przEgląd orzECzniCTwa (październik–grudzień 2013 r.)

Marek Antoni Nowicki
Europejski Trybunał Praw Człowieka
– przegląd orzecznictwa
(październik–grudzień 2013 r.)
Zakaz tortur (art. 3)
Krajowy mechanizm prewencyjny można uznać za skuteczny, jeśli umożliwia on
władzom reagowanie szczególnie szybko i w sposób proporcjonalny do postrzeganego
ryzyka, na jakie są narażone osoby wchodzące w grę.
Wyrok D.F. v. Łotwa, 29.10.2013 r., Izba (Sekcja IV), skarga nr 11160/07, § 88.
Jeśli chodzi o dzieci, które mają szczególnie słabą pozycję, środki stosowane przez
państwo w celu ich ochrony przed aktami przemocy objętymi art. 3 i art. 8 muszą być
skuteczne i obejmować rozsądne kroki pozwalające zapobiegać złemu traktowaniu,
o którym władze wiedziały lub powinny były wiedzieć, oraz skuteczne odstraszanie
przed takimi poważnymi naruszeniami integralności osobistej. Muszą one mieć na celu
poszanowanie godności ludzkiej i ochronę najlepszych interesów dziecka.
Wyrok Söderman v. Szwecja, 12.11.2013 r., Wielka Izba, skarga nr 5786/08, § 81.
W przypadku poważnych czynów, takich jak gwałt i seksualne wykorzystywanie
dzieci, wchodzą w grę fundamentalne wartości i istotne aspekty życia prywatnego. Do
państw Konwencji należy wtedy zapewnienie efektywnych regulacji prawa karnego.
Wyrok Söderman v. Szwecja, 12.11.2013 r., Wielka Izba, skarga nr 5786/08, § 82.
W przypadku poważnych czynów, takich jak gwałt i seksualne wykorzystywanie
dzieci, wynikający z art. 3 i 8 Konwencji obowiązek pozytywny państwa ochrony integralności fizycznej jednostki może również obejmować zapewnienie skutecznego śledztwa karnego oraz możliwość uzyskania rekompensaty i naprawy naruszenia, chociaż nie
istnieje absolutne prawo do doprowadzenia do ścigania lub skazania kogokolwiek, jeśli
nie zostały stwierdzone zawinione zaniedbania w staraniach władz o doprowadzenie
do pociągnięcia do odpowiedzialności sprawców przestępstwa.
Wyrok Söderman v. Szwecja, 12.11.2013 r., Wielka Izba, skarga nr 5786/08, § 83.
209
Marek Antoni Nowicki
PALESTRA
W relacjach między jednostkami, w związku z drobniejszymi czynami mogącymi naruszać integralność psychiczną, obowiązek państwa na podstawie art. 8 wprowadzenia
i stosowania w praktyce w celach ochronnych odpowiednich regulacji prawnych nie
zawsze wymaga istnienia przepisu prawa karnego przewidującego odpowiedzialność
za taki czyn. Mechanizm prawny może obejmować również środki cywilnoprawne
zapewniające wystarczającą ochronę.
Wyrok Söderman v. Szwecja, 12.11.2013 r., Wielka Izba, skarga nr 5786/08, § 85.
Członek rodziny zaginionego może w pewnych okolicznościach uważać się za pokrzywdzonego traktowaniem sprzecznym z art. 3 Konwencji z powodu swego cierpienia. Ta sama zasada nie ma jednak zwykle zastosowania w sytuacjach, w których wchodzi w grę pozbawienie życia przez funkcjonariusza państwa. W takich przypadkach,
jeśli członek rodziny zabitego zarzuca na podstawie art. 3 Konwencji cierpienie z tego
powodu, Trybunał ogranicza swoje ustalenia do art. 2 Konwencji.
Wyrok Benzer i inni v. Turcja, 12.11.2013 r., Izba (Sekcja II), skarga nr 23502/06, § 204.
Bycie świadkiem zabicia bliskich krewnych albo sytuacji bezpośrednio po tym,
w połączeniu z całkowicie nieodpowiednią i nieefektywną reakcją władz, musi wywołać cierpienie oznaczające nieludzkie i poniżające traktowanie zakazane w art. 3
Konwencji.
Wyrok Benzer i inni v. Turcja, 12.11.2013 r., Izba (Sekcja II), skarga nr 23502/06, § 210.
Prawo do wolności
i bezpieczeństwa osobistego (art. 5 ust. 1)
Ważnym czynnikiem wymagającym uwzględnienia jest kontekst kwestionowanego działania władz. We współczesnym społeczeństwie mamy powszechnie do
czynienia z sytuacjami, w których możliwe jest wymaganie od obywateli poddania się restrykcjom ograniczającym swobodę poruszania się lub wolność osobistą
w interesie dobra wspólnego. Podróżującego samolotem można uważać za osobę,
która wyraziła zgodę na serię kontroli bezpieczeństwa przez sam fakt wyboru tej
formy podróży. Kontrole bezpieczeństwa mogą obejmować dokumenty tożsamości
lub bagaż, a także oczekiwanie na dokonanie dalszych czynności wyjaśniających
w celu ustalenia tożsamości lub oceny zagrożenia ze strony pasażera dla bezpieczeństwa lotu.
Decyzja Adil Soltan Oglu Gahramanov v. Azerbajdżan, 15.10.2013 r.,
Izba (Sekcja I), skarga nr 26291/06, § 40.
Gdy pasażer został zatrzymany do wyjaśnienia podczas kontroli na lotnisku przez
funkcjonariuszy służby granicznej i to pozbawienie wolności nie przekroczyło okresu
ściśle wymaganego do dokonania wchodzących w grę formalności, nie ma problemu
na tle art. 5 Konwencji.
Decyzja Adil Soltan Oglu Gahramanov v. Azerbajdżan, 15.10.2013 r.,
Izba (Sekcja I), skarga nr 26291/06, § 41.
210
5–6/2014
Europejski Trybunał Praw...
Pojęcie „osoby umysłowo chore” musi mieć znaczenie autonomiczne w rozumieniu
Konwencji. Trybunał nie jest więc związany interpretacją tych samych lub podobnych
terminów w krajowych porządkach prawnych.
Wyrok Glien v. Niemcy, 28.11.2013 r., Izba (Sekcja V), skarga nr 7345/12, § 83.
Stan psychiczny musi być wystarczająco poważny, aby można było uznać go za rzeczywiste zaburzenie psychiczne dla celów art. 5 ust. 1 lit. e. Wytyczne w tym zakresie
wynikają z ugruntowanego orzecznictwa Trybunału, wskazującego, że pozbawienie
wolności pacjenta psychiatrycznego objęte jest ust. 1 lit. e, jeśli odbywa się w szpitalu,
klinice lub innej odpowiedniej instytucji. Z tego wynika, że musi on być na tyle poważny, aby wymagał leczenia w takiej instytucji.
Wyrok Glien v. Niemcy, 28.11.2013 r., Izba (Sekcja V), skarga nr 7345/12, § 85.
Zachowanie skarżącego lub jego postawa nie zwalniają władz krajowych z obowiązku zapewnienia pozbawionym wolności pacjentom psychiatrycznym środowiska medycznego i terapeutycznego odpowiedniego do ich stanu. Można rozsądnie założyć,
że takie środowisko pomaga w przekonaniu takich pacjentów do udziału w leczeniu
mającym poprawić ich stan.
Wyrok Glien v. Niemcy, 28.11.2013 r., Izba (Sekcja V), skarga nr 7345/12, § 96.
Prawo do rzetelnego procesu sądowego (art. 6)
Opinia publiczna i ofiary mają istotny interes w ściganiu przestępczości zorganizowanej i wywrotowej. Muszą jednak przy tym być brane pod uwagę interesy informatorów
– wystarczająco odważnych, aby przekazywać informacje. Ich zgoda na przekazywanie
policji informacji anonimowo jest szczególnie w takich sprawach żywotnym instrumentem ścigania.
Wyrok Donohoe v. Irlandia, 12.12.2013 r., Izba (Sekcja V), skarga nr 19165/08, § 80.
Przyjęcie dowodu w postaci zeznań wyrażających przekonanie świadka, w połączeniu ze zwolnieniem z obowiązku ujawnienia jego źródeł, stanowi istotny instrument
przezwyciężania trudności dowodowych w ściganiu przestępczości zorganizowanej
i wywrotowej.
Wyrok Donohoe v. Irlandia, 12.12.2013 r., Izba (Sekcja V), skarga nr 19165/08, § 81.
Prawo do poszanowania życia prywatnego (art. 8)
Utrata mieszkania jest jednym z najpoważniejszych zamachów na prawo do poszanowania domu, a każda osoba narażona na ryzyko stania się jego ofiarą musi co
do zasady móc doprowadzić do zbadania proporcjonalności takiego środka przez sąd.
Wyrok Winterstein i inni v. Francja, 17.10.2013 r., Izba (Sekcja V),
skarga nr 27013/07, § 155.
211
Marek Antoni Nowicki
PALESTRA
W kwestii związku między Konwencją i konwencją haską dotyczącą cywilnych
aspektów obowiązki państw wynikające z art. 8 Konwencji wymagają interpretacji
w świetle konwencji haskiej dotyczącej cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za
granicę z 25 października 1980 r. oraz konwencji praw dziecka z 20 listopada 1989 r.,
a także wchodzących w grę obowiązujących między państwami regulacji i zasad prawa
międzynarodowego.
Wyrok X. v. Łotwa, 26.11.2013 r., Wielka Izba, skarga nr 27853/09, § 93.
Nie tylko z art. 8 Konwencji, ale również z samej konwencji haskiej wynika bezpośrednio – ze względu na wyraźnie zapisane wyjątki od zasady niezwłocznego powrotu
dziecka do kraju jego stałego pobytu – że nie można go zarządzić automatycznie albo
mechanicznie.
Wyrok X. v. Łotwa, 26.11.2013 r., Wielka Izba, skarga nr 27853/09, § 98.
Dwa warunki decydują o harmonijnej interpretacji Konwencji i konwencji haskiej.
Po pierwsze, okoliczności mogące być podstawą wyjątku od obowiązku niezwłocznego powrotu dziecka na podstawie art. 12, 13 i 20 konwencji haskiej – w szczególności
jeśli zostały podniesione przez jedną ze stron postępowania – muszą być autentycznie
wzięte pod uwagę przez sąd, do którego został złożony wniosek o zwrot. Sąd ten musi
następnie podjąć decyzję, która byłaby w tym zakresie wystarczająco uzasadniona, aby
Trybunał mógł ocenić, czy kwestie te zostały efektywnie zbadane. Po drugie, czynniki
te wymagają oceny w świetle art. 8 Konwencji.
Wyrok X. v. Łotwa, 26.11.2013 r., Wielka Izba, skarga nr 27853/09, § 106.
W rezultacie art. 8 Konwencji nakłada na władze krajowe szczególny obowiązek
proceduralny: przy badaniu wniosku o zwrot dziecka sąd nie może ograniczyć się do
rozważenia wyłącznie dającego się uzasadnić zarzutu „poważnego ryzyka” dla dziecka
w razie powrotu, ale również musi wydać orzeczenie ze wskazaniem konkretnych powodów na tle okoliczności danej sprawy. Zarówno odmowa rozważenia ewentualnych
argumentów na rzecz sprzeciwu mogących mieścić się w zakresie art. 12, 13 i 20 konwencji haskiej, jak i niewystarczające uzasadnienie odmowy ich uwzględnienia, byłyby
sprzeczne z wymaganiami art. 8 Konwencji, a także celem i racją bytu konwencji haskiej.
Z uzasadnień sądów krajowych musi wynikać, że ich podejście nie było automatyczne
i stereotypowe, ale podniesione zarzuty zostały wystarczająco szczegółowo rozpatrzone
w świetle wyjątków wymienionych w konwencji haskiej, które muszą być ściśle interpretowane. Pozwala to Trybunałowi, którego zadanie nie polega na zastępowaniu sądów
krajowych, sprawować powierzoną mu kontrolę europejską.
Wyrok X. v. Łotwa, 26.11.2013 r., Wielka Izba, skarga nr 27853/09, § 107.
Prawo do wolności wypowiedzi (art. 10)
Tymczasowe zakazy ze swojej natury mają charakter przejściowy, a ich celem jest wyłącznie zapewnienie stronie zainteresowanej prowizorycznej ochrony na czas merytorycznego
rozpatrywania pozwu w sprawach, w których odłożenie takiego środka do czasu końcowe-
212
5–6/2014
Europejski Trybunał Praw...
go orzeczenia rodziłoby ryzyko wyrządzenia osobie domagającej się zakazu nieodwracalnej
szkody albo gdy w innym przypadku rozpatrzenie roszczenia przez sąd mogłoby być utrudnione. Nie są one, jako takie, rozstrzygające o spornych prawach stron i zależą od uznania
sędziego, który orzeka o nich wyłącznie na podstawie dowodów z pierwszej ręki.
Wyrok Cumhuriyet Vakfı i inni v. Turcja, 8.10.2013 r., Izba (Sekcja II),
skarga nr 28255/07, § 60.
Artykuł 10 dopuszcza tymczasowe zakazy, nawet jeśli oznaczają uprzednie ograniczenia publikacji, jednak oczywiste niebezpieczeństwa w przypadku takich środków
wymagają najstaranniejszej kontroli Trybunału, w tym skrupulatnego badania gwarancji proceduralnych wbudowanych w system, które mają zapobiegać arbitralnym
naruszeniom wolności wypowiedzi.
Wyrok Cumhuriyet Vakfı i inni v. Turcja, 8.10.2013 r., Izba (Sekcja II),
skarga nr 28255/07, § 61.
Niemożliwe i niepożądane, ze względu na związany z tym możliwy nadmierny
rygoryzm, jest wyznaczenie z absolutną pewnością ścisłego terminu obowiązywania
tymczasowych zakazów. Muszą jednak istnieć reguły i zabezpieczenia zapewniające,
aby tymczasowy zakaz nie wykroczył poza rozsądne granice współmierne do powodów
jego wprowadzenia i nie przekształcił się w praktykę oznaczającą nadużycie.
Wyrok Cumhuriyet Vakfı i inni v. Turcja, 8.10.2013 r., Izba (Sekcja II),
skarga nr 28255/07, § 66.
Obowiązek uzasadnienia orzeczenia jest istotnym zabezpieczeniem proceduralnym
na podstawie art. 6 ust. 1 Konwencji, wskazuje bowiem stronom, że ich argumenty
zostały rozpatrzone, umożliwia sprzeciw wobec nich lub odwołanie się od orzeczenia.
Służy także wyjaśnieniu ogółowi powodów orzeczenia sądu. Ta ogólna zasada przekłada się ponadto na specyficzne obowiązki na podstawie art. 10 Konwencji, wymagając
od sądów krajowych wskazania „istotnych” i „wystarczających” powodów ingerencji.
Pozwala to m.in. zorientować się i zakwestionować racje, jakimi kierował się sąd w orzeczeniu ograniczającym wolność wypowiedzi. Oferuje w rezultacie ważną gwarancję
proceduralną przeciwko arbitralnym ingerencjom w prawa chronione w art. 10.
Wyrok Cumhuriyet Vakfı i inni v. Turcja, 8.10.2013 r., Izba (Sekcja II),
skarga nr 28255/07, § 67–68.
Zbieranie informacji jest w dziennikarstwie istotnym krokiem przygotowawczym
i nieodłączną, chronioną częścią wolności prasy. Funkcja tworzenia płaszczyzn debaty
publicznej nie ogranicza się do prasy. Mogą ją pełnić również organizacje pozarządowe, których działalność jest istotnym elementem dojrzałej debaty publicznej. Trybunał
zgodził się więc, aby organizacje takie – podobnie jak prasa – mogły być traktowane
jako społeczni „obserwatorzy”. Ich działalność wymagała więc na podstawie Konwencji
ochrony podobnej do tej, z jakiej korzysta prasa.
Wyrok Österreichische Vereinigung zur Erhaltung, Stärkung und Schaffung
eines wirtschaftlich gesunden land- und forstwirtschaftlichen Grundbesitzes v. Austria,
29.11.2013 r., Izba (Sekcja I), skarga nr 39534/07, § 34.
213
Marek Antoni Nowicki
PALESTRA
W specyficznym kontekście dostępu do informacji prawo do uzyskania informacji zasadniczo zakazuje rządowi uniemożliwiania otrzymania informacji, jakie inni chcą lub są
gotowi przekazać. Prawa do uzyskania informacji nie można jednak tak interpretować,
że miałoby z niego wynikać nałożenie na państwo obowiązków pozytywnych zbierania
i rozpowszechniania informacji z własnej inicjatywy. Trybunał ostatnio zdecydował się na
szerszą interpretację pojęcia „wolność uzyskiwania informacji” i w rezultacie uznał istnienie
prawa dostępu do informacji. Ponadto, analogicznie do orzecznictwa dotyczącego wolności prasy, stwierdził, że gdy władze korzystające z monopolu informacyjnego ingerują
w realizację funkcji społecznego obserwatora, wymagana jest najściślejsza kontrola.
Wyrok Österreichische Vereinigung zur Erhaltung, Stärkung und Schaffung
eines wirtschaftlich gesunden land- und forstwirtschaftlichen Grundbesitzes v. Austria,
29.11.2013 r., Izba (Sekcja I), skarga nr 39534/07, § 41.
Podżeganie do nienawiści nie musi wymagać nawoływania do konkretnego aktu
przemocy albo innego przestępstwa. Zamachy przez obelżywe traktowanie, ośmieszanie
lub zniesławianie określonych części ludności albo konkretnych jej grup albo podżeganie do dyskryminacji są wystarczającym powodem do podjęcia przez władze walki
z wypowiedziami rasistowskimi w sprzeciwie wobec nieodpowiedzialnego korzystania
z wolności wypowiedzi stanowiącego zamach na ich godność, a nawet bezpieczeństwo.
Wypowiedzi polityczne podżegające do nienawiści oparte na uprzedzeniach religijnych,
etnicznych lub kulturowych stanowią zagrożenie dla pokoju społecznego i stabilności
politycznej w państwach demokratycznych.
Wyrok Perinçek v. Szwajcaria, 17.12.2013 r., Izba (Sekcja II), skarga nr 27510/08, § 46.
Zasada, zgodnie z którą art. 10 chroni również informacje lub idee mogące ranić, szokować lub wzbudzać niepokój, obowiązuje także, gdy wchodzi w grę debata historyczna
w dziedzinie, w której nie da się osiągnąć pewności, a spór jest nadal aktualny.
Wyrok Perinçek v. Szwajcaria, 17.12.2013 r., Izba (Sekcja II), skarga nr 27510/08, § 102.
Prawo do wolności zgromadzania się
i stowarzyszania się (art. 11)
Termin „ograniczenie” zawarty w art. 11 ust. 2 należy interpretować jako obejmujący
zarówno działania przed zgromadzeniem, jak i podczas zgromadzenia, a także – o charakterze karnym – po jego zakończeniu. Na przykład uprzedni zakaz może zniechęcać
osoby mające zamiar uczestniczyć w zgromadzeniu, a więc oznaczać ingerencję, nawet
jeśli następnie odbywa się ono bez utrudnień ze strony władz. Ingerencją jest również
odmowa zgody na podróż danej osoby w celu udziału w spotkaniu. Podobnie ze środkami podejmowanymi przez władze w trakcie zgromadzenia, takimi jak jego rozpraszanie
albo zatrzymywanie uczestników oraz kary za uczestnictwo w nim.
Wyrok Kasparov i inni v. Rosja, 3.10.2013 r., Izba (Sekcja I), skarga nr 21613/07, § 84.
Sytuacja niezgodna z prawem, taka jak odbycie demonstracji bez zgody władz,
nie usprawiedliwia naruszenia wolności zgromadzania się. Chociaż zasady rządzące
214
5–6/2014
Europejski Trybunał Praw...
zgromadzeniami publicznymi, takie jak system uprzedniej notyfikacji, są istotne dla
sprawnego przebiegu wydarzeń publicznych, bo pozwalają władzom zminimalizować
zakłócenia ruchu i podjąć inne środki bezpieczeństwa, ich wprowadzenie w życie nie
może być celem samym w sobie. W szczególności jeśli nielegalni demonstranci nie sięgają po przemoc, Trybunał wymaga od władz wykazania pewnego stopnia tolerancji
wobec pokojowych zgromadzeń, jeśli wolność zagwarantowana w art. 11 Konwencji
nie ma być pozbawiona samej swojej istoty.
Wyrok Kasparov i inni v. Rosja, 3.10.2013 r., Izba (Sekcja I), skarga nr 21613/07, § 91.
Każdy środek ingerujący w wolność zgromadzania się i wypowiedzi, stosowany
w innym przypadku niż podżeganie do przemocy lub odrzucenie zasad demokratycznych, źle służy demokracji, a często jej zagraża.
Wyrok Kudrevičius i inni v. Litwa, 26.11.2013 r., Izba (Sekcja II),
skarga nr 37553/05, § 82.
Ochrona własności (art. 1 Protokołu nr 1)
Ze względu na bezpośrednią znajomość swoich społeczeństw władze krajowe mają
lepszą niż sędzia międzynarodowy możliwość oceny tego, co leży w interesie publicznym ze względów gospodarczych lub społecznych. Trybunał generalnie szanuje wybór polityczny ustawodawcy, chyba że jest on „oczywiście pozbawiony rozsądnych
podstaw”. Swoboda jest nawet szersza, kiedy problemy wiążą się z oceną priorytetów
dotyczących przeznaczenia ograniczonych środków państwowych.
Decyzja Da Conceição Mateus v. Portugalia i Santos Januário v. Portugalia,
8.10.2013 r., Izba (Sekcja II), skargi nr 62235/12 i 57725/12, § 22.
Przy ocenie proporcjonalności środków podejmowanych przez państwo w sferze
praw emerytalnych ważne jest ustalenie, czy prawo do świadczeń z danego systemu ubezpieczeń społecznych zostało naruszone w sposób dotykający samej jego
istoty. Może również być brana pod uwagę natura odebranych korzyści, w szczególności gdy wynikały one ze specjalnego, korzystniejszego systemu emerytalnego
dostępnego jedynie niektórym grupom osób. Ocena będzie różna w zależności od
szczególnych okoliczności sprawy i osobistej sytuacji skarżącego, chociaż całkowite
odebranie uprawnień powodujące utratę środków utrzymania oznacza – co do zasady – naruszenie prawa własności, nie jest nim natomiast rozsądna i współmierna
obniżka.
Decyzja Da Conceição Mateus v. Portugalia i Santos Januário v. Portugalia,
8.10.2013 r., Izba (Sekcja II), skargi nr 62235/12 i 57725/12, § 24.
215