pobierz

Roman Lewicki
KĞOPOTY Z „BIAĞā PODLASKā”, CZYLI O NIEKTÓRYCH
NAZWACH POLSKICH MIAST W TEKSTACH ROSYJSKICH
Sğowa kluczowe: nazwy wğasne, jĎzyk rosyjski, toponimy, przekğad.
W porównaniu jĎzyków zazwyczaj nie przywiĂzuje siĎ szczególnej wagi
do kwestii odpowiednioıci miĎdzysystemowych odnoszĂcych siĎ do sfery
nazw wğasnych. Wymownym tego potwierdzeniem sĂ sğowniki dwujĎzyczne, w których nazwy wğasne bĂdŁ w ogóle nie sĂ uwzglĎdniane – wzorem
sğowników jednojĎzycznych, objaıniajĂcych, bĂdŁ teŃ zajmujĂ w nich marginalne miejsce. Nie inaczej przedstawia siĎ sprawa w przypadku sğowników polsko-rosyjskich; nie sposób jednak nie zauwaŃyĄ, Ńe w wydanym w
roku 2005 Wielkim sğowniku polsko-rosyjskim pod red. Jana Wawrzyġczyka,
który stanowi dzieğo cağkowicie nowe, nie zaı skorygowanĂ czy uzupeğnionĂ wersjĎ sğowników dawniejszych, po raz pierwszy nazwy wğasne zaistniağy jako pokaŁna grupa haseğ. Jest to przy tym grupa wmontowana w siatkĎ
hasğowĂ sğownika, a nie tak jak dawniej ujĎta odrĎbnie w postaci suplementu1.
Kğopoty z mówieniem po rosyjsku o polskich realiach wynikajĂ w duŃej
czĎıci z problemów, jakie sprawiajĂ polskie nazwy wğasne, w tym nazwy
miast. Nie jest to oczywiıcie specyficzna trudnoıĄ, swoista tylko dla tej pary
jĎzyków, lecz problem natury ogólniejszej, jednak w najwiĎkszym stopniu
dotykajĂcy takich par jĎzyków, które posğugujĂ siĎ róŃnymi systemami pisma. Wynika z tego koniecznoıĄ przekazania brzmienia nazwy obcojĎzycznej za pomocĂ dostĎpnych ırodków graficznych. W niniejszym tekıcie pozwolĎ sobie jednak pominĂĄ zagadnienie reguğ przekazu w jĎzyku rosyjskim
brzmienia obcych nazw wğasnych, tym bardziej Ńe poıwiĎcono juŃ mu
obszerne opracowania, ujmujĂce w postaci tabel reguğy przekazu w jĎzyku
rosyjskim nazw wğasnych z wielu jĎzyków, nie tylko z polskiego. NaleŃy tu
wymieniĄ przede wszystkim kilkakrotnie wznawiany i aktualizowany poradnik R.S. Gilarewskiego i B.A. Starostina ɂɧɨɫɬɪɚɧɧɵɟ ɢɦɟɧɚ ɢ ɧɚɡɜɚɧɢɹ ɜ
ɪɭɫɫɤɨɦ ɬɟɤɫɬɟ (1975, 1978, 1985), a ostatnio takŃe aneks w ksiĂŃce
D.I. Jermoğowicza ɂɦɟɧɚ ɫɨɛɫɬɜɟɧɧɵɟ: ɬɟɨɪɢɹ ɢ ɩɪɚɬɢɤɚ ɦɟɠɴɹɡɵɤɨɜɨɣ
1
Suplement zatytuğowany Nazwy geograficzne obok innych suplementów zawierajĂ-cych
inne grupy nazw wğasnych znajduje siĎ na przykğad w wielokrotnie wznawianym
Wielkim sğowniku polsko-rosyjskim D. Hessena i R. Stypuğy.
– 99 –
ɩɟɪɟɞɚɱɢ (2005). OgraniczĎ siĎ wiĎc do stwierdzenia, Ńe rekomendacje
zamieszczone we wszystkich tych wydaniach zawierajĂ liczne rozwiĂzania
dyskusyjne, a niekiedy nawet oczywiste bğĎdy, widoczne nawet dla czytelnika nie zajmujĂcego siĎ profesjonalnie leksykografiĂ. TakŃe liczba nazw
w nich ujĎtych jest bardzo ograniczona.
Strona fonetyczno-graficzna nie wyczerpuje jednak problemu. Nie mniej
istotne sĂ kwestie gramatyczne, przede wszystkim kwestia rodzaju gramatycznego oraz odmiany nazw polskich, zmuszonych do funkcjonowania
w obcojĎzycznym kontekıcie2.
Bardzo wymownym przykğadem tych kğopotów jest nazwa Biağa Podlaska, która nawet rodzimym uŃytkownikom polszczyzny sprawia trudnoıci.
Mówienie wiĎc o tym mieıcie w jĎzyku rosyjskim jeszcze te trudnoıci potĎguje, rodzi nieporozumienia gramatyczne, mnoŃy niejasnoıci. Jako Łródğa
kğopotów z tĂ nazwĂ moŃna wymieniĄ:
x zğoŃonoıĄ nazwy i zwiĂzane z niĂ kwestie: pisowni oraz odmiany
poszczególnych czĎıci;
x przymiotnikowy charakter obu czğonów.
Naturalne w tych warunkach poszukiwanie ratunku w sğownikach
dwujĎzycznych (polsko-rosyjskich) oraz rosyjskich sğownikach skupiajĂcych
nazwy wğasne nie zawsze okazuje siĎ owocne, poniewaŃ – co zamierzam
wykazaĄ w dalszej czĎıci niniejszego tekstu – zapisy sğownikowe bywajĂ po
pierwsze niejasne (niejednoznaczne), a po drugie rozbieŃne (róŃne w róŃnych sğownikach bĂdŁ niekonsekwentne w ramach tego samego sğownika).
MówiĂc o Biağej Podlaskiej po rosyjsku, stajemy zatem przed nastĎpujĂcymi pytaniami:
x czy tğumaczyĄ pierwszy czğon, tj. przekazywaĄ jego oczywistĂ dla kaŃdego Polaka wewnĎtrznĂ semantykĎ, czy pozostawiĄ jĂ w polskim
brzmieniu?
x czy pisaĄ obie czĎıci rozdzielnie, jak po polsku, czy z kreskĂ (dywizem),
jak nazwy dwuczğonowe rosyjskie?
x czy pisaĄ drugi czğon z jednym c, tj. tak jak po polsku z jednym s, czy
z dwoma, uwzglĎdniajĂc sufiksalnoıĄ drugiego z nich, a rdzeniowoıĄ
pierwszego, tj. zgodnie z reguğĂ pisowni rosyjskiej?
x czy odmieniaĄ kaŃdy z czğonów nazwy, czy tylko ostatni lub tylko pierwszy i wedğug jakiej odmiany? A moŃe w ogóle jej nie odmieniaĄ?
2
Do tych kwestii odnosi siĎ mój sğownik nazw wğasnych, którego koncepcjĎ przedstawiğem w artykule Polsko-rosyjski sğownik nazw wğasnych – zağoŃenia programowe i wybrane materiağy. [w:] Pstyga A. (red.). Sğowo z perspektywy jĎzykoznawcy i tğumacza II.
Gdaġsk 2005, s. 93–101. Sğownik jest w druku w wydawnictwie UMCS.
– 100 –
KoniecznoıĄ rozstrzygania podobnych wĂtpliwoıci mocno utrudnia uŃycie nazwy w tekıcie rosyjskim, konieczne przecieŃ w sytuacji, gdy przedmiotem rozmowy czy wypowiedzi pisemnej jest dane miasto, a zatem naleŃy
je jednoznacznie nazwaĄ, trudno teŃ uniknĂĄ dalszego uŃywania jego nazwy. WystĎpowanie takich nazw w tekstach polskich sprawia takŃe znacznĂ
trudnoıĄ przy ich tğumaczeniu na jĎzyk rosyjski, naraŃajĂc je na bğĎdy,
niejasnoıci, nieporozumienia.
Materiağem, który posğuŃy mi do przedstawienia tego zagadnienia, sĂ
wybrane nazwy polskich miast, charakteryzujĂce siĎ strukturĂ dwuczğonowĂ, tak jak tytuğowa nazwa Biağa Podlaska. Nie sĂ to w jĎzyku polskim
nazwy rzadkie, rozpatrzymy tu wiĎc szereg przykğadów, poddamy analizie
proponowane w sğownikach rosyjskie odpowiedniki tych nazw, odniesiemy
siĎ do poszczególnych propozycji ich przekazu w jĎzyku rosyjskim. Wszystkie te nazwy odznaczajĂ siĎ szczególnymi wğaıciwoıciami gramatycznymi,
powodujĂcymi w konfrontacji polsko-rosyjskiej problemy. Wıród dwuczğonowych nazw polskich miast moŃna wyróŃniĄ nastĎpujĂce grupy:
a) nazwy zğoŃone z dwóch czğonów przymiotnikowych, tj. nazwy dwuprzymiotnikowe;
b) nazwy zğoŃone z poğĂczenia przymiotnika z rzeczownikiem, tj. nazwy
przymiotnikowo-rzeczownikowe;
c) nazwy zğoŃone z poğĂczenia rzeczownika z przymiotnikiem, tj. nazwy
rzeczownikowo-przymiotnikowe.
Sposób przekazu tych nazw w tekıcie rosyjskim przedstawiĎ na podstawie rekomendacji podawanych przez sğowniki oraz rosyjski atlas geograficzny. BiorĎ pod uwagĎ dwa typy sğowników: sğowniki normatywne jĎzyka
rosyjskiego wydane w Rosji oraz sğowniki polsko-rosyjskie wydane w Polsce. Oto wykaz tych Łródeğ:
Ɏ.Ʌ. Ⱥɝɟɟɧɤɨ, Ɇ.ȼ. Ɂɚɪɜɚ, ɋɥɨɜɚɪɶ ɭɞɚɪɟɧɢɣ ɞɥɹ ɪɚɛɨɬɧɢɤɨɜ ɪɚɞɢɨ
ɢ ɬɟɥɟɜɢɞɟɧɢɹ ɩɨɞ ɪɟɞ. Ⱦ.ɗ. Ɋɨɡɟɧɬɚɥɹ, Ɇɨɫɤɜɚ, 1984 (dalej: AZ);
Ɏ.Ʌ. Ⱥɝɟɟɧɤɨ, Ɋɭɫɫɤɨɟ ɫɥɨɜɟɫɧɨɟ ɭɞɚɪɟɧɢɟ. ɋɥɨɜɚɪɶ ɢɦɟɧ ɫɨɛɫɬɜɟɧɧɵɯ,
Ɇɨɫɤɜɚ, 2001 (dalej: Ag);
D. Hessen, R. Stypuğa, Wielki sğownik polsko-rosyjski, wydanie VII,
Warszawa 2004 (dalej: HS);
J. Wawrzyġczyk, M. Kuratczyk, E. Mağek, H. Bartwicka, Wielki sğownik
polsko-rosyjski (red. nacz. J. Wawrzyġczyk), Warszawa 2005 (dalej: Waw);
Ɇɚɥɵɣ ɚɬɥɚɫ ɦɢɪɚ, Ɇɨɫɤɜɚ, 1987 (dalej: MAM).
Wszystkie te publikacje sĂ edycjami autorytatywnymi, powszechnie stosowanymi, zatem powinny byĄ Łródğami poprawnych form, rozstrzygajĂcymi w przypadku zaistnienia wĂtpliwoıci.
– 101 –
Nazwy dwuprzymiotnikowe
Jest to grupa nazw stosunkowo nieliczna; do niej wğaınie zalicza siĎ
tytuğowa nazwa Biağa Podlaska i dlatego niniejszy przeglĂd rozpoczyna siĎ
od tej grupy.
Biağa Podlaska: Ȼɹɥɚ-ɉɨɞɥɹɫɤɚ (ɆȺɆ, HS); Ȼɹɥɚ-ɉɨɞɥɹɫɤɚ, -ɢ (AZ, Ag);
Ȼɹɥɚ-ɉɨɞɥɹɫɤɚ, ɧɟɢɡɦ. (Waw).
Wszystkie Łródğa rekomendujĂ postaĄ Ȼɹɥɚ-ɉɨɞɥɹɫɤɚ. Widzimy zatem,
Ńe w jĎzyku rosyjskim pierwszy czğon, mimo jego oczywistego znaczenia,
nie jest tğumaczony (*Ȼɟɥɚɹ), lecz przekazywany zgodnie z jego brzmieniem,
tj. fonetycznie. Przymiotnikowy charakter drugiego czğonu równieŃ nie jest
widoczny. WyraŃa siĎ to w szczególnoıci w pisowni przez jedno c, to znaczy
bez uwzglĎdnienia granicy morfemowej pomiĎdzy rdzeniem a sufiksem -ɫɤ-.
Oba czğony ğĂczy kreska (dywiz). Mimo tych wspólnych wğaıciwoıci poszczególne zapisy nie sĂ jednak zgodne. Zapis HS jest pozbawiony jakichkolwiek informacji o odmianie. Zapis z uwagĂ -ɢ (AZ, Ag) sugeruje odmianĎ
tylko drugiego czğonu, choĄ pewnoıci nie ma. NaleŃağoby z tego wnosiĄ,
Ńe drugi czğon odmieniağby siĎ rzeczownikowo tj.: Ȼɹɥɚ-ɉɨɞɥɹɫɤɢ,... ɜ Ȼɹɥɚɉɨɞɥɹɫɤɟ, a zatem tak, jak wielu Polaków odmienia jĂ bğĎdnie po polsku:
Biağej Podlaski,… w Biağej Podlasce. Z kolei Waw podaje, Ńe nazwa ta jest
nieodmienna. Obie informacje sĂ wzajemnie sprzeczne. Wydaje siĎ, Ńe
wobec wĂtpliwoıci rodzĂcych siĎ przy próbie uŃycia nazwy w przypadkach
zaleŃnych rozwiĂzanie proponowane przez Waw jest wygodniejsze i zrĎczniejsze, jednak wydaje siĎ, Ńe dla jasnoıci skğadniowej naleŃağoby zalecaĄ
dodawanie odmieniajĂcego siĎ bez trudu wyrazu ɝɨɪɨɞ: ɝɨɪɨɞɚ Ȼɹɥɚɉɨɞɥɹɫɤɚ,... ɜ ɝɨɪɨɞɟ Ȼɹɥɚ-ɉɨɞɥɹɫɤɚ.
Sucha Beskidzka: ɋɭɯɚ-Ȼɟɫɤɢɞɡɤɚ (ɆȺɆ); w pozostağych Łródğach brak.
Widzimy, Ńe schemat przekazu tej nazwy w jĎzyku rosyjskim jest taki
sam, jak w przypadku poprzednio analizowanej nazwy Biağa Podlaska. Niestety poza atlasem na próŃno szukaĄ tej nazwy w sğownikach, a szkoda, bo
jej przekaz w jĎzyku rosyjskim nie jest jak widaĄ ğatwy.
Nazwy przymiotnikowo-rzeczownikowe
To grupa liczna, wğĂczajĂca gğównie nazwy z pierwszym znaczĂcym czğonem Nowy / Nowa. Rozpatrzymy tu tylko niektóre spoıród nich.
Nowy SĂcz: ɇɨɜɵ-ɋɨɧɱ (ɆȺɆ, HS, Waw); ɇɨɜɵ-ɋɨɧɱ, -ɚ (AZ, Ag).
Nowy Targ: ɇɨɜɵ-Ɍɚɪɝ (ɆȺɆ, HS); ɇɨɜɵ-Ɍɚɪɝ, -ɚ (AZ, Ag), w Waw brak.
O odmianie obu nazw nie odnajdziemy w sğownikach polsko-rosyjskich
nic. W sğownikach rosyjskich powtarza siĎ zapis sugerujĂcy odmianĎ tylko
drugiego czğonu, a zatem mielibyımy odmianĎ: ɇɨɜɵ-ɋɨɧɱɚ,… ɜ ɇɨɜɵ-ɋɨɧɱɟ
i analogicznie w przypadku Nowego Targu: ɇɨɜɵ-Ɍɚɪɝɚ,… ɜ ɇɨɜɵ-Ɍɚɪɝɟ.
Widzimy, Ńe podobnie jak w przypadku Biağej Podlaskiej mimo oczywistego
– 102 –
takŃe dla Rosjanina znaczenia pierwszego czğonu nie jest on tğumaczony,
lecz przekazywany fonetycznie. Jednak konsekwencjĂ takiego podejıcia jest
jego nieodmiennoıĄ, która kontrastuje z odmieniajĂcym siĎ drugim, rzeczownikowym czğonem. Kontrast ten moŃe sprawiaĄ wraŃenie niezrĎcznego, bo wprowadzajĂcego wewnĎtrznĂ nierównolegğoıĄ gramatycznĂ
w nazwie. Dlatego w obu przytoczonych (i podobnych) przypadkach sğuszniejsze wydaje siĎ rozwiĂzanie zaproponowane przy nazwie Biağa Podlaska:
uŃycie nieodmienne wraz z poprzedzajĂcym wyrazem ɝɨɪɨɞ: ɝɨɪɨɞɚ ɇɨɜɵɋɨɧɱ,… ɜ ɝɨɪɨɞɟ ɇɨɜɵ-ɋɨɧɱ, godzĂce bezproblemowĂ odmiennoıĄ wyrazu
ɝɨɪɨɞ z nieodmiennoıciĂ obu czğonów nazwy ɇɨɜɵ-ɋɨɧɱ.
Nowa Huta: ɇɨɜɚ-Ƚɭɬɚ, -ɵ (AZ); ɇɨɜɚ-Ƚɭɬɚ, ɇɨɜɚ-Ƚɭɬɵ (Ag); ɇɨɜɚ-Ƚɭɬɚ
(HS); w MAM i w Waw brak.
Tu ıwiadectwa sĂ rzadsze, bo atlas nie podaje dokğadnej mapy okolic
Krakowa, a niezwykle skĂdinĂd bogaty w nazwy wğasne Waw pomija tĎ nazwĎ. Poszczególne propozycje podawane przez sğowniki HS, AZ i Ag róŃniĂ
siĎ, przy czym wğaıciwie tylko ostatni z nich nie pozostawia wĂtpliwoıci co
do odmiany. Jeıli znajdziemy tĎ nazwĎ w sğowniku, to tak czy inaczej raczej
z rekomendacjĂ odmiany tylko drugiego czğonu. Rodzi to takie same wĂtpliwoıci, jak w przypadkach opisanych poprzednio. Uznajmy wiĎc, Ńe w tym
wypadku takŃe celowe bĎdzie pozostawianie nazwy wğasnej w jej nieodmiennej postaci, poprzedzone jednak innym wyraŃeniem: ɩɪɢɝɨɪɨɞ
<Ʉɪɚɤɨɜɚ>. Wyraz ɩɪɢɝɨɪɨɞ, trudny do jednoznacznego przetğumaczenia na
jĎzyk polski, oznacza bowiem miejscowoıĄ poğoŃonĂ w bezpoıredniej bliskoıci duŃego miasta, ıciıle z niĂ zwiĂzanĂ.
Nowa Sól: ɇɨɜɚ-ɋɭɥɶ (MAM, Waw); w ZA, w Ag i w HS brak.
Zduġska Wola: Ɂɞɭɧɶɫɤɚ-ȼɨɥɹ (MAM, AZ, Ag, HS, Waw).
W obu powyŃszych jednostkach zwraca uwagĎ brak w sğownikach jakiejkolwiek informacji o odmianie, co wydaje siĎ wyraŁnĂ wadĂ tych zapisów.
Czğony nie sĂ tğumaczone, co widaĄ szczególnie wyraŁnie w przypadku nazwy Nowa Sól, lecz przekazywane fonetycznie.
Zielona Góra: Ɂɟɥɺɧɚ-Ƚɭɪɚ (MAM, HS, Waw); Ɂɟɥɺɧɚ-Ƚɭɪɚ, -ɵ (Ag); Ɂɟɥɺɧɚ
Ƚɭɪɚ, -ɵ (Ɂɟɥɺɧɚɹ Ƚɭɪɚ) (AZ).
Jelenia Góra: ȿɥɟɧɹ-Ƚɭɪɚ (MAM, Ag, HS, Waw); ȿɥɟɧɹ-Ƚɭɪɚ, -ɵ (AZ).
Oba powyŃsze przypadki sĂ w jĎzyku polskim analogiczne. Oczekiwanie,
Ńe analogicznie bĎdĂ takŃe wyglĂdaĄ ich rosyjskie odpowiedniki, jednak
okazuje siĎ zawodne. Ponadto w kaŃdym z tych obu przypadków rekomendacje sĂ bardzo rozbieŃne. Przy nazwie Zielona Góra jeden ze sğowników
rosyjskich dopuszcza nawet wariant z przetğumaczonym pierwszym (przymiotnikowym) czğonem nazwy. Niestety wiĎkszoıĄ Łródeğ w obu rozpatrywanych tu przypadkach nie podaje odmiany nazw rosyjskich, ani teŃ nie
okreıla ich jako nieodmienne.
Tarnowskie Góry: Ɍɚɪɧɨɜɫɤɟ-Ƚɭɪɵ (MAM); Ɍɚɪɧɨɜɫɤɟ-Ƚɭɪɵ, ɧɟɫɤɥ. (ZA);
Ɍɚɪɧɨɜɫɤɟ-Ƚɭɪɵ, cp. (Waw); w Ag i w HS brak.
– 103 –
Waw okreıla przy tej nazwie dodatkowo rodzaj gramatyczny nazwy,
i jest to rodzaj… nijaki. Doprawdy trudno dopatrzeĄ siĎ przyczyny takiego
zaklasyfikowania: oczywiıcie rodzaj tej nazwy jest mĎski, zgodnie z zasadĂ
okreılania rodzaju rzeczowników nieodmiennych wedğug rodzaju rzeczownika semantycznie nadrzĎdnego (hiponimu): jest nim wyraz ɝɨɪɨɞ, bĎdĂcy
rodzaju mĎskiego.
Nazwy rzeczownikowo-przymiotnikowe
Bielsko-Biağa: Ȼɟɥɶɫɤɨ-Ȼɹɥɚ (MAM); Ȼɟɥɶɫɤɨ-Ȼɹɥɚ, - (AZ, Ag); ȻɟɥɶɫɤɨȻɹɥɚ ɧɟɢɡɦ. ɦ. (Waw, HS).
Tu stwierdzamy sprzeczne rekomendacje: wedğug sğowników rosyjskich
nazwa jest odmienna, wedğug polskich – nieodmienna. Przypadek wydaje
siĎ do rozstrzygniĎcia podobnie jak Biağa Podlaska. Dodatkowo sğowniki
polskie podajĂ informacjĎ o rodzaju mĎskim nazwy, co wydaje siĎ istotne
przy próbach poğĂczenia jej z przymiotnikiem, np. ɜɟɫɶ Ȼɟɥɶɫɤɨ-Ȼɹɥɚ; praktycznie jednak znacznie naturalniej wyglĂda i tu uŃycie wyrazu ɝɨɪɨɞ: ɜɟɫɶ
ɝɨɪɨɞ Ȼɟɥɶɫɤɨ-Ȼɹɥɚ, a w razie koniecznoıci odmiany – odmienianie tego
wğaınie, dodanego czğonu: ɝɨɪɨɞa Ȼɟɥɶɫɤɨ-Ȼɹɥɚ,… o ɝɨɪɨɞe Ȼɟɥɶɫɤɨ-Ȼɹɥɚ.
Piotrków Trybunalski: ɉɺɬɪɤɭɜ-Ɍɪɵɛɭɧɚɥɶɫɤɢ (MAM); ɉɺɬɪɤɭɜ-Ɍɪɵɛɭɧɚɥɶɫɤɢ, ɧɟɫɤɥ. (ZA, Ag, Waw); ɉɺɬɪɤɭɜ-Ɍɪɢɛɭɧɚɥɶɫɤɢ (HS).
HS adaptuje brzmienie drugiego czğonu do fonetyki rosyjskiej, zastĎpujĂc
twarde poğĂczenie [try] miĎkkim [ɬɪɢ], pozostağe Łródğa zachowujĂ wymowĎ polskĂ. Dodajmy jeszcze jednĂ uwagĎ: o tym mieıcie (jak zresztĂ
o wszystkich innych z tej grupy) moŃna mówiĄ potocznie Piotrków, co odnotowuje tylko jeden sğownik – Ag, podajĂc jednak rozğĂcznie dwa hasğa, co
sugeruje, Ńe chodzi o dwa róŃne miasta. Lepsze byğoby uwzglĎdnienie obu
zapisów jako wariantów, z zaznaczeniem potocznoıci drugiego.
Tomaszów Mazowiecki: Ɍɨɦɚɲɭɜ-Ɇɚɡɨɜɟɰɤɢ (MAM, HS); ɌɨɦɚɲɭɜɆɚɡɨɜɟɰɤɢ, ɧɟɫɤɥ. (ZA, Ag, Waw).
Tomaszów Lubelski: Ɍɨɦɚɲɭɜ-Ʌɸɛɟɥɶɫɤɢ (MAM); Ɍɨɦɚɲɭɜ-Ʌɸɛɟɥɶɫɤɢ,
ɧɟɫɤɥ. [ɛɷ] (ZA); w Ag, HS i Waw brak.
Oba przypadki sĂ analogiczne, ale drugi rzadziej uwzglĎdniany, a szkoda:
autorzy nie uwzglĎdnili trudnoıci w przekazaniu polskiego derywatu od
nazwy miasta Lublin. Zaproponowany przez atlas i ZA zapis przekazuje
fonetycznie nazwĎ polskĂ, co prowadzi do naruszenia toŃsamoıci morfologicznej, zrywajĂc zwiĂzek miĎdzy Lublin a lubelski (por. ros. Ʌɸɛɥɢɧ –
ɥɸɛɥɢɧɫɤɢɣ); to samo obserwujemy w nazwie Stargard Szczeciġski:
Stargard Szczeciġski: ɋɬɚɪɝɚɪɞ-ɓɟɰɢɧɶɫɤɢ (MAM, HS); ɋɬɚɪɝɚɪɞɓɟɰɢɧɶɫɤɢ, ɧɟɫɤɥ. (ZA, Ag, Waw).
UŃycie miĎkkiego znaku w zgodnie podawanej przez wszystkie Łródğa
formie zapisu wskazuje na preferowanie bliskoıci fonetycznej kosztem
toŃsamoıci morfologicznej, ignoruje on bowiem wiĎŁ miĎdzy tĂ nazwĂ
– 104 –
a nazwĂ Szczecin: rosyjska postaĄ tej ostatniej ɓɟɰɢɧ nie daje podstaw do
uŃycia miĎkkiego znaku, poniewaŃ przymiotnik od niej zgodnie z reguğami
sğowotwórstwa rosyjskiego powinien mieĄ postaĄ ɳɟɰɢɧɫɤɢɣ.
Ruda İlĂska: Ɋɭɞɚ-ɋɥɺɧɫɤɚ (MAM, HS, Waw); Ɋɭɞɚ-ɋɥɺɧɫɤɚ, -ɢ (ZA),
w Ag brak.
Ostrowiec İwiĎtokrzyski: Ɉɫɬɪɨɜɟɰ-ɋɜɟɧɬɨɤɲɢɧɫɤɢ (MAM, Waw);
Ɉɫɬɪɨɜɟɰ-ɋɜɟɧɬɨɤɲɢɧɫɤɢ, ɧɟɫɤɥ. (ZA); w Ag i HS brak.
W obu przypadkach na podstawie Waw nie moŃna dowiedzieĄ siĎ
niczego o odmiennoıci bĂdŁ nieodmiennoıci tych nazw. Przy tğumaczeniu
konsekwencjĂ moŃe byĄ przeniesienie charakterystyk z jĎzyka polskiego, co
w ıwietle danych ZA bĎdzie bğĎdne. ZA podaje takŃe wariant potoczny
Ɉɫɬɪɨɜɟɰ, nie precyzujĂc jednak odmiany.
Gorzów Wielkopolski: Ƚɨɠɭɜ-ȼɟɥɶɤɨɩɨɥɶɫɤɢ (ɆȺɆ); Ƚɨɠɭɜ-ȼɟɥɶɤɨɩɨɥɶɫɤɢ, ɧɟɫɤɥ. (ZA, Waw); Ƚɨɠɭɜ ȼɟɥɶɤɨɩɨɥɶɫɤɢ (Ag).
NiespodziankĂ jest pojawienie siĎ w Ag zapisu bez kreski (bez dywizu),
co pozostaje w niezgodzie z zapisami w tym samym sğowniku pozostağych,
analogicznych przecieŃ przypadków nazw, opisanych powyŃej.
PrzeglĂd rosyjskojĎzycznych wariantów rozpatrywanej tu grupy nazw
miast pozwala na kilka wniosków. Widzimy, Ńe rosyjskie odpowiedniki
polskich nazw dwuczğonowych nigdy nie zachowujĂ polskiej odmiany przymiotnikowej. Pisane sĂ z kreskĂ (z dywizem), tak samo jak dwuczğonowe
bĂdŁ trójczğonowe nazwy rosyjskie (por. np. ɉɟɪɟɫɥɚɜɥɶ-Ɂɚɥɟɫɫɤɢɣ, Ɋɨɫɬɨɜɧɚ-Ⱦɨɧɭ). Kwestia odmiennoıci tych nazw pozostaje jednak nierozstrzygniĎta, co uwidacznia siĎ w rywalizacji dwóch poglĂdów: o nieodmiennoıci
i o odmiennoıci tylko drugiego czğonu (co w zasadzie nie dotyczy nazw
rzeczownikowo-przymiotnikowych), w znacznych rozbieŃnoıciach rekomendacji oraz w licznych przypadkach unikania informacji o odmianie.
Wydaje siĎ, Ńe we wszystkich nazwach tego typu moŃna rekomendowaĄ ich
odmienianie za pomocĂ dodawania wyrazu ɝɨɪɨɞ.
Przedstawiony tu przeglĂd, jak moŃna przypuszczaĄ, nie tylko pokazuje
rzeczywiste kğopoty z nazwami polskich miast, które znajdĂ siĎ w tekstach
napisanych czy wygğaszanych w jĎzyku rosyjskim, lecz takŃe ujawnia niezadowalajĂcy stan Łródeğ, które mogğyby, a nawet powinny sğuŃyĄ jako
pomoc w rozwiĂzywaniu tych kğopotów. Speğnianie tej funkcji jest jednak w
wielu, wğaıciwie nieomal we wszystkich zanalizowanych tu przypadkach
wĂtpliwe. Stwierdza siĎ rozbieŃnoıci w rekomendacjach zamieszczonych
poszczególnych Łródğach, majĂce niekiedy charakter sprzecznoıci, przy
czym zdarza siĎ Ńe rozbieŃnoıci te wystĎpujĂ wewnĂtrz jednego i tego
samego sğownika. Ponadto szereg zapisów zastosowanych w sğownikach
zamiast rozwiewaĄ wĂtpliwoıci mnoŃy je, zamiast odpowiadaĄ na pytania
powoduje powstawanie nowych.
– 105 –
Streszczenie
Przedmiotem artykuğu sĂ trudnoıci w formowaniu i uŃywaniu rosyjskich
odpowiedników nazw polskich miast o strukturze dwuczğonowej. Nazwy
takie, w polskiej nomenklaturze toponimicznej czĎste (Biağa Podlaska, Gorzów Wielkopolski, Nowy SĂcz itp.), sprawiajĂ znaczne trudnoıci w tğumaczeniach tekstów o Polsce na jĎzyk rosyjski oraz w redagowaniu wypowiedzi w tym jĎzyku. Dokonany w artykule przeglĂd odpowiedników pozwala
na sformuğowanie reguğ ich tworzenia: dominacjĎ zapisu fonetycznego nad
przekazem cech morfologicznych oraz pisowniĎ z dywizem, ale nie likwiduje trudnoıci wystĎpujĂcych przy ich uŃyciu w tekstach. Analiza odpowiedników podawanych w sğownikach jednojĎzycznych i dwujĎzycznych
wykazuje wady zapisów leksykograficznych: rozbieŃnoıĄ rekomendacji,
niekonsekwencje w zapisach, niejasnoıĄ w charakterystyce gramatycznej,
gğównie dotyczĂcĂ sposobu odmiany nazw.
„BIAĞA PODLASKA” IN TRANSLATION – PROBLEMS IN RENDERING
THE NAMES OF SOME POLISH CITIES IN RUSSIAN TEXTS
Key words: proper names, the Russian language, toponymes, translation.
Summary
The aim of the article is to present the problems in rendering and finding
Russian counterparts for some two-part names of Polish cities. Such names
as Biağa Podlaska, Gorzów Wielkopolski or Nowy SĂcz, which are common
in the Polish typonymic terminology, cause much trouble both in translating
texts about Poland into Russian and editing of the like publications in this
language. The survey of such counterparts enclosed in the article helps to
acquire the rules of their formation. Phonetic entries prevail over the ones
rendering morphological features and hyphened spelling, which does not
eliminate all the problems of their usage in texts. Likewise, the analysis of
city name counterparts enclosed in mono and bilingual dictionaries also
points to the discrepancies in the lexicographical usage of two-part city
names: inconsistent recommendation, varied forms accepted in publications, and a lack of clarity in grammatical description related mostly to the
inconsistent flexion of the names.
– 106 –
Literatura
1. Ⱥɝɟɟɧɤɨ Ɏ.Ʌ., Ɋɭɫɫɤɨɟ ɫɥɨɜɟɫɧɨɟ ɭɞɚɪɟɧɢɟ. ɋɥɨɜɚɪɶ ɢɦɟɧ ɫɨɛɫɬɜɟɧɧɵɯ,
Ɇɨɫɤɜɚ, 2001.
2. Ⱥɝɟɟɧɤɨ Ɏ.Ʌ., Ɂɚɪɜɚ Ɇ.ȼ., ɋɥɨɜɚɪɶ ɭɞɚɪɟɧɢɣ ɞɥɹ ɪɚɛɨɬɧɢɤɨɜ ɪɚɞɢɨ
ɢ ɬɟɥɟɜɢɞɟɧɢɹ ɩɨɞ ɪɟɞ. Ⱦ.ɗ. Ɋɨɡɟɧɬɚɥɹ, Ɇɨɫɤɜɚ, 1984.
3. ȿɪɦɨɥɨɜɢɱ Ⱦ.ɂ., ɂɦɟɧɚ ɫɨɛɫɬɜɟɧɧɵɟ: ɬɟɨɪɢɹ ɢ ɩɪɚɬɢɤɚ ɦɟɠɴɹɡɵɤɨɜɨɣ
ɩɟɪɟɞɚɱɢ, Ɇɨɫɤɜɚ, 2005.
4. Ƚɢɥɹɪɟɜɫɤɢɣ Ɋ.ɋ., ɋɬɚɪɨɫɬɢɧ Ȼ.Ⱥ., ɂɧɨɫɬɪɚɧɧɵɟ ɢɦɟɧɚ ɢ ɧɚɡɜɚɧɢɹ
ɜ ɪɭɫɫɤɨɦ ɬɟɤɫɬɟ, ɢɡɞ. 3-ɟ, ɢɫɩɪɚɜɥ. ɢ ɞɨɩɨɥɧ., Ɇɨɫɤɜɚ, 1985.
5. Hessen D., Stypuğa R., Wielki sğownik polsko-rosyjski, wydanie VII,
Warszawa 2004.
6. Lewicki R., Polsko-rosyjski sğownik nazw wğasnych – zağoŃenia programowe i wybrane materiağy. [w:] Sğowo z perspektywy jĎzykoznawcy i tğumacza II. (red.) Pstyga A., Gdaġsk 2005, s. 93–101.
7. Ɇɚɥɵɣ ɚɬɥɚɫ ɦɢɪɚ, Ɇɨɫɤɜɚ, 1987.
8. ɇɚɰɢɨɧɚɥɶɧɵɣ ɤɨɪɩɭɫ ɪɭɫɫɤɨɝɨ ɹɡɵɤɚ: www.ruscorpora.ru.
9. Wawrzyġczyk J., Kuratczyk M., Mağek E., Bartwicka H., Wielki sğownik
polsko-rosyjski (red. nacz. Wawrzyġczyk J.), Warszawa 2005.
– 107 –
– 108 –