wstęp - WWW PWSZ Tarnobrzeg

WSTĘP
Na przestrzeni dziejów wielokrotnie pojawiały się idee dążące do stworzenia
jak najlepszych i najefektywniejszych form opieki nad dziećmi opuszczonymi.
Niewątpliwie wartość przypisywano koncepcjom wychowania rodzinnego.
Taki rodzaj opieki nad dzieckiem sierocym zapoczątkował ponad 200 lat temu
J. H. Pestalozzi, mówiąc, iż wszystkie pozarodzinne instytucje i organizacje zajmujące się opieką nad dziećmi mają rację bytu tylko wtedy, gdy upodobnione są
do rodziny. Dotychczas prowadzone badania wyraźnie wskazują, iż sieroctwo
jest zjawiskiem bardzo niekorzystnym i jednocześnie coraz powszechniejszym.
W związku z tym konieczne jest podejmowanie szerokich działań na rzecz
zapewnienia dzieciom sierocym jak najlepszych warunków do skutecznego
kompensowania braków wynikających z utraty rodziny własnej.
Jedną z form opieki dla dzieci pozbawionych rodziców są wioski dziecięce.
Idea tworzenia wiosek ma swoją tradycję w Polsce i sięga czasów Kazimierza
Jeżewskiego, który był twórcą gniazd sierocych oraz koncepcji łączenia tych
gniazd w większe kompleksy zwane wioskami. Jednakże z wielu przyczyn koncepcji tej nie udało się do końca zrealizować.
Placówki, które współcześnie funkcjonują, oparte są na idei stworzonej przez
Hermana Gmeinera zaraz po II wojnie światowej. Idea ta zakłada, iż żadne,
poza rodzinnym, środowisko wychowawcze nie zapewni dziecku warunków
do prawidłowego wzrostu i rozwoju.
Do podjęcia tematu funkcjonowania wiosek dziecięcych w ramach większej społeczności lokalnej skłoniły mnie przede wszystkim względy naukowe.
Analizując publikacje, które dotychczas ukazały się w tej dziedzinie, można
stwierdzić, iż brakuje literatury, która w sposób dogłębny opisywałaby funkcjonowanie tych placówek, szczególnie w kontekście relacji pomiędzy ich
mieszkańcami a okoliczną społecznością. Uważam, iż jest to istotny aspekt,
gdyż wioski, mimo swej autonomii, wchodzą w skład szerszego środowiska
9
społecznego i wzajemna recepcja jest czynnikiem, który w dużej mierze wpływa na działalność placówki.
Innymi motywami, które wpłynęły na moje zainteresowanie się tym tematem, były względy emocjonalno-poznawcze oraz społeczne. Jestem przekonana,
iż idea H. Gmeinera jest koncepcją, którą ze względu na odniesienie do wzorów
rodzinnych warto rozpowszechniać w Polsce, szczególnie w sytuacji, gdy tak
ostrej krytyce od kilku lat poddawane jest funkcjonowanie dotychczasowego
systemu zakładowej opieki całkowitej dla dzieci opuszczonych. Coraz częściej
pojawiają się postulaty kładące nacisk na rozwój rodzinnych form opieki, dlatego
też upowszechnienie idei wiosek może się w dużej mierze przyczynić do pozytywnych zmian w systemie opieki wychowawczej nad dziećmi i młodzieżą.
Poza tym uważam, iż poniższa praca przyczyni się również do kształtowania prawidłowego i obiektywnego obrazu Wiosek Dziecięcych SOS i ich
funkcjonowania w świadomości Polaków. To z kolei może wpłynąć na rozwój
prawidłowych relacji i pozytywnych kontaktów między mieszkańcami wiosek a osobami należącymi do szerszych społeczności, w których te wioski są
zlokalizowane.
Niniejsza praca została podzielona na cztery rozdziały. Pierwszy z nich zawiera analizę literatury z zakresu rozwoju rodzinnych form opieki kompensacyjnej nad dziećmi i młodzieżą. Omówiony tu został rozwój rodziny adopcyjnej
i zastępczej oraz placówek o charakterze rodzinnym, takich jak rodzinny dom
dziecka i wioska dziecięca. Ponadto opisana została historia oraz zakres działań podejmowanych przez Stowarzyszenie SOS, będące organem założycielskim, prowadzącym i kontrolującym Wioski Dziecięce SOS. Rozdział pierwszy
zawiera także charakterystykę oraz opis działalności fundacji „MAJA”, która
utworzyła Wioskę Dziecięcą w Rajsku koło Oświęcimia. Wioska ta funkcjonuje na podobnych zasadach co wioski SOS, jednakże nie znajduje się pod patronatem Stowarzyszenia SOS. Drugi rozdział to analiza podstawowych pojęć
związanych z organizacją wiosek dziecięcych jako placówek opiekuńczo-wychowawczych. Tu opisana została również organizacja wiosek funkcjonujących
w Polsce. Omówiono bazę materialno-ekonomiczną oraz scharakteryzowano
kadrę i wychowanków placówek. Część trzecia niniejszego opracowania dotyczy funkcjonowania wiosek dziecięcych, ze szczególnym uwzględnieniem
realizacji w nich funkcji opiekuńczej i wychowawczej.
Natomiast rozdział czwarty związany jest z drugą częścią tematu książki
i poświęcony został społeczności lokalnej jako podstawowemu środowisku,
w którym żyje człowiek. Dokonany tutaj przegląd definicji społeczności lokalnej ma przede wszystkim pomóc w określeniu, czym jest ta społeczność,
co jest niezbędne przy badaniu jej związków z Wioskami Dziecięcymi SOS.
10
Rozdział ten zawiera również teoretyczną charakterystykę poszczególnych elementów tworzących więź społeczną i umożliwiających istnienie jakichkolwiek
społeczności i zbiorowości ludzkich. Ostatni podrozdział opisuje procesy społeczne, jakie zachodzą między jednostkami wchodzącymi w skład społeczności lokalnej. Procesy te zostały podzielone na dwie grupy i wyróżniono w ten
sposób procesy konstruktywne i destruktywne. Znajomość tych procesów
jest niezwykle istotna z punktu widzenia badań nad zbiorowościami ludzkimi
i określania wzajemnych relacji między ich członkami. Rozdział ten, poza teoretycznymi aspektami, zawiera także analizę badań dotyczących wzajemnych
relacji między wioskami dziecięcymi a społecznościami lokalnymi, w których
wioski te są usytuowane.
Badania dotyczące funkcjonowania Wiosek Dziecięcych SOS w lokalnych
społecznościach przeprowadzone zostały w trzech placówkach – Biłgoraju,
Kraśniku i Siedlcach. Badania miały pomóc w rozwiązaniu następujących
problemów badawczych:
1. Jaka jest struktura organizacyjna Wioski Dziecięcej SOS?
2. Jak funkcjonuje Wioska Dziecięca SOS?
3. W jaki sposób poszczególne elementy więzi społecznej wpływają na
funkcjonowanie Wiosek Dziecięcych SOS w ramach szerszej społeczności
lokalnej?
4. Jakie procesy społeczne zachodzą w zbiorowościach, których element
stanowią Wioski Dziecięce SOS?
Badania prowadzone były metodami monografii pedagogicznej oraz sondażu
diagnostycznego, przy wykorzystaniu takich technik, jak wywiad, obserwacja
i badanie dokumentów.
W pierwszym etapie prowadzonych badań zapoznałam się ze strukturą placówek, rozplanowaniem i wyposażeniem budynków mieszkalnych, pomieszczeń
biurowych i gospodarczych oraz z całym ich otoczeniem. Uzyskałam też informacje dotyczące wychowanków i kadry zatrudnionej w placówkach. Ponadto
poznałam zasady i normy obowiązujące w Wioskach, a także metody i formy
wykorzystywane w działalności opiekuńczo-wychowawczej.
Kolejny etap badań obejmował wywiady z matkami oraz innymi pracownikami zatrudnionymi w Wioskach. Dzięki temu uzyskałam informacje dotyczące źródeł finansowania placówek, celów działania Wiosek, form i metod
stosowanych w pracy z dziećmi i młodzieżą oraz współpracy placówek z lokalnymi instytucjami. Wywiady te pozwoliły mi również na określenie zasad
kwalifikacji matek do Wiosek, motywów kobiet do podjęcia pracy w placówce
oraz trudności w pracy opiekuńczo-wychowawczej. Wywiady umożliwiły mi
także poznanie zasad dotyczących przyjmowania dzieci do placówek, regulo11
wania ich stosunków z rodzinami naturalnymi oraz sposobów usamodzielniania dorosłych wychowanków.
Ważnym etapem badań były wywiady z mieszkańcami lokalnej społeczności, co umożliwiło mi poznanie opinii na temat funkcjonowania Wiosek i ich
mieszkańców, wzajemnej współpracy oraz wzajemnej recepcji. Grupę badawczą
stanowiły osoby mieszkające w domach najbliżej sąsiadujących z placówkami
oraz pracownicy okolicznych punktów usługowych i sklepów. Wywiady prowadzone były z osobami, które mają kontakt z placówkami i jej mieszkańcami
lub widują te osoby. W trakcie wywiadów próbowałam także ustalić, w jaki
sposób Wioski mogą wpływać na okoliczną społeczność i odwrotnie. Wśród
respondentów było 61 kobiet i 46 mężczyzn. Najliczniejszą grupę stanowiły
osoby w przedziale wiekowym 41-50 lat (46 osób). Respondentów w wieku 3140 lat było 29, w wieku 51-60 lat – 13, a w wieku 21-30 lat – 11. Najmniej liczną
grupę stanowiły osoby powyżej 60. roku życia (8 badanych)
Cały czas, w trakcie badań prowadziłam obserwację, która pozwoliła mi
na uzyskanie pełniejszego obrazu życia placówki. Uzupełnieniem badań było
zrobienie zdjęć. Badania prowadzone były w czerwcu 2002 roku, we wrześniu
2003 roku oraz w czerwcu i wrześniu 2004 roku.
Opracowanie dopełnia zakończenie z wnioskami oraz aneks w postaci zdjęć
przedstawiających badane placówki.
12