Krzysztof Krasuski: Recepcja literatury polskiej na Słowacji.

KRZYSZTOF
KRASUSKI
RECEPCJA
LITERATURY POLSKIEJ
NA SàOWACJI
PREHISTORIA WZAJEMNYCH KONTAKTÓW LITERATURY POLSKIEJ Z JĉZYKIEM
i kulturą sáowacką siĊga pierwszej poáowy XIX wieku i okresu odrodzenia narodowego na Sáowacji. Terytorium to — podobnie jak polskie ziemie zaboru austriackiego — do 1918 roku (tj. do zakoĔczenia I wojny Ğwiatowej) byáo czĊĞcią
Austro-WĊgier. Budzicielami wáasnej ĞwiadomoĞci narodowej i jĊzykowej stali
siĊ na Sáowacji szturowcy, których przywódcą byá Lud Štur (1815—1856). Walcząc
z bardzo brutalną madziaryzacją swego kraju i narodu, szturowcy odwoáywali siĊ
do ideologii sáowianofilskiej, w której ramach duĪą popularnoĞü na Sáowacji zdobyáy utwory polskich romantyków, zwáaszcza ballady Adama Mickiewicza, oraz
ludoznawcza dziaáalnoĞü Zoriana Chodakowskiego, odwoáujące siĊ do folkloru
i skarbnicy kultury ludowej. Ten nurt w kulturze byá zawsze Īywy wĞród
w niewielkim stopniu zurbanizowanego spoáeczeĔstwa na ziemiach sáowackich.
Od poáowy XIX wieku historia notuje kontakty Sáowaków z wszechnicą jagielloĔską. Kraków naleĪaá obok miast niemieckich i Budapesztu do gáównych oĞrodków
zagranicznych studiów wielu pokoleĔ Sáowaków, równieĪ w XX wieku.
Po 1918 roku, po utworzeniu Czechosáowacji jako nowego paĔstwa i po otwarciu Uniwersytetu im. Jana Amosa KomeĔskiego w Bratysáawie, powstaáy instytucjonalne warunki do rozwoju wiedzy o literaturze polskiej oraz wymiany literackiej i naukowej w tej dziedzinie.
Jednym z pionierów polonistyki na Sáowacji byá doktor Uniwersytetu JagielloĔskiego Wáadysáaw Bobek, lektor jĊzyka polskiego na uniwersytecie w Bratysáawie. Jest on autorem wydanej w 1931 roku ksiąĪki Mickiewicz w literaturze
sáowackiej. Jeszcze przed II wojną Ğwiatową Bobek zdoáaá wyksztaáciü wielu
sáowackich polonistów, badaczy literatury polskiej i táumaczy, aktywnie dziaáających w okresie powojennym, m.in. takich jak Maria Babiaková-Bajová, Josef
Banský, doc. Jan Sedlak, Miroslava Vlachorská.
Niewątpliwą historyczną ciekawostką, ale i faktem kulturowym o niemaáym
znaczeniu dla ciągáoĞci i atrakcyjnoĞci oddziaáywania polskiej kultury i literatury
KRZYSZTOF KRASUSKI: Recepcja literatury polskiej na Sáowacji
83
na Sáowacji, byáo utrzymanie w okresie wojny (mimo Īe utworzonemu paĔstwu sáowackiemu narzucono sojusz z hitlerowskimi Niemcami) na uniwersytecie w Bratysáawie wykáadów na temat literatury polskiej. Jak podają Ĩródáa tej uczelni, byáa
to zasáuga ówczesnego dziekana Wydziaáu Filologicznego prof. Jana Stanislava,
uprzednio studenta Uniwersytetu JagielloĔskiego i sáuchacza profesorów Tadeusza Lehra-SpáawiĔskiego, Jana Rozwadowskiego i Kazimierza Nitscha.
Po jaáowym dla rozwoju kultury okresie stalinizmu, od 1956 roku, zwáaszcza
w latach szeĞüdziesiątych, studia polonistyczne, a wkrótce potem i obecnoĞü
táumaczeĔ oraz recepcja polskiej literatury na Sáowacji, ulegáy znacznemu zdynamizowaniu. Nastąpiáo to po przybyciu na Uniwersytet KomeĔskiego Haliny
Janaszek-Ivaniþkovej. Studenci tamtejszej polonistyki zostali wciągniĊci do
dziaáalnoĞci przekáadowej, organizowano w miejscowym OĞrodku (dziĞ: Instytucie) Kultury Polskiej wieczory poezji Cypriana Kamila Norwida, Wáadysáawa
Broniewskiego, Krzysztofa Kamila BaczyĔskiego. Jako pokáosie tych inicjatyw
ukazaáy siĊ w Bratysáawie ksiąĪkowe edycje tych poetów. Sama Halina Ivaniþková
zostaáa autorką kompetentnych komentarzy do sáowackich przekáadów Marii
Dąbrowskiej, Marii Kuncewiczowej, Stanisáawa Dygata, Kazimierza Brandysa,
Sáawomira MroĪka, Józefa Ignacego Kraszewskiego, Marii Konopnickiej, Bolesáawa Prusa, Elizy Orzeszkowej, Henryka Sienkiewicza i Stefana ĩeromskiego.
Wychowankowie Ivaniþkovej, sáowaccy poloniĞci (np. Jozef Hvišþ, aktywny od lat
szeĞüdziesiątych do dziĞ), ale i inni literaturoznawcy (np. absolwent Uniwersytetu
Karola w Pradze, Pavol Winczer) w ramach rozpowszechnionych tam badaĔ komparatystycznych opublikowali szereg wartoĞciowych rozpraw, w których porównywali
polskie i sáowackie gatunki romantyczne (J. Hvišþ) oraz polskie i sáowackie poetyki
awangardowe. Przykáadowo, esej zamieszczony jako posáowie wyboru poezji Norwida P. Winczer zatytuáowaá Cyprian Norwid — poeta pogranicza epok i kultur. Chciaáoby siĊ powiedzieü: Polak lepiej by tego nie ująá. Podobnie celna byáa formuáa
P. Winczera charakteryzująca twórczoĞü Andrzeja KuĞniewicza: Próba Andrzeja
KuĞniewicza poáączenia nowoczesnoĞci z atrakcyjnoĞcią — to tytuá posáowia do
przekáadu Stanu niewaĪkoĞci pióra M. Machowskiej (Wydawnictwo Matran 1980).
W okresie tzw. realnego socjalizmu przekáady z literatury polskiej na jĊzyk
sáowacki (dotyczy to zresztą równieĪ sytuacji w innych krajach Ukáadu Warszawskiego), ich wybór i kolportaĪ zawsze miaáy znamiona konkretnego czasu historycznego oraz kontekstu politycznego. Jednak byáy równieĪ wyrazem wkraczania
do sáowackiego Īycia literackiego kolejnych generacji polskich pisarzy oraz táumaczy ich utworów, w sumie wzbogacających i modernizujących lokalną tradycjĊ
literacką. W odleglejszej przeszáoĞci w zakresie recepcji literatury polskiej na
Sáowacji nie byáa ona zbyt bogata.
W okresie dwudziestolecia miĊdzywojennego trudno mówiü o szerszej obecnoĞci literatury polskiej na ziemi sáowackiej. Nie sprzyjaáy temu miĊdzynarodowe
84
Literatura polska w Ğwiecie
napiĊcia polityczne, wzajemne pretensje o Zaolzie i wkroczenie tam wojsk polskich. Nawet czeska i sáowacka lewica nie byáy zbyt zorientowane na literaturĊ
polską. Poezja awangardowa nie przenikaáa do jĊzyka sáowackiego poprzez
wpáyw np. Awangardy Krakowskiej, lecz jako tzw. sáowacki nadrealizm bezpoĞrednio z Francji.
Po II wojnie Ğwiatowej, w ramach nowego ustroju politycznego, powstaáy, doĞü
paradoksalnie, obiektywnie lepsze warunki dla obecnoĞci literatury polskiej.
Wskutek zmian w polityce kulturalnej, jej centralizacji i ideologizacji preferowano
wydawanie táumaczeĔ utworów nienastawionych komercyjnie. Upolitycznienie
oficjalnej oferty wydawniczej polegaáo na absencji w niej pisarzy emigracyjnych
bądĨ teĪ podlegających ideologicznej cenzurze. KoniunkturĊ przeĪywaá w owym
okresie, a takĪe dáugo póĨniej temat wojenny, ale ograniczony do tematyki antyfaszystowskiej, okupacyjnej, obozowej, eksterminacyjnej oraz lewicowy ruch
oporu. Lansowanie tego repertuaru przez paĔstwo przebiegaáo podobnie we wszystkich krajach satelickich wobec ZSSR. W Sáowacji odegraáo ono szczególną rolĊ:
przeorientowaniu ulegáa spoáeczna ĞwiadomoĞü istnienia tzw. slovenskeho štatu.
Na terenie tuĪpowojennej Sáowacji wydawano rocznie 12 tytuáy ksiąĪkowe
polskiej poezji. Nie byáo to maáo w porównaniu z niedawną, przedwojenną przeszáoĞcią oraz ze wzglĊdu na ogólnie maáe moĪliwoĞci oficyn wydawniczych niewielkiego przecieĪ kraju. Reprezentatywna dla tego czasu jest antologia Polskie
wiersze (1949), opracowana przez Pavla Buriþaka, zawierająca liryki wojenne,
dotyczące okupacyjnego cierpienia i ogólnych idei humanizmu. W tym wyborze
nie znalazáy siĊ jeszcze wiersze Tadeusza RóĪewicza. Ale juĪ w latach nastĊpnych zaznaczyá siĊ wielki wpáyw poetyki autora Kartoteki.
WejĞcie do poezji sáowackiej po 1956 roku (analogicznie jak w Polsce tzw. pokolenia „WspóáczesnoĞci”) kolejnej generacji pisarzy wniosáo do niej nowe treĞci
oraz wymusiáo inne formy wyrazu. Upowszechnienie ich odbyáo siĊ takĪe pod znakiem recepcji nowoczesnych polskich poetów. Wpáyw liryki RóĪewicza najsilniej
zaznaczyá siĊ w twórczoĞci takich poetów, jak Miroslav Valek i Mikulaš Kovaþ.
Przekáady z literackiej polszczyzny na jĊzyk sáowacki trzeba widzieü jako element ksztaátowania przez poetów-táumaczy wáasnych warsztatów poetyckich.
Dokáadniejsza analiza treĞci i formy tych przekáadów, widziana w pewnym procesie czasowo-ewolucyjnym, záoĪyáaby siĊ na monografie jĊzyka poetyckiego
poszczególnych autorów. Przy okazji uwidacznia siĊ zjawisko inspiracji liryką
polską w twórczoĞci cudzoziemskich poetów, w tym przypadku — sáowackich.
Przykáadowo, znany i páodny poeta Vojtech Michalik parokrotnie powracaá do
przekáadania utworów Juliana Tuwima. W tomie V þase kvetov (1955) poszukiwaá
znamiennych dla tamtego okresu sugestii antyrilkowskich i antysymbolistycznych, toteĪ nic dziwnego, Īe w tomie tym dominowaá duch epiki i dygresyjnego
poematu Kwiaty polskie. W póĨniejszym, rozszerzonym wydaniu poezji Tuwima,
KRZYSZTOF KRASUSKI: Recepcja literatury polskiej na Sáowacji
85
zatytuáowanym Vzdialeny tiger, z 1977 roku nacisk poáoĪono na znaną Tuwimowską „magiĊ sáowną”, zawartą w wielu róĪnych gatunkach liryki. V. Michalik przeáoĪyá ponadto wybór aforyzmów Stanisáawa Jerzego Leca (1964) oraz tomik Wisáawy Szymborskiej Volanie na Yetiho (1966).
Z kolei inny znany sáowacki poeta z pokolenia debiutującego po 1956 roku Jan
Stacho staá siĊ táumaczem Konstantego Ildefonsa GaáczyĔskiego i wydaá Noþny
testament. W tytule tym oddaá klimat i melancholiĊ polskiego miáoĞnika Bacha.
Wpáyw GaáczyĔskiego Noctes aniniensis na poetykĊ J. Stacha jest ewidentny.
MoĪna stwierdziü, Īe wszystkie rozwiniĊte w drugiej poáowie ubiegáego wieku
w Polsce nurty poetyckie znalazáy swe odzwierciedlenie w translacjach sáowackich.
W tej grupie przekáadów wyróĪniá siĊ Vlastimil Kovalþik, który wraz z Jozefem
Hvišþem wydaá: Zbigniewa Herberta Hermes pies a hvezda (1966); Jerzego Harasymowicza Veža melancholie (1967); Stanisáawa Grochowiaka Vyzlickanie k spanku
(1970); Zbigniewa BieĔkowskiego Spektrum (1973); Tymoteusza Karpowicza Tažky
les (Trudny las — poezja lingwistyczna). TenĪe Vlastimil Kovalþik przygotowaá
dwujĊzyczny wybór poezji Wáadysáawa Broniewskiego ýerveny kalich (1976).
Innych dwudziestowiecznych klasyków polskiej poezji táumaczyá wybitny poeta
Pavol Horov. Najlepiej przeáoĪyá Leopolda Staffa, mniej udanie — Juliana Przybosia
i Mariana Jachimowicza, poza tym Mieczysáawa Jastruna i Jarosáawa Iwaszkiewicza.
Dorobek translatorski z polszczyzny powiĊkszyá Juraj Andriþik, táumacz utalentowany, czego dowodem są tomy jego przekáadów: Biela magia (1978) Krzysztofa
Kamila BaczyĔskiego oraz Luka (2000) Bolesáawa LeĞmiana. Przekáad najwybitniejszego polskiego poety XX wieku — na kaĪdy zresztą jĊzyk — to wielka rzecz. Notabene, moĪna zauwaĪyü, iĪ jĊzyk sáowacki jest wprost wymarzony do táumaczenia
poezji LeĞmiana dziĊki swej ĞpiewnoĞci, konkretnoĞci, balladowemu tonowi.
Dla uzupeánienia obrazu recepcji polskiej literatury na Sáowacji pora przejĞü do
twórczoĞci prozatorskiej. OczywiĞcie, obecni tu są pisarze z tradycyjnego kanonu
klasyków XIX wieku: Henryk Sienkiewicz, Bolesáaw Prus, Eliza Orzeszkowa.
W tym miejscu warto zauwaĪyü, iĪ w porównaniu z literaturą polską literatura
sáowacka i w ogóle tamtejsza kultura literacka zawsze byáa doĞü tradycjonalna,
tzn. w typie walterscotowskim. Stąd preferencja dzieá Henryka Sienkiewicza,
Popioáów Stefana ĩeromskiego, utworów Zofii Kossak-Szczuckiej, ale i trudniejszych w odbiorze powieĞci Teodora Parnickiego. Jego Koniec „Zgody Narodów”
miaá byü w zamyĞle wydawców impulsem rozwoju rodzimej prozy.
Do tuĪpowojennych priorytetów wydawniczych naleĪaáa polska literatura antywojenna, np. proza Jerzego Andrzejewskiego, Jana DobraczyĔskiego. W tym
czasie przekáady prozy polskiej poszerzaáy tematykĊ i poetykĊ sáowackich gatunków epickich.
ProblematykĊ deheroizacji i alienacji (kwestie typowe dla nowoczesnej, dwudziestowiecznej literatury Ğwiatowej) do kultury Sáowacji wniosáy táumaczenia
86
Literatura polska w Ğwiecie
prozy Tadeusza Borowskiego i Tadeusza RóĪewicza, ale równieĪ groteski Sáawomira MroĪka (jego utwory byáy táumaczone do 1968 roku, potem objĊte cenzurą) oraz ironiczna proza Stanisáawa Dygata. Zdaniem badaczy, m.in. P. Winczera,
nie moĪna wykluczyü wpáywu wymienionych dzieá na prozĊ Alfonsa Bednára,
Vladimira Minaþa i innych.
W ĞwiadomoĞci czytelników sáowackich zawsze obecni są polscy prozaicy
z kanonu: Jarosáaw Iwaszkiewicz, Maria Dąbrowska, Zofia Naákowska. DuĪe
nakáady osiągnĊli swego czasu Stanisáaw Lem, Andrzej KuĞniewicz, Maria Kuncewiczowa (Cudzinka; Tristan 1946), a nawet Michaá ChoromaĔski.
W 2001 roku ukazaáo siĊ táumaczenie Jozefa Hvišþa Biaáych nocy miáoĞci Gustawa Herlinga-GrudziĔskiego. Maáo to reprezentatywne! Z trudem toruje sobie
drogĊ do sáowackiego czytelnika Witold Gombrowicz przeáoĪono bodaj sztukĊ
Iwona, ksiĊĪniczka Burgunda oraz esej Przeciw poetom. Przeciąga siĊ wydanie
ksiąĪkowe poezji Czesáawa Miáosza, ukazaáy siĊ tylko eseje z tomu Ogród nauk.
Natomiast swego czasu, w latach siedemdziesiątych, hossĊ w táumaczeniach
przeĪywaá polski tzw. wiejski nurt prozy (por. np. w ZSRR Szukszyn, Wampiáow,
Zaáygin), reprezentowany przez prozĊ m.in. Juliana Kawalca, Tadeusza Nowaka,
Mariana Pilota, Wiesáawa MyĞliwskiego.
Sytuacja obecnoĞci literatury polskiej w obiegu czytelniczym na Sáowacji po
transformacji kulturowej jest interesująca, nieprzewidywalna, nierzadko paradoksalna. W poprzednim ustroju byáy niedogodnoĞci cenzuralne i preferencje ideologiczne. Z uznaniem naleĪy podkreĞliü konsekwencjĊ sáowackich wydawców
i táumaczy w udostĊpnianiu z reguáy najgáoĞniejszych dzieá literatury polskiej. Co
ciekawe, dokonywaáo siĊ to w toku swoistego wspóázawodnictwa z edytorami
czeskimi o to, kto pierwszy „rzuci” na rynek ksiĊgarski pozycjĊ wybranego pisarza polskiego — i dziaáo siĊ to z korzyĞcią dla recepcji naszej literatury.
Trzeba dodaü niebagatelną uwagĊ na temat badaĔ nad recepcją poloników literackich na Sáowacji (podobnie mogáo byü w byáej Jugosáawii). Niewątpliwie
sprzyjającą okolicznoĞcią dla odbioru polskiej literatury na Sáowacji byáa dwukulturowoĞü Czechosáowacji oraz funkcjonowanie do 1989 roku w tym kraju
dwóch jĊzyków i dwóch literatur. Przed 1989 rokiem (wiĊc do niedawna!) wiele
dzieá táumaczono równolegle na dwa jĊzyki (pokrewne: czeski i sáowacki), a táumaczenia te funkcjonowaáy (w krĊgu odbiorców — znawców) obok siebie, równolegle, z silnym wzajemnym przenikaniem, oczywiĞcie silniejszym na Sáowacji,
mniejszej o poáowĊ od Czech pod wzglĊdem liczby ludnoĞci i terytorium. Ta
specyfika literackiej recepcji warta jest osobnych badaĔ.
Po transformacjach ustrojowych w 1989 roku w obu krajach zmieniáy siĊ warunki mecenatu nad wzajemną wymianą kulturalną w zakresie literatury. DziĊki
wprawdzie rozdrobnionym, ale energicznym inicjatywom odpowiednich instytucji nie zamaráa obecnoĞü polskiej literatury po drugiej stronie Tatr, i to zarówno
KRZYSZTOF KRASUSKI: Recepcja literatury polskiej na Sáowacji
87
tej klasycznej, jak i tej najnowszej. Przykáadem dziaáaĔ na tym polu jest przekáad
(z 2000 roku) poezji Bolesáawa LeĞmiana, dokonany w kooperacji wydawniczej
stowarzyszenia „Studnia” dziaáającego przy Sáowackiej Akademii Nauk oraz
polskiego Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Z kolei w wyborze
i opracowaniu Dariusza Pawelca w przekáadzie Karola Chmela ukazaáa siĊ
w 2004 roku w Bratysáawie reprezentatywna antologia máodych poetów Ğląskich
z lat 19942003, zatytuáowana Mrtve body. A wczeĞniej w tej samej serii wyszáy
w Bratysáawie wybory wierszy Tadeusza RóĪewicza, Ewy Lipskiej, Marcina
ĝwietlickiego, Ryszarda Krynickiego, Jacka Podsiadáy i Józefa Barana. IloĞciowo
seria ta góruje nad translacjami poezji amerykaĔskiej, niemieckiej, serbskiej,
sáoweĔskiej, austriackiej, wĊgierskiej i in.