Marek Antoni Nowicki EuropEjski Trybunał praw CzłowiEka

Marek Antoni Nowicki
Europejski Trybunał Praw Człowieka
– przegląd orzecznictwa
(kwiecień–wrzesień 2016 r.)
Obowiązek przestrzegania
praw człowieka (art. 1)
Istnieje założenie, że podejmując nowe
zobowiązania międzynarodowe, państwa
nie odstępują od swoich wcześniejszych
obowiązków. Jeśli równocześnie ma zastosowanie wiele sprzecznych ze sobą, jak się
wydaje, instrumentów prawnych, orzecznictwo i doktryna międzynarodowa starają
się je interpretować w sposób umożliwiający skoordynowanie ich skutków i uniknięcie
wszelkiej między nimi opozycji. Dwa różniące się od siebie zobowiązania, aby przyniosły
skutki w pełni zgodne z istniejącym prawem,
muszą więc być w miarę możliwości zharmonizowane.
Wyrok Al-Dulimi i Montana Management Inc.
v. Szwajcaria, 21.6.2016 r., Wielka Izba,
skarga nr 5809/08, § 138.
Rola Trybunału nie polega na orzekaniu
co do legalności aktów Rady Bezpieczeństwa
ONZ. Jeśli państwo powołuje się na potrzebę
zastosowania się do rezolucji Rady Bezpieczeństwa, jako usprawiedliwienie ograniczenia praw zagwarantowanych w Konwencji,
Trybunał musi zbadać jego treść i zakres, aby
upewnić się, skutecznie i w sposób spójny, czy
116
było ono zgodne z Konwencją. W związku
z tym musi również wziąć pod uwagę cele
ONZ.
Wyrok Al-Dulimi i Montana Management Inc.
v. Szwajcaria, 21.6.2016 r., Wielka Izba,
skarga nr 5809/08, § 139.
Jeśli rezolucja Rady Bezpieczeństwa nie zawiera jasnego lub wyraźnego sformułowania
wykluczającego albo ograniczającego poszanowanie praw człowieka przy implementacji na
poziomie krajowym sankcji wobec jednostek
lub osób prawnych, Trybunał musi zawsze domniemywać, że są one zgodne z Konwencją.
Innymi słowy, w takich przypadkach uzna –
w duchu harmonizacji systemowej – że zasadniczo nie ma konfliktu obowiązków mogącego
spowodować wejście w grę zasady pierwszeństwa zawartej w art. 103 Karty NZ.
Wyrok Al-Dulimi i Montana Management Inc.
v. Szwajcaria, 21.6.2016 r., Wielka Izba,
skarga nr 5809/08, § 140.
Prawo do życia (art. 2)
Celem art. 2 jest ochrona prawa do życia.
Wyłącznie z tego powodu strony Konwencji
muszą przewidzieć kary za przestępstwa prze-
11/2016
ciwko osobie i je stosować. Żadne postanowienie Konwencji nie przyznaje natomiast prawa
do „prywatnej zemsty”. Nie można domagać się
niezależnego prawa do doprowadzenia do ścigania i ukarania innej osoby za przestępstwo.
Decyzja (o odrzuceniu skargi) Mustafić-Mujić
i inni v. Holandia, 30.8.2016 r.,
Izba (Sekcja III), skarga nr 49037/15, § 107.
Obowiązek proceduralny państwa może
być spełniony przez udział w pracy Międzynarodowego Trybunału Karnego ds. Byłej Jugosławii (ICTY), jeśli wziąć pod uwagę, że ma
on pierwszeństwo przed sądami krajowymi.
Może przejąć śledztwo krajowe i postępowanie
w każdym jego stadium w interesie międzynarodowego wymiaru sprawiedliwości.
Decyzja (o odrzuceniu skargi) Mustafić-Mujić
i inni v. Holandia, 30.8.2016 r.,
Izba (Sekcja III), skarga nr 49037/15, § 109.
Zakaz tortur (art. 3)
Obowiązek władz zapobiegania przemocy
ze strony osób prywatnych motywowanej nienawiścią, podobnie jak prowadzenia śledztwa
w celu ustalenia możliwego związku między
motywem dyskryminującym i aktem przemocy, objęty jest aspektem proceduralnym art. 3
Konwencji. Może on być również uważany
za część obowiązku pozytywnego władz na
podstawie art. 14 Konwencji ochrony bez dyskryminacji fundamentalnej wartości leżącej
u podstaw istnienia art. 3. Ze względu na wzajemne oddziaływanie tych dwóch przepisów
możliwe jest badanie naruszenia na podstawie
tylko jednego z nich, z uznaniem, że nie istniał
odrębny problem na tle drugiego albo równoległe badanie skargi na podstawie ich obu. Wymaga to rozstrzygnięcia w każdym przypadku
w świetle faktów i natury zarzutów.
Wyrok R.B. v. Węgry, 12.4.2016 r.,
Izba (Sekcja IV), skarga nr 64602/12, § 39.
Przy badaniu incydentów wiążących się
z przemocą władze mają na podstawie art. 3
Europejski Trybunał Praw...
dodatkowy obowiązek podejmowania wszelkich rozsądnych kroków w celu ujawnienia
motywów rasistowskich i ustalenia, czy nienawiść na tle etnicznym lub uprzedzenia mogły
odgrywać w nich jakąś rolę.
Wyrok R.B. v. Węgry, 12.4.2016 r.,
Izba (Sekcja IV), skarga nr 64602/12, § 83.
Obowiązek państwa podejmowania wszelkich rozsądnych kroków w celu ujawnienia
motywów rasistowskich i ustalenia, czy nienawiść na tle etnicznym lub uprzedzenia mogły
odgrywać w nich jakąś rolę, może pojawić się
również, gdy zarzucone traktowanie motywowane uprzedzeniami nie było na tyle dolegliwe, aby wchodził w grę art. 3, ale stanowiło
ingerencję w prawo do życia prywatnego na
podstawie art. 8, a więc gdy dana osoba w sposób wiarygodny twierdzi, że była napastowana
z motywów rasistowskich, w tym narażona na
ustne ataki i fizyczne groźby. Ze względu na
coraz wyższy standard wymagany w dziedzinie ochrony praw człowieka i podstawowych
wolności nieuchronnie wymagana jest większa
stanowczość przy ocenie naruszeń podstawowych wartości społeczeństw demokratycznych.
Ponadto w razie istnienia dowodu stosowania
pewnych wzorców przemocy i nietolerancji
wobec mniejszości etnicznej wymagany jest
wyższy standard reakcji państwa na zarzucone
incydenty motywowane uprzedzeniami.
Wyrok R.B. v. Węgry, 12.4.2016 r.,
Izba (Sekcja IV), skarga nr 64602/12, § 84.
Spełnienie przez państwo obowiązków na
podstawie art. 3 Konwencji w stosunku do
więźniów skazanych na karę dożywotniego
więzienia cierpiących na problemy psychiatryczne wymaga w pierwszej kolejności oceny ich potrzeb leczniczych w celu ułatwienia
procesu ich resocjalizacji i obniżenia ryzyka
powrotu do przestępstwa. Powinna ona objąć
również prawdopodobne szanse powodzenia
wskazanej formy leczenia, przy uwzględnieniu, że art. 3 nie wymaga od państwa zapewnienia leczenia, które nie daje realistycznej
szansy na to, że będzie mogło znacząco pomóc
117
Marek Antoni Nowicki
więźniowi w resocjalizacji. Z tego powodu należy wziąć pod uwagę jego indywidualną sytuację i osobowość. Określone problemy na tle
zdrowia psychicznego nie poddają się – albo
nie poddają się łatwo – leczeniu. Ze względu
na to, że z powodu stanu zdrowia psychicznego tacy więźniowie sami nie mogą wystarczająco zdawać sobie sprawy z potrzeby leczenia,
ocena powinna być dokonana niezależnie od
żądania z ich strony. Jeśli ocena wskazuje, że
określone leczenie albo terapia mogą rzeczywiście pomóc w resocjalizacji, więzień powinien
móc z nich skorzystać w możliwym stopniu
w warunkach więziennych. Ma to szczególne
znaczenie w przypadkach, w których jest ono
warunkiem wstępnym możliwego zakwalifikowania w przyszłości więźnia do zwolnienia.
Stanowi więc istotny aspekt rzeczywistej redukowalności kary dożywotniego więzienia.
Wyrok Murray v. Holandia, 26.4.2016 r.,
Wielka Izba, skarga nr 10511/10, § 108.
Zapewnienie takim więźniom rzeczywistej
możliwości resocjalizacji może wymagać, aby
– zależnie od ich indywidualnej sytuacji – mogli oni korzystać z odpowiedniego leczenia
lub terapii – medycznych, psychologicznych
lub psychiatrycznych. Oznacza to, że powinni
również móc uczestniczyć w zajęciach zawodowych lub innych możliwych do uznania za
korzystne w procesie resocjalizacji.
Wyrok Murray v. Holandia, 26.4.2016 r.,
Wielka Izba, skarga nr 10511/10, § 109.
W kategoriach ogólnych do państwa należy
decyzja co do wymaganych miejsc, środków lub
sposobów leczenia umożliwiających więźniowi
resocjalizację w sposób pozwalający następnie
zakwalifikować go do zwolnienia. Państwa mają
przy tym szeroką swobodę. Obowiązek ten powinien być interpretowany w sposób nienakładający na władze nadmiernego ciężaru.
Wyrok Murray v. Holandia, 26.4.2016 r.,
Wielka Izba, skarga nr 10511/10, § 110.
Państwo spełni swoje obowiązki na podstawie art. 3, jeśli zapewni warunki pozbawienia
118
PALESTRA
wolności i warunki, środki lub leczenie umożliwiające więźniowi resocjalizację, nawet jeśli nie
osiągnął on wystarczających postępów pozwalających uznać, że zagrożenie z jego strony dla
społeczeństwa obniżyło się w stopniu pozwalającym zakwalifikować go do zwolnienia. Na
podstawie Konwencji państwa mają również
obowiązek podejmować działania dla ochrony
społeczeństwa przed przestępstwami z użyciem
przemocy, a Konwencja nie zakazuje osadzania
skazanych za poważne zbrodnie w więzieniu
w razie konieczności na czas nieokreślony. Państwa mogą spełnić obowiązek ochrony społeczeństwa przez przetrzymywanie skazanych
na karę dożywotniego więzienia przez okres,
w jakim są oni nadal niebezpieczni.
Wyrok Murray v. Holandia, 26.4.2016 r.,
Wielka Izba, skarga nr 10511/10, § 111.
Więźniowie skazani na karę dożywotniego więzienia muszą być pozbawieni wolności w takich warunkach i korzystać z takiego
leczenia, aby mieli realną możliwość resocjalizacji i zachowania nadziei na zwolnienie.
Niezapewnienie takiej możliwości może więc
oznaczać, że kara dożywotniego więzienia stanie się de facto nieredukowalna.
Wyrok Murray v. Holandia, 26.4.2016 r.,
Wielka Izba, skarga nr 10511/10, § 112.
Kara dożywotniego więzienia jest redukowalna i w rezultacie zgodna z art. 3 Konwencji,
jeśli istnieje perspektywa zwolnienia i możliwość okresowych kontroli celowości dalszego
odbywania kary.
Wyrok Murray v. Holandia, 26.4.2016 r.,
Wielka Izba, skarga nr 10511/10, § 113.
Przy ocenie, jakie udogodnienia lub środki są wymagane, aby umożliwić więźniowi
skazanemu na karę dożywotniego więzienia
resocjalizację w stopniu umożliwiającym pewnego dnia uznanie go za kwalifikującego się
do zwolnienia, państwa korzystają z szerokiej
swobody.
Wyrok Murray v. Holandia, 26.4.2016 r.,
Wielka Izba, skarga nr 10511/10, § 124.
11/2016
W sprawach dotyczących wniosku o azyl,
w związku z kwestią ryzyka złego traktowania
ze strony grup pozapaństwowych, ze względu na absolutny charakter zagwarantowanego
prawa, art. 3 ma zastosowanie nie tylko w razie
zagrożenia pochodzącego od władz państwa,
ale również u osób lub grup osób, które nie są
funkcjonariuszami publicznymi. Należy jednak wykazać, że ryzyko to było rzeczywiste,
a władze państwa przyjmującego nie były
w stanie go uchylić, zapewniając odpowiednią ochronę.
Wyrok J. K. i inni v. Szwecja, 23.8.2016 r.,
Wielka Izba, skarga nr 59166/12, § 80.
Obowiązek wynikający z Konwencji nie
ogranicza się do ochrony społeczeństwa przed
zagrożeniami mogącymi pochodzić od osób
popełniających przestępstwa cierpiących na
zaburzenia psychiczne, ale również nakłada
obowiązek stosowania wobec nich odpowiedniej terapii, mającej pomóc im jak najlepiej
w powrocie do społeczeństwa.
Wyrok W. D. v. Belgia, 6.9.2016 r.,
Izba (Sekcja II), skarga nr 73548/13, § 113.
Ze względu na nienaruszalność prawa
chronionego w art. 3 Konwencji oraz znaczenie prawa do wolności osobistej chronionego
w art. 5 od państwa wymaga się zorganizowania systemu umieszczania w ośrodkach
zamkniętych osób dopuszczających się przestępstw w sposób zapewniający poszanowanie
ich godności.
Wyrok W. D. v. Belgia, 6.9.2016 r.,
Izba (Sekcja II), skarga nr 73548/13, § 169.
Prawo do wolności
i bezpieczeństwa
osobistego (art. 5)
Potrzeba dalszego rozwoju orzecznictwa na tle art. 5 ust. 3 Konwencji wynikała
w ocenie Trybunału z faktu, że do okresu,
w którym uzasadnione podejrzenie może
być wystarczającą podstawą aresztowania, na
Europejski Trybunał Praw...
podstawie części drugiej tego artykułu odnosi się inne niż w przypadku części pierwszej
(„niezwłocznie” – wynikające z samego tekstu Konwencji), znacznie mniej precyzyjne
wymaganie czasowe – „upływ pewnego czasu” (wynikające z orzecznictwa Trybunału).
Dopiero po tym „upływie pewnego czasu”
aresztowanie wymaga dodatkowego uzasadnienia istotnymi i wystarczającymi względami. W niektórych sprawach Trybunał orzekł,
że „obie te części odnoszą się do odrębnych
praw i na pierwszy rzut oka nie łączą się logicznie ani czasowo”. W każdym kontekście
jednak okres ten rozpoczyna się od chwili zatrzymania, a organ sądowy wyrażający zgodę
na aresztowanie musi ustalić powody, które je
usprawiedliwiają, i zarządzić zwolnienie w razie ich braku. W rezultacie w praktyce często
może dojść do sytuacji, w której gwarancje na
podstawie części drugiej w pewnym stopniu
nałożą się na gwarancje z części pierwszej
– zazwyczaj, gdy organ sądowy wyrażający
zgodę na aresztowanie na podstawie części
pierwszej równocześnie decyduje o tymczasowym aresztowaniu poddanym gwarancjom
części drugiej. W takich sytuacjach pierwsze
pojawienie się podejrzanego przed sędzią
stanowi punkt zwrotny, w którym spotykają
się dwie grupy gwarancji, a druga następuje
po pierwszej. Kwestia, kiedy druga ma pełne
zastosowanie w tym sensie, że wymagane są
dalsze istotne i wystarczające powody poza
uzasadnionym podejrzeniem, pozostaje zależna od raczej mało precyzyjnego pojęcia
„upływ pewnego czasu”.
Wyrok Buzadji v. Mołdowa, 5.7.2016 r.,
Wielka Izba, skarga nr 23755/07, § 100.
Zgodnie z prawem znacznej większości
spośród 31 państw Konwencji objętych przeglądem porównawczym organy sądowe muszą wskazać istotne i wystarczające powody
dalszego aresztowania, jeśli nie natychmiast,
to po kilku dniach od zatrzymania, a więc
gdy sędzia po raz pierwszy bada konieczność
umieszczenia podejrzanego w areszcie tymczasowym. Podejście takie, gdyby przenieść
119
Marek Antoni Nowicki
je na grunt art. 5 ust. 3 Konwencji, nie tylko
uprościłoby i nadało więcej jasności i pewności
orzecznictwu na podstawie Konwencji w tej
materii, ale również wzmocniłoby ochronę
przed aresztowaniem wykraczającym poza
granice rozsądnego terminu. Z tych względów
Trybunał uznał za ważne argumenty przemawiające za „synchronizacją” części drugiej
gwarancji z pierwszą. W rezultacie wymaganie
od urzędnika sądowego wskazania istotnych
i wystarczających powodów aresztowania
– w uzupełnieniu uzasadnionego podejrzenia
– obowiązuje już w momencie pierwszego
postanowienia o tymczasowym aresztowaniu,
a więc „niezwłocznie” po zatrzymaniu.
Wyrok Buzadji v. Mołdowa, 5.7.2016 r.,
Wielka Izba, skarga nr 23755/07, § 101–102.
W większości przypadków areszt domowy
oznacza dla pozbawionego wolności mniejsze
restrykcje i mniejszy poziom cierpienia niż
zwykłe pozbawienie wolności w więzieniu.
Pozbawienie wolności w warunkach więziennych wymaga bowiem od więźnia integracji
w nowym i czasami wrogim środowisku, dzielenia aktywności i środków z innymi więźniami, przestrzegania dyscypliny i poddania się
rozmaitym formom nadzoru władz przez całą
dobę.
Wyrok Buzadji v. Mołdowa, 5.7.2016 r.,
Wielka Izba, skarga nr 23755/07, § 112.
Artykuł 5 nie reguluje warunków pozbawienia wolności. Pojęcia „stopień”
i „intensywność” jako kryteria stosowania
art. 5 odnoszą się wyłącznie do stopnia ograniczeń wolności poruszania się, a nie różnic
komfortu lub reżimu wewnętrznego w różnych miejscach pozbawienia wolności. Trybunał stosuje więc te same kryteria do całego
okresu pozbawienia wolności, niezależnie od
miejsca. W praktyce niemożliwa jest ocena
uzasadnienia tymczasowego aresztowania
z zastosowaniem różnych kryteriów zależnie
od warunków pozbawienia wolności i poziomu braku komfortu, z jakim zetknął się uwięziony. Przeciwnie, należy je oceniać zgodnie
120
PALESTRA
z kryteriami praktycznymi i skutecznymi,
umożliwiającymi zachowanie odpowiedniego poziomu ochrony na podstawie art. 5 bez
narażania na ryzyko jej osłabienia.
Wyrok Buzadji v. Mołdowa, 5.7.2016 r.,
Wielka Izba, skarga nr 23755/07, § 113–114.
Wolność wypowiedzi (art. 10)
Dziennikarze i publicyści – podobnie jak
inne osoby aktywnie zaangażowane w życie
publiczne – muszą wykazywać większą otwartość na krytykę wobec nich. W systemie demokratycznym granice dozwolonej krytyki muszą
być znacznie szersze w przypadku gazety niż
w przypadku osoby prywatnej.
Wyrok Kurski v. Polska, 5.7.2016 r.,
Izba (Sekcja IV), skarga nr 26115/10, § 50.
Skreślenie skargi z listy (art. 37)
Ze struktury art. 37 Konwencji oraz
z orzecznictwa dotyczącego jednostronnych
deklaracji rządu jasno wynika, że racje leżące
u podstaw decyzji o zaakceptowaniu jednostronnej deklaracji i skreśleniu skargi (albo jej
części) ściśle wiążą się z naturą zarzutu i w rezultacie z obowiązkami rządu na podstawie
Konwencji na tym tle.
Wyrok Jeronovičs v. Łotwa, 5.7.2016 r.,
Wielka Izba, skarga nr 44898/10, § 113.
W sprawie na tle art. 3 Konwencji nie można
zaakceptować interpretacji rządu z jednostronnej deklaracji, że zapłata odszkodowania stanowiła ostateczne rozwiązanie sprawy. Pozbawiłaby ona bowiem skarżącego istotnej części
jego praw i nie byłaby zgodna z obowiązkiem
państwa wynikającym z części proceduralnej
tego artykułu. Nie można twierdzić, że przez
zapłatę kwoty odszkodowania wskazanej
w jednostronnej deklaracji i przyznanie, że
doszło do naruszenia rozmaitych postanowień Konwencji, państwo spełniło wynikający z nich obowiązek proceduralny, ponieważ
11/2016
on nadal istniał. Gdyby było inaczej, władze
mogłyby ograniczyć reakcję na umyślne złe
traktowanie przez funkcjonariuszy państwa
jedynie do wypłaty odszkodowania, bez wystarczających działań w celu ścigania i karania
osób odpowiedzialnych, umożliwiając w ten
sposób w niektórych sprawach całkowicie
bezkarne nadużywanie przez funkcjonariuszy
praw osób znajdujących się pod ich kontrolą
oraz powodując, że ogólny zakaz prawny tortur i nieludzkiego i poniżającego traktowania,
mimo jego fundamentalnego znaczenia, stałby
się praktycznie nieskuteczny.
Wyrok Jeronovičs v. Łotwa, 5.7.2016 r.,
Wielka Izba, skarga nr 44898/10, § 117–118, 122.
Ochrona własności
(art. 1 Protokołu nr 1)
Państwa Konwencji korzystają z dosyć
szerokiej swobody przy rozstrzygnięciach
o swojej polityce socjalnej, w tym w okresach
kryzysu ekonomicznego. Przyjmowanie ustaw
dla stworzenia równowagi między wydatkami
i dochodami państwa wiąże się zwykle z badaniem kwestii politycznych, ekonomicznych i socjalnych. Władze krajowe są w tym zakresie co
do zasady lepiej przygotowane niż sąd międzynarodowy do wyboru najodpowiedniejszych
środków osiągnięcia tego celu. Trybunał szanu-
Europejski Trybunał Praw...
je ten wybór, jeśli nie jest w sposób widoczny
oczywiście pozbawiony rozsądnej podstawy.
Wyrok Mamatas i inni v. Grecja, 21.7.2016 r.,
Izba (Sekcja I), skargi nr 63066/14, 64297/14
i 66106/14, § 88.
W przypadku aktu ustawowego niosącego
poważne konsekwencje, rodzącego spory i takiego, którego wpływ ekonomiczny na całość
kraju jest znaczny, władze powinny korzystać
z szerokiej swobody nie tylko wyboru środków
mających zagwarantować poszanowanie praw
majątkowych lub reglamentacji stosunków
własności, ale również ze swobody decyzji co
do wymaganego okresu ich wejścia w życie.
Wyrok Mamatas i inni v. Grecja, 21.7.2016 r.,
Izba (Sekcja I), skargi nr 63066/14, 64297/14
i 66106/14, § 89.
Podobnie jak papiery wartościowe, które
są przedmiotem transakcji na rynku kapitałowym, obligacje są zbywalne na giełdzie, zmieniają posiadaczy, a ich wartość może fluktuować zależnie od rozmaitych czynników. Wraz
z upływem terminu ich zapadalności co do
zasady powinny one zostać wykupione po ich
wartości nominalnej. Stanowią więc „mienie”
w rozumieniu art. 1 Protokołu nr 1.
Wyrok Mamatas i inni v. Grecja, 21.7.2016 r.,
Izba (Sekcja I), skargi nr 63066/14, 64297/14
i 66106/14, § 90.
121