Dr hab. Konrad Raczkowski, prof. nadzw. Społeczna Akademia

Dr hab. Konrad Raczkowski, prof. nadzw.
Społeczna Akademia Nauk
Wydział Zarządzania
Instytut Ekonomiczny
ul. Łucka 11
00-842 Warszawa
RECENZJA
rozprawy doktorskiej mgr Anny Tomczyk
pt.: „Wpływ bezpieczeństwa pracy na bezpieczeństwo społeczności lokalnych
Rzeczypospolitej Polskiej"
Cechy ogólne rozprawy
Temat będący przedmiotem rozprawy nie tylko jest ważny i nowoczesny, ale również
rzadko podejmowany w odniesieniu do wybranych przez Autorkę problemów prawnomaterialnych bezpieczeństwa społecznego. Aspekt prawny dotyczy przepisów
regulujących wymiar wykonawczy świadczenia pracy przez pracownika - zwłaszcza
na kanwie przejrzystości i jednolitości interpretacyjnej. Aspekt materialny porusza
zarówno potencjalne, jak i rzeczywiste zagrożenia w zakresie braku wypłaty
świadczeń pracowniczych, powodując określone skutki finansowe jednostki,
społeczności lokalnej, a w konsekwencji gospodarki narodowej.
Przedłożona do recenzji rozprawa doktorska liczy łącznie 219 stron (208 + 11).
Składa się ze wstępu, wprowadzenia, czterech rozdziałów, podsumowania,
bibliografii zawierającej w sumie 133 pozycje (57 zwartych pozycji literatury, 52
pozycje orzeczeń sądów, 24 akty prawne) oraz wykazu wykresów i tabel.
Cel badań i metoda badawcza
Zasadniczym celem badań wyartykułowanym przez Autorkę było ..."wskazanie, iż w
trwałości i materialnej ekwiwalencji pracy są w dużej mierze ulokowane źródłowe
przyczyny przekładające się na stany bezpieczeństwa w społecznościach lokalnych".
Pokazanie takich fundamentalnych przyczyn zagrożeń,
pozwoliłoby na
podejmowanie działań prewencyjnych i zaradczych w bardziej efektywnym
gwarantowaniu pracy, świadczeń pracowniczych i społecznych, przyczyniając się do
poprawy bezpieczeństwa społeczności lokalnych. Takie zagadnienie posiada
charakter naukowy i może być przedmiotem rozprawy doktorskiej.
Z celem rozprawy związane są cztery hipotezy główne o charakterze poznawczym,
które w sposób należyty i wyczerpujący korespondują z materialną ekwiwalencją
pracy. Brak jest natomiast moim zdaniem pełniejszego uszczegółowienia w sposób
i
eksplikacyjny (kauzalny) hipotezy czwartej (s. 15): „Wynagrodzenie za pracę jest
zasadniczym elementem bezpieczeństwa socjalnego (...)", która określałaby w
sposób bezpośredni związek między faktami, zjawiskami lub rzeczami
przekładającymi się na stany bezpieczeństwa w społecznościach lokalnych. Również
weryfikacja: „hipotetycznych stwierdzeń", została sprowadzona do ujęcia nazwanego
przez samą Autorkę lapidarnym - odpowiedzi na pytania (skądinąd słuszne,
aczkolwiek niesprecyzowane), jak jest?, dlaczego tak jest?, jak być powinno?, co
należy zrobić, aby osiągnąć stan pożądany? Autorka nie formułuje też wprost
problemów badawczych.
Wykorzystana metoda badawcza została dobra poprawnie, jednakże sposób jej
zastosowania i realizacja badań nasuwa pewne wątpliwości warsztatowe,
wymagające wyjaśnienia przez Doktorantkę. Autorka stwierdza (str. 16), iż:
„Odpowiedzi na powyższe pytania problemowe, zostały poprzedzone badaniami
empirycznymi, sprowadzającymi się do obserwacji bezpośredniej i pośredniej". O ile
w przedłożonej rozprawie w poszczególnych rozdziałach widoczne jest umiejętne
posługiwanie się obserwacją pośrednią, z którą w dużej mierze wiązało się sprawne
badanie dokumentów źródłowych na podstawie analiz ex post (zwłaszcza w rozdziale
czwartym), o tyle Autorka nie przedstawia, jakie przeprowadziła obserwacje
bezpośrednie, czy były one jawne czy niejawne oraz w jaki sposób podlegały
rejestracji?
Charakterystyka zawartości pracy
Rozprawa zaczyna się od wstępu, w którym przedstawiono w sposób sumaryczny zarówno jej cel, jak i zawartość poszczególnych rozdziałów. Stronę metodologiczną
pracy wraz z procedurą prowadzenia badań naukowych zaprezentowano we
wprowadzeniu.
W rozdziale pierwszym (str. 19-62) omówiono system regulacji bezpieczeństwa
pracy. Autorka w sposób szczególnie zasadny i wyczerpujący omówiła definicyjne
określenie pojęcia „wynagrodzenie", wskazując co składa się na treść uprawnień
pracowniczych oraz obowiązku pracodawcy w zakresie jego zaspokojenia. Na
szczególna uwagę wymagającą podkreślenia zasługuje fakt, iż powyższy rozdział
został przygotowany niezwykle kompetentnie i szczegółowo w zakresie szeroko
definiowanego opisu prawa pracy. Świadczy to o bardzo dobrym opanowaniu przez
Doktorantkę przedmiotu badań oraz warsztatu naukowego - zwłaszcza w zakresie
zastosowania homogenicznej idei konsyliencji.
Rozdział drugi (str. 63-110) odnosi się do uwarunkowań materialno-prawnych oraz
formalno-prawnych bezpieczeństwa pracy. Wskazuje na czym polega generowanie
ekwiwalencji pracy oraz jakie ograniczenia pracownicze przekładają się zarówno na
bezpieczeństwo pracy i jej ekwiwalencję.
2
Rozdział trzeci (str. 111-151) prezentuje instrumentarium kształtowania
bezpieczeństwa pracy. „Oceniono w nim formy odpowiedzialności pracodawcy za
naruszenia przepisów bezpieczeństwa pracy z uwzględnieniem wynagrodzenia, w
tym odpowiedzialności odsetkowej za zwłokę, odpowiedzialności odszkodowawczej
oraz odpowiedzialności karnej i wykonawczej". W rozdziale wskazano również
możliwości dochodzenia roszczeń pracowniczych poprzez nadzór państwowy - na
drodze postępowania sądowego i administracyjnego przed organami Państwowej
Inspekcji Pracy. Wskazano również istnienie nadzoru społecznego, który
demokratyzuje stosunki społeczne w możliwości dochodzenia roszczeń
pracowniczych.
Rozdział czwarty (str. 153-196) skupia się na opisie zagrożeń bezpieczeństwa pracy i
wynikających z nich zagrożeń dla bezpieczeństwa bytu społeczności lokalnej. To w
tym rozdziale przedstawiono główne wyniki badań ilościowych województw
śląskiego, wielkopolskiego, warmińsko-mazurskiego oraz dużej aglomeracji miejskiej
- Warszawy - w odniesieniu do w/w zagrożeń. Opisane badania odnoszą się m.in.
do liczby naruszeń płac pracowniczych w poszczególnych, zmiennych wielkościowo
podmiotach (mikro, małe, średnie, duże przedsiębiorstwa). Autorka słusznie
zauważa, że (str. 180): „rodzaje zagrożeń dotyczących świadczeń pracowniczych
(...) są podobne. Jednak ich rozmiar i wynikające z tego konsekwencje są
zróżnicowane i najbardziej odczuwalne przez społeczeństwo w rejonach słabiej
rozwiniętych gospodarczo o rozregulowanym i niestabilnym rynku pracy". Następnie
pojawia się zbyt uproszczone moim zdaniem uzasadnienie konsekwencji takiego
stanu (i inne wzmianki o charakterze ogólnym w całym rozdziale czwartym). Wydaje
się, że zasadnym byłoby, gdyby Autorka w podrozdziale 4.2 (od str. 171), w którym w
sposób treściwy, ale wyczerpujący przedstawiła opisową charakterystykę wybranych
regionów pod względem demograficznym, gospodarczym oraz rynku pracy (str. 171174) dokonała szerszego opisu dyferencjacji społecznej, wynikającej z podziału
pracy i struktury społecznej - tworzącej się i zmieniającej w danych społecznościach
lokalnych, funkcjonujących w jednej organizacji - jaką jest państwo. Niewątpliwie
takie podejście dodatkowo wzbogaciłoby wartość naukową całej pracy.
Rozprawę zamyka podsumowanie, które na dwunastu stronach referuje główne
wyniki uzyskanych badań.
Wartość merytoryczna rozpatrywanej rozprawy
Recenzowana rozprawa doktorska posiada zarówno wysoką wartość teoretyczną, jak
i praktyczną. Zawiera dowiedziony w sposób naukowy pogląd, iż z pracą wiążą się
dwa procesy: twórczy i rozliczeniowy, które w sposób bezpośredni kształtują relacje
na linii pracownik-pracodawca i przekładają się na szeroko definiowany wymiar
bezpieczeństwa w ujęciu indywidualnym oraz zbiorowym.
3
Do najważniejszych
zaliczyłbym:
-
-
-
osiągnięć
badawczych
przedstawionych
w
rozprawie
Określenie i zaproponowanie wspólnego języka pojęciowego w
zakresie definiowania pojęcia „wynagrodzenie" w bezpieczeństwie
pracy - określającego m.in. wartość wykonywanej pracy, charakter
wynagrodzeniowy czy charakter wzajemny świadczeń.
Analizę aktualnego stanu prawnego (należy zaznaczyć - bardzo
wnikliwą i staranną) w zakresie bezpieczeństwa pracy w układzie
hierarchicznie podporządkowanym ważności i obowiązywania aktów
prawnych. Wskazanie w ramach prowadzonej analizy działań
legislacyjnych
nakierowanych
na
eliminację
wątpliwości
interpretacyjnych, które rozwinęły się w praktyce stosowania prawa
pracy.
Udane określenie rozmiaru, przyczyn i skutków naruszeń w zakresie
wypłaty wynagrodzenia oraz innych świadczeń pracowniczych.
Wykazanie ich wpływu na bezpieczeństwo pracy i byt społeczności
lokalnych.
Są to wyniki ważne i nowe - zarówno ze względów poznawczych, jak i z punktu
widzenia ewentualnych zastosowań.
Uwagi krytyczne i pytania o charakterze dyskusyjnym
W trakcie realizacji rozprawy Doktorantka nie ustrzegła się pewnych niedociągnięć, a
niektóre stwierdzenia budzą zapytania o charakterze dyskusyjnym:
1. Strona redakcyjna rozprawy jest zadowalająca, choć wykazuje miejscami
niedoskonałości. Mam tu na myśli stosowany w niektórych opracowaniach
statystycznych - nieczytelny sposób prezentacji danych liczbowych (np.: wyk. 4e,
6, 9a, 14). W pracy znalazły się również błędy językowe i błędy składni (np.: str. 9,
12, 14,46, 109, 166,171-176, 184-186, 208), których jednak nie podaję w recenzji
i na których nie będę się koncentrował.
2. Autorka zwraca uwagę, że przedmiotem badań obejmuje w głównej mierze stronę
finalną bezpieczeństwa pracy, związaną z zapewnieniem wynagrodzenia - które
poza funkcją społeczną i kosztową (dla pracodawcy) pełni dla pracownika przede
wszystkim funkcję dochodową. Stanowi tym samym wymiar bezpieczeństwa
ekonomicznego, zwłaszcza w wymiarze finansowym zasobu materialnych
determinantów bytu i rozwoju. Jednak w rozprawie brak jest wskazania takiego
powiązania w sposób bezpośredni, co byłoby epistemologicznie zasadne i
pożądane. Autorka nie odnosi się również do badań Światowej Organizacji Pracy
z 2004 r., która wskazała, iż „zabezpieczenie dochodów uznano za główny
wyznacznik bezpieczeństwa ekonomicznego, który łączy się z pracą". Tym
4
samym w rozprawie nie przeprowadzono analiz mierników poziomu
bezpieczeństwa ekonomicznego (zależnego od otrzymywania bądź nie
wynagrodzenia) wg określonej miary - np.: Indeksu Bezpieczeństwa
Ekonomicznego, BEST lndex czy Krzywej Bezpieczeństwa Ekonomicznego
(Symetryczna krzywa ekonomiczna bezpieczeństwa ekonomicznego państwa). W
związku z tym pojawia się pytanie: czy bezpieczeństwo socjalne pracownika
może być synonimem znaczeniowym terminu bezpieczeństwo ekonomiczne
pracownika?
3. Co należy rozumieć pod pojęciem „chronione w szczególny sposób" (str. 14,
wiersz 12) w odniesieniu do wynagrodzenia za pracę, które pełni funkcję
alimentacyjną? Czym różni się ten sposób ochrony od „szczególnej ochrony
prawnej" wskazanej w hipotezie drugiej rozprawy (str. 15)?
4. W jaki sposób określono bezpieczeństwo społeczności lokalnych wybranych
powiatów województwa śląskiego, wielkopolskiego oraz warmińsko-mazurskiego i
dokonano korelacji ze stwierdzonymi nieprawidłowościami w sferze wynagrodzeń
(tab. 6 - str. 185, tab. 7 - str. 187, tab. 8 - str. 188)? Jakich zmiennych użyto do
badań korelacji, na ile były one współzależne i normalizowane?
Pomimo wskazania uwag krytycznych o charakterze konstruktywnym oraz pytań o
charakterze dyskusyjnym, pragnę podkreślić, że wysoko oceniam uzyskane przez
Autorkę rezultaty badań.
Wnioski końcowe
Podsumowując uważam, że Autorka zrealizowała cel rozprawy oraz wykazała się
odpowiednim przygotowaniem i umiejętnościami pracy naukowej. Wnioski
wypływające z pracy posiadają nie tylko dużą wartość poznawczą, ale i utylitarną.
W związku z powyższym stwierdzam, iż przedstawiona do recenzji rozprawa
doktorska, pt. „Wpływ bezpieczeństwa pracy na bezpieczeństwo społeczności
lokalnych Rzeczypospolitej Polskiej" spełnia moim zdaniem wymagania stawiane
rozprawom doktorskim ustalone w Ustawie o stopniach naukowych i tytule
naukowym z dnia 14 marca 2003 r. (Dz. U. z 2003 r., nr 65, poz. 595). Wnoszę
zatem o dopuszczenie rozprawy do publicznej obrony.
Warszawa, 18 październik 2012 r.
Konrad Raczkowski
5