docPrawne i ekonomiczne aspekty naprawy szkód górniczych
download 
Reklamacja Transkrypt
Prawne i ekonomiczne aspekty naprawy szkód górniczych
WARSZTATY 2004 z cyklu „Zagrożenia naturalne w górnictwie” ____________________________________________________________________________ Mat. Symp. str. 321 – 334 Cezary WOIŃSKI, Stanisława MAKOWSKA, Benedykt KUBIAK Kopalnia Węgla Brunatnego „Bełchatów” S.A., Rogowiec Prawne i ekonomiczne aspekty naprawy szkód górniczych spowodowanych ruchem zakładu górniczego KWB „Bełchatów” S.A. Streszczenie W referacie przedstawiony został problem szkód powodowanych ruchem Zakładu Górniczego KWB „Bełchatów” S.A. w aspekcie przepisów Prawa geologicznego i górniczego oraz Kodeksu cywilnego. Pokazano w szczególności metody określania wysokości odszkodowania pieniężnego za szkody, których naprawa poprzez przywrócenie do stanu poprzedniego przez Zakład Górniczy jest niemożliwa bądź ekonomicznie nieuzasadniona. 1. Ruch ZG KWB „Bełchatów” S.A. i jego wpływ na środowisko Zgodnie z przepisami ustawy z dnia 4 lutego 1994 roku Prawo geologiczne i górnicze (Dz. U. Nr 27, poz. 96 z 1994 roku z późn. zm.) – ruch zakładu górniczego odbywa się na podstawie planu ruchu oraz zgodnie z zasadami techniki górniczej. Poprzez ruch zakładu górniczego należy rozumieć nie tylko prowadzenie robót górniczych, które zgodnie z przepisami ustawy obejmują wykonywanie, zabezpieczanie i likwidację wyrobisk górniczych, lecz także działania innego rodzaju. Działania te, w analogii do przepisów kodeksu cywilnego (art. 435 k.c.), dotyczą ogółu funkcjonowania przedsiębiorstwa – w tym awarie, przestoje itp., zarówno w miejscu jak i w czasie tego funkcjonowania. Dlatego też zakład górniczy, czyli wyodrębniony organizacyjnie i technicznie zespół środków, służący bezpośrednio przedsiębiorcy do wydobywania kopaliny ze złoża, jest swoistym układem dynamicznym. Podstawą prowadzenia ruchu ZG, jak już wcześniej wspomniano, jest plan ruchu – dokument sporządzany przez przedsiębiorcę, w oparciu o warunki określone w koncesji i projekt zagospodarowania złoża. W dokumencie tym określone są szczegółowe przedsięwzięcia niezbędne w celu zapewnienia szeregu zadań spoczywających na przedsiębiorcy. Zaplanowane prowadzenie ruchu zakładu górniczego, ma m. in. na celu wyeliminowanie wszelkich zagrożeń, ochronę środowiska, zapobieganie szkodom i ich naprawianie. Odkrywkowa eksploatacja węgla brunatnego wymuszona przestrzenną formą występowania złoża, powoduje bowiem w sposób nieunikniony również zmiany w środowisku naturalnym oraz na terenie przyległym. Zasięg i rozmiar ingerencji, obok przyjętej technologii, zależy od wrażliwości poszczególnych komponentów. Celem poprawnego wnioskowania o wpływie inwestycji na środowisko i otoczenie, podstawę i bazę wyjściową stanowi rozpoznanie jego stanu, zarówno obszaru bezpośredniego wpływu Kopalni, a także rejonu, gdzie wystąpić mogą wpływy pośrednie. Wielokrotnie wykonywana była inwentaryzacja środowiska oraz stan zainwesto____________________________________________________________________________ 321 C. WOIŃSKI i in. – Prawne i ekonomiczne aspekty naprawy szkód górniczych spowodowanych... ____________________________________________________________________________ wania terenu górniczego. Opracowano prognozę wpływów działalności górniczej na przeobrażenia środowiska i kierunki przeciwdziałania ujemnym skutkom górniczej i przemysłowej działalności. Realizacja zadań związanych z przeciwdziałaniem wpływom na otoczenie, w tym zapobiegania szkodom i ich naprawianie, stawiana jest w Kopalni Węgla Brunatnego „Bełchatów” S.A. na równi ze strategicznymi działaniami związanymi z prawidłowym funkcjonowaniem zakładu górniczego. 2. Szkoda, obowiązek i sposób naprawienia szkody spowodowanej ruchem zakładu górniczego w świetle obowiązujących aktów prawnych W obowiązujących przepisach prawnych nie występuje jednoznaczna definicja szkody. Z reguły przyjmuje się, że szkodą w znaczeniu prawnym jest każdy uszczerbek majątkowy, za który prawo czyni kogoś odpowiedzialnym. Natomiast w kontekście naprawienia szkody zasadą jest, że naprawa ta obejmować winna straty jakie poszkodowany poniósł, oraz korzyści, które mógłby osiągnąć, gdyby szkody mu nie wyrządzono. Dlatego też, chociaż w sensie prawnym trudno sprecyzować definicję szkody, łatwiej jest określić jej wartość – przynajmniej w odniesieniu do uszczerbku majątkowego – jako sumę strat oraz utraconych korzyści. Ustawa prawo geologiczne i górnicze określa relacje pomiędzy przedsiębiorcą prowadzącym ruch zakładu górniczego a właścicielem nieruchomości, regulując również sprawy odpowiedzialności za szkody (dział V – „Stosunki sąsiedzkie i odpowiedzialność za szkody”). Zgodnie z ustawą, właściciel nie może sprzeciwić się zagrożeniom spowodowanym ruchem zakładu górniczego, o ile ruch ten odbywa się zgodnie z zasadami określonymi w ustawie. Innymi słowy, jeżeli prowadzona działalność (w przypadku KWB działalność eksploatacyjna) nie narusza warunków określonych w planie ruchu, sporządzonym w oparciu o koncesję oraz projekt zagospodarowania złoża, prawo pozbawia właściciela nieruchomości roszczenia negatoryjnego, wyrażającego się w żądaniu zaniechania naruszeń jego praw (art. 222 k.c.). W zamian za utratę tego roszczenia właścicielowi przysługuje roszczenie o naprawienie szkody. W tym miejscu zaryzykować można stwierdzenie, że szkoda spowodowana ruchem zakładu górniczego – jako zgodna z obowiązującymi aktami prawnymi nie może zostać oparta na zasadzie winy (art. 415 k.c.) – nie jest bowiem skutkiem czynów niedozwolonych, następstwem których jest zawsze powstanie szkody. Powyższe uwarunkowania odnoszą się także do innych podmiotów zagrożonych ruchem zakładu górniczego, przy czym za podmioty te rozumieć należy podmioty prawa cywilnego (osoby fizyczne i prawne), którym służą oznaczone prawa do nieruchomości. Ze względu na majątkowy charakter praw, podmiotem uprawnionym będzie każdy posiadacz nieruchomości, bez względu na to, czy jest to posiadanie samoistne (np. spadkobierca) czy zależne (np. użytkownik, dzierżawca, najemca). Jeżeli jednak przedsiębiorca wyrządzi szkodę, która nie jest spowodowana ruchem zakładu górniczego, lub ruch ten odbywać się będzie niezgodnie z zasadami określonymi w ustawie, odpowiedzialność przedsiębiorcy sprowadza się do zasad zawartych w Kodeksie cywilnym, ze wszystkimi konsekwencjami – kwalifikacja czynu niedozwolonego, możliwość roszczenia negatoryjnego, itp. W prawie cywilnym pojęcie szkody wiąże się nierozerwalnie z pojęciem odpowiedzialności cywilnej, której charakterystyczną cechą jest jej majątkowa postać. Dla powstania odpowiedzialności cywilnej niezbędne jest łączne zaistnienie trzech przesłanek : - zdarzenia, z którym łączy się obowiązek naprawienia szkody, - powstania szkody, ____________________________________________________________________________ 322 WARSZTATY 2004 z cyklu „Zagrożenia naturalne w górnictwie” ____________________________________________________________________________ - związku przyczynowego pomiędzy zdarzeniem i szkodą. Zdarzeniem (przyczyna szkody), z którym ustawa Prawo g. i g. łączy obowiązek naprawienia szkody jest ruch zakładu górniczego, który jeśli jest prowadzony zgodnie z ustawą, jest działalnością prawnie dozwoloną. Dlatego też odpowiedzialność cywilna, wynika wprost z ustawy i sprowadza się do obowiązku naprawienia szkody, w oparciu o przepisy Kodeksu cywilnego – co do sposobu jej naprawienia, z zastrzeżeniem przypadków określonych w ustawie. Naprawienie szkody spowodowanej ruchem ZG winno nastąpić poprzez przywrócenie stanu poprzedniego, przy czym obowiązek ten ciąży na przedsiębiorcy. W rozumieniu przepisów ustawy nastąpić to może poprzez dostarczenie gruntów, obiektów budowlanych, urządzeń, lokali, wody lub innych dóbr tego samego rodzaju. W przypadku wystąpienia szkody w gruntach rolnych i leśnych, naprawienie jej następuje w drodze rekultywacji, zgodnie z przepisami o ochronie tych gruntów. Ustawa przewiduje również możliwość naprawienia szkody poprzez zapłatę odszkodowania pieniężnego, o ile nie jest możliwe przywrócenie stanu poprzedniego lub koszty tego przywrócenia rażąco przekraczałyby wielkość poniesionej szkody. Odszkodowanie pieniężne przysługuje poszkodowanemu także w przypadku, jeżeli poniósł on nakłady na naprawienie szkody. Wysokość odszkodowania odpowiadać ma wartości uzasadnionych nakładów. Przedstawione powyżej uregulowania prawne, w zakresie naprawiania szkód spowodowanych ruchem ZG, preferują zatem przywrócenie do stanu poprzedniego (restytucja naturalna) i ograniczają przypadki zastąpienia jej świadczeniem pieniężnym. Zasada ta prawdopodobnie ma na celu zachowanie takiej samej ilości dóbr narażonych na skutki prowadzenia ruchu ZG, i jednocześnie wyklucza możliwość wypłaty odszkodowania pieniężnego w wysokości nie odpowiadającej wartości szkody. Jednocześnie należy zwrócić uwagę na fakt, że przywrócenie do stanu poprzedniego ma dość szerokie pojęcie, w którym zawiera się możliwość dostarczenia dóbr tego samego rodzaju. Przywrócenie do stanu poprzedniego (przed zaistnieniem szkody) jest bowiem często niemożliwe. W odróżnieniu od przepisów Kodeksu cywilnego (art. 363), poszkodowany praktycznie nie ma wyboru alternatywnego sposobu naprawy szkody – bądź przez zapłatę odszkodowania pieniężnego, bądź przez przywrócenie do stanu poprzedniego. W trakcie rozważań nad prawnymi aspektami naprawy szkód, warto jeszcze zwrócić uwagę, że przepisy ustawy Prawo g. i g. (art. 93) wzmacniają sytuację prawną poszkodowanego, który w pewnych przypadkach – np. przy braku rozstrzygnięć ustalenia kto wyrządził szkodę – mógłby zostać całkowicie pozbawiony ochrony prawnej. Podobna sytuacja ma miejsce w przypadku braku przedsiębiorcy lub jego następcy prawnego (art. 96), roszczenie przysługuje poszkodowanemu wówczas przeciwko Skarbowi Państwa, reprezentowanemu przez organ nadzoru górniczego. Uregulowania prawne określają również sposób dochodzenia roszczeń, przy czym sądowe dochodzenie jest możliwe po wyczerpaniu postępowania ugodowego – jeżeli przedsiębiorca odmówił zawarcia ugody, lub po upływie 30 dni, licząc od daty zgłoszenia przedsiębiorcy roszczenia poszkodowanego. W przypadku świadczenia pieniężnego – wypłaty odszkodowania w ramach naprawy szkód, istotnym zagadnieniem jest określenie wartości tej szkody. Natomiast w przypadku naprawy szkody polegającej na przywróceniu do stanu poprzedniego, również w znaczeniu dostarczenia dóbr tego samego rodzaju, w pełni zaspokajane są roszczenia poszkodowanego, dla którego wartość zaistniałej szkody może być sprawą drugorzędną. Regulacje w zakresie określenia wartości szkody, a tym samym określenia wysokości odszkodowania pieniężnego zawarte są także w przepisach Kodeksu cywilnego. Na wartość ____________________________________________________________________________ 323 C. WOIŃSKI i in. – Prawne i ekonomiczne aspekty naprawy szkód górniczych spowodowanych... ____________________________________________________________________________ szkody składają się straty, które poniósł poszkodowany oraz korzyści, które mógłby osiągnąć gdyby szkody mu nie wyrządzono. Przy ustalaniu wartości szkody istotne są również dwa czynniki, a mianowicie chwila ustalenia odszkodowania oraz miernik wartości szkody. Wysokość odszkodowania powinna być określona według cen z daty ustalania odszkodowania, chyba, że szczególne okoliczności wymagają przyjęcia za podstawę cen z daty powstania szkody. W odniesieniu do miernika wartości szkody, bierze się pod uwagę wartość rynkową dobra, czasem wartość szczególną (np. zabytkową), a także nakłady (koszty) rzeczywiście poniesione przez poszkodowanego. Niezależnie od powyższego prawo pozostawia, szczególnie w przypadkach bardziej skomplikowanych, swobodę oceny wartości szkody (wysokości odszkodowania) organom orzekającym. Regułą jest, że zarówno w postępowaniu ugodowym, jak też sądowym, określenie wartości szkody w rozumieniu uszczerbku majątkowego, wykonują rzeczoznawcy majątkowi – biegli sądowi. Osoby te, na mocy odrębnych przepisów regulujących ich działalność zawodową (np. standardy zawodowe), są w stanie określić w sposób fachowy i wiarygodny wysokość odszkodowania adekwatnego do rozmiaru powstałej szkody. 3. Charakterystyka szkód spowodowanych ruchem zakładu górniczego KWB „Bełchatów” S.A. i sposoby ich naprawiania Prowadzenie ruchu zakładu górniczego, w tym eksploatacja węgla brunatnego metodą odkrywkową pociąga za sobą powstawanie dwojakiego rodzaju oddziaływań, a mianowicie: - oddziaływanie bezpośrednie prowadzące zawsze do zmniejszenia powierzchni biologicznie czynnej – na skutek wielkoobszarowych przekształceń powierzchni ziemi (wyrobiska i zwałowiska) oraz przebudowy infrastruktury poprzez likwidację dotychczasowego sposobu zagospodarowania powierzchni i budowę nowych obiektów przemysłowo – administracyjnych, - oddziaływanie pośrednie, będące skutkiem: odwodnienia górotworu – powstały lej depresyjny i spowodowane odwodnieniem górotworu osiadanie i odkształcenia powierzchni terenu, spadek plonowania upraw, zanik wody w płytkich ujęciach gospodarskich, zmiany naprężeń w skałach górno jurajskich występujących w dnie i brzegach rowu tektonicznego – wstrząsy sejsmiczne. Oddziaływania te prowadzą do istotnych zmian – w odniesieniu do pierwotnego stanu, zmian z reguły niekorzystnych, powodujących negatywne skutki, prowadzących do powstawania szkód. 3.1. Charakterystyka szkód spowodowanych oddziaływaniem bezpośrednim Oddziaływanie bezpośrednie i związane z tym powstanie szkody, dotyczy generalnie gruntów rolnych i leśnych, które wskutek prowadzenia prac eksploatacyjnych i budowy obiektów budowlanych, ulegają dewastacji, tzn. całkowicie tracą swoje walory użytkowe. Jednakże przed rozpoczęciem wszelkich prac, grunty te na mocy przepisów ustawy o ochronie gruntów rolnych i leśnych (Dz. U. Nr 16, poz. 78 z 1995 roku, z późniejszymi zmianami) są czasowo wyłączane z produkcji. ____________________________________________________________________________ 324 WARSZTATY 2004 z cyklu „Zagrożenia naturalne w górnictwie” ____________________________________________________________________________ 3.1.1. Szkody spowodowane prowadzeniem robót górniczych W przypadku gruntów przeznaczonych wprost pod eksploatację (teren wyrobiska i zwałowiska), zakład górniczy posiada uregulowany stan prawny – posiada te grunty na własność, w tzw. zarządzie lub dzierżawie od Lasów Państwowych. W tym przypadku, zasadniczo nie występują konflikty na styku właściciel (poszkodowany) – przedsiębiorca górniczy prowadzących ruch ZG. Czasowe wyłączenie gruntów z produkcji, wiąże się bowiem jednoznacznie z obowiązkiem przywrócenia gruntom walorów użytkowych, po zakończeniu działalności przemysłowej. 3.1.2. Szkody spowodowane prowadzeniem robót budowlanych W przypadku prowadzenia prac, polegających na budowie obiektów związanych z ruchem zakładu górniczego, często zawierane są terminowe umowy z osobami fizycznymi – posiadaczami gruntów rolnych i leśnych, umowy udostępniające nieruchomość na cele budowlane. Obiekty lokalizowane są zarówno w granicach projektowanych prac górniczych (przedpole wyrobiska i zwałowiska), jak również na terenie przyległym, poza granicami docelowych wykupów. W trakcie prowadzenia robót budowlanych dochodzi do zniszczenia wierzchniej warstwy gleby, grunty ulegają dewastacji. 3.2. Naprawa szkód spowodowanych oddziaływaniem bezpośrednim W myśl obowiązujących przepisów prawnych (ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych, prawo geologiczne i górnicze), grunty uprzednio wyłączone stosownymi decyzjami z produkcji rolnej i leśnej wymagają rekultywacji. Obowiązek rekultywacji spoczywa na osobach fizycznych lub prawnych wyłączających grunty z produkcji i powodujących utratę ich wartości użytkowych. Wykonanie rekultywacji to nie tylko sukcesywne przywracanie gruntów do ponownego użytkowania, to także zapobieganie powstawaniu nieużytków poprzemysłowych oraz zapobieganie szkodom mogącym powstać na skutek zjawisk erozyjnych – erozji wodnej i eolicznej. 3.2.1. Naprawa szkód spowodowanych robotami górniczymi Działając na podstawie decyzji określonych przepisami ustawy o ochronie gruntów rolnych i leśnych (Dz. U. nr 16 poz. 78 z 1995 roku, z późniejszymi zmianami) Kopalnia prowadzi rekultywację terenów poeksploatacyjnych, na których zakończona została działalność górnicza. Obecnie rekultywację prowadzi się na terenie zwałowiska wewnętrznego nadkładu O/Bełchatów oraz zwałowiska zewnętrznego O/Szczerców. Zwałowisko zewnętrzne O/Bełchatów, zostało zrekultywowane i prawie w całości przekazane do zagospodarowania Lasom Państwowym. Rekultywacja wprawdzie nie może przywrócić gospodarce rolnej i leśnej, w tej samej proporcji, tych samych areałów, które zajęto pod obiekty kopalniane. Wiąże się to przede wszystkim z brakiem możliwości zlikwidowania powstałych na znacznym obszarze obiektów poeksploatacyjnych oraz właściwościami utworów występujących w warstwach nadkładu. Wykonanie rekultywacji – to przywrócenie gruntów do ponownego użytkowania, nadanie im walorów użytkowych, a tym samym naprawienie szkody, zgodnie z przepisami ustawy Prawo geologiczne i górnicze. ____________________________________________________________________________ 325 C. WOIŃSKI i in. – Prawne i ekonomiczne aspekty naprawy szkód górniczych spowodowanych... ____________________________________________________________________________ 3.2.2. Naprawa szkód spowodowanych robotami budowlanymi podczas realizacji obiektów niezbędnych dla prowadzenia ruchu W przypadku gruntów będących w posiadaniu osób fizycznych, czasowo użytkowanych przez Kopalnię, położonych na przedpolu wyrobiska czy zwałowiska, a przeznaczonych docelowo do wykupu – naprawa szkody w zdewastowanych gruntach rolnych i leśnych w drodze rekultywacji, bezpośrednio po zakończeniu robót budowlanych jest ekonomicznie nieuzasadniona. Grunty zostaną poddane rekultywacji, jednakże dopiero po zakończeniu działalności eksploatacyjnej, będąc już we władaniu Kopalni. Dlatego też do momentu wykupu, szkoda, która jest wyrządzana posiadaczom gruntu sprowadza się do : zniszczeń gleby, zniszczeń składnika roślinnego, braku możliwości rolniczego użytkowania gruntów. Naprawa w/w szkody polega na wypłaceniu odszkodowania pieniężnego (występuje ograniczona możliwość dostarczenia poszkodowanym dóbr tego samego rodzaju), przy czym przyjęto zasadę, że w momencie nabywania gruntów, traktuje się je jako nieuszkodzone – ich wartość dla potrzeb nabycia pod eksploatację, określana jest tak samo jak gruntów sąsiednich, na których nie prowadzono żadnych robót budowlanych. Za ten element szkody, rekompensata pieniężna nie jest więc naliczana. Odszkodowanie pieniężne określające wartość zniszczonego składnika roślinnego (upraw rolnych) zawiera w sobie nakłady dotychczas poniesione na uprawę – jest to strata jaką poniósł poszkodowany, oraz brak dochodu ze sprzedaży plonu – jest to utracona korzyść, którą by poszkodowany uzyskał, gdyby szkody nie wyrządzono. Tego rodzaju odszkodowanie wypłacane jest jednorazowo, w roku zaistnienia szkody. W latach następnych odszkodowanie, wynikające z braku możliwości rolniczego użytkowania gruntów, to rekompensata za brak dochodu ze sprzedaży plonów (utracone korzyści), bowiem posiadacz nie ponosi żadnych nakładów na uprawę, na zajętych już przez Kopalnię gruntach. W przypadku gruntów nie przeznaczonych docelowo do zajęcia przez KWB, niezbędnych jednak czasowo w celu przeprowadzenia robót budowlanych (np. w trakcie budowy linii energetycznych) – szkoda, tak samo jak w analizowanym poprzednio przypadku składa się z trzech elementów: zniszczenia gleby, upraw oraz braku możliwości rolniczego użytkowania gruntów. Naprawienie szkody w odniesieniu do jej dwóch ostatnich elementów następuje w ten sam sposób jak w poprzednio analizowanym przypadku. Naprawa pierwszego elementu szkody winna polegać na wykonaniu rekultywacji przez Kopalnię, jednakże najczęściej w trakcie postępowania ugodowego (określenia warunków udostępnienia nieruchomości) – posiadacz gruntu deklaruje naprawę szkody we własnym zakresie, w zamian za zwrot poniesionych przez niego nakładów. 3.3. Charakterystyka szkód spowodowanych oddziaływaniem pośrednim Do oddziaływań pośrednich związanych z ruchem zakładu górniczego KWB „Bełchatów” S.A., mających istotny wpływ na powstawanie szkód, należą: związany z odwodnieniem górotworu lej depresyjny oraz zmiany naprężeń w skałach górno jurajskich. ____________________________________________________________________________ 326 WARSZTATY 2004 z cyklu „Zagrożenia naturalne w górnictwie” ____________________________________________________________________________ 3.3.1. Lej depresyjny Prowadzenie eksploatacji złoża metodą odkrywkową wymaga uprzedniego odwodnienia górotworu. Będący skutkiem głębokiego odwodnienia górotworu na obszarze odkrywki lej depresyjny powoduje zmiany stosunków wodnych w jego zasięgu, takich jak: zwiększenie infiltracji wód opadowych do górotworu, zmniejszenie przepływu naturalnego w ciekach, aż do całkowitego zaniku, zmniejszenie wydajności studni – ujęć wód podziemnych, zmiany naturalnego przepływu wód podziemnych i pojawienie się obszarów, na których wystąpi odwrócenie tego kierunku, a także zmiany polegające na: osiadaniu i deformacji terenu, zmniejszeniu stopnia naturalnego uwilgotnienia gleb. Rozbudowa systemu odwodnienia w kierunku zachodnim powoduje przesuwanie się w tym kierunku centrum depresji i wzrost zasięgu leja depresyjnego. Po wschodniej, w związku z wyłączeniem kolejnych studni odwadniających następuje stopniowa odbudowa zwierciadła wody, a w jej konsekwencji postępować będzie proces powolnego wycofywania się leja depresyjnego z objętych nim obszarów. 3.3.1.1. Osiadania i deformacje terenu Według wykonanej w 2000 r. przez „Poltegor – Projekt” Sp. z o.o. prognozę osiadań i odkształceń terenu w wyniku odwodnienia górotworu wyrobisk górniczych odkrywek „Bełchatów” i „Szczerców” (opracowanie pt. „Prognoza osiadań i odkształceń związanych z budową O/Szczerców”), przewiduje się możliwość wystąpienia wskaźników deformacji odpowiadających: - kategorii III terenu górniczego na filarze oddzielającym wyrobiska górnicze O/Bełchatów i O/Szczerców, tj. nad wysadem solnym „Dębina”, - I kategorii terenu górniczego na obrzeżu wyrobisk górniczych obydwu odkrywek, - kategorii „0” terenu górniczego na pozostałym obszarze terenu górniczego. Granica między kategoriami I i „0” przesuwa się w czasie w kierunku zachodnim, co jest konsekwencją sukcesywnej odbudowy zwierciadła wody w górotworze w rejonie rekultywowanej części wyrobiska górniczego O/Bełchatów. Maksymalne prognozowane docelowe osiadanie powierzchni terenu nie przekroczy 0,5 m i wystąpi w rejonie wysadu solnego „Dębina”. Bezpośrednio w pobliżu krawędzi wyrobisk górniczych prognozuje się osiadanie wielkości 0,2 do 0,4 m. Osiadanie może głównie prowadzić do niewielkich szkód występujących w obiektach budowlanych. 3.3.1.2. Zmiany stosunków wodnych Zmiany stosunków wodnych, polegające na zaniku wód gruntowych oraz cieków powierzchniowych w zasięgu leja depresji, powodują powstanie szkód polegających na wysychaniu stawów hodowlanych, oczek wodnych oraz płytkich ujęć wody, jakimi są studnie gospodarskie. ____________________________________________________________________________ 327 C. WOIŃSKI i in. – Prawne i ekonomiczne aspekty naprawy szkód górniczych spowodowanych... ____________________________________________________________________________ 3.3.1.3. Zmiany stopnia uwilgotnienia gleb Najbardziej wrażliwe na odwodnienie są trwałe użytki zielone (łąki i pastwiska) ponieważ ich plonowanie jest ściśle związane z wysokim poziomem wody gruntowej. Wysokość plonów zależy także od jakości gleb, poziomu agrotechniki, warunków klimatycznych (zwłaszcza wielkości i rozkładu opadów atmosferycznych), upływu czasu od momentu odwodnienia itp. Czynniki te wpływają jednoznacznie na spadek plonowania łąk i pastwisk. Ponieważ system studzienny jest stale rozbudowywany, wiąże się to ze stałym powiększeniem zasięgu leja depresji i ujemnymi wpływami na nowe tereny rolnicze. Od 1987 r. prowadzone są badania nad zmianą produkcyjności gruntów ornych 9-go kompleksu zbożowo – pastewnego słabego, pod wpływem leja depresji hydrologicznej KWB „Bełchatów” S.A. Występujące w 9-tym kompleksie gleby to najczęściej lekkie całkowite gleby piaskowe. Coroczne sprawozdania wskazują na tendencje niższego plonowania roślin uprawnych w zasięgu leja depresji w porównaniu z uprawami poza lejem. Badania prowadzone są także na terenach, z których lej depresyjny już się wycofał. Mają one za zadanie ustalenie, czy na glebach odwodnionych plonowanie roślin i niektóre właściwości gleb wracają do stanu sprzed zaistnienia leja. Prognozuje się sukcesywny, aczkolwiek powolny powrót gleb do stanu poprzedniego. Trudna do precyzyjnego określenia jest prognoza Kopalni na siedliska leśne. Wiąże się to z brakiem możliwości rozdzielenia wpływu odwodnienia górotworu od zanieczyszczeń atmosfery (emisja zewnętrzna) na ekosystemy leśne. Zmiany występujące w drzewostanach objawiające się obniżeniem produkcyjności, redukcją aparatu asymilacyjnego, zarówno w przypadku odwodnienia, jak też zanieczyszczenia atmosferycznego mają jednakowy przebieg i charakter. Na podstawie dotychczas prowadzonych badań spadek przyrostu drzewostanów szacuje się na 10 – 15%; na bardziej wilgotnych, hydrofilnych siedliskach straty te wynieść mogą około 20%. Wypadanie drzewostanów śródpolnych i zadrzewień na siedliskach typu olsowego, może spowodować także zmiany pejzażu w obszarze silnego oddziaływania leja depresji. 3.3.2. Zmiany naprężeń w skałach górnojurajskich Zmiany naprężeń w skałach górnojurajskich, występujących w dnie i brzegach rowu tektonicznego indukują wstrząsy sejsmiczne, mogące być przyczyną szkód w obiektach budowlanych. Na podstawie dotychczasowych obserwacji stwierdzić można, że tylko silniejsze wstrząsy o energii min. E = 108 J i przyśpieszeniu powyżej 250 mm/s2 mogą powodować drobne uszkodzenia w obiektach budowlanych. 3.4. Naprawa szkód spowodowanych oddziaływaniem pośrednim 3.4.1. Naprawa szkód spowodowanych osiadaniem terenu i wstrząsami sejsmicznymi Szkody spowodowane osiadaniem terenu i wstrząsami sejsmicznymi uwidaczniają się z reguły w obiektach budowlanych – budynkach mieszkalnych i gospodarczych. Najczęściej są to drobne uszkodzenia w postaci pęknięć muru, włosowatych zarysowań tynków, odpadania niewielkich jego płatów, złuszczania farby na ścianach i sufitach. Naprawa szkody w takim przypadku powoduje przywrócenie nieruchomości do stanu poprzedniego w drodze wykonania niezbędnej naprawy. Naprawy te rzadko wykonywane są ____________________________________________________________________________ 328 WARSZTATY 2004 z cyklu „Zagrożenia naturalne w górnictwie” ____________________________________________________________________________ przez Kopalnię, częściej przez właścicieli budynków – którzy na mocy zawartych ugód, zobowiązują się do naprawienia szkody. W tym przypadku kopalnia refunduje poniesione przez właściciela koszty naprawy, w ramach wypłaty odszkodowania pieniężnego. Odszkodowanie to wyliczone jest w oparciu o szczegółową metodę kosztorysową przyjmując normatywne nakłady czasowe i rzeczowe, średnią stawkę roboczogodziny, średnie ceny materiałów budowlanych oraz średnie narzuty – przy założeniu, że odszkodowanie ma pokryć koszt naprawy uszkodzeń, a poszkodowany może je usunąć zlecając roboty firmie budowlanej. Wysokość odszkodowania określa wzór : WO=R+M+S+ΣNI+Z+V (3.1) gdzie: WO – wartość odszkodowania, R – wartość robocizny, M – wartość materiałów, S – wartość pracy sprzętu, NI – narzuty, Z – zysk dla firmy, V – podatek VAT. 3.4.2. Naprawa szkód polegających na zaniku wody 3.4.2.1. Naprawa szkód związanych z zanikiem wody w studniach gospodarskich Mając na uwadze skutki powstania i rozwoju leja depresji, jeszcze przed przystąpieniem do eksploatacji uwzględniono konieczność budowy sieci wodociągowych, celem dostarczenia wody mieszkańcom okolicznych terenów, korzystających z własnych ujęć gospodarskich. Dlatego też, w ramach przeciwdziałania skutkom zaniku wody w płytkich ujęciach jakimi są studnie gospodarskie, w obrębie maksymalnego, prognozowanego leja depresji zaprojektowano i wykonano sieci wodociągowe oraz stacje zasilające, do których podłączonych zostało kilkanaście tysięcy odbiorców indywidualnych. Całość tych prac została sfinansowana przez Kopalnię. W tym przypadku dostarczenie dobra tego samego rodzaju w ramach naprawy szkody, miało miejsce jeszcze przed zaistnieniem szkody – wystąpił więc przypadek zapobieżenia szkodzie polegającej na zaniku wody pitnej. Na dzień dzisiejszy wszyscy zamieszkujący w zasięgu oddziaływania leja depresji pobierają wodę z nowoczesnych ujęć, zyskując tym samym wodę o zdecydowanie lepszej jakości. Zaopatrzenie wsi w wodę w stosunku do okresu przed powstaniem Kopalni uległo zasadniczej poprawie, bowiem mało wydajne, nierzadko zanieczyszczone i trudno dostępne (ręczny pobór wody) ujęcia gospodarskie, zastąpione zostały wodociągami doprowadzającymi wodę do wszystkich mieszkań i gospodarstw, poprawiając tym samym warunki życia i gospodarowania. 3.4.2.2. Naprawa szkód w stawach hodowlanych Zanik wody w stawach hodowlanych jest zjawiskiem nieodwracalnym a szkoda posiada charakter trwały. Ze względu na długi czas trwania czynnika szkodo twórczego – leja depresyjnego, ekonomicznie nieopłacalna jest naprawa szkody polegająca na sztucznym zasilaniu w wodę (infiltracja wody do górotworu) lub technicznym uszczelnieniu czaszy stawu. Jedynym możliwym i ekonomicznie uzasadnionym sposobem naprawy szkody, jest więc ____________________________________________________________________________ 329 C. WOIŃSKI i in. – Prawne i ekonomiczne aspekty naprawy szkód górniczych spowodowanych... ____________________________________________________________________________ wypłata odszkodowania pieniężnego. Naprawa szkody – określenie wysokości odszkodowania, uzależniona jest od sposobu powstania stawu. Z tego względu stawy podzielone zostały na dwie grupy : A. Stawy naturalne, powstałe w zagłębieniach terenu. B. Stawy sztuczne, wykopane przy pomocy sprzętu budowlanego. W przypadku stawów z grupy „A” szkoda odpowiada wartości rocznego zysku możliwego do uzyskania z prowadzonej hodowli ryb, i może być opisana wzorem: WO = ZH = PH – KH (3.2) gdzie: WO – wartość odszkodowania, ZH – roczny zysk z hodowli ryb, PH – roczny przychód z hodowli ryb, KH – poniesione koszty na hodowlę. PH = PST * ΣdI * WI * CI (3.3) gdzie: PST – powierzchnia lustra wody, dI – procentowy udział poszczególnych gatunków ryb w hodowli, WI – wskaźnik zdolności produkcyjnej stawu (w kg/ha) dla różnych gatunków ryb zależny od: warunków wodnych, parametrów stawu, intensywności produkcji, CI – średnia cena 1 kg ryb. KH = PST * Σ KI (3.4) gdzie: PST – powierzchnia lustra wody, KI – koszty jednostkowe związane z: zakupem paszy i narybku, robocizną, profilaktyką itp. Jednorazowe odszkodowanie za szkody w stawie naturalnym proponowane jest w wysokości zysków z trzech lat. W przypadku stawów z grupy „B” szkoda odpowiada wartości rocznego zysku, kosztom odtworzenia stawu w innym miejscu oraz kosztom wyrównania terenu po osuszonym stawie. Wartości szkody, odpowiada formuła, według której obliczane jest stosowne odszkodowanie: WO = ZH + KODT + KZAS gdzie: ZH – roczny zysk z hodowli ryb, KODT – koszt odtworzenia stawu w innym miejscu, KZAS – koszt zasypania stawu w którym nastąpił trwały zanik wody. (3.5) 3.4.3. Naprawa szkód spowodowanych zmianą stopnia uwilgotnienia gleb 3.4.3.1. Naprawa szkód w użytkach zielonych i gruntach ornych Chcąc zrekompensować rolnikom poniesione straty, równolegle z rekultywacją terenów poeksploatacyjnych, KWB „Bełchatów” S.A. w ramach naprawy szkód w gruntach użytkowanych rolniczo, wykonuje także rekultywację i renowację użytków zielonych. W pierwszym ____________________________________________________________________________ 330 WARSZTATY 2004 z cyklu „Zagrożenia naturalne w górnictwie” ____________________________________________________________________________ rzędzie rekultywacją obejmuje się użytki zielone przekształcone w znacznym stopniu, to znaczy gleby poligonalne, gleby na znacznych deniwelacjach terenu, silnie zachwaszczone, oraz użytki zdegradowane, np. wypaleniska. Często do rekultywowanego kompleksu włącza się występujące w sąsiedztwie nieużytki, które po zagospodarowaniu można wykorzystać rolniczo. Rekultywacja i renowacje prowadzone przez Kopalnię mają na celu poprawę stanu użytków zielonych i przywrócenie łąkowo-pastwiskowego charakteru użytkowania. W ramach rekultywacji i renowacji, oprócz wykonania orki głębokiej stosuje się typowe zabiegi polegające na zagospodarowaniu łąk metodą pełnej uprawy, obejmującą: - uprawki przedsiewne, - wysiew odpowiednio dobranych mieszanek traw, - zabiegi pielęgnacyjne (wałowanie, koszenie pielęgnacyjne itp.). W pojedynczych przypadkach – na mocy porozumienia z KWB – rolnicy sami przeprowadzali rekultywacje gruntów, prace rekultywacyjne polegały jednocześnie na zmianie kierunku użytkowania poprzez zamianę użytku zielonego na grunt orny. W takim przypadku Kopalnia zwracała nakłady niezbędne na wykonanie rekultywacji. Pomimo tego, że rekultywacja wykonywana jest często na życzenie rolników, właściciele nie wykazują zainteresowania ponownym użytkowaniem i pielęgnacją użytków zielonych, co sprzyja ponownej ich degradacji. Jednocześnie zrekultywowane grunty stale będąc pod presją odwodnienia, po kilku latach, ponownie wykazują spadek plonowania upraw. Na takich terenach oraz terenach gdzie prowadzenie rekultywacji jest technicznie i ekonomicznie nieuzasadnione, wykonywane są szacunki wielkości strat z tytułu zmniejszenia plonowania, na bazie których wypłacane są rekompensaty pieniężne w formie odszkodowań. Do oceny spadku plonowania trwałych użytków zielonych, przyjęte są założenia: - typologicznie wyodrębniono 14 rodzajów łąk i pastwisk, - przyjmuje się przeciętny poziom użytkowania i nawożenia, - przyjmuje się potencjalną produkcyjność w naturalnych warunkach wodnych przed osuszeniem, - oceną strat objęte są grunty, które w chwili wystąpienia szkody występują w ewidencji gruntów jako użytki zielone, - straty w plonowaniu uogólnia się dla poszczególnych jednostek typologicznych, - przy ocenie bierze się dodatkowo pod uwagę: poziom nawożenia, plon aktualny i potencjalny, skład botaniczny plonu i jego wartość paszową, stan darni i kondycję roślin, czas wpływu odwodnienia, pierwotne warunki wodne, stan siedliska, typ hydrologicznego zasilania i inne, - podstawą wyliczenia odszkodowania w mierniku pieniężnym jest procentowa utrata potencjału produkcyjnego poszczególnych jednostek typologicznych (siedliskowych) z uwzględnieniem klas jakości siana. Wypłata rekompensat dotyczy również gruntów ornych, na których ujawnił się niekorzystny wpływ leja depresyjnego. Kompleks 9-ty stanowią zdegradowane czarne ziemie wytworzone z piasków całkowitych (około 67%), następnie gleby murszowe o podobnej budowie (około 24%), w sumie gleby piaszczyste całkowite o różnej typologii stanowią ponad 95% gleb, w których ujawnił się szkodliwy wpływ odwodnienia. Udział roślin w strukturze zasiewów dla potrzeb wyliczenia odszkodowania, określony na podstawie piętnastoletnich polowych obserwacji kształtuje się następująco: żyto 25,8%, owies 31,3%, ziemniaki 29,9%. Odszkodowanie pieniężne rekompensuje rolnikom zarówno poniesione nakłady na produkcję rolniczą (strata), jak również utracone korzyści związane z brakiem dochodu – proporcjonalnie do faktycznego obniżenia plonowania upraw. ____________________________________________________________________________ 331 C. WOIŃSKI i in. – Prawne i ekonomiczne aspekty naprawy szkód górniczych spowodowanych... ____________________________________________________________________________ Aktualnie wypłatą odszkodowań objętych jest ok. 7 tys. ha gruntów, z czego użytki zielone to ponad 4650 ha, grunty orne ponad 2340 ha. Grunty te położone są w 97 wsiach, na terenie 12 gmin. 3.4.3.2. Naprawa szkód w drzewostanach i zadrzewieniach Ze względu na wiek oraz formę występowania – istotne z punktu widzenia oszacowania wielkości szkody, drzewostany i zadrzewienia podzielić można na dwie grupy : A. Drzewostany starszych klas wieku oraz formy zadrzewień: pojedyncza, grupowa i rzędowa. B. Drzewostany młodszych klas wieku oraz forma powierzchniowa. Ze względu na brak możliwości przywrócenia drzewostanów do poprzedniego stanu, jak również dostarczenia dóbr tego samego rodzaju, naprawa szkody sprowadza się do wypłaty odszkodowania pieniężnego. Wysokość odszkodowania odpowiadająca rozmiarowi szkody w przypadku drzew z grupy „A” stanowi różnicę pomiędzy wartością drzewostanu w przelicznikach na m3 drewna tartacznego a aktualną wartością sprzedażną, która nie przekracza wartości opału, podanej w przelicznikach drewna opałowego. Odszkodowanie określane w oparciu o metodę dochodową, może być wyliczone przy zastosowaniu wzoru : WO = MG * p * (CST – CO) gdzie: WO – wartość odszkodowania, MG – miąższość grubizny drzewostanu w m3, p – przelicznik na m3 surowca sosnowego, CST – cena 1m3 surowca tartacznego sosnowego, CO – cena 1m3 drewna opałowego sosnowego. (3.6) Wyliczenie odszkodowania za straty w drzewostanach grupy „B” z uwzględnieniem metody kosztowo-dochodowej może być wykonane na podstawie wzoru: WO = WKI * p * z * (CST – CO) (3.7) gdzie: WO – wartość odszkodowania, WKI – wartość drzewostanu wg wyłożonych kosztów z przeliczników na m3 surowca sosnowego, p – powierzchnia w ha, z – współczynnik zadrzewienia, CST – cena surowca tartacznego sosnowego II klasy jakości, CO – cena drewna opałowego sosnowego. 4. Podsumowanie Ruch zakładu górniczego KWB „Bełchatów” S.A. jest przyczyną szkód ujawniających się w granicach terenu przyległego. Ruch ten prowadzony jest zgodnie z obowiązującymi uregulowaniami prawnymi i nie jest kwalifikowany jako czyny niedozwolone, w następstwie których powstają szkody. Szkody spowodowane ruchem zakładu górniczego KWB „Bełchatów” S.A. ze względu na przyczynę ich powstania (oddziaływania bezpośrednie ____________________________________________________________________________ 332 WARSZTATY 2004 z cyklu „Zagrożenia naturalne w górnictwie” ____________________________________________________________________________ i pośrednie), mają różnorodną postać. Zgodnie z obowiązującymi przepisami, KWB „Bełchatów” S.A. jest zobowiązana do naprawy szkód i działania takie są na bieżąco podejmowane i prowadzone. Naprawa szkody obejmuje różnorodne formy, w tym przywracanie do stanu poprzedniego, dostarczenie dobra tego samego rodzaju – także w ramach działań zapobiegawczych, rekultywacja gruntów rolnych i leśnych, wypłatę odszkodowań pieniężnych. Ostatnia forma naprawy szkody zdecydowanie przeważa w dotychczasowej praktyce. Nierzadko spowodowane jest to brakiem możliwości przywrócenia do stanu poprzedniego lub dostarczenia dobra zamiennego. Najczęściej jednak spowodowane jest to żądaniami poszkodowanych, którzy w trakcie postępowania ugodowego zastrzegają sobie możliwość naprawienia szkody we własnym zakresie, za odszkodowaniem odpowiadającym wysokości poniesionych nakładów. W obecnym stanie prawnym nic nie stoi na przeszkodzie aby poszkodowany przejął na siebie obowiązek naprawienia szkody. Wzajemne prawa i obowiązki stron określa stosowna umowa, w której poszkodowany zobowiązuje się do przejęcia obowiązku naprawy szkody, a przedsiębiorca do zwrotu kosztów. Na marginesie spraw związanych z naprawą szkód w postaci odszkodowania pieniężnego, a tym samym relacją pomiędzy poszkodowanym a przedsiębiorcą, autorzy referatu pragną zasygnalizować niedawno powstałe, istotne uwarunkowania, które wynikają wprost z przepisów ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych (dz. U. Nr 14, poz. 176 z 2000 roku, z późn. zm.). Zgodnie z nowym brzmieniem art. 21, ust. 1, pkt 3 tej ustawy, odszkodowania otrzymywane przez właściciela nieruchomości, wynikające z przepisów ustawy Prawo geologiczne i górnicze, są zwolnione z podatku dochodowego od osób fizycznych. Jest to wyraźny zapis ustawowy, dlatego też inne podmioty otrzymujące rekompensaty za szkody spowodowane ruchem zakładu górniczego – nie podlegają temu zwolnieniu. Innymi słowy inne podmioty uprawnione do odszkodowania – dzierżawcy, najemcy, użytkownicy, spadkobiercy nie posiadający postanowienia sądu o nabycie spadku, posiadacze itp. – liczyć się muszą z koniecznością zapłacenia stosownego podatku dochodowego, który odpowiednio zmniejszy kwotę otrzymanego odszkodowania. Zakład górniczy nie będzie wprawdzie potrącał z odszkodowania należnej kwoty podatku, zobowiązany jest natomiast do wysłania w odpowiednim czasie, do poszkodowanego i właściwego urzędu skarbowego, deklaracji PIT-8C. Kopalnia „Bełchatów” już spotkała się z tego rodzaju przypadkiem, uważamy także, że w przyszłości przypadki te będą dość częste. Nie ulega wątpliwości, że prawo obowiązuje wszystkich i należy je respektować, niemniej jednak ten przepis ustawy o podatku dochodowym od osób, spowodować może szereg napięć i konfliktów, ponieważ w przeważającej części przypadków – winą za taki stan rzeczy obarczany będzie przedsiębiorca. Literatura [1] [2] [3] [4] [5] Lipiński A., Mikosz R. 2003: Ustawa prawo geologiczne i górnicze. Komentarz. Dom wydawniczy ABC, Warszawa. Edycja sądowa – Kodeks cywilny, Kodeks postępowania cywilnego, Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Koszty sądowe cywilne. Wydawnictwo C. H. Beck – Warszawa 2003. Śmiałowska-Uberman Z. 2003: Kompendium wiedzy prawnej dla geodetów. Wydawnictwo Gall, Katowice. Praca zbiorowa – 25 lat KWB „Bełchatów”, od przedsiębiorstwa państwowego do spółki akcyjnej. Wydawnictwo „Tekst” – Bełchatów 2000. Plan ruchu Zakładu Górniczego KWB „Bełchatów” S.A. ____________________________________________________________________________ 333 C. WOIŃSKI i in. – Prawne i ekonomiczne aspekty naprawy szkód górniczych spowodowanych... ____________________________________________________________________________ [6] [7] [8] Instytut Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach , Wielkopolsko-Pomorski Ośrodek Badawczy w Bydgoszczy – Określenie aktualnego zasięgu i wielkości wpływu leja depresji KWB „Bełchatów” S.A. na trwałe użytki zielone w 2003 r. Grzyb S. i in. : Zasady określania odszkodowań za straty na użytkach zielonych w zasięgu leja depresji KWB „Bełchatów” S.A., Wiadomości Melioracyjne i Łąkarskie nr 2. Lekan Sz. 2003: Określenie zasięgu ujemnego wpływu leja depresji KWB „Bełchatów” S.A. na grunty orne kompleksu 9 oraz stopnia spadku plonowania na tych gruntach w roku 2003. Legal and economic aspects of mine damages repairing caused by KWB „Bełchatów” mine activity In report has been presented the problem of mining damages by brown cool – mine plant KWB „Bełchatów” S.A. in aspekt of Geological Law, Mining Law and Civil Code. Here are presented the predetermination methods particulary for money compensation by damages, which repair by Mine Plant Company in return back form to previous state are impossible nor economical supported. Przekazano: 18 kwietnia 2004 r. ____________________________________________________________________________ 334
