobiet”.68 Utrzymywał stałe kochanki: Chelidonę, Pippę i Tercję
aktorkę, córkę aktora Izydora, uprowadzoną od fletnisty. 69 Innym występkiem Werresa była
próba zgwałcenia córki Filodemosa, określana jako stuprum.70
Oskarżenia o nieobyczajność należały również do ulubionego repertuaru Cycerona w
mowach politycznych, wygłaszanych na zgromadzeniach i w senacie. Zgodnie z
obowiązującymi wówczas zasadami inwektywy, przeciwnicy wyróżniali się: pijaństwem,
rozwiązłością, cudzołóstwem, ewentualnie innymi występkami contra bonos mores.71
Charakterystyczny jest stały zestaw ich nieobyczajnych zachowań wykorzystywany przez
mówcę w celu zdyskredytowania przeciwnika.
Zwolennicy Katyliny to: aleatores, adulteri, impurii, impudici. Opisuje ich słowami:
„accubantes in conviviis, complexi mulieres impudicas, vino languidi, conferti cibo, sertis
redimiti, urguentis obliti, debilitati stupris…”.72 Gabiniusza charakteryzował: “hominem
emersum subito ex diuturnis tenebris lustrorum ac stuprorum, vino, ganeis, lenociniiis
65
Quintilianus, Institutionis oratoriae, 4.2. 123-124, tłum. J.Korpanty, Rzeczpospolita, s.132-133. O procesie:
Alexander, op.cit., s.119-120.
66
Cicero, In Verrem, I, 14.
67
Ibidem, II,3, 76-77; II,5, 31.
68
Ibidem, II,5, 28- 32: “Ne cicatrices populus Romanus adspiciat ex mulierum morsu vestigia libidinis facere
audas”; Por. II,2,134.
69
Ibidem, II,1,137; II, 3, 76-77; II, 3, 78; II,5,31.
70
Ibidem, II,1,64.
71
A. Corbeill , Ciceronian Invective, w: Brill's Companion to Cicero. Oratory and Rhetoric. Ed. James M. May.
Leiden , Boston , Köln 2002, s. 197-218..
72
Cicero, In Catilinam, II, 23; II, 10: „ Rozwaleni u stołów, w objęciach bezwstydnych kobiet, od wina ociężali i
jadłem napchani, kwiatami uwieńczeni i namaszczeni olejkami, wyczerpani rozpustą…”. Tłum. S.
Kołodziejczyk,.
12
adelturiisque confectum?”.73 Pizon to: “improbus, crudelis,perfidiosus, impudens luxuriosus,
libidinosius”, a jego życie to: “libidines, stupra, cenae, convivia, adulteria”.
74
Klodiuszowi
zarzucał: homoseksualizm, kazirodztwo, cudzołóstwa, obżarstwo, pijaństwo. Podobny
schemat oskarżeń powtarza też w drugiej “Filipice” przeciwko Antoniuszowi.75
Podsumowując powyższe przykłady oskarżeń należy stwierdzić, że nie ma dowodów
na istnienie w okresie późnej republiki odrębnej ustawy, precyzującej crimina, związane z
niemoralnym prowadzeniem się. Nie odnotowujemy procesu, w którym zarzuty tego rodzaju
stanowiłyby samodzielną podstawę oskarżenia. Pojawiają się one natomiast w procesach
karnych dotyczących innych przestępstw publicznych: quaestio de vi, de ambitu, de
repetundis. Stanowiły one prawdopodobnie ten fragment oskarżenia, w którym accusator lub
subscriptor starali się wesprzeć główne zarzuty poprzez negatywną charakterystykę
osobowości oskarżonego. W tym przypadku wystarczało odwołanie się do formuły contra
bonos mores. Użycie przez Cycerona terminów crimina wynikało przypuszczalnie z
zastosowania zasad retorycznych jako kontrast dla maledicta, które miały dokumentować
nieprawdziwość zarzutów. Warto przytoczyć przy tym fragment rozważań Cycerona na temat
rozkoszy i obyczajów. W traktacie „De finibus bonorum et malorum” stwierdza: „jeśli
wstydliwość, skromność, obyczajność czy krótko mówiąc wstrzemięźliwość będzie
przestrzegana jeno ze strachu przed karą lub niesławą, a nie ze względu na własną swą
godność, to jakież cudzołóstwa, jakież gwałty i jakaż rozpusta nie wedrze się i nie wkręci,
gdy będzie miała zapewnioną bądź to tajemnicę, bądź bezkarność, bądź też swobodę”.76
73
Cicero, Pro Sestio, 20: „ukazał się na świat z domów nierządu, gdzie długo nurzał się w barłogu sprośnych
rozkoszy, którego trunki, rozpusta i cudzołóstwa z sił wyzuły”.
74
Cicero, In Pisonem, 66. Por. Mac Kendrick, op.cit., s. 311 i n.
75
Szerzej zob. A. Richlin, The Garden of Priapus. Sexuality and Agression in Roman Humor, New Haven,
London 1983, s. 96 i n. (Rhetorical Invective). Por. Corbeill, Controlling Laughter, s. 104 i n. (Sexual Language
in Roman Oratory).
76
Cicero, De finibus bonorum et malorum, II, 73. tłum. W. Kornatowski: „Iam si pudor, si modestia, si
pudicitia, si uno verso temperantia poenae aut infamiae metu coercebuntur, non sanctitate sua se tuebuntur, quo
adulterium, quo stuprum, quae libido non se proripiet ac proiciet aut occultatione proposita aut imunitate, aut
licentia”.
13
14