Wyspa Wielkanocna

GEOGRAFIA REGIONALNA
Wyspa Wielkanocna
Tajemniczy skrawek ldu na Pacyfiku
Symboliczne dla wyspy posgi moai wzbudzaj emocje, bdc nie do koca
wyjanionym dziedzictwem dawnych mieszkaców wyspy. wiatowej sawy brytyjski
historyk sztuki i architektury, Dan Cruickshank, zaliczy je do cisej czoówki najwikszych
skarbów kultury stworzonych przez czowieka w historii cywilizacji ludzkoci.
Andrzej Jaguś
Akademia Techniczno-Humanistyczna, Bielsko-Biała
Robert Machowski
Wydział Nauk o Ziemi, UŚ
Mariusz Rzętała
Wydział Nauk o Ziemi, UŚ
W
yspa Wielkanocna (polinez.
Rapa Nui, hiszp. Isla de
Pascua, ang. Easter Island), to
jedna znajbardziej tajemniczych wysp
na Ziemi. Pooona jest na Oceanie
Spokojnym, w centralnej czci tzw.
Wzniesienia Wschodniopacyficznego,
okoo 4 tys. km na zachód od wybrzey
Chile, do którego przynaley pastwowo. Sw nazw zawdzicza holenderskiemu admiraowi, który wanie
w Wielkanoc 5 kwietnia 1722 roku
odkry j dla Europejczyków. Wyspa
Wielkanocna jest niewielka, zajmuje
okoo 117 km2 powierzchni, jej dugo wynosi blisko 24 km, aszeroko
okoo 12 km. Pochodzenie wyspy ma
zwizek z dziaalnoci wulkaniczn.
Rze
b terenu urozmaicaj cztery stoki wulkaniczne, a dwa z nich (Rano
Raraku i Rano Kau) wypeniaj jeziora. Najwyszy punkt, szczyt Maunga
Terevaka, osiga wysoko 507 m
n.p.m. Wyspa jest zbudowana z wul-
kanicznych, lekkich ska tufowych
o znacznej porowatoci, co sprzyjao
powstaniu wielu jaski. Warunki klimatyczne ksztatuje ocean – ze wzgldu na pooenie geograficzne panuje
tu klimat podzwrotnikowy. Krajobraz
wyspy moe by oceniany jako nieco
monotonny ze wzgldu na powszechne rozprzestrzenienie ekosystemów
trawiasto-zielnych. Drzewa wystpuj
rzadko i s to gównie eukaliptusy
i akacje, których rozwój zapocztkowany zosta poprzez ich sztuczne
wprowadzenie z kontynentu w poowie XX wieku. Znaczn cz wyspy
(43,5%) objto ochron wformie Parku
Narodowego Rapa Nui, utworzonego
w 1935 roku. Park ten, a w praktyce
caa wyspa, zostaa wpisana w 1995
roku na List wiatowego Dziedzictwa
UNESCO. Mnogo obiektów archeologiczno-kulturowych przydaje temu
miejscu charakteru odkrytego muzeum
archeologicznego.
Upadek wyspy
Położenie Wyspy Wielkanocnej
1 – wyspy, 2 – ocean, 3 – główne drogi, 4 – drogi podrzędne, 5 – granica parku
narodowego, 6 – lokalizacja figur moai, 7 – petroglify, 8 – plaże, 9 – szczyty,
10 – kratery wulkaniczne, 11 – lotnisko
16
Geografia w szkole ] nr 2/2014
Niezwyka tajemniczo wyspy zwizana jest z obecnoci licznych posgów moai, których pochodzenie (przyczyny rze
bienia) nie do koca zostao
wyjanione. Jedna z bardziej prawdopodobnych i obecnie obowizujcych
teorii gosi, e wyspa zostaa zasiedlona przez ludno pochodzenia polinezyjskiego, która przybya tu okoo 300
roku. Inny pogld mówi natomiast, e
mieszkacy wyspy s potomkami przybyszy zwybrzey Peru. Obydwie teorie
maj swoich zagorzaych zwolenników,
atake badaczy, którzy zaprzeczaj ich
susznoci.
Pierwotni osadnicy na przestrzeni
wieków rozwinli jedyn w swoim rodzaju kultur monumentalnej architektury i rze
by. Wikszo archeologów
GEOGRAFIA REGIONALNA
Krater Rano Kau (fot. M. Rzętała)
uwaa, e moai przedstawiaj zmarych
wodzów lub bogów.
Powszechnie uwaa si, e kult moai
sta si przyczyn upadku wyspy. Jedna
z teorii dowodzi, e ludno Wyspy
Wielkanocnej cakowicie wycia lasy
na potrzeby budowy itransportu posgów. Wylesienie (bez wzgldu na jego
przyczyn) spowodowao m.in. postpujc erozj gleb, brak materiau do
budowy odzi, awkonsekwencji gód.
Wyspiarze yli w niewielkich plemionach, które walczyy midzy sob.
Konikty doprowadziy do zniszczenia
posgów, apostpujcy brak ywnoci
sta si przyczyn kanibalizmu. Jednak
najwiksze spustoszenia wród rdzennych mieszkaców wyspy spowodoway kontakty zprzybyszami zkontynentu
w XIX wieku. Najbardziej dramatyczne wydarzenia wi si z napadem
peruwiaskich owców niewolników.
Zdecydowana wikszo mieszkaców wyspy zostaa wzita do niewoli.
Moai przy plaży Anakena (fot. A. Jaguś)
Hanga Roa – jedyne miasto na wyspie (fot. A. Jaguś)
Nastpnie zostali przewiezieni na kontynent, gdzie pracowali w kopalniach
guana. Na skutek cikich warunków,
atake licznych chorób, zokoo tysica
wyspiarzy przeyo jedynie stu. Ocaleni
zostali odesani zpowrotem na wysp,
jednak wczasie rejsu, na osp wietrzn
zmaro osiemdziesit pi osób, a ci,
którzy dotarli na ld przywlekli z sob
epidemi. Jak podaj róda, w latach
80. XIX wieku na wyspie yo jedynie
okoo 110 osób: mczyzn, kobiet
idzieci.
Figury moai
Wikszo posgów pierwotnie ustawionych byo na swego rodzaju platformach (otarzach) zwanych ahu, zlokalizowanych na wybrzeu. Pocztkowo
gury ustawione byy twarzami do
oceanu, jednak wpó
niejszym okresie,
w czasie plemiennych wojen, zostay
powywracane ipotrzaskane, natomiast
te, które zachoway si w dobrym stanie, zostay podniesione. Wspóczenie
moai ustawione s plecami do oceanu.
Wszystkie postacie maj podobny
wygld: cechuje je niskie czoo, wydte usta, spiczasty podbródek oraz
wyduone uszy, a rce spoczywaj
wzdu tuowia. Dominuj postacie
mskie, cho jest równie kilka posgów, które przedstawiaj kobiety. Wiele
posgów dodatkowo posiada nakrycia
gowy w postaci czerwonych walców,
które swym wygldem przypominaj
kapelusze, aprzez archeologów utosamiane s z wosami lub pióropuszami.
Zazwyczaj rozmiary takiej gury osigaj 6 m wysokoci.
Posgi wykuwano z tufów, pozyskiwanych z krateru wulkanu Rano
Raraku. Ich powstanie moe wiza si
z wierzeniami, wedug których posgi
daway moc dla yjcego przywódcy
rodu. Wczasie pokoju zapewniay dostatek, apodczas wojny powodzenie.
Nieukończony posąg moai w kamieniołomie Rano Raraku
(fot. R. Machowski)
Geografia w szkole ] nr 2/2014
17
GEOGRAFIA REGIONALNA
Wzdu pónocno-wschodniego wybrzea, na odcinku kilku kilometrów
znajduj si liczne stanowiska z poprzewracanymi i potrzaskanymi moai.
Dopiero na poudniowo-wschodnim
wybrzeu znajduje si ahu Tongariki, na
którym stoi grupa 15 gur. Podnoszenie
powywracanych moai zapocztkowaa
norweska wyprawa pod kierownictwem
Thora Heyerdahla. Pierwsze przywrócone do pionu gury pooone s na
pónocy wyspy, na platformie, która
znajduje si na play Anakena. Wmiejscu tym norweska ekspedycja postawia
siedem gur – pi zachowao si wcaoci (cztery z nich posiadaj kapelusze), adwie pozbawione s gowy. Od
tamtej pory wiele innych moai zostao
podniesionych, aich gury znajduj si
praktycznie na caym wybrzeu.
Jednym z najwaniejszych miejsc na
wyspie jest krater Rano Raraku, pooony we wschodniej czci wyspy, którego
dno zajmuje niewielkie jezioro. Na poudniowym zboczu wulkanu znajduje
si 70 gur, które s wkopane wziemi
na rón gboko i stanowi swego
rodzaju drogowskaz do kamienioomu
znajdujcego si na stoku góry. Take we
wntrzu krateru dostrzec mona kilka
zakopanych moai. Na obszarze tym zachowao si bardzo wiele posgów bdcych wrónym stadium powstawania,
które zniewiadomych przyczyn zostay
porzucone inigdy ich nie dokoczono.
To tu znajduje si najwikszy na wyspie
moai, którego rozmiary osigaj 21 metrów. Zosta wykuty zjednego fragmentu
skay i obecnie spoczywa w pozycji lecej na zboczu wulkanu. Obserwujc
poszczególne posgi mona przeledzi
proces powstawania gur, atake uzmysowi sobie, jaki trud ponosili mieszkacy, którzy zajmowali si tym rzemiosem.
Kult czowieka-ptaka
Innym wanym miejscem na wyspie
jest drugi krater – Rano Kau – pooony na poudnie od miejscowoci Hanga
Roa. Wmiejscu tym odnaleziono pozostaoci wioski Orongo, wktórej wyspiarze odprawiali osobliwy kult czowieka-ptaka (tangata-manu). Ta uroczysta
wioska skadaa si z54 owalnych budynków zbudowanych z kamiennych
pyt. Ich ksztat i technika wykonania
nawizuj do innych budynków czsto spotykanych na wyspie, a okrelanych jako hare-vaka, czyli domy-odzie.
Wejcie do domu miao form bardzo
wskiego tunelu, wktórym miecia si
tylko jedna osoba. Wie bya uywana
18
Geografia w szkole ] nr 2/2014
„Pępek Świata” z głazem o legendarnej
mocy (fot. R. Machowski)
bya bardzo niebezpieczna i kadego
roku niosa z sob oary miertelne.
Wódz plemienia, z którego pochodzi
zwycizca, obdarzany by tytuem czowieka-ptaka na jeden rok. Przez ten
czas zyskiwa na wanoci i mieszka
w odosobnieniu w uroczystym domu,
otrzymujc aski od bóstwa Makamake.
Ostatnie tego typu zawody miay miejsce w 1867 roku. Uwaa si, e kult
czowieka-ptaka odbywajcy si wwiosce Orongo stanowi nowy etap w historii ikulturze wyspy, zastpujc rytua
wykuwania megalitycznych posgów.
* * *
Przykład domu-łodzi w osadzie Orongo
(fot. M. Rzętała)
kilka tygodni wcigu roku, tylko na pocztku wiosny. Orongo jest take gównym miejscem na wyspie, gdzie znajduj si setki petroglifów przedstawiajcych ludzi-ptaki. Rze
by te wykonano
na skaach. S to postacie czowieka
zgow ptaka, który czsto wrce trzyma ptasie jajo. Szacuje si, e wie bya
uywana od koca XVI wieku, chocia
wydaje si, e kult czowieka-ptaka rozwin si w nieco pó
niejszym czasie.
Rytua tangata-manu odbywa si kadego roku. Wodzowie rónych plemion
iich przedstawiciel (hopu) rywalizowali
w celu uzyskania pierwszego jajeczka
rybitwy Manutara. Te ptaki przybyway kadej wiosny do gniazd na wysepkach Motu Nui, Motu Iti oraz Motu
Kao Kao zlokalizowanych u podnóa
klifowego wybrzea wyspy, na którym
rozpocieraa si wioska Orongo. Przed
przybyciem ptaków przedstawiciele
poszczególnych plemion przybywali do Orongo, gdzie przeprowadzano
róne imprezy, które przygotowyway
wybraców do konkursu. Uczestnicy
zawodów udawali si wdó klifu idopywali do wysepki Motu Nui, na której
przebywali przez kilka dni lub tygodni
czekajc na rybitwy. Okres pobytu na
wysepce trwa do momentu, gdy jeden z uczestników znalaz jajko i jako
pierwszy przyby do wioski. Rywalizacja
Rozwinita kultura megalitycznych
posgów, kult czowieka-ptaka, atake
wyjtkowy rodzaj pisma Rongo Rongo,
którym posugiwali si wyspiarze sprawia, e wokó wyspy naroso wiele tajemniczych legend i historii, które s
magnesem przycigajcym ludzi ze
wszystkich zaktków Ziemi. Na pónocnym wybrzeu pooone jest miejsce
okrelane jako „Ppek wiata”, gdzie
umieszczono duych rozmiarów owalny gaz, który ma pono cudown moc.
Wyspa Wielkanocna utosamiana
jest zpierwsz wdziejach naszej planety
katastrof ekologiczn wywoan przez
nieodpowiednie poczynania czowieka,
który wyczerpa naturalne zasoby tego
niewielkiego skrawka ziemi. Dzieje wyspy stanowi doskonay przykad negatywnych interakcji czowiek-rodowisko,
których nie naley powtarza.
LITERATURA
] Flenley J., Bahn P., 2002: The Enigmas of Easter
Island. Oxford University Press, New York, p. 67
] Flenley J., Bahn P., 2003: Tajemnice Wyspy
Wielkanocnej. Nieznana historia wyspy na kocu
wiata. Wydawnictwo Amber, Warszawa. s. 223
] Heyerdahl T., 1989: Easter Island: The mystery
solved. Random House, New York, p. 173
] Heyerdahl T., 1995: Aku-Aku. Tajemnica Wyspy
Wielkanocnej. Wydawnictwo Muza, Warszawa.
s. 372
] Jamkowski M., 2009: Rapa Nui. Wyspa kolosów.
National Geographic: Traveler, nr. 2 (25). s. 27
] Kondratow A., 1976: Tajemnice trzech oceanów.
Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa.
s. 272
] Machowski J., 1969: Wyspa Wielkanocna.
Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa.
s. 333
] Podróe marze. Chile. Biblioteka Gazety
Wyborczej. 2005. Wydawnictwo Mediaprofit
sp. z o.o., Warszawa. s. 378
] Ramirez J.M., Huber C., 2000: Easter Island: Rapa
Nui, a land of rocky dreams. Alvimpress Impresores,
Santiago, p. 228
] ukowska B., (red.), 2012: Podróe ycia. 10
niezapomnianych wypraw w róne zaktki wiata.
Wydawnictwo G+J RBA, Warszawa. s. 202