docA. Keplinger, Psychologiczne aspekty sostrzegania zagrożeń
download 
Reklamacja Transkrypt
A. Keplinger, Psychologiczne aspekty sostrzegania zagrożeń
ACTA UNIVERSITATIS WRATISLAVIENSIS No 3079 SOCJOLOGIA XLIV WROCŁAW 2008 ALICJA KEPLINGER Uniwersytet Wrocławski PSYCHOLOGICZNE ASPEKTY SPOSTRZEGANIA ZAGROŻEŃ BEZPIECZEŃSTWA NARODOWEGO Bezpieczeństwo narodowe to stan i proces umożliwiający normalny rozwój państwa – pomyślną realizację wszystkich jego celów – uzyskiwany zazwyczaj w wyniku zorganizowanej ochrony i obrony przed wszelkimi zagrożeniami militarnymi i niemilitarnymi, zewnętrznymi i wewnętrznymi, przy użyciu sił i środków pochodzących ze wszystkich dziedzin działalności państwa. Zapewnianie bezpieczeństwa przez państwo zależne jest przede wszystkim od charakteru, rozmiarów i natężenia zagrożeń dla chronionych wartości. Są to przedsięwzięcia podejmowane w ramach wewnętrznej funkcji państwa (wzmacnianie siły militarnej, gospodarczej, optymalizacja systemu społeczno-politycznego i stabilności politycznej) oraz w ramach funkcji zewnętrznej (poprawa stosunków z innymi krajami, członkostwo w organizacjach polityczno-wojskowych, kształtowanie środowiska bezpieczeństwa). W praktyce konieczne jest podejmowanie co najmniej kilku wybranych elementów z obu zakresów. Wbrew pozorom bezpieczeństwo państwa nie jest wartością, którą można osiągnąć i skupić się na realizacji innych celów. Jest to jedna z tych wartości, o które należy zabiegać w sposób ciągły – kształtować, modyfikować i adaptować stosownie do zmieniającej się sytuacji zewnętrznej i wewnętrznej. Bogusław Szlachcic1 z Departamentu Kadr i Szkolnictwa Wyższego MON podkreśla, że bezpieczeństwo, tak jak kilka innych zjawisk społecznych, trudno poszufladkować według działów administracji lub dziedzin życia państwowego. Wiele krajów, w tym Polska, traktuje bezpieczeństwo w sposób kompleksowy, uznając ważność czynników: politycznego, ekonomicznego, społecznego środowiska naturalnego oraz niezbywalnego wojskowego. W szeroko rozumianym systemie bezpieczeństwa państwa można wyróżnić ściśle skorelowane ze sobą na1 B. Szlachcic, Bezpieczeństwo narodowe jako źródło kreowania pokoju, Wydawnictwo Departamentu Kadr i Szkolnictwa Wyższego MON, Warszawa 2005, s. 2. druk_soc_XLIV.indd 177 2008-11-03 14:13:21 178 ALICJA KEPLINGER stępujące podsystemy bezpieczeństwa: politycznego (mającego na celu ochronę interesów państwa metodami politycznymi); gospodarczego (chroni rozwój gospodarczy); militarnego (zapewnia ochronę w wypadku konfliktu zbrojnego, wojny); publicznego (zapewnia porządek konstytucyjny, ochronę przed zjawiskami kryminogennymi, zagrożeniami środowiska); socjalnego (zapewnia podstawowe warunki do godnej egzystencji człowieka-obywatela). Interesująca jest perspektywa zbadania, w czym współcześni Polacy upatrują zagrożeń bezpieczeństwa narodowego? Które podsystemy bezpieczeństwa narodowego stanowią źródło społecznej troski? Jakie jest potoczne postrzeganie zagrożeń bezpieczeństwa narodowego? Znany amerykański psycholog George A. Kelly (1970)2 zakładał, że każda jednostka interpretuje siebie i otoczenie zgodnie z własnym zindywidualizowanym systemem kategorii poznawczych i emocjonalnych (konstruktów). Każdy człowiek jest badaczem, który doświadczając rzeczywistości, nieustannie tworzy własne teorie na jej temat. Jakie teorie na temat zagrożeń bezpieczeństwa narodowego tworzą współcześnie Polacy? Konstrukty osobiste są hierarchiczne, odzwierciedlają indywidualny system znaczeń, pozwalają badaczom kontrolować i przewidywać zjawiska (funkcja adaptacyjna), sprawiają, że potrafimy spostrzegać i nadawać sens całości doświadczeń i mamy poczucie sensu (funkcja integrująca). Społeczne i zadaniowe funkcjonowanie jednostki zależy od sposobu interpretowania przez nią rzeczywistości według zinternalizowanego i zindywidualizowanego systemu wartości. Badanie systemu kategorii poznawczych człowieka powinno umożliwić zrozumienie i przewidywanie jego funkcjonowania w określonych warunkach czy kontekstach społecznych3. Jednym z oczywistych, a zarazem ważnych w znaczeniu społecznym, kontekstów funkcjonowania społecznego jest problematyka bezpieczeństwa, w tym m.in. tematyka spostrzeganych jego zagrożeń. W psychologii mówi się o wiodącej randze poczucia bezpieczeństwa, np. Abraham Maslow4 – jeden z najważniejszych przedstawicieli nurtu psychologii humanistycznej – wyróżnił potrzebę bezpieczeństwa jako fundamentalną w hierarchii potrzeb człowieka. Deficyt, jakiekolwiek zachwianie na poziomie potrzeby bezpieczeństwa powoduje, że nie możemy się rozwijać i samorealizować. Stąd przyjęte kluczowe założenie, mówiące, że bezpieczeństwo narodowe jest jednym z priorytetów społecznych, a dbałość o nie wiąże się w obszarze systemu wartości np. z dobrem powszechnym czy też z etyką dobra powszechnego. Bezpieczeństwo, w tym bezpieczeństwo narodowe, jest istotnym atrybutem funkcjonowania każdego człowieka. Można opisać poznawczy sposób konstruowania obszaru rzeczywistości jednostki (czy grupy osób), jakim jest spostrzeganie 2 G.A. Kelly, A Brief Introduction to Personal Construct Theory, [w:] Perspectives in Personal Construct Theory, D. Bannister (ed.), Academic Press, London 1970, s. 107–120. 3 J. Czapiński, „Koło Shalita”. Kwestionariusz stylu spostrzegania, [w:] Materiały do nauczania psychologii, L. Wołoszynowa (red.), seria III, 1978, t. 3, s. 283–299. 4 A.H. Maslow, Motivation and Personality, II ed., Harper, New York 1970. Contents, III ed., Addison-Wesley, New York 1987, s. 37–45. druk_soc_XLIV.indd 178 2008-11-03 14:13:21 Psychologiczne aspekty spostrzegania zagrożeń 179 bezpieczeństwa narodowego. Każda jednostka spostrzega i interpretuje siebie i otoczenie zgodnie z własnym, zindywidualizowanym systemem kategorii (konstruktów) poznawczych i emocjonalnych. Społeczne i zadaniowe funkcjonowanie jednostki zależy od sposobu, w jaki interpretuje ona rzeczywistość Celem prezentowanych analiz i badań jest ilościowe oszacowanie stopnia strukturalizacji sposobu spostrzegania przez osoby badane wyodrębnionego obszaru rzeczywistości, którym jest bezpieczeństwo narodowe, oraz jakościowa analiza treści spostrzeżeń dokonana według wybranych psychologicznych kryteriów. PYTANIA BADAWCZE – Jak Polacy, a zwłaszcza polska młodzież spostrzegają problem zagrożeń bezpieczeństwa narodowego? – Jaki jest poziom strukturalizacji sposobu spostrzegania zagrożeń bezpieczeństwa narodowego wśród polskiej młodzieży? – Czego dowiadujemy się z analizy jakościowej treści spostrzeżeń zagrożeń bezpieczeństwa narodowego? METODA Ryc. 1. Koło Shalita druk_soc_XLIV.indd 179 2008-11-03 14:13:22 180 ALICJA KEPLINGER W badaniu zastosowano metodę niestandaryzowaną o szerokim zastosowaniu: Koło Shalita, czyli Kwestionariusz Stylu Spostrzegania (Perceptual Organization and Reduction Questionnaire)5. W metodzie tej osobom badanym stawia się otwarte pytanie. Nie ma tu limitu czasowego, choć najczęściej badani pracowali ok. 20 min. Koło Shalita dostarcza informacji o sposobie spostrzegania przez jednostki dowolnie wybranego obszaru rzeczywistości. Pozwala na ilościowe oszacowanie stopnia strukturalizacji sposobu spostrzegania wybranego obszaru rzeczywistości oraz na jakościową analizę treści tych spostrzeżeń. W prezentowanym badaniu wyjściowo sformułowano pytanie: „Jakie czynniki twoim zdaniem charakteryzują zagrożenia bezpieczeństwa narodowego?” REZULTATY BADAŃ Badanie było przeprowadzane w maju 2007 r. Wzięło w nim udział 221 osób, z czego 110 to kobiety, a 111 to mężczyźni, studenci studiów zaocznych licencjackich wrocławskich uczelni, mieszkańcy okolic Dolnego Śląska. Wiek osób badanych wyosił 19–48 lat, ze średnią wieku 23,83, odchyleniem standardowym 5,6. Analizy prezentowane są w aspekcie badania istotnych różnic występującymi między kobietami i mężczyznami. W pierwszej kolejności szukano odpowiedzi na pytanie: Jaki jest poziom strukturalizacji spostrzegania zagrożeń bezpieczeństwa narodowego wśród osób badanych – Polaków? W przypadku pierwszego kryterium analizy, jakim jest zróżnicowanie – liczba wymienionych przez badanego czynników, stwierdzono brak różnic między grupą kobiet i mężczyzn pod względem ilości wymienionych pojęć na temat zagrożeń bezpieczeństwa narodowego. Wymieniona przez osoby badane ilość pojęć waha się od 3 do 12 (maks.) ze średnią 6,26 i odchyleniem standardowym 2,14, co świadczy o umiarkowanie wysokim zróżnicowaniu pojęciowym badanego obszaru rzeczywistości, jakim jest spostrzeganie zagrożeń bezpieczeństwa narodowego. Następnym kryterium analizy ilościowej jest artykulacja – czyli zakres rang przypisanych wyróżnionym w Kole Shalita czynnikom. Twórca tej metody Ben Shalit zakładał, że ludzie mogą, a nawet potrzebują rangować wyróżnione przez siebie czynniki według subiektywnego kryterium ich ważności, większego znaczenia dla omawianego i analizowanego obszaru funkcjonowania jednostki. W prowadzonych analizach stwierdzono brak różnic pomiędzy grupą kobiet i mężczyzn pod względem ilości przypisanych rang. Wymieniona przez osoby badane ilość rang waha się od 1 do 12 ze średnią 5,93 i odchyleniem standardowym 2,03. Pozwala to wyciągnąć wniosek o raczej wysokim poziomie artykulacji 5 druk_soc_XLIV.indd 180 J. Czapiński, op. cit. 2008-11-03 14:13:22 Psychologiczne aspekty spostrzegania zagrożeń 181 problematyki badanego obszaru funkcjonowania społecznego. Może to stanowić przesłankę do wniosku o dobrym przystosowaniu osób badanych w analizowanej sferze życia, o adekwatnych adaptacyjnie potocznych spostrzeżeniach na temat zagrożeń bezpieczeństwa narodowego. Po zakończeniu rangowania prosi się badanych o ocenę każdego czynnika na pięciostopniowej skali wartościującej, czy i w jakiej mierze jest on pozytywny (przyjemny, dobry) bądź negatywny (nieprzyjemny, zły). W ten sposób można określić ładunek afektywny, charakteryzujący wyróżnione przez badanych czynniki składające się na spostrzegane zagrożenia bezpieczeństwa narodowego. Po dokonaniu analiz stwierdzono, że istnieją statystycznie istotne różnice pomiędzy grupą kobiet i mężczyzn pod względem ilości przypisanych negatywnych znaków wartościujących wyróżnionym czynnikom, składającym się na spostrzegane zagrożenia bezpieczeństwa narodowego. Kobiety (średnia 8,07, średnia ranga 119,03) istotnie częściej przypisywały więcej oznaczeń negatywnych niż mężczyźni (średnia 7,14, średnia ranga 103,04, p. 06), biorąc pod uwagę również wynik oznaczający liczbę przypisywanych znaków plus (gdzie kobiety również więcej, choć nieistotnie statystycznie, zaznaczyły plusów), można przypuszczać, że oznacza to nie tyle bardziej negatywny u kobiet obraz bezpieczeństwa narodowego, ile raczej bardziej emocjonalny do niego stosunek. Niemniej jednak w globalnej analizie danych ilościowych znacznie więcej pojawiało się odpowiedzi, które zostały ocenione umiarkowanie negatywnie. Świadczy o tym zmierzony indeks inklinacji wartościującej (w badanej grupie najniższy osiągnięty wynik to -14 najwyższy 1,7, średnia -3,24 i odchylenie standardowe 1,68), który wskazuje na to, że problematyka zagrożeń bezpieczeństwa narodowego co najwyżej na umiarkowanie wysokim poziomie motywuje badanych, nie stanowi dla nich nadmiernie emocjonującego problemu. Dotyczy to zarówno badanych kobiet, jak i mężczyzn. Kolejne kluczowe pytanie badawcze „Czego dowiadujemy się z analizy jakościowej treści spostrzeżeń zagrożeń bezpieczeństwa narodowego?” dostarczyło wielu ciekawych danych, pozwalających na jeszcze lepsze poznanie specyfiki polskiego potocznego spostrzegania zagrożeń bezpieczeństwa narodowego. Rycina 2 stanowi listę osiemnastu najczęściej wskazywanych przez osoby badane zagrożeń bezpieczeństwa narodowego. Należy dodać, że listę skategoryzowanych zagrożeń bezpieczeństwa narodowego wyłoniono, sięgając do opinii kompetentnych sędziów, którzy mieli do przeanalizowania i uporządkowania ponad 1500 indywidualnych wypowiedzi. Największą ogólną frekwencję wskazań u osób badanych uzyskały następujące zagrożenia bezpieczeństwa narodowego: 1) katastrofy naturalne, 2) patologie społeczne, 3) działania wojenne, 4) gospodarka, 5) działania terrorystyczne. Można uznać, że jest to pięć najczęściej obecnie spostrzeganych i zarazem wskazywanych źródeł zagrożeń bezpieczeństwa narodowego w opinii badanych Polaków. Tego dziś najbardziej obawiają się Polacy. Poza tym badani wyróżnili kolejne druk_soc_XLIV.indd 181 2008-11-03 14:13:22 182 ALICJA KEPLINGER zagrożenia bezpieczeństwa narodowego, takie jak: polityka i polityka zagraniczna, nauka, polityka wewnętrzna, administracja, postawy, problemy emocjonalne, konflikty, edukacja, inne nie wymienione osobno zagrożenia, religia, konkretne osoby (wskazywane z nazwiska, znane z działalności publicznej, np. politycy), edukacja obywatelska. W tabeli zebrano przykładowe indywidualne wypowiedzi – opisy, które pozwoliły na klasyfikację i wyłonienie najczęściej spostrzeganych i wskazywanych kategorii źródeł zagrożeń bezpieczeństwa narodowego. Ryc. 2. Zagrożenia bezpieczeństwa narodowego najczęściej spostrzegane przez osoby badane Ryc. 3. Największe spostrzegane zagrożenia bezpieczeństwa narodowego druk_soc_XLIV.indd 182 2008-11-03 14:13:22 Psychologiczne aspekty spostrzegania zagrożeń 183 Tabela. Skategoryzowane źródła spostrzeganych zagrożeń bezpieczeństwa narodowego i ich przykładowe opisy, cytowane z ankiet Kategoria Przykład 1. Katastrofy naturalne epidemie, kataklizmy, powodzie, huragany, trzęsienie ziemi, choroby, ptasia grypa, dziura ozonowa, ocieplenie klimatu, klęski żywiołowe, tajfuny, zanieczyszczenie środowiska, globalne ocieplenie, katastrofy, masowa zagłada, wichury, wyczerpanie zapasów energii, anomalie, brak wałów powodziowych, brak surowców naturalnych, epidemie i choroby biologiczne, epidemia nieznanego wirusa, kataklizmy spowodowane działalnością człowieka, meteor Armageddon, zanieczyszczenia wody, wyniszczenie fauny i flory, susza, wybuchy wulkanów, choroba wściekłych krów, dewastacja środowiska naturalnego 2. Patologie społeczne bezrobocie, emigracja, korupcja, przestępczość, rasizm, alkoholizm, brak pracy, brak tolerancji, emigracja młodego pokolenia, narkotyki, wzrost przestępczości, przemoc, mafia, kradzieże, uzależnienia, agresja, przemoc, bieda, fanatyzm religijny, nierówność społeczna, sekty, brak równości obywatelskiej, głód, ubóstwo, negatywne stosunki z sąsiadami, mała skuteczność policji w zwalczaniu przestępczości, nałogi, nikotynizm, znieczulica społeczeństwa, aborcja, zła resocjalizacja, analfabetyzm, bezkarność, bezprawie, brak perspektyw do życia, brak pomocy, brak poszanowania drugiej osoby, brak perspektyw na życie, brak żywności, demoralizacja młodzieży, emigracja osób wykształconych, korupcja w rządzie, kłamstwa, starzenie się społeczeństwa, korupcja w polskiej piłce, morderstwa, złodziejstwo polityków, nieodpowiedni system karny, seksualność (gwałty), przemoc w rodzinie, patologia społeczeństwa, prostytucja, samowola, ruska mafia, rozboje, chuligaństwo, kradzieże 3. Działania wojenne naloty, atak lotniczy, wybuch atomowy, ataki państw sąsiednich, groźba wojny, wybuch wojny, zagłady nuklearne, atak lądowy, atak jądrowy, brak pokoju, broń, broń jądrowa, wojna biologiczna, IV wojna światowa, nalot bombowy, wojny religijne, zagrożenie wojną światową 4. Gospodarka inflacja, korupcja, krach giełdowy, krach gospodarczy, kryzys gospodarczy, niskie zarobki, prywatyzacja, podatki, spadek stopy życiowej, wysokie ceny, brak koniunktury, wysokie podatki, brak rozwoju gospodarczego, roszczenia dla zwrotu majątków, bezpieczeństwo energetyczne, paliwowe, brak nośników energii, brak popytu, brak środków finansowych na rozwój i inwestycje w wojsku, brak surowców naturalnych, brak rozwiązań gospodarczych, firmy zagraniczne wchodzące na nasz rynek, postęp gospodarczy, wzrost inflacji, zamożność 5. Działania terrorystyczne terroryzm, ataki terrorystyczne, fanatyzm religijny, broń, agresja w życiu społecznym, terroryzm w szkole druk_soc_XLIV.indd 183 2008-11-03 14:13:22 184 ALICJA KEPLINGER Dokonując dalszych analiz, zastanawiano się, które z wyróżnionych kategorii uzyskiwały najczęściej pierwszą rangę, świadczącą o jej priorytetowej pozycji na tle pozostałych zagrożeń. Rycina 3 przedstawia obraz spostrzeganych zagrożeń bezpieczeństwa narodowego. Okazuje się, że do najpoważniejszych i najgroźniejszych w skutkach zagrożeń bezpieczeństwa narodowego badani Polacy zaliczają: 1) działania wojenne, 2) katastrofy naturalne, 3) działania terrorystyczne, 4) katastrofy naturalne i 5) patologie społeczne. Widzimy, że rangowanie pięciu najczęściej wskazywanych zagrożeń zmieniło ich kolejność. Porównanie średnich częstości występowania poszczególnych kategorii w grupach kobiet i mężczyzn dostarcza kilku ciekawych informacji na tematu potocznego obrazu spostrzeganych zagrożeń bezpieczeństwa narodowego. Porównania średnich dokonano za pomocą testu t-Studenta dla grup niezależnych, gdy spełnione były warunki o homogeniczności wariancji i normalności rozkładu lub testem U-Manna Whitneya, jeśli ten ostatni warunek nie był spełniony. Istotne statystycznie różnice pojawiły się w częstości występowania pojęć związanych z następującymi kategoriami: – działania wojenne – mężczyźni znacznie częściej wymieniali pojęcia związane z tą kategorią (średnio 1,1) w porównaniu z kobietami (średnio 0,8), t = 3,54, p = 0,00001; – gospodarka – mężczyźni znacznie częściej wymieniali pojęcia związane z tą kategorią (średnio 0,72) w porównaniu z kobietami (średnio 0,5), t = 2,16, p = 0,032; – katastrofy naturalne – kobiety znacznie częściej wymieniały pojęcia związane z tą kategorią (średnio 1,59) w porównaniu z mężczyznami (średnio 1,22), t = 2,53, p = 0,012; – patologie społeczne – kobiety znacznie częściej wymieniały pojęcia związane z tą kategorią (średnio 1,37) w porównaniu z mężczyznami (średnio 0,99), t = 2,21, p = 0,028. W pozostałych kategoriach nie stwierdzono różnic w częstościach występowania poszczególnych pojęć w grupie kobiet i mężczyzn. Wniosek, jaki się nasuwa, jest jednoznaczny – czego innego obawiają się mężczyźni i kobiety. W szeroko rozumianym systemie bezpieczeństwa państwa6 mężczyźni spostrzegają zagrożenia bezpieczeństwa narodowego przede wszystkim w podsystemie bezpieczeństwa militarnego (zapewnia ochronę w wypadku konfliktu zbrojnego, wojny) oraz gospodarczego (chroni rozwój gospodarczy). Natomiast w przypadku grupy kobiet źródła zagrożeń bezpieczeństwa narodowego usytuowane są w podsystemie tzw. bezpieczeństwa publicznego (zapewnia porządek konstytucyjny, ochronę przed zjawiskami kryminogennymi, zagrożeniami środowiska) i socjalnego (zapewnia podstawowe warunki do godnej egzystencji człowieka-obywatela). 6 druk_soc_XLIV.indd 184 B. Szlachcic, op. cit. 2008-11-03 14:13:22 Psychologiczne aspekty spostrzegania zagrożeń 185 Dotychczasowe metody analizy ujawniają pewien obraz spostrzeganych zagrożeń bezpieczeństwa narodowego, ale wciąż brakuje informacji na temat dominujących asocjacji, potocznie skojarzeń, społecznie dominujących tzw. konstruktów poznawczych7 na temat zagrożeń bezpieczeństwa narodowego. Szukając nieustannie odpowiedzi na pytanie: „Czego dowiadujemy się z analizy jakościowej treści spostrzeżeń zagrożeń bezpieczeństwa narodowego?” postanowiono sięgnąć po jedną z metod eksploracji danych, mianowicie po tzw. metodę koszykową, służącą do odkrywania asocjacji, przydatną do badania różnego rodzaju zależności. Metody te obejmują głównie odkrywanie zależności pomiędzy analizowanymi w dostępnej bazie danych obiektami. Takimi obiektami w prezentowanych badaniach są wyróżnione kategorie stanowiące tzw. kluczowe konstrukty poznawcze, wyłonione z wypowiedzi osób badanych na temat spostrzeganych zagrożeń bezpieczeństwa narodowego. Przeprowadzona analiza oprócz aspektu poznawczego ma również wymiar praktyczny. Stanowić będzie cenne źródło informacji o subiektywnie spostrzeganych zagrożeniach – problemach, deficytach, zachowaniach – i może być wykorzystana do szybkiego projektowania, aktualizowania i wdrażania skutecznych i trafnych strategii oddziaływań społecznych, edukacji obywatelskiej w sektorze społecznym. Analiza koszykowa8 jest pełną implementacją tzw. algorytmu wykrywania a priori („poszukiwania”) reguł powiązania np. typu: „klienci, którzy zamówili produkt A, często zamawiają produkt B lub C”, „pracownicy, którzy dobrze oceniają rozwiązanie X, również często narzekają na rozwiązanie Y, ale zadowala ich rozwiązanie Z”9. Prezentowane mapy skojarzeniowe odnoszą się do najliczniej wskazywanych kategorii pojęciowych budujących następujące konstrukty poznawcze: 1) katastrofy naturalne, 2) patologie społeczne, 3) działania wojenne, 4) gospodarka, 5) działania terrorystyczne. Liczby przy strzałkach oznaczają procentowy wskaźnik, w jakim wymienienie jednego pojęcia pociągało za sobą wymienienie drugiego. Kolejność występujących skojarzeń jest zgodna z kierunkiem strzałek. Odcienie szarości oznaczają wielkość współwystępowania: najciemniejszy – powyżej 20%, najjaśniejszy odcień szarości – 10–20%, pośredni (między wcześniej wyróżnionymi) odcień szarości – 5–10%. Należy zwrócić uwagę, że frekwencyjność spostrzeganych zagrożeń bezpieczeństwa narodowego ma związek z liczebnością występowania poszczególnych wskazań. I tak, jeśli ktoś spostrzega zagrożenie bezpieczeństwa 7 G.A. Kelly, The Psychology of Personal Constructs, vol. 1: A Theory of Personality, vol. 2: Clinical Diagnosis and Psychotherapy, Horton, New York 1955, s. 58–75. 8 J. Kurzawa, F. Wysocki, Wykorzystanie analizy koszykowej do identyfikacji zachowań konsumpcyjnych gospodarstw domowych w Polsce, on-line Journal of XVI Konferencja naukowa sekcji klasyfikacji i analizy danych pts.; www.science24.com. 9 E. Frank, C. Chui, I.H. Witten, Text Categorization Using Compression Models, In Proc. of the Data Compression Conference, http://citeseer.ist.psu.edu/frank00text.html. druk_soc_XLIV.indd 185 2008-11-03 14:13:22 186 ALICJA KEPLINGER narodowego przede wszystkim w katastrofach naturalnych (ryc. 4), to w drugiej kolejności, jako zagrażającą kojarzy problematykę patologii społecznych, a w trzeciej kolejności jako zagrażające spostrzega: politykę, działania wojenne, gospodarkę i działania terrorystyczne. Z wcześniejszych analiz wynika, że taki sposób spostrzegania zagrożeń bezpieczeństwa narodowego jest typowy dla ba- Ryc. 4. Mapa skojarzeniowa do konstruktu poznawczego „katastrofy naturalne” Ryc. 5. Mapa skojarzeniowa do konstruktu poznawczego „patologie społeczne” druk_soc_XLIV.indd 186 2008-11-03 14:13:23 Psychologiczne aspekty spostrzegania zagrożeń 187 danej grupy kobiet, podobnie zresztą jak i druga prezentowana mapa skojarzeń (ryc. 5). Osoby, które główne źródło zagrożeń bezpieczeństwa narodowego kojarzą z rozmaitymi przejawami patologii społecznej (ryc. 5), w drugiej kolejności wskazują na działania wojenne i politykę oraz działania terrorystyczne, a w trzeciej kolejności dopiero wskazują na gospodarcze i zależne od polityki zagranicznej źródła zagrożeń bezpieczeństwa narodowego. Osoby, które zagrożenia bezpieczeństwa narodowego kojarzą przede wszystkim z działaniami wojennymi (ryc. 6) w drugiej kolejności myślą i wskazują na katastrofy naturalne i patologie społeczne, a w trzeciej kolejności na działania terrorystyczne i problemy wynikające z funkcjonowania gospodarki. Uczestnicy badań, którzy głównie w problematyce gospodarczej (ryc. 7) lokują zagrożenia bezpieczeństwa narodowego, w drugiej kolejności wymieniają katastrofy naturalne i działania wojenne, a w trzeciej – patologie społeczne i działania terrorystyczne. Ryc. 6. Mapy skojarzeniowe do konstruktu poznawczego „działania wojenne” Ryc. 7. Mapa skojarzeniowa do konstruktu poznawczego „gospodarka” druk_soc_XLIV.indd 187 2008-11-03 14:13:23 188 ALICJA KEPLINGER Osoby badane, dla których wiodącym konstruktem poznawczym w skojarzeniach na temat zagrożeń bezpieczeństwa narodowego są działania terrorystyczne (ryc. 8), w drugiej kolejności wskazują na katastrofy naturalne i patologie społeczne, w trzeciej na działania wojenne, a dopiero w ostatniej kolejności spostrzegają uwarunkowania związane z funkcjonowaniem gospodarki czy polityki. Trzy ostatnie mapy skojarzeń wydają się odzwierciedlać męski punkt widzenia na temat spostrzegania (konstruktów poznawczych) zagrożeń bezpieczeństwa narodowego Ryc. 8. Mapy skojarzeniowe do konstruktu poznawczego „działania terrorystyczne” ZAMIAST ZAKOŃCZENIA Prezentowane badania pokazują, że osoby badane reprezentują raczej zróżnicowany obraz spostrzeganych zagrożeń bezpieczeństwa narodowego (o czym świadczyć może niski indeks redukcji .21<.08;1>). Jednak ta problematyka nie jest obszarem, który obecnie mocno angażowałby i emocjonował badanych Polaków. Badanie poziomu zaangażowania emocjonalnego odnośnie do omawianej sfery funkcjonowania odznaczają się raczej niskim poziomem u mężczyzn, a u kobiet umiarkowanie wysokim. W dobie licznych wojen i niepokojów społecznych, pojawiających się w świecie, Polacy nie myślą zbyt wiele na ten temat, nie jest to temat najbardziej emocjonalnie aktualizowany przez badane osoby. Kobiety i mężczyźni biorący udział w badaniach źródła zagrożenia bezpieczeństwa narodowego i odpowiedzialność za zaistniałe zagrożenia lokują w odmiennych konstruktach poznawczych. Dla kobiet są to przede wszystkim katastrofy naturalne i patologie społeczne, a dla mężczyzn działania wojenne i funkcjonowanie gospodarki. Można wyróżnić i opisać tzw. mapy skojarzeniowe na temat problematyki spostrzegania zagrożeń bezpieczeństwa narodowego. Zaprezentowano druk_soc_XLIV.indd 188 2008-11-03 14:13:23 Psychologiczne aspekty spostrzegania zagrożeń 189 pięć map skojarzeniowych, odnoszących się do pięciu najczęściej wymienianych przez uczestników badań zagrożeń bezpieczeństwa narodowego. Zagrożenia bezpieczeństwa narodowego najczęściej spostrzegane i wskazywane przez osoby badane to: katastrofy naturalne i patologie społeczne, działania wojenne, gospodarka, działania terrorystyczne. Działania wojenne, terrorystyczne i gospodarka kojarzą się najczęściej i blisko z katastrofami naturalnymi i patologią społeczną. Trudno nie zgodzić się z tezą mówiącą, że poczucie bezpieczeństwa narodowego jest czynnikiem istotnym dla kształtowania i realizacji dążeń do podnoszenia jakości życia. W Polsce mamy czas pokoju, czas wolny od bezpośrednich militarnych zagrożeń, dlatego naturalna wydaje się koncentracja troski o bezpieczeństwo narodowe na problematyce ekologii, dbałości o środowisko naturalne, o dobrą kondycję społeczną i rozwój społeczno-ekonomiczny – co jest typowe dla kobiecego punktu widzenia (tak bynajmniej wynika z prezentowanych badań). Na koniec można zadać pytanie, czy potrzebne jest nam badanie konstruktów poznawczych? Zdaniem Kelly’ego10 jest to potrzebne, ponieważ konstrukty osobiste spełniają niebagatelne dwie funkcje: pozwalają nam jako badaczom kontrolować i przewidywać zjawiska (funkcja adaptacyjna) oraz sprawiają, że stanowimy sensowną i mogącą nadawać sens całości (funkcja integrująca). Osobowość jest jego zdaniem systemem konstruktów osobistych, złożonych z konstruktów wszelakiego rodzaju (rdzennych, peryferycznych, zanurzonych itd.), wchodzących we wzajemne relacje i zorganizowanych w swoisty dla każdego z nas sposób. Kelly twierdzi, że aby zrozumieć drugą osobę, trzeba się czegoś dowiedzieć o jej konstruktach, o jej sposobie spostrzegania i interpretowania świata. Tym bardziej że, jego zdaniem, nie istnieje prawda absolutna i obiektywna, zjawiska bowiem mają określone znaczenie wyłącznie w związku ze specyficznymi sposobami ich konstruowania lub interpretowania przez daną osobę. Ludzie różnią się pod względem kontraktów osobistych, same konstrukty ulegają kontekstowym przemianom. Badanie konstruktów osobistych w sferze problematyki spostrzeganych zagrożeń bezpieczeństwa narodowego jest porównywalne do badania marketingowego. Celem jednego i drugiego jest określenie i przewidywanie potrzeb człowieka, zdefiniowanie obszarów deficytów wiedzy, niespełnionych emocji i zrealizowanych emocji, celów życiowych realizowanych oraz tych niezrealizowanych. Jak bardzo współcześnie brzmi dziś jedno z podstawowych założeń Kelly’ego11, mówiące, że każdy człowiek jest badaczem, który, doświadczając rzeczywistości, nieustannie tworzy własne teorie na jej temat. W związku z tym percepcja świata i siebie umiejscowionego w tym świecie jest równocześnie nadawaniem sensu rzeczywistości, jej interpretowaniem. Ten sposób tzw. intelektualnego aspektu spostrzegania prowadzi do kształtowania konstruktów osobistych m.in. na temat zagrożeń bezpieczeństwa narodowego, konstruktów wyznaczają10 L.A. Pervin, O.P. John, Osobowość. Teoria i badania, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2002, s. 407–466. 11 Ibidem. druk_soc_XLIV.indd 189 2008-11-03 14:13:23 190 ALICJA KEPLINGER cych model funkcjonowania społecznego jednostki w tej sferze aktywności, określający jej wartości i priorytety życiowe. BIBLIOGRAFIA Czapiński J., „Koło Shalita”. Kwestionariusz stylu spostrzegania, [w:] Materiały do nauczania psychologii, L. Wołoszynowa (red.), seria III, 1978, t. 3, s. 283–299. Czapiński J., Podatność na zaangażowanie a względna siła wpływu pozytywnych i negatywnych ocen własnych na zmianę postaw wobec znanych osób, „Studia Psychologiczne” 1980, 19, s. 21–32. Czapiński J., Zaangażowanie jako mechanizm rozwoju wartości podmiotowych, „Studia Psychologiczne” 1985, 23, s. 143–168. Frank E., Chui C., Witten I.H., Text Categorization Using Compression Models, In Proc. of the Data Compression Conference, http://citeseer.ist.psu.edu/frank00text.html. Kelly G.A., A Brief Introduction to Personal Construct Theory, [w:] Perspectives in Personal Construct Theory, D. Bannister (ed.), Academic Press, London 1979, s. 107–120. Kelly G.A., The Psychology of Personal Constructs, vol. 1: A Theory of Personality, vol. 2: Clinical Diagnosis and Psychotherapy, Horton, New York 1955, s. 58–75. Kurzawa J., Wysocki F., Wykorzystanie analizy koszykowej do identyfikacji zachowań konsumpcyjnych gospodarstw domowych w Polsce, on-line Journal of XVI Konferencja naukowa sekcji klasyfikacji i analizy danych pts.; www.science24.com. Maslow A.H., Motivation and Personality, II ed., Harper, New York 1970. Contents, III ed., Addison-Wesley, New York 1954, 1987, s. 37–45. Maslow A.H. (ed.), New Knowledge in Human Values, Harper & Bros, New York 1959, South Bend, [w:] Regnery/Gateway, H. Regnery, Chicago 1970, 1971. Pervin L.A., John O.P., Osobowość. Teoria i badania, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2002, s. 407–466. Shalit B., Shalit perceptual organization and reduction questionnaire (administration and scoring), FOA, Rapport C 55021-H6, 1978. Shalit B., Shalit perceptual organization and reduction questionnaire (reliability), FOA, Rapport C 55031-H6, b, 1979. Shalit B., Shalit perceptual organization and reduction questionnaire (validity), FOA, Rapport C 55031-H6, a, 1979. StatSoft Polska, Copyright StatSoft Polska, 1995-2005. STATISTICA, SEWSS, SEDAS, Data Miner, SEPATH and GTrees are trademarks of StatSoft, Inc. Szlachcic B., Bezpieczeństwo narodowe jako źródło kreowania pokoju, Wydawnictwo Departamentu Kadr i Szkolnictwa Wyższego MON, Warszawa 2005, s. 2. Zieliński J.S. (red.), Inteligentne systemy w zarządzaniu. Teoria i praktyka, PWN, Warszawa 2000. druk_soc_XLIV.indd 190 2008-11-03 14:13:23
