Wiktor Choriew: Najnowsze rosyjskie studia nad polską literaturą XX

WIKTOR CHORIEW
Rosyjska Akademia Nauk
Moskwa
NAJNOWSZE
ROSYJSKIE STUDIA
NAD POLSKĄ LITERATURĄ XX WIEKU
CHOCIAĩ SZCZYT POPULARNOĝCI POLSKIEJ KULTURY, A W SZCZEGÓLNOĝCI
literatury, przypada w Rosji na lata 60.–70. ubiegáego wieku, to i dzisiaj budzi ona
spore zainteresowanie. ĝwiadczą o tym m.in. dane o przekáadach z róĪnych jĊzyków
w Rosji w 2008 roku. W owym roku przeáoĪono z jĊzyka polskiego (druki zwarte)
178 pozycji w ogólnym nakáadzie 1487,8 tysiĊcy egzemplarzy, co daje czwarte miejsce po przekáadach z jĊzyków: angielskiego, niemieckiego i wáoskiego. Dla porównania z przekáadami z innych jĊzyków sáowiaĔskich: z czeskiego przetáumaczono 29
pozycji (216,3 tys. egz.), z serbskiego – 25 (126,5 tys. egz.), z buágarskiego – 9 (27,2
tys. egz.), ze sáowackiego – 5 (13,0 tys. egz.), ze sáoweĔskiego – 1 (1,0 tys. egz.),
z macedoĔskiego – 1 (1,0 tys. egz.)1. W pierwszym póároczu 2009 r. z jĊzyka polskiego przeáoĪono 78 tytuáów (837,5 tys. egz.)2.
WáaĞnie literaturze w Polsce przypadáa decydująca rola w utrwaleniu róĪnych
form ĞwiadomoĞci spoáecznej. „W naszej kulturze – zauwaĪa Maria Janion –
zasadnicza byáa rola sáowa. Dopiero w tej chwili nastĊpuje wielka zmiana: sáowo
oddaje miejsce obrazowi. Sáowo wáaĞciwie panowaáo przez caáy wiek XIX
i wiĊkszoĞü XX. OczywiĞcie – w Polsce sáowo romantyczne.”3 Tak wyglądaáa
sytuacja przynajmniej do poáowy XX wieku, to jest do czasu rozkwitu filmu,
telewizji i innych Ğrodków masowego przekazu, które, przejmując pewne funkcje
estetyczne literatury, tak czy inaczej na niej siĊ opierają. WiĊkszoĞü filmów polskich, znanych w caáym Ğwiecie, powstaáo na podstawie utworów literackich.
Wedáug Jarosáawa Iwaszkiewicza film polski zrobiá Ğwiatową karierĊ dziĊki literaturze: „zarówno film, jak teatr, jak telewizja – to pochodne literatury”4.
1
„KniĪnoje obozrenije” 2009, nr 9–10.
„KniĪnoje obozrenije” 2009, nr 35.
3
M. Janion, Do Europy. Tak, ale razem z naszymi umaráymi, Warszawa, Sic!, 2000, s. 248.
4
K. Nastulanka, Sami o sobie. Rozmowy z pisarzami i uczonymi. Warszawa, Czytelnik, 1975, s. 39.
2
172
Literatura polska w Ğwiecie. Tom III
Trudno wiĊc przeceniü znajomoĞü polskiej literatury piĊknej dla zrozumienia
fenomenu polskoĞci. Im wiĊcej czytelnik rosyjski bĊdzie wiedziaá o literaturze
polskiej, tym bardziej obiektywne bĊdzie jego wyobraĪenie o Polsce. Literatura
polska XX w. opowiedziaáa Ğwiatu o swoim kraju, pokazaáa nowe wymiary psychiki ludzkiej, jej twórcy dokonali znaczących odkryü artystycznych. Podobnie
jak inne zjawiska polskiej kultury literatura staáa siĊ wyrazem dąĪeĔ wielu pokoleĔ Polaków, wpáywaáa i nadal wpáywa na polską ĞwiadomoĞü narodową, ale
takĪe na stosunek zagranicznych czytelników do Polski.
Wspóáczesna literatura polska to ogromna iloĞü tekstów i nazwisk, przed którymi
staje zagubiony czytelnik. Zwróciü jego uwagĊ na najbardziej znaczące i reprezentatywne – to jedno z waĪnych zadaĔ dla rosyjskich polonistów. WyodrĊbnienie
najwaĪniejszych osiągniĊü tej czy innej literatury wiąĪe siĊ z ogólnym problemem
specyfiki funkcjonowania literatury obcojĊzycznej (w tym przypadku polskiej)
w warunkach innej kultury. Funkcjonowanie to ma kilka poziomów: spontaniczna
i profesjonalna percepcja literatury, poznanie jej w oryginale lub w przekáadach,
jakoĞü interpretacji tekstów przez czytelnika lub zawodowych krytyków literackich
itd. Dodatkowe komplikacje pojawiają siĊ w związku z takim fenomenem rozwoju
literatury wáaĞnie XX wieku, jak jej „opóĨnienie” w kontaktach z czytelnikami
skutkiem tego, Īe totalitarne reĪimy z ich polityczną cenzurą utrudniaáy lub czyniáy
niemoĪliwym zapoznanie siĊ czytelnika na bieĪąco z literaturą „ideologicznie niepoprawną”, w tym emigracyjną. TrudnoĞci pojawiają siĊ takĪe w związku z koniecznoĞcią przewartoĞciowania skali i ponownego rozwaĪenia wielu zjawisk
i faktów, co zostaáo wywoáane krachem utopii komunistycznej i przezwyciĊĪeniem
dogmatycznej doktryny ideologicznej w naukach humanistycznych.
Cel interpretacji i popularyzacji literatury polskiej XX wieku w Rosji przyĞwiecaá m.in. autorom kilku waĪnych, moim zdaniem, ksiąĪek, które ukazaáy siĊ
w ostatnich latach w Rosji i które postaram siĊ pokrótce omówiü.
ZacznĊ od swojej ksiąĪki.
ȼɢɤɬɨɪ ɏɨɪɟɜ,
ɉɨɥɶɫɤɚɹ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɚ ɏɏ ɜɟɤɚ. 1890–1990.
Ɉɬɜ. ɪɟɞ. ɂ.ȿ. Ⱥɞɟɥɶɝɟɣɦ. Ɇɨɫɤɜɚ: ɂɧɞɪɢɤ, 2009, 352 ɫɬɪ.5
KsiąĪka ta napisana zostaáa dla tych czytelników w Rosji, którzy interesują siĊ
Polską, jej historią i kulturą, przede wszystkim dla studentów polonistyki i slawistyki w ogóle.
Wskazanie najwiĊkszych osiągniĊü literatury polskiej związane jest z problemem funkcjonowania zagranicznej literatury w obrĊbie innej kultury, w danym
wypadku rosyjskiej. DuĪe znaczenie ma tu iloĞü juĪ istniejących i powstawanie
kolejnych przekáadów literatury polskiej na rosyjski, co oznacza zaistnienie
5
W. Choriew, Polskaja literatura XX wieka. 1890–1990, Moskwa, Indryk, 2009, 352 s.
WIKTOR CHORIEW: Najnowsze rosyjskie studia nad polską literaturą XX wieku
173
w rosyjskiej kulturze i w rosyjskim jĊzyku literackim okreĞlonej iloĞci tekstów
i nazwisk, które dają wiedzĊ o literaturze polskiej. Dlatego celowy jest spis podstawowych przekáadów z polskiej literatury XX w., dodany do tekstu ksiąĪki.
Rosyjski czytelnik literatury polskiej najczĊĞciej ma powierzchowne i faászywe
wyobraĪenie o Polsce, uksztaátowane pod wpáywem rozpowszechnionych sądów
stereotypowych o Polsce, jej historii, polskim charakterze narodowym i stosunkach polsko-rosyjskich. Te stereotypowe sądy – które, niestety, czĊsto mają negatywne zabarwienie – opierają siĊ na uksztaátowanej wczeĞniej ĞwiadomoĞci
spoáecznej i jednoczeĞnie wpáywają na nią i teraz. A wáaĞnie poznanie innej
mentalnoĞci przez znajomoĞü literatury pozwala na przeáamanie stereotypów.
Pracując nad ksiąĪką o polskiej literaturze XX wieku, wychodziáem z zaáoĪenia, Īe powinien powstaü pewien kanon nazwisk i tekstów, który pozwoliáby
rosyjskiemu czytelnikowi zorientowaü siĊ w osiągniĊciach tej literatury, Īe naleĪy
przy tym unikaü przesady, przemilczeĔ i koniunkturalnych opinii – zarówno niedawnych, prokomunistycznych, jak i dzisiejszych automatycznie zamieniających
wczorajsze plusy na dzisiejsze minusy i przeciwnie. Wydaje mi siĊ, Īe kanon ten
powinien przede wszystkim peániü dwie funkcje: poznawczą i estetyczną. Chciaábym podkreĞliü pozaestetyczne funkcje literatury piĊknej, która dla zagranicznego czytelnika czĊsto bywa jedynym Ĩródáem informacji o Īyciu narodu, o dawnej
i nowej historii Polski, o zachowaniach ludzi w róĪnych sytuacjach, o przemianach spoáeczno-politycznych wpáywających na ludzkie losy itd. Rzecz jasna,
w analizie dzieá literackich naleĪy uwzglĊdniaü zawarte w nich poszukiwania
estetyczne wyraĪone Ğrodkami jĊzyka, które mogą wzbogaciü wáasną literaturĊ
i jej jĊzyk artystyczny. WaĪne jest, aby obraz polskiej literatury, który powstaje
ostatecznie w ĞwiadomoĞci rosyjskiej, byá maksymalnie bliski realiom polskiej
literatury, chociaĪ tu nie da siĊ osiągnąü peánej identycznoĞci.
KaĪdy kanon, tworzony na nowo, niezaleĪnie od swobodnego wyboru jego
autora, jest oczywiĞcie bardziej lub mniej subiektywnym i uproszczonym modelem literatury. Gáównym kryterium towarzyszącym jego powstawaniu powinna
byü, wedáug mnie, myĞl o wkáadzie literatury polskiej do literatury Ğwiatowej.
Tak bywa, jeĪeli dany utwór przewyĪsza lub przynajmniej zbliĪa siĊ do poziomu
artystycznych, filozoficznych, ideowych wartoĞci utworów juĪ znajdujących siĊ
w skarbnicy literatury Ğwiatowej albo jeĪeli wnosi do literatury Ğwiatowej swój
znaczący wkáad, informując czytelnika, naleĪącego do innej kultury narodowej,
o Īyciu, przekonaniach, obyczajach i historii swego spoáeczeĔstwa i narodu.
Obraz obcojĊzycznej literatury zawsze róĪni siĊ od obrazu literatury ojczystej. Polonista rosyjski i polonista polski, rosyjski i polski czytelnik czytający te same polskie
teksty, mają róĪne kulturowe zaplecze, inne punkty widzenia. Zagraniczny czytelnik
dysponuje mniejszą iloĞcią tekstów, a w jego pamiĊci pozostaje znacznie mniej nazwisk i tytuáów z obszaru literatury innego kraju. W dodatku, poznawanie tekstów
174
Literatura polska w Ğwiecie. Tom III
z zasady zachodzi niejako w innym czasie, z opóĨnieniem, w innym historyczno-literackim kontekĞcie, co wywoáuje odmienne skojarzenia i odczucia. JednakĪe ten
nieuchronny dystans ma równoczeĞnie swoje zalety: pozwala wyraĨniej dostrzec
typologiĊ poszukiwaĔ estetycznych i wspólnoĞü problemów kulturowych. Spojrzenie
z „zewnątrz” dopeánia i koryguje niekiedy „domowe” oceny.
Produktywne jest, moim zdaniem, rozpatrzenie polskiego procesu literackiego
w spoáeczno-politycznym kontekĞcie (chociaĪ moĪliwe są i inne podejĞcia), poniewaĪ literatura jest czĊĞcią caáoĞciowego systemu kulturalnego i rozwija siĊ we
wzajemnym dziaáaniu z Īyciem spoáecznym.
W wieku XX Polska (i caáa Europa) doĞwiadczyáa takich wstrząsów, jak masowa zagáada ludzi w wyniku Ğwiatowych i lokalnych wojen, panowanie systemów
totalitarnych i fiasko eksperymentu historycznego, którym byáa budowa socjalizmu w ZSRR i krajach tak zwanego „obozu socjalistycznego”. WáaĞnie ze stosunkiem do tych wstrząsów, z refleksji nad gáównym problemem humanizmu –
miejscem czáowieka w historii, w spoáeczeĔstwie – związane są przede wszystkim losy literatur w wieku XX, w tym takĪe polskiej.
W ciągu caáego wieku XX rewidowano pojĊcie istoty, przeznaczenia, form
i funkcji kultury w stronĊ zwiĊkszenia jej autonomii w sferze dziaáalnoĞci ludzkiej. Utwór artystyczny rozpatrywany byá jako specyficzny Ğwiat, w którym najwaĪniejsze jest nie opisanie zjawisk Īycia, lecz wykrycie jego podstawowych
praw za pomocą róĪnorakich Ğrodków wyrazu, deformujących czĊsto pospolity odbiór rzeczywistoĞci. Subiektywne doĞwiadczenie Īyciowe jednostki staáo siĊ jednym
z gáównych tematycznych i estetycznych paradygmatów sztuki w wieku XX, która
poczĊáa z sukcesem konkurowaü z tradycyjnym mimetycznym przedstawieniem
Īycia „w formach samego Īycia”, modyfikowaü je, zmieniaü „punkt widzenia”.
Rozpatrzenie literatury polskiej XX w. zaczynam w ksiąĪce od koĔca XIX w.,
od Máodej Polski. WáaĞnie wtedy, jak udowodniá Kazimierz Wyka, zacząá
ksztaátowaü siĊ nowy typ literatury, wolnej od spadku epoki rozbiorów – od zobowiązaĔ politycznych. MoĪna wiĊc powiedzieü, Īe XX wiek w literaturze polskiej zaczyna siĊ w koĔcu XIX wieku. Wówczas to wyszáy w druku pierwsze
tomy poetyckie Jana Kasprowicza i Kazimierza Przerwy Tetmajera oraz deklaracje estetyczne Stanisáawa Przybyszewskiego i Zenona Przesmyckiego.
OczywiĞcie, kaĪda periodyzacja jest umowna. Jest to ingerencja historyka literatury w trwaáy proces literacki. PrzyjĊta przeze mnie periodyzacja: 1890–1918 –
literatura Polski pod zaborami; 1918–1939 – literatura Polski niepodlegáej
w miĊdzywojniu; 1939–1945 – czas wojny; 1945–1956 – pierwsze dziesiĊciolecie powojenne; 1956–1968 – od „odwilĪy” do czasów zastoju, które zaczĊáy siĊ
od zdáawienia przez wojska Ukáadu Warszawskiego praskiej wiosny; 1968–1989
– peána sprzecznoĞci epoka zakoĔczona odzyskaniem przez kraje obozu sowieckiego, w tym i Polski, niepodlegáoĞci; lata 90. – Polska w czasach transformacji.
WIKTOR CHORIEW: Najnowsze rosyjskie studia nad polską literaturą XX wieku
175
Periodyzacja ta zgadza siĊ z podstawowymi etapami historii spoáecznej, pozwala
wytáumaczyü wiele waĪnych prawidáowoĞci w rozwoju literatury, lecz, jak kaĪda
inna, ma swoje wady. Jedną z nich jest to, Īe twórczoĞü poszczególnych pisarzy
omawia siĊ na kaĪdym z „etapów”. Ale idealnego wyjĞcia z sytuacji nie ma, alternatywą takiej decyzji byáby cykl portretów monograficznych, który z kolei nie
pozwala przeĞledziü rozwoju literatury w jej caáoksztaácie.
ZdajĊ sobie sprawĊ, Īe historia moĪe zmieniü zaproponowaną w ksiąĪce hierarchiĊ wartoĞci, autorów i dzieá. Nasze dąĪenie do obiektywizmu staje w sprzecznoĞci z naszym nieuniknionym subiektywizmem. Ale nie znaczy to, Īe nie powinniĞmy wypowiadaü naszych opinii. Niech nastĊpne pokolenia ocenią XX wiek
inaczej, bardziej obiektywnie. MyĞlĊ jednak, Īe – uwzglĊdniając wszelkie przybliĪenia i subiektywizm towarzyszący budowaniu hierarchii zgodnie z „gorącymi Ğladami”
dopiero co minionego wieku – próba uchwycenia okreĞlonych tendencji rozwoju
literatury, pojmowanej jako jeden z gáównych jĊzyków intelektualnych, ma dla
formowania stosunku rosyjskiego czytelnika do Polski i jej kultury gáĊboki sens.
ɂɪɢɧɚ Ⱥɞɟɥɴɝɟɣɦ,
ɉɨɷɬɢɤɚ »ɩɪɨɦɟɠɭɬɤɚ«: ɦɨɥɨɞɚɹ ɩɨɥɶɫɤɚɹ ɩɪɨɡɚ ɩɨɫɥɟ 1989 ɝɨɞɚ.
Ɉɬɜ. ɪɟɞ. ȼ.Ⱥ. ɏɨɪɟɜ, Ɇ.: ɂɧɞɪɢɤ, 2005, 544 ɫ.6
Autorka tej ksiąĪki poddaáa analizie 126 najbardziej reprezentatywnych utworów 47 máodych polskich prozaików lat 90. WaĪną zasadą tej analizy jest rozpatrzenie tych dzieá jako wspólnej przestrzeni tekstów. KaĪdy z autorów stanowi
indywidualnoĞü, lecz jednoczeĞnie powiązany jest przez typologiczne podobieĔstwo z innymi przedstawicielami „máodej” czy teĪ „nowej” literatury jako znaczącego zjawiska w caáoĞci. Spojrzenie na máodą prozĊ lat 90. jako na swego
rodzaju wspólny masyw tekstów, oddziaáujący na ĞwiadomoĞü czytelników
i krytyków bez uwzglĊdnienia hierarchii poziomu artystycznego utworów pozwala zobaczyü we wspóáczesnym procesie literackim logikĊ ksztaátowania siĊ
nowej ĞwiadomoĞci artystycznej. W ksiąĪce autorka przekonująco pokazaáa, Īe
máoda proza usiáuje wypracowaü jĊzyk „adekwatny do przeĪywanych czasów”.
W literaturze rozumianej jako nieprzerwanie rozwijający siĊ i samoodnawiający jĊzyk intelektualny, udowadnia autorka, nie ma zaáamaĔ ani impasów, które
powstają w ĞwiadomoĞci ludzi tworzących albo odbierających literaturĊ. W ciągáoĞci procesu literackiego przeáom w literaturze trzeba rozpatrywaü jako czas
„miĊdzy”, jako stadium poĞrednie, kiedy w formach jĊzyka artystycznego zaczyna siĊ aktywne przyzwyczajenie do nowych pojĊü i wyobraĪeĔ, dotyczących
urządzenia Ğwiata, ich przeĪycie estetyczne i psychologiczne.
Podstawową cechą poetyki máodej prozy wg Adelgejm jest problem samopo6
I. Adelgejm, Poetika „promieĪutka”: moáodaja polskaja proza posle 1989 goda, Moskwa, Indryk,
2005, 544 s.
176
Literatura polska w Ğwiecie. Tom III
znania autorów i związane z tym innowacje w przekazie samoidentyfikacji jednostki i psychologii bohatera.
Autorka przeanalizowaáa znaki wspólnoty, jednoczące debiutantów 90. lat. Pojawiają siĊ one np. w sferze tematycznej – są to realia postsocjalistycznej rzeczywistoĞci, kontrasty wspóáczesnego polskiego Īycia, czas i przestrzeĔ, w których rodzi siĊ
nowa ideologia, Ğwiat rzeczy jako temat i problem máodej prozy. Są to równieĪ inne
wspólne poszukiwania tematyczne i artystyczne máodych prozaików, Ğwiadczące
o nowej sytuacji w literaturze. NaleĪą do nich, rozpowszechnione w tej prozie, senne
motywy, zainteresowanie biologicznymi przejawami Īycia czáowieka itd.
Inne znaki wspólnoty stanowią: idea fikcyjnej przestrzeni literackiej, charakterystyczna dla tak zwanej „prozy maáej ojczyzny”, psychologiczny model odbioru rzeczywistoĞci (w rozdziale „PrzestrzeĔ i czas: na granicy wspólnego i osobistego”).
SpecyficznoĞü máodej prozy pokazana zostaáa i na innych páaszczyznach, jak
chwyty narracyjne, fragmentarycznoĞü tekstów i celowa ich literackoĞü, autobiografizm. W wielu tekstach autorka widzi podstawowe oznaki estetyki postmodernizmu w jego specyficznym polskim wariancie.
W sumie w pracy zostaáy wykryte róĪne warstwy skáadające siĊ na jĊzyk artystyczny nowej polskiej prozy, od której czytelnik ma prawo oczekiwaü nowych
znaczących osiągniĊü.
ȼɢɤɬɨɪɢɹ Ɍɢɯɨɦɢɪɨɜɚ,
ɉɨɥɶɫɤɚɹ ɩɪɨɡɚ ɨ ȼɬɨɪɨɣ ɦɢɪɨɜɨɣ ɜɨɣɧɟ ɜ ɫɨɰɢɨɤɭɥɶɬɭɪɧɨɦ ɤɨɧɬɟɤɫɬɟ 1989–2000,
Ɉɬɜ. ɪɟɞ. ȼ.Ⱥ. ɏɨɪɟɜ, Ɇɨɫɤɜɚ: ɂɧɫɥɚɜ, 2004, 210 ɫɬɪ.7
W centrum uwagi autorki staje fenomen polskiej prozy 90. lat poĞwiĊconej
wojnie. Nowe podejĞcia do tego tematu rozpatrywane są w związku ze specyfiką
sytuacji w zakresie Īycia spoáecznego i kulturalnego, która zaistniaáa w Polsce po
1989 r.: likwidacja cenzury i systemu paĔstwowej opieki i kontroli nad kulturą,
zasadnicze przemiany w dziaáalnoĞci wydawnictw i ich finansowaniu, przemiany
gustów czytelniczych pod wpáywem kultury masowej, zaleĪnoĞü literatury od
Ğrodków informacji masowej etc.
Na tym tle autorka analizuje ujĊcie wojennego tematu w nowej prozie w dwu
przede wszystkim krĊgach tematycznych: „Polska walcząca” i „Guáag”. Temat
guáagu polska krytyka literacka sáusznie traktuje jako czĊĞü tematu wojennego,
tak samo jak temat faszystowskich obozów. W obozach niemieckich i áagrach
radzieckich podczas wojny zginĊáy tysiące Polaków.
WojnĊ i jej skutki, jak Ğwietnie pokazuje Tichomirowa, nowe pokolenie prozaików
odbiera inaczej, aniĪeli ci, którzy bezpoĞrednio w niej uczestniczyli. Dotyczy to na
przykáad ujĊcia tematu utraconych po wojnie wschodnich kresów Polski, który
7
W. Tichomirowa, Polskaja proza o Wtoroj mirowoj wojnie w socjokulturnym kontekste 1989–
2000, Moskwa, Inslaw, 2004, 210 s.
WIKTOR CHORIEW: Najnowsze rosyjskie studia nad polską literaturą XX wieku
177
wczeĞniej praktycznie w ogóle nie byá poruszany w literaturze. NowoĞcią staá siĊ
równieĪ temat przyáączenia do Polski cudzych przed wojną ziem zachodnich
i związanych z tym tragicznych losów polskich Niemców. A takĪe sposób widzenia wojny przez polskich emigrantów.
Autorka przytacza oceny tej prozy dokonywane przez polską krytykĊ literacką,
dając czytelnikowi rosyjskiemu obraz „wewnĊtrznego” oswojenia problemów
związanych z wojną. Lecz nie stroni ona od wáasnych ocen, powoáując siĊ m.in.
na rosyjskie doĞwiadczenia, co poszerza pole widzenia i wzbogaca treĞü ksiąĪki.
ȼɥɚɞɢɦɢɪ Ȼɪɢɬɚɧɢɲɫɤɢɣ,
Ɋɟɱɶ ɉɨɫɩɨɥɢɬɚɹ ɩɨɷɬɨɜ. Ɉɱɟɪɤɢ ɢ ɫɬɚɬɶɢ,
ɋɚɧɤɬ-ɉɟɬɟɪɛɭɪɝ: Ⱥɥɟɬɟɣɹ, 2005, 540 ɫ.8
„Polska ujawniáa mi siĊ gáosem poezji”. To zdanie Piotra Wiaziemskiego jako
epigraf do ksiąĪki Britaniszskiego Ğwietnie oddaje odbiór Polski poprzez polską
poezjĊ, której wáaĞnie Britaniszski jest najlepszym znawcą w Rosji. Robi wraĪenie skala badaĔ tej poezji. Britaniszski pisze o Kochanowskim i polskim baroku,
o Staffie, Iwaszkiewiczu, Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej, Iááakowiczównie, Miáoszu,
RóĪewiczu, Herbercie, Szymborskiej, Przybosiu, Wirpszy, ĝwirszczyĔskiej, Woroszylskim, Lecu, MiĊdzyrzeckim, Hartwig, Grochowiaku, Harasymowiczu, PoĞwiatowskiej, J.M. Rymkiewiczu, a takĪe o mniej spopularyzowanych w Polsce Sáobodniku, Huszczy, OĪogu, Jachimowiczu, o Kornhauserze i Zagajewskim, o poetach-krytykach àukasiewiczu i Balcerzanie i in. Jego sądy czĊsto odbiegają od przyjĊtych. Np. pisze o Janie Bolesáawie OĪogu: „Gdyby OĪóg byá poetą nie polskim,
a na przykáad latynoamerykaĔskim, niewykluczone, Īe dostaáby NagrodĊ Nobla”.
Trzeba zaznaczyü, Īe wáaĞnie Britaniszski zapoznaá czytelnika rosyjskiego
z wieloma polskimi poetami. Sensacją byá jego artykuá Wprowadzenie w Miáosza
na áamach czasopisma „Woprosy literatury” w 1991 r., który zostaá przedrukowany w omawianej ksiąĪce obok czterech innych. Britaniszski przetáumaczyá mnóstwo wierszy Miáosza i jego ksiąĪkĊ Zniewolony umysá (2003).
TwórczoĞü Herberta teĪ przyjĊáa siĊ u nas dziĊki Britaniszskiemu, który piĊknie
przetáumaczyá tysiące wersów poety, w omawianej zaĞ ksiąĪce zamieĞciá cztery
wnikliwe eseje o poezji Herberta.
ȼɥɚɞɢɦɢɪ Ȼɪɢɬɚɧɢɲɫɤɢɣ,
ɉɨɷɡɢɹ ɢ ɉɨɥɶɲɚ. ɉɭɬɟɲɟɫɬɜɢɟ ɞɥɢɧɨɣ ɩɨɥɠɢɡɧɢ,
Ɇɨɫɤɜɚ: Ⱥɝɪɚɮ, 2007, 656 ɫ.9
Inny charakter ma ksiąĪka Britaniszskiego Poezja i Polska. Jest to swego rodzaju „krytyka autobiograficzna”. Obserwacje krytyczno-literackie i rozwaĪania
8
9
W. Britaniszskij, Recz Pospolitaja poetow. Oczerki i statji, Sankt-Peterburg, Aleteja, 2005, 540 s.
W. Britaniszskij, Poezija i Polsza. Putjeszestwije dlinoj poáĪizni, Moskwa, Agraf, 2007, 656 s.
178
Literatura polska w Ğwiecie. Tom III
teoretyczne i historycznoliterackie są tu zamkniĊte w autobiograficznych ramach.
Osią narracyjną ksiąĪki są wyjazdy autora do Polski w róĪnych latach, jego liczne
spotkania z polskimi pisarzami, czytanie polskich ksiąĪek, szczególnie poetyckich. Przez te podróĪe do Polski, bezpoĞrednie i intelektualne, przez zauroczenie
poezją polską autor odkrywa dla siebie i czytelników PolskĊ i polskoĞü.
Szczególną uwagĊ zwraca autor na twórczoĞü bliskich sobie poetów i táumaczy
– Woroszylskiego, Sáobodnika, ĝpiewaka, KamieĔską, Herberta, WirpszĊ, Litwiniuka, Waczkowa i wielu innych. Wspomnienia o spotkaniach z polskimi literatami, rozwaĪania nad ich twórczoĞcią, fragmenty ich listów przedstawione są na
szerokim tle polskiego Īycia spoáecznego i kulturalnego drugiej poáowy XX wieku, w tym takich wydarzeĔ, jak paĨdziernik roku 1956, marzec roku 1968, grudniowe protesty robotników na WybrzeĪu w roku 1970, powstanie spoáecznego
ruchu „SolidarnoĞü” i wprowadzenie stanu wojennego.
KsiąĪka Britaniszskiego to intelektualna biografia jej autora, która odzwierciedla waĪniejsze elementy biografii jego pokolenia, w tym zachwyt niezáomnym
polskim duchem wolnoĞci i polską kulturą. „Najpierw – pisze autor – Polska byáa
dla nas oknem na wolnoĞü, ciągiem dalszym tej odwilĪy, która koĔczyáa siĊ wewnątrz, w Rosji. PóĨniej Polska byáa dla nas oknem na EuropĊ. Czasami oknem
na wolnoĞü i na EuropĊ jednoczeĞnie. Lecz wczeĞniej czy póĨniej dla wielu z nas
Polska stawaáa siĊ oknem na samą siebie, oknem na PolskĊ, na polską kulturĊ,
jedną z najbardziej podstawowych, wielowiekowych kultur europejskich i wybitnie wspóáczesną, jaskrawo kwitnącą kulturĊ XX wieku”10.
Chciaábym jeszcze wskazaü na kilka ksiąĪek, przygotowanych przez Instytut
Sáowianoznawstwa Rosyjskiej Akademii Nauk we wspóápracy z Instytutem BadaĔ Literackich Polskiej Akademii Nauk w ramach wspólnego projektu „Polska –
Rosja. Wzajemne widzenie w literaturze i kulturze”. Studia nad literaturą w tym
projekcie zorientowane są na badania ĞwiadomoĞci kulturalnej, utrwalonej
w tekstach literackich, na rozpatrywanie powiązaĔ kulturalnych jako dialogu
kultur etnicznych, wykrycie prawdziwych i faászywych wyobraĪeĔ o Īyciu naszych narodów, stereotypów i uprzedzeĔ, funkcjonujących w ĞwiadomoĞci spoáecznej, ustalenie ich genezy i rozwoju, ich roli spoáecznej i funkcji estetycznej
w utworze artystycznym.
Opisanie wizerunku „innego” w tekstach literackich w kaĪdej nowej epoce historycznej – przy caáej trwaáoĞci i ĪywotnoĞci uksztaátowanych stereotypów – jest
waĪnym problemem naukowym, chociaĪby dlatego, Īe zachodzi staáa pulsacja
napiĊcia miĊdzy tradycyjnymi ustaleniami i ich rozmyciem lub wzbogaceniem
przez nowe fakty historyczne i nowe uĞwiadomienie faktów znanych. ĝwiadectwa literackie czĊsto są paradoksalne: z jednej strony literatura transliteruje ste10
TamĪe, s. 95.
WIKTOR CHORIEW: Najnowsze rosyjskie studia nad polską literaturą XX wieku
179
reotypy, z drugiej – przezwyciĊĪa stereotypy uzurpujące sobie rolĊ zwierciadáa
ĞwiadomoĞci masowej.
Dotychczas ukazaáy siĊ nastĊpujące prace zbiorowe (wydane w Moskwie):
1. ɉɨɥɹɤɢ ɢ ɪɭɫɫɤɢɟ ɜ ɝɥɚɡɚɯ ɞɪɭɝ ɞɪɭɝɚ, 2000.
2. Ɋɨɫɫɢɹ – ɉɨɥɶɲɚ. Ɉɛɪɚɡɵ ɢ ɫɬɟɪɟɨɬɢɩɵ ɜ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɟ ɢ ɤɭɥɶɬɭɪɟ, 2002.
3. Ɇɢɮ ȿɜɪɨɩɵ ɜ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɟ ɢ ɤɭɥɶɬɭɪɟ Ɋɨɫɫɢɢ ɢ ɉɨɥɶɲɢ, 2004.
4. Ɍɜɨɪɱɟɫɬɜɨ ȼɢɬɨɥɶɞɚ Ƚɨɦɛɪɨɜɢɱɚ ɢ ɟɜɪɨɩɟɣɫɤɚɹ ɤɭɥɶɬɭɪɚ, 2006.
5. Ⱥɞɚɦ Ɇɢɰɤɟɜɢɱ ɢ ɩɨɥɶɫɤɢɣ ɪɨɦɚɧɬɢɡɦ ɜ ɪɭɫɫɤɨɣ ɤɭɥɶɬɭɪɟ, 2007.
6. Ɍɜɨɪɱɟɫɬɜɨ Ȼɨɥɟɫɥɚɜɚ ɉɪɭɫɚ ɢ ɟɝɨ ɫɜɹɡɢ ɫ ɪɭɫɫɤɨɣ ɤɭɥɶɬɭɪɨɣ, 2008.
7. Ɋɭɫɫɤɚɹ ɤɭɥɶɬɭɪɚ ɜ ɩɨɥɶɫɤɨɦ ɫɨɡɧɚɧɢɢ, 2009.
NadmieniĊ, Īe po piĊü osób z kaĪdej strony, polskiej i rosyjskiej, zostaáo za realizacjĊ tego wspólnego projektu wyróĪnionych nagrodą – srebrnym medalem
„Za wkáad w naukĊ” Polskiej i Rosyjskiej Akademii Nauk.
Prof. dr hab. Wiktor Choriew, zasáuĪony dziaáacz nauki Federacji Rosyjskiej, kierownik Dziaáu
Historii Literatur SáowiaĔskich w Instytucie Sáowianoznawstwa Rosyjskiej Akademii Nauk. Autor
ponad 300 publikacji naukowych z zakresu historii literatury polskiej i komparatystyki literackiej.
KsiąĪki: O literaturie narodnoj Polszy, Wáadisáaw Broniewskij, Stanowlenije socjalisticzeskoj literatury w Polsze, Polsza i poljaki gáazami russkich literatorow, Polskaja literatura XX wieka. 1890–
1990. Redaktor serii „Polska – Rosja. Wzajemne widzenie w literaturze i kulturze”. Táumacz (m.in.
Nienasycenie S.I. Witkiewicza).
W serii Literatura polska w Ğwiecie opublikowaá: Powojenna literatura polska w oczach rosyjskiego
polonisty (t. 1, Zagadnienia recepcji i odbioru).
RECENT RUSSIAN STUDIES OF
POLISH LITERATURE OF THE 20TH CENTURY
The author reviews recent, and, in his view, significant books on Polish literature by Russian specialists in Polish studies. The titles are as follows: Hore’v, Viktor Aleksandroviþ.
Pol’skaâ literatura XXI veka. Moskva, 2009, Adel'gejm, Irina Evgen’evna: Poètika "promežutka":
molodaâ pol'skaâ proza posle 1989 goda. Moskva, 2005, Tihomirova, Viktoriâ Âkovlevna: Pol’skaâ
proza o Vtoroj mirovoj vojne v sociokul’turnom prostranstve konca XX-naþala XXI vv. Moskva, 2005,
Britanišskij, Vladimir L’voviþ: Reþ’ Pospolitaâ poètov: oþerki i stat’i. S.-Peterburg, 2005, and Britanišskij, Vladimir L’voviþ: Poèziâ i Pol'ša: putešestvie dlinoj polizani. Moskva, 2007. The aim of the
authors is to interpret and popularize Polish 20th century literature in Russia and to define the paradigms to which Russian readers should have their attention drawn to fully grasp the history and contemporary life of the Polish nation with its traditions and customs, and in this way, to understand the
artistic originality and achievements of Polish writers.