bezrobocie w polsce: polityka państwa a indywidualne strategie

Transkrypt

bezrobocie w polsce: polityka państwa
a indywidualne strategie
Michał Polakowski
Dorota Szelewa
#8
Michał Polakowski
Dorota Szelewa
Bezrobocie w Polsce: polityka państwa
a indywidualne strategie
Fundacja im. Friedricha Eberta (FES) została założona w 1925 roku na mocy politycznego testamentu
pierwszego demokratycznie wybranego prezydenta Niemiec Friedricha Eberta. Fundacja, której działalność
w roku 1933 została zakazana przez narodowych socjalistów, a w roku 1947 wznowiona, jest największą
i najstarszą wśród istniejących obecnie fundacji politycznych w Niemczech.
FES wspiera idee i główne wartości socjaldemokracji, a jej działania mają na celu zwiększenie partycypacji
obywateli w życiu politycznym, wzmocnienie spójności społecznej, sprawiedliwe kształtowanie systemu
społeczno-ekonomicznego, pogłębienie dialogu między związkami zawodowymi a światem polityki oraz
nadanie globalizacji ludzkiej twarzy.
Ponadto Fundacja przyznaje stypendia szczególnie uzdolnionym studentom i doktorantom wyróżniającym
się dużym zaangażowaniem społeczno-politycznym. Fundacja co roku wspiera ok. 2700 studentów i doktorantów, zwłaszcza z rodzin niezamożnych lub ze środowisk imigrantów.
Obok głównych siedzib w Bonn i Berlinie FES utrzymuje przedstawicielstwa w ponad 100 krajach na całym
świecie. Biuro w Warszawie, istniejące od roku 1990, należy do największych.
Fundacja Międzynarodowe Centrum Badań i Analiz (ICRA) to przedsięwzięcie ukierunkowane na rozwój
badań naukowych w dziedzinie szeroko pojętych nauk społecznych. Naszym celem jest diagnoza i analiza
bieżących problemów społecznych, politycznych i gospodarczych.
Pragniemy wnieść nowy głos do debaty publicznej poparty argumentami o charakterze naukowym,
kontynuując najlepsze tradycje dysputy naukowej jako wstępu do reform w sferze publicznej. W tym celu
organizujemy seminaria i konferencje, wydajemy publikacje skierowane zarówno do ekspertów, jak i praktyków polityki publicznej.
Proponujemy alternatywne i nowoczesne podejście teoretyczne i metodologiczne do badań społecznych,
umożliwiamy kontakt z najważniejszymi i najbardziej aktualnymi debatami naukowymi w Europie. Wierzymy, że poznanie doświadczeń innych krajów jest jednym z głównych źródeł inspiracji dla przygotowywania
rekomendacji dla polskich instytucji publicznych.
2
Spis treści
SPIS WYKRESÓW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5
WSTĘP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7
PODSTAWOWE DANE STATYSTYCZNE – BEZROBOCIE W POLSCE I W KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8
BRAK CHĘCI CZY BRAK MIEJSC PRACY? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13
POSTRZEGANIE PRZYCZYN NIEWYCHODZENIA Z BEZROBOCIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15
STRATEGIE RADZENIA SOBIE Z BEZROBOCIEM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
18
CZY INSTYTUCJE POLSKIEGO RYNKU PRACY SĄ ODPOWIEDZIALNE ZA BEZROBOCIE? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
21
AKTYWIZACJA I AKTYWNA POLITYKA RYNKU PRACY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
27
POZIOM LOKALNY I ROLA PRACOWNIKÓW „PIERWSZEJ LINII” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
33
SPOŁECZNE SKUTKI BEZROBOCIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
37
PODSUMOWANIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
38
BIBLIOGRAFIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
41
3
4
Spis wykresów
WYKRES 1: ZMIANY STOPY BEZROBOCIA W WYBRANYCH KRAJACH EUROPEJSKICH, 1998–2012. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10
WYKRES 2: STOPA ZATRUDNIENIA W KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ, I KWARTAŁ 2013 ROKU, OSOBY W WIEKU 15–64. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11
WYKRES 3: STOPA BEZROBOCIA W KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ, I KWARTAŁ 2013 ROKU, OSOBY W WIEKU 15-64. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12
WYKRES 4: STOPA BEZROBOCIA W KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ, I KWARTAŁ 2013 ROKU, OSOBY W WIEKU 15–24. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12
WYKRES 5: ODSETEK OSÓB DŁUGOTRWALE BEZROBOTNYCH W CAŁOŚCI POPULACJI BEZROBOTNYCH, I KWARTAŁ 2013 ROKU, OSOBY
W WIEKU 15–64 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13
WYKRES 6: DYNAMIKA ZMIAN RELACJI MIĘDZY LICZBĄ OFERT PRACY A LICZBĄ OSÓB BEZROBOTNYCH (LICZBA BEZROBOTNYCH
PRZYPADAJĄCYCH NA JEDNĄ OFERTĘ PRACY) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14
WYKRES 7: DYNAMIKA TWORZENIA I LIKWIDACJI MIEJSC PRACY (W TYSIĄCACH), I KWARTAŁ 2009 – I KWARTAŁ 2013 . . . . . . . . . . . . . . . . .
14
WYKRES 8: LICZBA OSÓB BEZROBOTNYCH PRZYPADAJĄCYCH NA JEDNĄ OFERTĘ PRACY, I KWARTAŁ 2013,WYBRANE KRAJE UNII
EUROPEJSKIEJ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15
WYKRES 9: PRZYCZYNY TRWANIA BEZROBOCIA NA POZIOMIE INDYWIDUALNYM W OPINII POLAKÓW, 2008. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16
WYKRES 10: ROZKŁAD ODPOWIEDZI NA PYTANIE: „Z CZEGO PRZEDE WSZYSTKIM PAN(I) SIĘ OBECNIE UTRZYMUJE?” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
18
WYKRES 11: ROZKŁAD ODPOWIEDZI NA PYTANIE O GOTOWOŚĆ DO DZIAŁAŃ, KTÓRE WIĄŻĄ SIĘ Z PODJĘCIEM ZATRUDNIENIA,
W PROCENTACH, DLA LAT 2005, 2009 I 2013 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
19
WYKRES 12: ROZMIAR KLINA PODATKOWEGO W KRAJACH UE, 67% PRZECIĘTNEGO WYNAGRODZENIA, 2012 . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
23
WYKRES 13: OCHRONA PRACOWNIKÓW ZATRUDNIONYCH NA STAŁE PRZED ZWOLNIENIEM W KRAJACH OECD, 2013 . . . . . . . . . . . . . . . . .
24
WYKRES 14: REGULACJA ZATRUDNIENIA NA CZAS OKREŚLONY W KRAJACH OECD, 2013 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
25
WYKRES 15: POZIOM WYNAGRODZENIA MINIMALNEGO W STYCZNIU 2013, WYBRANE KRAJE UE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
25
WYKRES 16: HOJNOŚĆ ŚWIADCZEŃ DLA OSÓB BEZROBOTNYCH W WYBRANYCH KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ, 2011 . . . . . . . . . . . . . . . .
26
WYKRES 17: WYDATKI NA AKTYWNĄ POLITYKĘ RYNKU PRACY W WYBRANYCH KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ, %PKB, 2011 . . . . . . . . . . . . . . .
29
WYKRES 18: WYDATKI NA POLITYKĘ RYNKU PRACY W WYBRANYCH KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ, %PKB, 2011 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
29
WYKRES 19: STRUKTURA PRZESZKOLONYCH BEZROBOTNYCH WEDŁUG PŁCI, 2002–2011 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
30
WYKRES 20: ROZKŁAD ODPOWIEDZI PRACOWNIKÓW SOCJALNYCH NA PYTANIE DOTYCZĄCE ZASADY WARUNKOWEJ POMOCY
MATERIALNEJ, 2010 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
35
WYKRES 21: ROZKŁAD ODPOWIEDZI PRACOWNIKÓW SOCJALNYCH NA PYTANIE: „CO JEST WAŻNIEJSZE W PRACY PRACOWNIKA
SOCJALNEGO – DOŚWIADCZENIE ŻYCIOWE CZY PRZYGOTOWANIE ZAWODOWE?”, 2010 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
36
WYKRES 22: BEZROBOCIE W POLSCE: CZYNNIKI ODDZIAŁUJĄCE NA POLITYKĘ PAŃSTWA I NA STRATEGIE SAMYCH BEZROBOTNYCH . .
39
5
6
Wstęp
Bezrobocie w Polsce stało się jednym z naj-
W raporcie na problem bezrobocia pa-
poważniejszych problemów w okresie trans-
trzymy z wielu perspektyw: ze wspomnia-
formacji systemowej. Co więcej, wysokie,
nej już perspektywy polskiego społeczeń-
ponad 20-procentowe stopy bezrobocia
stwa, z perspektywy osób bezrobotnych,
na początku lat 2000, wyróżniały Polskę
z perspektywy ekspertów i z perspektywy
na tle większości krajów Europy Zachod-
osób wdrażających politykę rynku pracy
niej. Kryzys roku 2008 zahamował trend
(doradcy zawodowi, pracownicy socjalni).
spadkowy bezrobocia, a w Polsce, pomimo
Wymiary te nie są rozłączne – przeciwnie,
względnie korzystnej sytuacji gospodarczej,
jak staramy się argumentować, są one ze
jego poziom jest nadal wysoki. Jak zo-
sobą silnie powiązane. Kwestię bezrobocia
stanie pokazane, utrzymujące się wysokie
analizujemy zarówno w kategoriach makro
bezrobocie jest w dużej mierze rezultatem
(krajowym, czasami wręcz międzynarodo-
ograniczonego popytu na pracę w Pol-
wym) jak i w kategoriach mikro (na pozio-
sce, a w mniejszym stopniu następstwem
mie lokalnych społeczności).
sztywności rynku pracy czy demotywującej
roli świadczeń socjalnych.
Jedną
z
podstawowych
kwestii,
która
przewija się w tym opracowaniu, jest nieNiniejsze opracowanie ma na celu analizę
wystarczający popyt na pracę na lokalnych
problemu bezrobocia w Polsce, a zarazem
rynkach pracy. Oznacza to, że wiele inicja-
czytelnik odnajdzie w nim wiele porównań
tyw, krajowych i europejskich, zwłaszcza
międzynarodowych i zagranicznych badań
tych skupiających się na podnoszeniu kom-
dotyczących polityki rynku pracy. Jest to
petencji i kwalifikacji różnych grup społecz-
szczególnie ważne, ponieważ w toczącej
nych, będzie o tyle skuteczne, o ile pojawi
się w Polsce debacie na temat sposobów
się na ich pracę dodatkowy popyt. Rozwią-
rozwiązywania bezrobocia pojawiają się
zanie tego problemu nie będzie możliwe
sprawdzone już przez inne kraje propo-
bez dodatkowych nakładów finansowych.
zycje: deregulacji i uelastycznienia rynku
A to oznacza przewartościowanie celów
pracy, obniżenia klina podatkowego, zaan-
polskiej polityki społecznej.
gażowania prywatnych podmiotów w realizacje polityki rynków pracy. W raporcie
zostaną również zestawione badania opinii
społecznej, dotyczące przyczyn problemu
bezrobocia, z sytuacją na rynku pracy. Zostanie też pokazane, że społeczne interpretacje tego zjawiska dalekie są od zrozumienia procesów w nim zachodzących.
7
Podstawowe dane statystyczne – bezrobocie w Polsce i w krajach
Unii Europejskiej
W Polsce skala bezrobocia mierzona jest przy
chodzi o stopę bezrobocia rejestrowanego,
użyciu dwóch podstawowych metodologii.
wyniosła ona pod koniec pierwszego kwar-
Pierwsza opiera się na danych pochodzą-
tału 2013 roku 14,3%, co oznacza że zareje-
cych z rejestrów urzędów pracy. Podstawą
strowanych bezrobotnych było 2,315 miliona
dla drugiej jest z kolei okresowe badanie re-
(GUS 2013).
prezentatywnej próby Polaków – Badanie
Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL). Te
Już po wstępnej analizie danych możemy
dwa sposoby pomiaru zjawisk na rynku pracy
sformułować kilka wniosków. Po pierwsze,
opierają się na odmiennych definicjach bezro-
stopa bezrobocia rejestrowanego jest rela-
bocia. O ile w przypadku danych pochodzą-
tywnie niższa w większych ośrodkach, choć
cych z rejestrów jako bezrobotną postrzega
już w ich najbliższym otoczeniu wskaźnik
się osobę, która spełnia kryteria ustawowe,
bezrobocia może być zasadniczo wyższy.
o tyle w przypadku Badania Aktywności Eko-
Oznacza to, że analiza stóp bezrobocia na
nomicznej Ludności osoba bezrobotna to oso-
poziomie województw może maskować za-
ba, która aktywnie poszukuje pracy. Oznacza
sadnicze zróżnicowanie na poziomie powia-
to, że dwa wskaźniki, liczone na podstawie
tów (Tyrowicz 2011). Na przykład w woje-
odrębnych metodologii, odnoszą się do zbio-
wództwie mazowieckim w końcu pierwszego
rów częściowo rozłącznych. Niemniej ich po-
kwartału stopa bezrobocia rejestrowanego
równanie ma istotny walor informacyjny, po-
wynosiła 11,9%, niemniej na poziomie powia-
nieważ wskaźniki bezrobocia rejestrowanego
tu wahała się od 4,9% (M. st. Warszawa) do
są podstawą dla wielu decyzji podejmowa-
38,6% (powiat szydłowiecki). Dla porówna-
nych na lokalnych rynkach pracy. Wreszcie,
nia w województwie warmińsko-mazurskim
oba wskaźniki są naznaczone problemem
stopa bezrobocia wynosiła 22,3%, powiatem
odmiennej definicji/pomiaru bezrobocia, za-
o najniższym bezrobociu było miasto Olsztyn
tem ich wzdłużna porównywalność jest także
(8,9%), zaś w powiecie braniewskim stopa
ograniczona (Tyrowicz 2011).
bezrobocia wyniosła 31% (GUS 2013). Po drugie, wskaźnik bezrobocia BAEL jest najwyż-
Według najnowszego Badania Aktywności
szy wśród osób najmłodszych (pomiędzy 15.
Ekonomicznej Ludności dla pierwszego kwar-
i 24. rokiem życia – 29,2%), później zaś spada
tału 2013 roku stopa bezrobocia wyniosła
i ponownie rośnie w przypadku osób powyżej
11,3%. Oznaczało to, że według badań z wy-
50. roku życia. Po trzecie, bezrobocie jest bar-
korzystaniem tej metodologii 1,944 miliona
dziej dotkliwe dla kobiet niż mężczyzn – jest
Polaków pozostawało bez pracy. Z drugiej
to długotrwały trend na polskim rynku pracy.
strony wskaźnik zatrudnienia wyniósł 49,3%,
O ile według ostatniego badania (BAEL) stopa
czyli zatrudnionych było 15,291 miliona Pola-
bezrobocia mężczyzn wynosiła 10,8%, o tyle
ków. Wskaźnik bezrobocia dla terenów wiej-
dla kobiet była ona o 1,1 punktu procentowe-
skich i miast był zbliżony (różnica 0,5 punktu
go wyższa i wyniosła 11,9%.
procentowego na niekorzyść wsi). Jeśli zaś
8
Wysokość stopy bezrobocia jest negatywnie
długotrwale bezrobotne (poszukujące pra-
skorelowana z poziomem wykształcenia: im
cy przez ponad 12 miesięcy) stanowiły około
jest ono wyższe, tym niższe jest bezrobocie,
34,% całości populacji bezrobotnych. Z ko-
z wyłączeniem osób z wykształceniem śred-
lei według danych rejestrowych za kwiecień
nim ogólnym. Wskaźnik bezrobocia dla osób
2013, osoby z prawem do zasiłku stanowiły
z wykształceniem gimnazjalnym i niższym
16,4% ogółu bezrobotnych (według tej meto-
wyniósł 22%, natomiast dla osób z wykształ-
dologii: 2,337 mln osób).
ceniem wyższym 6,2% (GUS 2013).
Istotną kwestią, która zostanie rozwinięta
porównanie
poniżej w perspektywie rozważań nad poli-
wskaźników bezrobocia dla gospodarstw do-
tyką rynku pracy, jest rozmiar grupy osób,
mowych posiadających dzieci i ich nieposia-
które są zarejestrowane w urzędach pracy,
dających. W przypadku osób nieposiadających
ale nie poszukują aktywnie pracy. Liczebność
dzieci w 2012 roku stopa bezrobocia wynosi-
tej grupy jest względnie stabilna, co oznacza,
ła około 23% i należała do najwyższych, co
że w okresach wysokiego bezrobocia odsetek
częściowo tłumaczyć można niskim wiekiem
ten spada, a gdy bezrobocie w Polsce jest ni-
tej kategorii osób. Natomiast w sytuacji, gdy
skie, odsetek ten rośnie. Jak wskazano wy-
w gospodarstwie domowym są dzieci, poziom
żej, warto jednak pamiętać, że nie wszystkie
bezrobocia mężczyzn jest względnie stabilny
osoby pozostające bez pracy rejestrują się
(8–9%), natomiast bezrobocie kobiet sukce-
w urzędach pracy, poszukując pracy samo-
sywnie rośnie wraz ze zwiększającą się liczbą
dzielnie. Szacunki J. Tyrowicz wskazują, że
posiadanych dzieci, począwszy od drugiego
gdy weźmiemy to zastrzeżenie pod uwagę,
dziecka (15% przy jednym i 15% przy dwójce
liczba osób z tych dwóch kategorii będzie
dzieci, 18% – przy trójce, a 26% dla czwórki
zbliżona (Tyrowicz 2011).
Szczególnie
interesujące
jest
i więcej dzieci) (Czarnik i Turek 2012).
Jak sytuacja na polskim rynku pracy wygląda
Jeśli chodzi takie o specyficzne kategorie jak
w kontekście europejskim? Wykres 1 poniżej
absolwenci uczelni wyższych, to brak pra-
ilustruje dynamikę zmian stopy bezrobocia
cy jest najbardziej powszechny wśród ab-
w wybranych krajach Unii Europejskiej między
solwentów takich kierunków jak „usługi dla
1998 a 2012 rokiem. Pierwszą cechą charak-
ludności” (wskaźnik bezrobocia 18,1%), naj-
teryzującą polskie bezrobocie był jego dyna-
mniej powszechny zaś wśród absolwentów
miczny wzrost w końcowych latach ostatniej
kierunków ścisłych i inżynieryjnych (od 1,2%
dekady stulecia i na początku kolejnego wie-
w przypadku absolwentów studiów mate-
ku. Bezrobocie mierzone według BAEL prze-
matyki i statystyki, 1,9% wśród absolwentów
kroczyło w 2002 roku 20% i było 3–4 razy
fizyki, 4% wśród absolwentów studiów inży-
wyższe w porównaniu do takich krajów jak
nierskich).
Niemcy czy Dania. Jak podkreśla Tyrowicz
(2011), w latach 1997–2001 istotnym czyn-
Charakterystyczną cechą polskiego rynku pra-
nikiem determinującym dynamikę zmian sto-
cy jest względnie wysoki odsetek długotrwale
py bezrobocia mierzonej według metodolo-
bezrobotnych i niski odsetek osób pobierają-
gii BAEL był spadek liczby osób pracujących
cych świadczenie dla bezrobotnych. Według
w Polsce. Inną składową tego procesu była
BAEL w pierwszym kwartale 2013 roku osoby
zmniejszająca się do 2007 roku aktywność
9
zawodowa Polaków. W roku 2004 bezrobocie
Europy kontynentalnej, a zwłaszcza krajów
zaczęło dynamicznie spadać i w 2007 zrów-
skandynawskich. Bezrobocie w Polsce w tym
nało się ze stopą bezrobocia w takich krajach
okresie było również wyższe w porównaniu
jak Grecja czy Hiszpania. Pozostawało nato-
do innych krajów postsocjalistycznych.
miast nadal wyższe w odniesieniu do krajów
Wykres 1: Zmiany stopy bezrobocia w wybranych krajach europejskich, 1998–2012
Czechy
30,0
Dania
Niemcy
Grecja
25,0
Hiszpania
Francja
Litwa
20,0
Węgry
Holandia
Polska
Szwecja
15,0
Wielka
Brytania
10,0
5,0
2012
2011
2010
2009
2008
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
0,0
Źródło: Eurostat, opracowanie własne
W 2008 roku stopa bezrobocia zaczęła
wysoką stopę bezrobocia w punkcie star-
gwałtownie rosnąć w krajach Południa,
tu. Dynamika wzrostu bezrobocia po 2010
zwłaszcza Hiszpanii, i krajach bałtyckich,
roku wyhamowała w większości krajów
w których między 2008 a 2009 bezro-
(z wyjątkiem krajów Europy Południowej),
bocie wzrosło o 8–10 punktów procento-
a w niektórych krajach zaczęło ono spadać.
wych. Wzrost bezrobocia w Polsce należał
Wykres poniżej ilustruje stopę zatrudnienia
do jednych z najmniejszych w Unii Europej-
w państwach członkowskich Unii Europej-
skiej, trzeba jednak mieć na uwadze dość
skiej w pierwszym kwartale 2013 roku.
10
Polska lokuje się poniżej średniej unijnej
roku, który przyjmuje się za początek świa-
(64,1%), jeśli zaś chodzi o kraje, w któ-
towego kryzysu, Polska należała do kra-
rych wskaźnik ten jest najniższy, to są to
jów, w którym zatrudnienie rosło. Z kolei
kraje Południa silnie dotknięte przez kry-
Irlandia, Hiszpania, Włochy i Portugalia zo-
zys – Grecja, Hiszpania i Włochy oraz kraj,
stały szczególnie silnie dotknięte spadkami
który niedawno przystąpił do UE, Chorwa-
poziomu zatrudnienia (Eurofound 2013).
cja (47,5%). Warto wspomnieć, że od 2008
Wykres 2: Stopa zatrudnienia w krajach Unii Europejskiej, I kwartał 2013 roku, osoby w wieku 15–64*
80,0
70,0
60,0
50,0
40,0
30,0
20,0
10,0
Holandia
Niemcy
Szwecja
Dania
Austria
Wielka Brytania
Finlandia
Czechy
Estonia
EU28
Luksemburg
Łotwa
Francja
Litwa
Słowenia
Cypr
Belgia
Słowacja
Malta
Portugalia
Irlandia
Polska
Bułgaria
Rumunia
Węgry
Włochy
Grecja
Hiszpania
Chorwacja
0,0
Źródło: Eurostat, obliczenia własne
* Dane dla Francji i UE28 pochodzą z IV kwartału 2012
Jeśli chodzi o poziom bezrobocia, najniższy
szy zaś na Słowacji (14,6%). Ponownie,
odsetek bezrobotnych w I kwartale 2013
wyraźnie najgorszą sytuację odnotowano
roku
Luksemburg
w krajach południowej Europy: Hiszpanii
i Niemcy (poniżej 6%). W przypadku krajów
i Grecji, w których stopa bezrobocia wy-
Europy Środkowo-Wschodniej, względnie
niosła ponad 27%. Średnia dla wszystkich
niski poziom bezrobocia zaobserwowano
państw Unii wynosiła w końcu ubiegłego
w Czechach i Rumunii (około 8%), najwyż-
roku 10,8%. Dane przedstawia wykres 3.
zanotowały
Austria,
11
Wykres 3: Stopa bezrobocia w krajach Unii Europejskiej, I kwartał 2013 roku, osoby w wieku 15-64*
30,0
25,0
20,0
15,0
10,0
5,0
Grecja
Hiszpania
Portugalia
Cypr
Chorwacja
Słowacja
Irlandia
Litwa
Bułgaria
Łotwa
Węgry
Włochy
Polska
EU28
Słowenia
Francja
Estonia
Finlandia
Belgia
Szwecja
Dania
Wielka Brytania
Rumunia
Czechy
Malta
Holandia
Niemcy
Austria
Luksemburg
0,0
Jednym z najistotniejszych aspektów sy-
w stopie bezrobocia tej kategorii osób.
tuacji na rynku pracy jest bezrobocie osób
Najniższe bezrobocie odnotowano w Niem-
młodych, dopiero wchodzących na ten ry-
czech (7,8%), najwyższe zaś w Grecji – aż
nek (Polakowski 2012). Na potrzeby Unii
60%. Bezrobocie osób młodych w Polsce
Europejskiej definiuje się te grupę jako
jest wyższe niż średnia dla Unii Europej-
osoby pomiędzy 15. a 24. rokiem życia.
skiej (23,4%), również w większości krajów
Tak jak w przypadku innych zestawień dla
Europy Środkowo-Wschodniej wskaźnik
państw członkowskich Unii Europejskiej,
ten jest niższy (najniższy jest w Czechach,
można zauważyć zasadnicze rozpiętości
gdzie wynosi 19,2%).
Wykres 4: Stopa bezrobocia w krajach Unii Europejskiej, I kwartał 2013 roku, osoby w wieku 15–24*
70,0
60,0
50,0
40,0
30,0
20,0
10,0
Grecja
Chorwacja
Hiszpania
Portugalia
Włochy
Cypr
Słowacja
Węgry
Bułgaria
Polska
Francja
Irlandia
Szwecja
Rumunia
EU28
Słowenia
Belgia
Litwa
Estonia
Finlandia
Łotwa
Wielka Brytania
Luksemburg
Czechy
Dania
Malta
Holandia
Niemcy
Austria
0,0
Zagadnieniem równie istotnym z punktu wi-
poszczególnymi krajami. Choć pozycja Polski
dzenia polityki rynku pracy jest bezrobocie
w tym zestawieniu jest względnie dobra, na-
długotrwałe (definiowane jako brak pracy
leży jednak podkreślić, że w Polsce, w odróż-
przez ponad 12 miesięcy). Także z tej per-
nieniu od innych krajów, osobom długotrwale
spektywy widać duże zróżnicowanie między
bezrobotnym nie przysługuje już świadczenie
12
z tytułu bezrobocia. Najmniejszy odsetek bez-
i na Słowacji. W tym ostatnim kraju odsetek
robotnych w całości populacji osób bez pra-
osób długotrwale bezrobotnych wynosi nie-
cy obserwujemy w krajach skandynawskich,
mal 68%. Średnia dla wszystkich krajów Unii
najwyższy zaś w krajach południowej Europy
Europejskiej zbliżała się do 46%.
Wykres 5: Odsetek osób długotrwale bezrobotnych w całości populacji bezrobotnych, I kwartał 2013 roku, osoby
w wieku 15–64*
80,0
70,0
60,0
50,0
40,0
30,0
20,0
10,0
Grecja
Słowacja
Irlandia
Chorwacja
Włochy
Łotwa
Bułgaria
Malta
Portugalia
Hiszpania
Estonia
Słowenia
EU28
Belgia
Litwa
Czechy
Rumunia
Węgry
Niemcy
Polska
Francja
Wielka Brytania
Cypr
Luksemburg
Dania
Holandia
Austria
Szwecja
Finlandia
0,0
Podsumowując można stwierdzić, że sytuacja
tynentalnej: Niemcy, Austria czy Holandia.
na europejskich rynkach pracy jest bardzo
Polska znajduje się między tymi ekstremami,
zróżnicowana. Zauważalne jest w niektórych
choć należy pamiętać, że o ile zmiany na
krajach, zwłaszcza w Europie Południowej,
rynku pracy wywołane kryzysem roku 2008
nawarstwianie się wielu problemów: wyso-
w wielu krajach wywołały skokowy wzrost
kich stóp bezrobocia, bezrobocia osób mło-
bezrobocia ze względnie niskiego poziomu,
dych i bezrobocia długookresowego. Na tym
o tyle w Polsce punktem wyjścia był zastany
tle szczególnie dobrą pozycję zajmują kraje
wysoki poziom bezrobocia.
skandynawskie i niektóre kraje Europy kon-
Brak chęci czy brak miejsc pracy?
Przedstawiliśmy powyżej różne aspekty po-
związanych między innymi z aktywizacją osób
dażowej strony rynku pracy, wskazując na
bezrobotnych. Na wykresie poniżej (wykres 6)
cechy polskich bezrobotnych. Istotne jest
liczba osób bezrobotnych (według definicji
jednak, by taka analiza nie był jednostronna
BAEL) została zestawiona z liczbą wolnych
i pokazywała również popytową stronę ryn-
miejsc (niezapełnionych wakatów) na koniec
ku pracy. Taki zabieg może uzmysłowić re-
każdego kwartału, poczynając od 2008 roku,
alną efektywność instrumentów rynku pracy,
a kończąc w IV kwartale 2013 roku.
13
Wykres 6: Dynamika zmian relacji między liczbą ofert pracy a liczbą osób bezrobotnych (liczba bezrobotnych
przypadających na jedną ofertę pracy)
60,0
50,0
40,0
30,0
20,0
10,0
Źródło: GUS, obliczenia własne
I kw. 2013
IV kw. 2012
III kw. 2012
II kw. 2012
I kw. 2012
IV kw. 2011
III kw. 2011
II kw. 2011
I kw. 2011
IV kw. 2010
III kw. 2010
II kw. 2010
I kw. 2010
IV kw. 2009
III kw. 2009
II kw. 2009
I kw. 2009
IV kw. 2008
III kw. 2008
II kw. 2008
I kw. 2008
0
bezrobotni/1 ofertę pracy
Jak wynika z wykresu, począwszy od 2008
popytu na pracę, który wyraża się tworze-
roku mamy do czynienia ze stabilnym i bardzo
niem nowych miejsc pracy. Warto w tej sy-
dynamicznym wzrostem liczby osób bezro-
tuacji ostrożnie traktować dane o tworzeniu
botnych przypadających na jedną ofertę. O ile
nowych miejsc pracy, ponieważ równoległym
w 2008 roku na jedną ofertę przypadało
procesem jest likwidacja miejsc istniejących.
około 7 osób poszukujących pracy, o tyle pod
Dla przykładu: w trzech pierwszych kwarta-
koniec 2012 roku było to już niemal 50 osób.
łach 2012 roku stworzono około 386 tys. no-
Proporcja ta byłaby jeszcze bardziej nieko-
wych miejsc pracy, a zarazem zlikwidowano
rzystna, gdyby do określenia liczby osób za-
277 tys. istniejących. Oznacza to, że realnie
stosować metodologię stosowaną przez urzę-
dostępnych nowych miejsc pracy było około
dy pracy (czyli bezrobocie rejestrowe). Należy
109 tysięcy. W trzecim kwartale 2012 nie-
także pamiętać o tym, że dane ukazują agre-
zapełnionych pozostawało tylko około 10%
gaty na poziomie kraju – sytuacja na lokal-
nowo stworzonych miejsc pracy. W ten spo-
nych, powiatowych rynkach pracy może bar-
sób, skupiając się na wartości netto, jesteśmy
dzo istotnie od danych krajowych odbiegać.
w stanie oszacować realny popyt na pracę.
Wykres 7 przedstawia te dwa wymiary popy-
Drugą istotną kwestią w analizie popytowej
tu na rynku pracy.
strony rynku pracy jest pokazanie dynamiki
Wykres 7: Dynamika tworzenia i likwidacji miejsc pracy (w tysiącach), I kwartał 2009 – I kwartał 2013
200
150
100
50
Źródło: GUS, obliczenia własne
utworzone miejsca pracy
14
I kw. 2013
IV kw. 2012
III kw. 2012
II kw. 2012
I kw. 2012
IV kw. 2011
III kw. 2011
II kw. 2011
I kw. 2011
IV kw. 2010
III kw. 2010
II kw. 2010
I kw. 2010
IV kw. 2009
III kw. 2009
II kw. 2009
I kw. 2009
0
zlikwidowane miejsca pracy
Kończąc ten wątek warto podkreślić, że przy-
udostępnia dane o wakatach, popyt na pra-
padku wielu krajów Europy (np. Dania czy Ho-
cę mierzony liczbą osób przypadających na
landia), programy aktywizacji, których sku-
jedną ofertę jest znacznie wyższy (zwłaszcza
teczność omawiana jest poniżej, przybrały na
w krajach Europy Zachodniej). Tymczasem
sile w okresie, kiedy podaż pracy była niewy-
Polska znajduje się w innej sytuacji – od
starczająca w stosunku do popytu. Wynikało
dłuższego czasu popyt na pracę jest silnie
to z potrzeby zmobilizowania dodatkowych
ograniczony, co manifestuje się szybkim za-
pracowników, tak aby zaspokoić popyt (We-
pełnianiem wakatów i rosnącą liczba osób
ishaupt 2010). Wykres 8 pokazuje, że w kra-
przypadających na jedną ofertę pracy.
jach Unii Europejskiej, dla których Eurostat
Wykres 8: Liczba osób bezrobotnych przypadających na jedną ofertę pracy, I kwartał 2013, wybrane kraje Unii Europejskiej
35
30
25
20
15
10
5
Łotwa
Bułgaria
Rumunia
Słowacja
Słowenia
Litwa
Chorwacja
Węgry
Dania
Czechy
Estonia
Holandia
Szwecja
Luksemburg
Niemcy
0
bezrobotni/1 ofertę pracy
Holandia - wakaty zgłaszane przez firmy zatrudniające powyżej 10 osób
Węgry – wakaty zgłaszane przez firmy zatrudniające powyżej 5 osób
Pozostałe kraje: reprezentatywne badanie popytu na prace dla wszystkich firm
Postrzeganie przyczyn niewychodzenia z bezrobocia
Polskie badania nad zjawiskiem bezrobocia
lących się na różnego rodzaju biernych/zrezy-
i nad postawami bezrobotnych pokazują
gnowanych lub aktywnych/przedsiębiorczych
większe zainteresowanie podażową stroną
bezrobotnych. Wydaje się, że zgodnie z pa-
rynku pracy, a posiadanie zatrudnienia czy
radygmatem aktywizacyjnym, zjawisko bez-
też „wyrwanie się” ze stanu bezrobocia po-
robocia badane jest często od strony poda-
strzegane jest jako uwarunkowane postawą
żowej, przy częściowym pominięciu związków
samego bezrobotnego (Goszczyńska 2010).
między
Goszczyńska (2010) przytacza kilka klasyfi-
zjawiska bezrobocia i szansami na znalezie-
kacji postaw bezrobotnych, generalnie dzie-
nie zatrudnienia, zwłaszcza przy uwzględ-
15
strukturalnymi
uwarunkowaniami
nieniu regionalnego zróżnicowania natężenia
czynę niemożności znalezienia pracy uważa
zjawiska bezrobocia. W dyskursie publicznym
czynniki związane z postawą osób bezrobot-
dominuje zatem przekonanie, że bezrobocie
nych. Na pytanie o przyczynę trwania bez-
jest ściśle związane z pasywną postawą osób
robocia na poziomie indywidualnym 52%
nieposiadających pracy, konsekwencją czego
respondentów odpowiedziało, że bezrobotni
powinna być dość restrykcyjna polityka pań-
„są leniwi, nie chce im się”. Następna od-
stwa skierowana do tej grupy społecznej.
powiedź „niskie płace” uzyskała niemal trzy
razy mniej wskazań. Poniższy wykres (wykres
Z badań przeprowadzonych w 2008 roku wy-
9) ilustruje rozkład wskazań przyczyn bezro-
nika, że większość Polaków za główną przy-
bocia w Polsce.
Wykres 9: Przyczyny trwania bezrobocia na poziomie indywidualnym w opinii Polaków, 2008*
Są leniwi, nie chce im się
Niskie płace
Mają nieodpowiednie kwalifikacje
Są zbyt wybredni
Mają nieodpowiednie wykształcenie
Nie ma dla nich odpowiednich stanowisk
Są zbyt starzy
Wolą pracować na czarno
Brak umiejętności szukania pracy, niezaradność
W niektórych regionach nie ma pracy, brak ofert
Nie wiem
Nie mają wystarczającego doświadczenia
Zły stan gospodarki, polityki państwa, za wysokie podatki
Brak znajomości
Mała mobilność
Wysokie koszty dojazdu do pracy lub wynajmu mieszkania
Nie znają języków obcych
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
Źródło: Badanie Synovate dla Gazetapraca.pl, przeprowadzone w dniach 14 kwietnia 2008 – 6 maja 2008
Próba reprezentatywna 950 osób w wieku 18–64
* Odpowiedzi na pytanie: „W Polsce przybywa miejsc pracy, a mimo to wciąż są osoby bezrobotne. Proszę powiedzieć,
z jakich powodów osoby bezrobotne nie mogą znaleźć pracy?”
Ciekawe w powyższym kontekście wyniki
cześnie, zasadnicza większość społeczeństw
przynoszą badania sondażowe Eurobarome-
europejskich uważa, że osoby bezrobotne są
ter z 2010 roku: gdy polskich respondentów
najbardziej narażone na ubóstwo. W Polsce
zapytano o to, kto powinien otrzymywać po-
odpowiedziało tak 58% respondentów, śred-
moc (social assistance), osoby bezrobotne
nia unijna wyniosła 56%. Odsetek ten należał
znalazły się na piątym miejscu w zestawieniu.
przy tym do najniższych wśród krajów post-
Na pierwszym miejscy znaleźli się samotni
socjalistycznych. Na drugim miejscu w Polsce
rodzice, natomiast jeszcze niżej niż bezrobot-
uplasowały się osoby niepełnosprawne lub
ni znalazły się (chociaż ze znacznie mniej-
przewlekle chore, na trzecim osoby wyko-
szym odsetkiem wskazań) osoby uzależnione,
nujące pracę o charakterze prekaryjnym (od-
imigranci oraz młodociani przestępcy. Jedno-
powiednio 44% i 43%). Wreszcie, ponad 2/3
16
polskich respondentów uważało, że to rząd
szkodę w znalezieniu pracy postrzegało brak
powinien zapewnić pracę bezrobotnym, co
jakichkolwiek ofert pracy, co może świadczyć
było odsetkiem wyższym o 16 punktów pro-
o bardzo ograniczonym popycie na pracę.
centowych od średniej unijnej (Eurobarometer 2010). Widać w tych wynikach wyraźne
Analizowanie postaw społecznych, nawet je-
pęknięcie, z jednej strony wskazujące na zro-
śli silnie odbiegają od ustaleń eksperckich, ma
zumienie, że osoby bezrobotne są zagrożone
zasadnicze znaczenie. Postawy te mogą się
ubóstwem, z drugiej zaś niejasność, kto za
stać społecznie zinternalizowaną i powszech-
problem bezrobocia jest odpowiedzialny –
ną interpretacją przyczyn powstawania zja-
jednostka czy też jakaś zinstytucjonalizowa-
wiska bezrobocia, takich jak wskazana wyżej
na struktura. Zestawienie tych dwóch badań
kwestia niechęci do podejmowania zatrudnie-
sugeruje jednak, że w dużej mierze Polacy po-
nia, przeszkody biurokratyczne, wysoki klin
strzegają problem bezrobocia jako zawiniony
podatkowy, demotywująca rola świadczeń
i jako taki stawiają w drugim rzędzie. Kon-
społecznych itd. Zjawisko to występować
statacja ta jest interesująca w świetle ba-
może w kontekście krajowym, jak i trans-
dań przywoływanych poniżej, świadczących
narodowym, w którym dochodzi do dyfuzji
o tym, że od 2006 roku (z wyjątkiem roku
pewnych idei, które następnie zagnieżdżane
2008), sytuacja na rynku pracy oceniana jest
są w danym kraju, niezależnie od rzeczywi-
przez Polaków negatywnie (CBOS 2013).
stego kontekstu, w którym prowadzi się politykę publiczną (Orenstein 2008; Weishaupt
Innej perspektywy dostarczają z kolei bada-
2010). Możemy mieć zatem do czynienia
nia przeprowadzone wśród osób długotrwale
z sytuacją, w której idee te stają się domi-
bezrobotnych. Wskazują one bowiem, że około
nujące w dyskursie politycznym i eksperckim,
66% respondentów wolałoby, by ich dochód
również wśród osób implementujących na
pochodził ze stałej pracy. Preferencja ta była
najniższym szczeblu administracyjnym daną
pozytywnie skorelowana z poziomem wy-
politykę (np. doradców zawodowych czy pra-
kształcenia, natomiast częściej występowa-
cowników socjalnych). Perspektywa, którą
ła w tych gospodarstwach domowych, które
prezentują bezrobotni, nie znajduje zrozu-
charakteryzują się niskim statusem material-
mienia – wynika to między innymi z tego, że
nym. Co istotne, niemal 85% respondentów
problem stanowi mobilizacja polityczna tej
deklarowało niezadowolenie z bycia oso-
grupy (brak zasobów, niewielka rola w sys-
bą długotrwale bezrobotną, natomiast 81%
temie zabezpieczenia społecznego), jak rów-
martwiło się nieposiadaniem pracy zarobko-
nież z ambiwalentnego stosunku do kwestii
wej. Zarazem około 86% respondentów nie
bezrobocia wśród potencjalnych sojuszników,
okazywało niechęci opuszczenia domu (czyli
jakimi są związki zawodowe (Giugni, Berclaz,
nie wykazywało postawy biernej). Ponownie,
i Füglister 2009).
około 66% badanych respondentów za prze-
17
Strategie radzenia sobie z bezrobociem
W jaki sposób osoby bezrobotne poszuku-
Jeśli chodzi o rodzaje wsparcia dla bezro-
ją pracy? Jak się okazuje, najważniejszej roli
botnych, widać znaczącą przewagę wspar-
nie odgrywają Publiczne Służby Zatrudnienia,
cia udzielanego bezrobotnym przez rodzinę
lecz rodzina i przyjaciele. W roku 2012 ponad
– fakt bycia utrzymywanym przez członka
75% bezrobotnych korzystało z tej formy po-
rodziny wskazało 71% respondentów. Źró-
szukiwania pracy, z pomocy urzędów pracy
dłem utrzymania dla 22% respondentów
zaś około 67%. Co istotne, inne instytucjonal-
jest dochód z pracy dorywczej, a dla 16% –
ne formy wsparcia poszukiwania pracy były
oszczędności. Wsparcie rodziny jako główne,
znacznie mniej ważne – tylko 9% bezrobot-
jeśli nie jedyne źródło utrzymania, wskazują
nych korzystało z pomocy prywatnych biur
też inne wyniki badań wśród bezrobotnych.
pośrednictwa pracy (Czarnik i Turek 2012).
W szerszym kontekście po raz kolejny jest to
Istotne jest, że również polskie firmy szukają
argument na rzecz tezy o familiarystycznym
potencjalnych pracowników innymi kanałami
charakterze polskiego modelu welfare state
– mniej niż połowa firm zgłosiła wakaty do
i słabości instytucji publicznych we wspiera-
PUP. Ogółem było to 16,5% ofert pracy (Ci-
niu osób pozostających bez pracy.
chocki i in. 2012).
Wykres 10: Rozkład odpowiedzi na pytanie: „Z czego przede wszystkim Pan(i) się obecnie utrzymuje?”, w procentach*
71
Pozostaję na utrzymaniu członków rodziny
Z prac dorywczych
22
Z oszczędności
16
Z pomocy opieki społecznej, instytucji charytatywnych, Kościoła
15
Z zasiłku dla bezrobotnych
11
Z pieniędzy zdobytych niezupełnie uczciwie
2
Z prac stałych
2
Z drobnego handlu
2
Z wyprzedaży posiadanych przedmiotów
1
Trudno powiedzieć
0
Źródło: CBOS 2013
* Procenty nie sumują się do 100, ponieważ respondenci mogli wskazać kilka źródeł utrzymania
18
Z analizy wyników badania przeprowadzo-
ze wskazaniami 79% respondentów są oni
nego niedawno przez Centrum Badań Opinii
skłonni przekwalifikować się, by nauczyć się
Społecznej (CBOS) wynika, że przeważająca
nowego zawodu, około dwie trzecie (66%)
część bezrobotnych jest gotowa niemal na-
bezrobotnych deklaruje chęć dojeżdżania do
tychmiast podjąć pracę – 73% badanych de-
miejsca pracy, ponad połowa badanych jest
klaruje, że są gotowi podjąć pracę „w tym lub
gotowa podjąć jakąkolwiek pracę, a ponad
w następnym tygodniu”. Aby podjąć zatrud-
jedna trzecia (37%) pracę za granicą (patrz
nienie, bezrobotni są również gotowi zaan-
wykres 11).
gażować się w dodatkowe działania: zgodnie
Wykres 11: Rozkład odpowiedzi na pytanie o gotowość do działań, które wiążą się z podjęciem zatrudnienia,
w procentach, dla lat 2005, 2009 i 2013
2009
2013
2005
Zmienić miejsce zamieszkania, żeby znaleźć pracę
28
31
Podjąć pracę za granicą
30
Skorzystać z przyznawanych przez urząd pracy pieniędzy na
założenie własnej firmy
32
36
37
42
46
37
Podjąć każdą pracę, nawet nisko płatną lub niezwiązaną
z wyuczonym zawodem
44
56
62
61
Podjąć pracę poza miejscem zamieszkania, dojeżdżać do pracy
Przekwalifikować się, nauczyć się nowego zawodu
66
69
71
79
77
Źródło: CBOS 2013
Ciekawie rozkładają się wyniki wyżej oma-
rynku pracy, a co za tym idzie, na niedosta-
wianych badań w poszczególnych punktach
teczne zahamowanie emigracji zarobkowej
w czasie. W porównaniu do 2005 roku w 2013
Polaków (jeśli tylko wciąż otwarte będą moż-
w przeważającej części przypadków goto-
liwości zarobkowania za granicą).
wość do podjęcia dodatkowych działań związanych z podjęciem zatrudnienia wzrosła.
Jedną ze strategii radzenia sobie z bezro-
Z kolei wyniki badań dla roku 2009 wskazują
bociem jest poszukiwanie zatrudnienia poza
na mniejszą niż w pozostałych dwóch punk-
formalnym rynkiem pracy lub prowadzenie
tach czasowych „ofiarność” bezrobotnych,
niezarejestrowanej
której celem miałoby być zdobycie zatrudnie-
czej. Istnieją różne podejścia wyjaśniające
nia. Warto zaznaczyć, że nie zmienia się bar-
pobudki pracy w szarej strefie: mogą to być
dzo wysoki odsetek osób gotowych wyjechać
przyczyny pozostające poza kontrolą osoby
dla pracy za granicę. Może to wskazywać na
decydującej się na wykonywanie pracy nie-
brak wiary w poprawę sytuacji na lokalnym
rejestrowanej (np. segmentacja rynku pracy,
19
działalności
gospodar-
przeszkody infrastrukturalne) lub też mo-
zultaty uzyskano przy badaniu świadomości
tywacja ekonomiczna, czyli np. osiągnięcie
prawnej i sytuacji bytowej twórców1. Zgodnie
wyższego dochodu przez uniknięcie opodat-
z deklaracją ponad jednej trzeciej responden-
kowania. Wyniki badań przeprowadzonych
tów, zdarzyło im się wykonywać zlecenia „na
przez Cichockiego i Tyrowicz (2010) wskazują,
czarno” (20% odmówiło odpowiedzi na to
że w Polsce znacznie rzadziej mamy do czy-
pytanie). Wśród tej grupy aż 84% responden-
nienia z tą drugą grupą czynników. Badacze
tów zadeklarowało, że praca nierejestrowana
ci porównali sytuację dwóch grup pracowni-
świadczona jest przez nich z inicjatywy zle-
ków: zatrudnionych w sferze formalnej i za-
ceniodawcy/pracodawcy, z kolei w przypadku
trudnionych „na czarno”. Okazało się, że za-
16% respondentów to oni sami zapropono-
robki osób pracujących w szarej strefie były
wali wykonanie pracy bez odpowiedniej umo-
mniejsze niż osób z pierwszej z wymienionych
wy. Do patologii funkcjonowania rynku pra-
grup. Autorzy podkreślają przy tym, że mimo
cy twórców zaliczyć należy również częste
iż profil osób pracujących w szarej strefie jest
wykonywanie zlecenia bez wynagrodzenia –
bardziej pożądany na rynku pracy, nie mają
przypadki wykonania zlecenia i braku wypła-
oni szansy znaleźć pracy w formalnym za-
cenia należnego wynagrodzenia zdarzyły się
trudnieniu.
prawie 75% respondentów. Częstą praktyką
okazało się też opóźnianie wypłacania wy-
Popularny argument o zbyt wysokim klinie
nagrodzenia przez pracodawców. Choć jest
podatkowym jako głównym źródle aktywno-
to stosunkowo charakterystyczny segment
ści w szarej strefie nie znajduje więc potwier-
rynku pracy, można zadać pytanie, jak często
dzenia. Innymi słowy, obniżenie opodatko-
sytuacje te zdarzają się w innych segmentach
wania, zdaniem autorów, nie doprowadzi do
rynku.
zmniejszenia się szarej strefy w Polsce, ponieważ bariery w dostępnie do formalnego za-
Bez wątpienia do indywidualnych strategii
trudnienia leżą gdzie indziej: bardziej chodzi
radzenia sobie z bezrobociem należy zaliczyć
tutaj o dostępność zatrudnienia w zależności
emigracje zarobkowe. W badaniach sonda-
od regionu kraju w połączeniu z oferowaniem
żowych najczęściej przywoływaną reakcją na
zatrudnienia w danej branży lub na lokal-
brak pracy lub ryzyko jej utraty była właśnie
nym rynku pracy. Co istotne, Badanie Kapi-
emigracja zagraniczna. Sondaż Centrum Ba-
tału Ludzkiego przeprowadzone wśród osób
dania Opinii Społecznej wykonany pod koniec
zarejestrowanych jako bezrobotne wskazało,
2012 roku wskazuje, że najwięcej wskazań, że
że 10% z nich (kobiety: 6%, mężczyźni: 14%)
ma się doświadczenie pracy zagranicznej, wy-
pracowało bez umowy. Najwięcej takich osób
stępowało wśród osób bezrobotnych (28%),
badanie zidentyfikowało w województwie
również wśród tej grupy istnieje wyższa niż
podlaskim (25%), najmniej zaś w opolskim
przeciętna deklarowana skłonność do wyjaz-
(3%) (Czarnik i Turek 2012).
du zarobkowego (CBOS 2012). Jednocześnie,
zjawisko to może sugerować, że migracje za-
Praca na czarno odbywa się zatem najczę-
graniczne nie są gwarantem otrzymania za-
ściej z konieczności. Z czyjej inicjatywy podej-
trudnienia po powrocie (Cichocki i in. 2012).
mowana jest taka aktywność? Ciekawe re-
Co więcej, badania dotyczące powrotów mi-
1
„Świadomi twórcy” - Raport z badań, Warszawa 2013. Projekt zrealizowany został przez Fundację ICRA we współpracy
z Wydziałem Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego..
20
grantów do Polski wskazują, że nawet trudna
żach modernizującej się gospodarki rynkowej,
sytuacja na rynkach pracy w takich krajach
oskarża się o „wyuczoną bezradność”, mimo
jak Wielka Brytania czy Irlandia nie była prze-
że instrumentarium ich strategii jest bardzo
słanką do powrotu na stałe. Główną przy-
zróżnicowane – tytułowe łowiectwo, zbierac-
czyną była właśnie niekorzystna sytuacja na
two i barter (Rakowski 2009).
polskim rynku pracy - niemożność znalezienia pracy i niskie oferowane wynagrodzenie
Równoległym niejako wątkiem jest nieod-
(por. Polakowski i Szelewa 2013).
płatna, choć posiadająca wymierną wartość praca domowa kobiet, która w sta-
Nie zawsze strategie przywołane powyżej są
tystykach
ujmowana
jest
jako
bierność
dostępne dla osób bezrobotnych. Nie oznacza
zawodowa. W przypadku tej grupy moż-
to, że pozostają oni bierni. T. Rakowski (2009)
na mówić o wieloetapowym mechanizmie
w swoim etnologicznym studium przedsta-
dyskryminacji: w momencie przyjmowania
wia niedostrzegane przez większość anality-
do pracy, w fazie macierzyństwa (10% ko-
ków strategie radzenia sobie z bezrobociem.
biet doświadcza zwolnienia z pracy po po-
Umykają one bowiem badaniom sondażowym
wrocie z urlopu macierzyńskiego), a co wię-
(problem metodologiczny), ale także wymy-
cej, o uprzywilejowaniu mężczyzn w sytuacji
kają się konceptualizacji tego, co jednostka
przyjmowania bezrobotnych do pracy. Stra-
w „społeczeństwie rynkowym” (Polanyi 2010)
tegia „bycia w domu” (lub założenia własnej
powinna robić, mimo pozornego pluralizmu
firmy, o czym piszemy niżej) jest często jedy-
tych powinności (por. Frieske 2012). Stąd czę-
nym dostępnym rozwiązaniem.
sto bezrobotnych, którzy pozostają na obrze-
Czy instytucje polskiego rynku pracy są odpowiedzialne za bezrobocie?
W poprzedniej sekcji wskazano, że przyczyn
sków politycznych, a decyzje podejmuje pod
bezrobocia należy upatrywać na poziomie
wpływem interesów administracji publicznej.
mikro i mezo. Dominujący nurt badań sku-
Z drugiej strony, w nurcie keynesowskim,
pia się jednak na poziomie makro, co wynika
zwraca się uwagę na występowanie niedo-
w znacznej mierze z określonej orientacji teo-
skonałości w funkcjonowaniu rynku i kładzie
retycznej. W myśl tego szkoła neoklasyczna
się z tego powodu nacisk na konieczność in-
w dużej mierze skupia się na efektywności me-
terwencji władz publicznych. U podstaw nie-
chanizmów rynkowych, traktując interwencję
doskonałości rynku stoją trzy podstawowe
władz publicznych jako czynnik zaburzający.
mechanizmy: alokacja zasobów, podział do-
Podkreśla zarazem, że państwo jako takie
chodów i, wreszcie, stabilizacja sytuacji go-
jest niesprawne, co wynika z marnotraw-
spodarczej. Zaangażowanie państwa w pro-
stwa, błędnych prognoz i problemu koordy-
cesy gospodarcze skutkuje nie tylko łagodze-
nacji oraz z tego, że jest przedmiotem naci-
niem zawodności rynku, ale także ogranicza
21
koszty zewnętrzne i tworzy inne korzyści
cie. Mniej zauważalny, zwłaszcza w Europie
zewnętrzne. Odnosząc się ściśle do kwestii
Wschodniej, był fakt, że argument ten w po-
funkcjonowania rynku pracy, należy wskazać,
łowie ubiegłej dekady został zniuansowany,
że o ile perspektywa neoklasyczna poszuku-
gdy zaczęto zwracać uwagę na to, że sytuacja
je problemów po stronie podażowej, o tyle
rynku pracy może być zbliżona, nawet jeśli
w perspektywie keynesowskiej problemy te
konfiguracje instytucji są silnie zróżnicowane
identyfikowane są w znacznej mierze po stro-
– innymi słowy, brak jest silnych zależności
nie popytowej (Kwiatkowski 2003).
między stopniem deregulacji rynku pracy i, na
przykład, stopą bezrobocia (Weishaupt 2010).
Przedstawione dane, dotyczące postaw i zachowania uczestników rynku pracy, przesu-
Jeszcze dalej w ocenie badań nad związkami
wają zatem uwagę poświęconą wyjaśnieniu
instytucji rynku pracy i jego funkcjonowaniem
przyczyn bezrobocia z podażowej (cechy i za-
idzie G. Betcherman, skupiając się na takich
chowanie osób bezrobotnych) na popytową
rezultatach jak spójność, równość społeczna
stronę rynku pracy (niewystarczające stwa-
itd. Betcherman przywołuje słowa B. Freema-
rzanie nowych miejsc pracy netto). Niniej-
na, który argumentuje, że złożoności insty-
szy fragment opracowania poświęcony jest
tucji rynku pracy, obserwowanej w realnym
analizie instytucji rynku pracy, które według
świecie, nie można odwzorować przy pomocy
dominujących w Polsce podejść przyczyniają
istniejących procedur badawczych i, w rezul-
się do utrzymującego się wysokiego poziomu
tacie, trudno jest oszacować ich wpływ. Bet-
bezrobocia. Do instytucji tych należą: wysoka
cherman w tym kontekście cytuje też nobli-
płaca minimalna, silna rola związków zawo-
stę J. Heckmana: „w sytuacji braku dowodów
dowych w ustalaniu warunków pracy i płacy,
empirycznych, logicznie spójne opowieści,
wysokie podatki (klin podatkowych), regu-
które zgadzają się z intuicją, cieszą się du-
lacje utrudniające zwalnianie pracowników
żym powodzeniem” (Betcherman 2013: 2).
oraz demotywujący wpływ tzw. pasywnych
Wreszcie, autor podkreśla, że badania do-
instrumentów rynku pracy (chodzi głów-
tyczące tematyki instytucji rynku pracy są
nie o świadczenia dla bezrobotnych) (OECD
nadal rzadkie i brak jest ugruntowanych do-
2002).
wodów na ich wpływ. W powyższym świetle
warto za T. Weishauptem zapytać, jak wiele
Zwolennicy tego typu argumentów opowia-
w argumentach na temat skuteczności ela-
dają się za ograniczeniem powyższych insty-
stycznych rynków pracy zawartej jest ideolo-
tucji, co określić można mianem szeroko ro-
gii (Weishaupt 2010)? Poniżej przedstawiony
zumianej deregulacji i uelastycznienia rynku
zostanie przegląd podstawowych parame-
pracy. Do katalogu deregulacyjnego zaliczyć
trów rynku pracy, na które szczególną uwagę
można także upowszechnianie nietypowych
zwracają zwolennicy deregulacji i uelastycz-
form zatrudnienia (umów na czas określony)
nienia rynku pracy. Towarzyszyć im będzie
i promowanie samozatrudnienia (Wiśniewski
odniesienie do przeglądu wpływu instytucji
1999). Warto podkreślić, że istotną rolę w pro-
rynku pracy przygotowanego przez G. Bet-
mowaniu podejścia deregulacyjnego odegra-
chermana.
ło OECD w połowie lat 90. ubiegłego wieku.
Organizacja ta podkreślała, że w krajach,
Sztandarowym argumentem ekspertów po-
w których rynek pracy jest silnie zderegulo-
pierających deregulację rynku pracy jest ob-
wany, można zaobserwować niższe bezrobo-
niżanie pozapłacowych kosztów pracy, do
22
których należą podatki od osób fizycznych
Wykres 12 przedstawia rozmiar klina podat-
i składki na ubezpieczenie społeczne. Argu-
kowego dla wynagrodzenia wynoszącego 67%
ment ten wysuwa się zwłaszcza w przypadku
przeciętnego wynagrodzenia w 2012 roku w wy-
osób młodych, bez doświadczenia zawodo-
branych państwach Unii Europejskiej.
wego, i pracowników o niskich kwalifikacjach.
Wykres 12: Rozmiar klina podatkowego w krajach UE, 67% przeciętnego wynagrodzenia, 2012
60,0
50,0
40,0
30,0
20,0
Belgia
Węgry
Francja
Niemcy
Włochy
Austria
Szwecja
Czechy
Estonia
Grecja
Słowenia
Hiszpania
Dania
Słowacja
Finlandia
Polska
Holandia
Portugalia
Luksemburg
Wielka Brytania
0,0
Irlandia
10,0
W 2012 roku Polska należała do krajów ze
pracownikom w sytuacji zwolnienia z pracy.
względnie niskim klinem podatkowym, poni-
Argumentuje się, że stanowi ona koszt dla
żej średniej unijnej. Do krajów charakteryzują-
pracodawcy i w ten sposób powstrzymuje
cym się niższym klinem podatkowym należa-
go przez zatrudnianiem (dodatkowych) pra-
ły kraje anglosaskie, Portugalia, Luksemburg
cowników. Najnowszych porównawczych in-
i Holandia. Co ciekawe, kraje o najniższym
formacji na temat ochrony pracowników do-
bezrobociu, również osób młodych, czyli Au-
starcza raport OECD Employment Outlook
stria i Niemcy, są krajami o największych kli-
2013 (OECD 2013). Indeks ochrony dla pra-
nach podatkowych w Unii Europejskiej.
cowników zatrudnionych na stałe, na który
składają się trudność zwolnienia, wysokość
Następnym parametrem, który jest przedmio-
odprawy i trudności proceduralne przedsta-
tem krytyki zwolenników deregulacji rynku
wia wykres 13 poniżej.
pracy jest nadmierna ochrona przysługująca
23
Wykres 13: Poziom wynagrodzenia minimalnego w styczniu 2013, wybrane kraje UE
Skala 0-6
3,5
3,0
2,5
2,0
Średnia OECD: 2.04
1,5
1,0
0,5
Portugalia
Czechy
Holandia
Niemcy
Francja
Litwa
Szwecja
Włochy
Słowenia
Finlandia
Luksemburg
Polska
Austria
Dania
Belgia
Grecja
Hiszpania
Słowacja
Estonia
Irlandia
Węgry
Wielka Brytania
Kanada
Stany Zjednoczone
0,0
Trudność zwolnienia
Okres wypowiedzenia i wysokość odprawy
Źródło: OECD 2013, opracowanie własne
Trudności proceduralne
Ochrona przed zwolnieniem w Polsce jest
cja ochrony spowoduje wzrost zatrudnienia
na poziomie niewiele wyższym od średniej
i/lub spadek bezrobocia (Betcherman 2013).
dla krajów OECD. Co ciekawe, kraje południa
Europy (Hiszpania, Grecja) znajdują się nieco
Z punktu widzenia zwolenników elastyczności
niżej w tym rankingu. Inną uderzającą cechą
rynku pracy szczególnie istotne jest zatrudnie-
jest to, że w krajach stawianych jako mode-
nie na czas określony. Polska jest wyraźnym
lowe przypadki flexicurity (Dania, Szwecja,
liderem w Unii Europejskiej, jeśli chodzi o tę
Finlandia, Holandia) indeks ochrony pracow-
formę zatrudnienia: w pierwszym kwartale
ników jest podobny lub wyższy w porównaniu
2013 roku zatrudnienie ponad 26% Polaków
do Polski. Natomiast tym, co odróżnia Polskę
opierało się na tym typie umów, podczas gdy
od tych krajów, jest wyjątkowo niski poziom
średnia dla Unii Europejskiej wynosiła około
ochrony dochodowej osób bezrobotnych. Jak
14%. Ponownie, pozycja Polski jest zbliżona
podkreśla Betcherman, nowsze i bardziej za-
do średniej dla krajów OECD (OECD 2013), co
awansowane badania nie wspierają jedno-
pokazuje wykres 14. Warto jednak podkreślić,
znacznie tezy o negatywnym wpływie ochrony
że o ile praca agencyjna podlega dość dużej
zatrudnienia na poziom zatrudnienia i bezro-
regulacji, w Polsce praca na czas określony
bocia. Co więcej, nawet jeśli można ustalić
należy do najmniej uregulowanych wśród
taką zależność, nie oznacza to, że liberaliza-
krajów Unii Europejskiej.
24
Skala 0-6
5
4
4
3
3
2
2
1
1
Źródło: OECD 2013, opracowanie własne
Luksemburg
Francja
Hiszpania
Estonia
Grecja
Włochy
Słowenia
Słowacja
Belgia
Portugalia
Polska
Austria
Czechy
Węgry
Finlandia
Łotwa
Dania
Niemcy
Irlandia
Szwecja
Holandia
Wielka Brytania
Stany Zjednoczone
Kanada
0
Tymczasowa praca agencyjna
Umowy na czas określony
Kolejny argumentem, który odnajdujemy w dy-
parytet siły nabywczej, sytuacja Polski ule-
skursie publicznym, jest rola płacy minimal-
ga lekkiej poprawie. Wynika to w dużej mierze
nej w ograniczaniu popytu na pracowników,
z niskiego poziomu cen w Polsce. Wykres 15
zwłaszcza na wymienione wyżej kategorie:
ilustruje różnice między wybranymi krajami
osoby młode i posiadające niskie kwalifikacje.
Unii Europejskiej, jeśli chodzi o poziom wyna-
Wynagrodzenie minimalne w Polsce należy do
grodzenia minimalnego, przy uwzględnieniu
najniższych w Unii Europejskiej w kategoriach
parytetu siły nabywczej.
nominalnych, natomiast jeśli uwzględni się
1800
1600
1400
1200
1000
800
400
200
Źródło: Eurostat 2013, s. 158, opracowanie własne
25
Luksemburg
Holandia
Belgia
Francja
Irlandia
Wielka Brytania
Słowenia
Malta
Hiszpania
Grecja
Polska
Potrugalia
Węgry
Słowacja
Litwa
Czechy
Estonia
Łotwa
Bułgaria
Rumunia
0
Popularnym argumentem pojawiającym się
zek automatyczny, dotyczy bowiem wysokich
w debacie publicznej, forsowanym zwłasz-
płac minimalnych, a obserwowany skutek jest
cza przez niektórych analityków i środowiska
niewielki (Betcherman 2013).
pracodawców, a także społecznie zinternalizowanym, na co wskazują zaprezentowa-
Hojność świadczeń rozumiana zarówno jako
ne wyżej badania sondażowe, są nadmierne
łatwość uzyskania świadczenia, jego wyso-
oczekiwania płacowe osób poszukujących
kość (w kategoriach stopy zastąpienia jak
pracy. Tymczasem Badanie Ankietowe Ryn-
i długości wypłacania świadczeń) i brak sank-
ku Pracy 2012 wskazuje, że różnica między
cji za niepodejmowanie proponowanego za-
oczekiwanym wynagrodzeniem netto a staw-
trudnienia jest przedstawiana w literaturze
kami rynkowymi wynosi 15%. Istotne jest to,
jako jeden z najistotniejszych czynników znie-
że w tym porównaniu operuje się kategorią
chęcających osoby bezrobotne do podjęcia
netto, a tym samym neutralizuje się efekt kli-
pracy. Autorzy kompleksowego opracowa-
na podatkowego, o którym wspomniano po-
nia na temat świadczeń z tytułu bezrobocia
wyżej. Oczekiwania płacowe rosną wraz ze
w Unii Europejskiej wskazują na bardzo duże
stażem pracy i są negatywnie skorelowane
zróżnicowanie w poszczególnych państwach
z długością bezrobocia, co przeczyłoby wy-
członkowskich (Stovicek i Turrini 2012). Polska
obrażeniu na temat ich oderwania od realiów
systematycznie znajduje się w grupie krajów,
rynkowych (Cichocki i in. 2012).
w których dostęp do świadczeń jest trudny,
są one niewysokie, a ich otrzymywanie wiąże
W najnowszych badaniach porównawczych
się ze spełnianiem wielu wymagań. Podobne
wpływ wynagrodzenia minimalnego na za-
wnioski wynikają z opracowania OECD z 2012
trudnienie/bezrobocie jest postrzegany jako
roku. Zakres obowiązków po stronie osoby
niejednoznaczny: wprawdzie może podnieść
zarejestrowanej jako poszukująca pracy jest
poziom bezrobocia, jednak nie jest to zwią-
duży, świadczenie nie jest wysokie, natomiast
Wykres 16: Hojność świadczeń dla osób bezrobotnych w wybranych krajach Unii Europejskiej, 2011*
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
stopa zastąpienia w 2. miesiącu bezrobocia
stopa zastąpienia w 25. miesiącu bezrobocia
Źródło: Joint EU-OECD Tax and benefits indicators database, opracowanie własne
*Założenia: osoba samotna, 100% przeciętnego wynagrodzenia
26
Łotwa
Luksemburg
Bułgaria
Słowenia
Portugalia
Holandia
Francja
Słowacja
Czechy
Belgia
Niemcy
Hiszpania
Dania
Austria
Włochy
Węgry
Estonia
Finlandia
Szwecja
Litwa
Rumunia
Irlandia
Polska
Grecja
Malta
Wielka Brytania
0
sankcje za niespełnienie obowiązków – roz-
tym, że tylko osoby, które świeżo napłynęły
budowane (Venn 2012). Wykres 16 przedsta-
do populacji bezrobotnych, mają prawo do
wia wskaźnik hojności świadczeń dla osób
świadczenia pieniężnego. Zależność ta rośnie
bezrobotnych w roku 2011 w krajach Unii Eu-
w sytuacjach pogarszającej się kondycji rynku
ropejskiej.
pracy (Tyrowicz 2011).
Z perspektywy porównawczej widać wyraź-
Analizując wpływ świadczeń dla osób bezro-
nie, że hojność świadczeń dla osób bezrobot-
botnych, E. Gałecka-Burdziak konstatuje, że
nych w Polsce należy do najniższych w Unii
pobieranie świadczeń zwiększa prawdopodo-
Europejskiej. Zarazem na niski poziom za-
bieństwo znalezienia pracy. Wynika to jednak
bezpieczenia socjalnego w pierwszym okresie
w dużej mierze z cech świadczeniobiorców
bezrobocia nakłada się tendencja występu-
(Gałecka-Burdziak 2011). Z kolei w nowszym
jąca w dużej liczbie krajów Unii, polegająca
badaniu, obejmującym już obecny kształt sys-
na wygaszaniu świadczeń w przypadku bez-
temu zasiłkowego, wpływ zmiany konstrukcji
robocia długotrwałego. Badania Tyrowicz
świadczenia, polegającej na wprowadzeniu
wskazują, że pobieranie zasiłków wywiera
degresywnej formuły mającej zachęcać do in-
pozytywny efekt na prawdopodobieństwo
tensywniejszego poszukiwania pracy, nie wpły-
znalezienia zatrudnienia – mamy tutaj oczy-
wa zasadniczo na prawdopodobieństwo jej
wiście do czynienia z korelacją polegającą na
znalezienia (Gałecka-Burdziak i Kubiak 2012).
Aktywizacja i aktywna polityka rynku pracy
Analizując propozycje pojawiające się w krę-
oferowanych wynagrodzeń. „Skuteczne” za-
gach rządowych i lansowane przez eksper-
stosowanie opisanych wyżej sankcji może
tów, z perspektywy systemowej można za-
doprowadzić, ich zdaniem, do zmniejszenia
uważyć, że mamy do czynienia z zasadniczym
liczby zarejestrowanych bezrobotnych.
przewartościowaniem polityki rynku pracy
i, szerzej, polityki społecznej. Wzmocnienie
Dyskutując o aktywnej polityce rynku pracy,
aktywizującego wymiaru polityki społecz-
musimy podkreślić, że w zasadniczym stop-
nej, opartego na sankcjach dla osób, które
niu skupia się ona na podażowej stronie rynku
nie współpracują ze służbami zatrudnienia,
pracy (pracownikach/osobach bezrobotnych).
stanowi manifestację od dawna istniejących
Już od lat 70. zauważalna stała się zmiana
w dyskursie politycznym (i ekonomicznym)
priorytetów polityki rynku pracy: o ile w więk-
przekonań co do źródeł powstawania i utrzy-
szości krajów zachodnich do tego czasu do-
mywania się bezrobocia. Zwolennicy tego
minował nacisk na tzw. pasywne instrumenty
stanowiska podkreślają, że odpowiedzialność
(głównie świadczenia pieniężne), później za-
za wysokie bezrobocie ponoszą w dużej mie-
częto podkreślać rolę elementów aktywnych,
rze sami bezrobotni, którzy nie chcą podjąć
skupiających się na przeszkodach w zatrud-
zatrudnienia, zniechęcani względnie wyso-
nieniu występujących u osób bezrobotnych
kim poziomem świadczeń w porównaniu do
lub nieaktywnych zawodowo. Wysiłki te były
27
związane z koniecznością przyciągnięcia na
po ich zakończeniu, 53% ewaluacji określiło
rynek pracy nowych pracowników, potrzeb-
efekty jako pozytywne, 41% jako niekonklu-
nych dla zaspokojenia znacznego popytu na
zywne, a 6% - negatywne (Card i in. 2010).
pracę. Również sama aktywna polityka rynku
pracy ewoluowała: o ile jeszcze w końcu lat
Oprócz wspomnianych wyżej efektów istnieją
90. ubiegłego wieku aktywna polityka rynku
inne, równie istotne, punkty odniesienia dla
pracy skupiała się na intensywnych szkole-
oceny efektywności programów aktywiza-
niach, o tyle ostatnio znacznie większy nacisk
cji osób bezrobotnych. Istotną kwestią jest
kładzie się na sankcje związane z nieprzyję-
efektywność kosztowa – doświadczenia pro-
ciem oferty pracy i subsydiowanie zatrudnie-
gramów aktywizacji prowadzonych w wielu
nia (Weishaupt 2010).
krajach wskazują, że dla swojej skuteczności
wymagają one wysokich dodatkowych nakła-
Choć zwolennicy podejścia aktywizującego li-
dów z budżetu. Na przykład, ocena duńskiej
czą przede wszystkim na podniesienie efek-
polityki aktywizacji wskazała na koszt net-
tywności tych działań i zmniejszenie kosztów
to równy 6800 euro na jedną aktywizowaną
polityki wobec bezrobocia, to jednak obecnie
osobę (Eichhorst i Konle-Seidl 2008). Warto
uważa się, że efekty reintegracji osób bezro-
podkreślić, że w sytuacji, w której nakłady te
botnych na rynku pracy są co najmniej umiar-
będą niewystarczające (wiele wskazuje, że
kowane. Metaanaliza przeprowadzona na
tak będzie w polskim przypadku, nawet je-
próbie niemal 200 ewaluacji programów ak-
śli zostanie powołana nowa instytucja, jaką
tywizacji osób bezrobotnych dla National Bu-
jest Fundusz Szkoleniowy), istnieje prawdo-
reau of Economic Research wskazuje na duże
podobieństwo, że działania aktywizacyjne
zróżnicowanie rezultatów badań. Wynikało
skupią się głównie na kontrolowaniu osób
ono po części z przyjętej strategii badawczej
bezrobotnych, a nie realnym zwiększaniu ich
i doboru tego, co określano jako efekt pro-
szans na rynku pracy (van Berkel 2009). Ist-
gramu: np. wypisanie z rejestru bezrobot-
nieją tego dwa zasadnicze powody. Po pierw-
nych czy też, istotniejsze z punkty widzenia
sze, wziąwszy pod uwagę skalę bezrobocia,
polityki rynku pracy, uzyskanie i utrzymanie
wydatki na tzw. aktywną politykę rynku pra-
zatrudnienia. W przypadku efektów aktywiza-
cy są niewysokie, co wynika z ograniczania
cji trwających do 12 miesięcy po zakończeniu
wydatków Funduszu Pracy (Dzido 2013). Po
programu, 39% ewaluacji wskazało na po-
drugie, należy ponownie przywołać problemy
zytywny rezultat (25% badań na pozytywny
z popytową stroną rynku pracy. Wykres 17
efekt w postaci zatrudnienia). W przypadku
pokazuje wydatki na aktywne polityki rynku
36% ewaluacji nie zaobserwowano żadnych
pracy w Unii Europejskiej w 2011 roku. W no-
jednoznacznych rezultatów, z kolei 24% re-
menklaturze OECD i Eurostatu przez aktywną
spondentów wskazało na efekt negatywny.
politykę rynku pracy rozumiane są szkolenia
W przypadku perspektywy 24 miesięcy po
zawodowe, rotacja pracy i podział pracy, za-
zakończeniu programu 45% ewaluacji wska-
chęty zatrudnieniowe, wspieranie zatrudnie-
zywało pozytywny efekt (39% w kategoriach
nia bezrobotnych, rehabilitacja osób niepeł-
zatrudnienia), 44% było niekonkluzywnych,
nosprawnych, bezpośrednie tworzenie miejsc
a 10% ewaluacji określało efekty programu
pracy i wspieranie podejmowania działalności
aktywizacji jako negatywne. Wreszcie, w od-
gospodarczej.
niesieniu do oceny programów ponad 3 lata
28
Wykres 17: Wydatki na aktywną politykę rynku pracy w wybranych krajach Unii Europejskiej, %PKB, 2011
1800
1600
1400
1200
1000
800
400
200
Dania
Finlandia
Szwecja
Holandia
Hiszpania
Francja
Austria
Portugalia
Luksemburg
Niemcy
Węgry
Polska
Łotwa
Cypr
Włochy
Słowenia
Słowacja
Litwa
Czechy
Estonia
Bułgaria
Malta
Rumunia
0
Wydatki na aktywną politykę rynku pracy
(OECD 2013). Natomiast całkowite wydatki
stanowią dużą i rosnącą część wydatków na
na politykę rynku pracy stanowiły 0,72% PKB
politykę rynku pracy w ogóle, pomimo ogra-
w 2011, co lokowało Polskę w grupie krajów
niczania wydatków z Funduszu Pracy. O ile
wydających na tę politykę najmniej. Wykres
w 2000 roku udział wydatków na aktywną
poniżej (wykres 18) przedstawia poziom wy-
politykę rynku pracy w całości wydatków wy-
datków na politykę rynku pracy w wybranych
nosił 22%, o tyle w 2010 było to już 66%. Był
krajach Unii Europejskiej.
to najwyższy odsetek pośród krajów Europy
Wykres 18: Wydatki na politykę rynku pracy w wybranych krajach Unii Europejskiej, %PKB, 2011
4,00
3,50
3,00
2,50
2,00
1,50
1,00
29
Dania
Hiszpania
Holandia
Finlandia
Francja
Austria
Portugalia
Niemcy
Włochy
Szwecja
Słowenia
Luksemburg
Cypr
Węgry
Słowacja
Estonia
Polska
Łotwa
Bułgaria
Litwa
Czechy
Rumunia
0,00
Malta
0,50
Istotna jest struktura powyższych wydatków.
2,7%. Odzwierciedla to znaczny spadek wy-
W perspektywie europejskiej w Polsce dużą
datków z Funduszu Pracy na formy aktyw-
rolę odgrywały w ostatnich latach dotacje na
ne wspierania bezrobotnych, zwłaszcza gdy
założenie działalności gospodarczej, co wska-
porównamy rok 2011 z 2010: był to nagły
zywać może na to, że polityka rynku pracy
spadek o niemal połowę (z około 6,8 mln zł
przenosi akcent z polityki zatrudnieniowej
w roku 2010 do 3,5 mln zł w 2010) (Kwiat-
na stymulowanie przedsiębiorczości. Funkcję
kowska, Noińska-Rozentalska i Strojna 2012).
odrębnego źródła finansowania pełniły także
fundusze europejskie, które odegrały bardzo
Jeśli chodzi o strukturę populacji osób szko-
istotną rolę w rozwijaniu oferty szkoleń dla
lonych, to interesującym zjawiskiem wy-
osób bezrobotnych. Ocena działań finanso-
daje się rosnąca różnica między stopniem,
wanych z tego źródła jest jednak umiarko-
w jaki ze szkoleń korzystają kobiety i męż-
wanie pozytywna, z racji tego, że skupiają się
czyźni. Różnica ta wykształciła się w prze-
one na tzw. umiejętnościach miękkich (Sztan-
ciągu ostatniej dekady: podczas gdy w 2002
derska 2010), zamiast na przekwalifikowaniu
roku ze szkoleń korzystało niemal tyle samo
polegającym na praktycznej nauce zawodu
mężczyzn co kobiet, proporcja ta stopniowo
dającego względnie więcej szans na zatrud-
zmieniła się na rzecz mężczyzn, którzy w roku
nienie.
2011 stanowili już 60% wszystkich przeszkolonych bezrobotnych (wykres 19). Różnice tę
Systematycznie od 2008 roku spada, i tak już
odzwierciedlają również różne – dla kobiet
wówczas niski, wskaźnik odsetka przeszko-
i dla mężczyzn – wartości współczynnika
lonych bezrobotnych: podczas gdy w 2008
przeszkolenia, wynoszące odpowiednio 2,1%
wynosił on 11%, w 2011 było to już zaledwie
(kobiety) i 3,5% (mężczyźni).
Wykres 19: Struktura przeszkolonych bezrobotnych według płci, 2002–2011 (przeszkoleni ogółem=100%)
Kobiety
Mężczyźni
70
60
50
40
30
20
10
0
2002
2003
2004
2005
2006
Źródło: Kwiatkowska, Noińska-Rozentalska i Strojna 2012, s. 16
30
2007
2008
2009
2010
2011
Wśród tych nielicznych przeszkolonych wzro-
po podjęciu określonego działania (interwen-
sła za to skuteczność szkoleń: wskaźnik za-
cji). Efekt brutto może zatem uwzględniać
trudnienia w trakcie trwania szkolenia i w okre-
wpływ czynników niezwiązanych z samym
sie 3 miesięcy po jego ukończeniu w roku 2011
działaniem programów rynku pracy, zarów-
wyniósł 43% (w porównaniu do 35% w roku
no ekonomicznych, jak i związanych z cecha-
poprzedzającym) (Janiszewski i Piechociński
mi osób bezrobotnych. W przypadku efektów
2012). Zgodnie z wynikami badań przeprowa-
netto wpływ cech indywidualnych jak i innych
dzonych wśród stażystów, oni sami deklaru-
czynników jest kontrolowany i w ten sposób
ją przydatność organizowanego przez urząd
można określić faktyczny wpływ danego in-
pracy stażu – 19% stażystów ocenia przydat-
strumentu polityki rynku pracy na wyjście
ność stażu w bardzo dużym, a 53% w du-
z bezrobocia/zatrudnienie.
żym stopniu. Nieco inaczej rozkładają się odpowiedzi wśród tych osób, które staż odbyły
O ile w świetle badań międzynarodowych taka
3 miesiące przed badaniem: te same wskaź-
różnica nie jest zaskakująca, o tyle szacowa-
niki wynoszą odpowiednio 18% i 42%. Spa-
nie efektów polityki rynku pracy na podstawie
dek wskaźnika osób zadowolonych ze stażu
efektów brutto, jak dzieje się to w oficjalnych
świadczyć może np. o wzroście oczekiwań
sprawozdaniach, może prowadzić do na-
związanych ze znalezieniem zatrudnienia,
zbyt optymistycznej oceny ich skuteczno-
który miał miejsce po odbyciu stażu, a który
ści. Na przykład w przypadku szkoleń efekt
zarazem spotkał się z twardą rzeczywisto-
brutto wyniósł 43,2%, netto zaś tylko 8,7%;
ścią słabej dostępności miejsc pracy. Wśród
w przypadku staży (głównego instrumentu
byłych stażystów tylko 27% znalazło pracę
skierowanego dla osób młodych) było to od-
u tego samego, a 25% u innego pracodawcy.
powiednio 34% i 3,1%, dla robót publicznych
zaś 30,3% i 4,7%. Wspomniane wyżej dota-
Wiele programów aktywizacji zamiast prze-
cje charakteryzowały się największą efektyw-
ciwdziałać „zależności od świadczeń socjal-
nością zatrudnieniową, zaś prace społecznie
nych” (pomijając tutaj ogólną zasadność tej
użyteczne miały wręcz negatywny efekt dla
koncepcji), przyczynia się do zjawiska „drzwi
zatrudnienia (tamże). W analizie uwzględ-
obrotowych”, polegającego na krótkich okre-
niono również lokalne uwarunkowania – na
sach aktywności zawodowej, przeplatanych
przykład w powiatach o charakterze rolni-
okresami, podczas których pobiera się zasiłki
czo-przemysłowym wszystkie instrumenty
i uczestniczy w programach aktywizacji. Wy-
aktywnej polityki rynku pracy miały zasadni-
nika to między innymi z tego, że do progra-
czo niższą efektywność, w wielu przypadkach
mów tych trafiają osoby, które mają wyjąt-
efekt netto był negatywny. Skuteczność za-
kowo niskie szanse na stabilne zatrudnienie
trudnieniowa zależy oczywiście od cech osób
(Eichhorst i Konle-Seidl 2008).
bezrobotnych – wykształcenia bądź długości
bezrobocia. Na przykład szkolenia zawodowe
M. Maksim dokonała analizy skuteczności
mają najsilniejszy efekt dla osób z wykształ-
programów aktywizacyjnych w Polsce (Mak-
ceniem zasadniczym zawodowym, po czym
sim 2011). Pierwszym wnioskiem, jaki wynika
wraz ze wzrostem wykształcenia ich efektyw-
z tej analizy, jest duża różnica między efek-
ność spada. Równoległe badania przeprowa-
tami brutto i netto działania instrumentów
dzone na danych sondażowych pokazują też
rynku pracy. O efekcie brutto programów
przywołane wyżej prawidłowości wskazujące
mówimy w sytuacji, gdy analizujemy zmiany
na to, że efektywność programów zmienia się
31
w zależności od upływu czasu od ich zakoń-
może się wiązać z ograniczeniem dostępu do
czenia. Podsumowując, ogólna zależność su-
zasiłku z pomocy społecznej. Dyscyplinującym
geruje wzrost efektywności zatrudnieniowej
elementem nowej strategii wobec bezrobot-
instrumentów aktywnej polityki rynku pracy
nych ma być również wprowadzenie elemen-
dla programów takich jak roboty publiczne,
tu sankcji karnej, w przypadku poświadczenia
prace społecznie użyteczne czy szkolenia. Na-
nieprawdy przez bezrobotnego, czy też na-
leży jednak mówić raczej o przejściu od ne-
liczanie kosztów szkolenia i obciążanie nimi
gatywnych efektów netto w krótkim okresie
bezrobotnego, jeśli skorzysta on z programu
do bardzo umiarkowanych efektów dodatnich
szkoleń i okaże się, że nastąpiło to na pod-
w dłuższym (tamże).
stawie nieprawdziwego oświadczenia. Okres,
na jaki traci się status bezrobotnego, będzie
Niedawno ogłoszone plany Ministerstwa Pra-
również uzależniony od sumy „negatywnych
cy i Polityki Społecznej obejmują dość kom-
zachowań bezrobotnego”.
pleksowy program integracji i wyróżnienie
(profilowanie) osób z rynku pracy „oddalo-
Na zakończenie warto też wspomnieć o pro-
nych” na skutek rezygnacji lub niepełnego
gramie pilotażowym Nowe Horyzonty, prze-
uczestnictwa w programach integracyjnych:
prowadzonym w Gdańsku, którego głównym
szkoleniach, zajęciach z trenerem czy pracach
celem była analiza funkcjonowania prywat-
publicznych (por. Wojdyło-Preisner 2013).
nych agencji zatrudnienia w systemie Pu-
Zgodnie z uzasadnieniem zmian, kierowane
blicznych Służb Zatrudnienia. W pilotażu po-
są one do osób, które w urzędach pracy re-
równano skuteczność powiatowego urzędu
jestrują się tylko w celu utrzymania statusu
pracy, działającego w systemie premiowania,
osoby bezrobotnej, a więc „wyłącznie w celu
i prywatnej agencji zatrudnienia w aktywiza-
otrzymania prawa do ubezpieczenia zdro-
cji zawodowej dla losowej próby bezrobot-
wotnego”, podczas gdy jednocześnie oso-
nych (zatem nie zastosowano doboru celo-
by te zajmują się działalnością gospodarczą
wego bezrobotnych „najdalej oddalonych” od
i/lub świadczeniem pracy, czyli „jest to de
rynku pracy) i zestawiono te rezultaty z gru-
facto grupa bierna zawodowo lub pracująca
pą kontrolną. Założonym celem było zatrud-
w szarej strefie, która powiększa grono osób
nienie 50% osób na 365 dni z każdej grupy.
bezrobotnych”.
W ewaluacji projektu wskazano, że w przypadku agencji zatrudnienia zatrudnienie po-
To do nich między innymi skierowane są nowe
wyżej 30 dni znalazły 2 osoby, powyżej 365
środki integracyjno-aktywizujące, z których
dni – ani jedna osoba. W przypadku powiato-
nieskorzystanie obwarowane jest kilkoma
wego urzędu pracy, zatrudnienie powyżej 30
sankcjami. Najważniejszą z nich jest wypisa-
dni znalazły 24 osoby, powyżej 365 dni – 8
nie z rejestru bezrobotnych, a więc utracenie
osób (PUP 2012).
prawa do ubezpieczenia zdrowotnego. Inna
32
Poziom lokalny i rola pracowników „pierwszej linii”
Paul Henman i Menno Fenger (2006) propo-
Do
nują zwrócić szczególną uwagę na reformy
i Genova (2006), analizując reformy we Wło-
zmieniające sposób zarządzania programami
szech. Cechą charakterystyczną włoskiego
polityki wobec bezrobocia. Autorzy dostrze-
modelu polityki społecznej jest stosunkowo
gają wspólne dla wielu krajów europejskich
niskie wsparcie państwa, a przy tym fami-
trendy w reformowaniu systemów wsparcia
liaryzm, niska mobilizacja zawodowa kobiet
dla bezrobotnych, jak też funkcjonowania
i osób młodych, a także powiązanie upraw-
prywatnych i publicznych służb zatrudnienia
nień socjalnych z uczestnictwem w ryn-
– jednym z nich było wprowadzanie elemen-
ku pracy połączone z silną jego segmenta-
tów rynkowych zgodnie z podejściem nowego
cją i korporacyjnym charakterem uprawnień
zarządzania publicznego (New Public Mana-
z zakresu zabezpieczenia społecznego. Jed-
gement, NPM): wprowadzenie rynkowych re-
nocześnie, od początku lat 90. wzmacniano
guł funkcjonowania służb zatrudnienia miało
rolę podmiotów lokalnych w organizowaniu
zapewnić podniesienie jakości i efektywno-
polityki społecznej, w tym programów akty-
ści ich pracy. Paradoksalnie jednak modne
wizujących czy też działalności agencji za-
zwłaszcza w latach 90. podejście do zarzą-
trudnienia. Przeniesienie większej części cię-
dzania polityką publiczną w wielu krajach
żaru odpowiedzialności za wsparcie socjalne
okazało się nietrafione. Rynkowy charakter
na samorządy lokalne doprowadziło do zróż-
funkcjonowania agencji zatrudnienia okazał
nicowania dostępu do świadczeń różnego ro-
się drogi i niewydolny: nacisk na efektyw-
dzaju. Oprócz przeniesienia odpowiedzialności
ność kosztową i raportowanie wykonania za
na poziom lokalny, reformy te wprowadzały
pomocą dokładnych statystyk doprowadziły
możliwość
do sytuacji, w której pracownicy agencji za-
usług, co doprowadziło do sytuacji, w której
trudnienia czy też jednostek trzeciego sektora
za politykę lokalnego rynku pracy i wsparcia
zmuszeni byli zajmować się dodatkową pracą
dla bezrobotnych odpowiedzialni są różni ak-
biurokratyczną: ewaluacją wykonania planu,
torzy: w tym prywatne agencje, organizacje
dokładnym rozliczaniem się z każdego punktu
pozarządowe, ale również grupy profesjona-
(benchmark) objętego planem działania. Ob-
listów zajmujących się np. wsparciem psy-
ciążenie dodatkową pracą w rezultacie pod-
chologicznym dla osób bezrobotnych. Spadła
wyższyło koszty funkcjonowania wielu z tych
przy tym rola pracowników socjalnych i ich
programów, opłacalne ekonomicznie okaza-
profesjonalnego przygotowania. Jak sugerują
ły się działania aktywizujące wobec najmniej
autorzy opracowania, dopuszczenie większej
„trudnych” bezrobotnych. Wskutek tego roz-
różnorodności aktorów realizujących lokalne
liczani z efektów pracownicy służb zatrudnie-
programy dla bezrobotnych w pewnym sen-
nia chętniej podejmowali wysiłek wobec tych
sie przyczynia się do rozmycia odpowiedzial-
bezrobotnych, którzy i tak mieli większe szan-
ności za ich prawidłowe funkcjonowanie.
se na ponowne znalezienie zatrudnienia – to
efekt określany w literaturze jako creaming.
33
ciekawych
wniosków
zewnętrznego
doszli
Kazepov
kontraktowania
W przypadku włoskim pomocne okazały się
istotne zwłaszcza w kontekście racjonalizacji
dodatkowe mechanizmy koordynacji współ-
kosztów tych polityk i zwrotu ku polityce ak-
pracy lokalnych aktorów, zainicjowane przez
tywizacji osób bezrobotnych.
władze publiczne. Natomiast podkreślanie
w publicznej debacie znaczenia lokalności
Badanie jakościowe przeprowadzone na gru-
wielu problemów społecznych i ekonomicz-
pie doradców zawodowych z województwa
nych jest, zdaniem Kazepova i Genovy, pew-
śląskiego wskazuje na sytuację i wartości
nego rodzaju zabiegiem politycznym, który
warunkujące ich pracę z osobami bezrobot-
przykrywa krajowy charakter wielu proble-
nymi (Muster 2012). Z jednej strony, doradcy
mów strukturalnych, a co za tym idzie – za-
zawodowi silnie podkreślali niedofinansowa-
myka możliwość postulowania rozwiązań na
nie usług pośrednictwa i doradztwa zawodo-
poziomie centralnym, w tym mechanizmów
wego. Wskazywali na problemy wynikające
redystrybucyjnych. W efekcie zwrot ku lokal-
z niedostatków infrastrukturalnych a jedno-
ności rozwiązań i rozmywanie się odpowie-
cześnie na zbyt małą liczebność w stosunku
dzialności może doprowadzić do poszerzenia
do liczby obsługiwanych osób bezrobotnych.
się zjawiska nierówności społecznych. War-
Jednocześnie jednym z największych ogra-
to o tym, co powiedziano wyżej, pomyśleć
niczeń ich pracy była konieczność zaanga-
w kontekście polskim, w którym silna decen-
żowania w procedury biurokratyczne. W ich
tralizacja odpowiedzialności za funkcjono-
opinii silnie ogranicza to możliwości pomocy
wanie wielu obszarów z dziedziny wsparcia
osobom bezrobotnym. Z drugiej strony, po-
socjalnego i – ogólnie – polityki społecznej,
nownie pojawił się też wątek konieczności
dokonywana była z przekonaniem o wyższej
współpracy z osobami bezrobotnymi, które
wartości lokalnego „rozpoznania” i proble-
nie chcą się zaangażować w proces powro-
mów społecznych czy potrzeb rynku pracy.
tu na rynek pracy. Do tej kategorii doradcy
zaliczali zwłaszcza osoby długotrwale bezro-
W polskiej literaturze niewiele uwagi poświę-
botne: w ich opinii zdemotywowane, niewie-
ca się relacjom między pracownikami insty-
rzące w możliwość znalezienia pracy dzięki
tucji publicznych, zajmujących się problemem
doradcy. Ponownie pojawia się tutaj napięcie
bezrobocia, a samymi bezrobotnymi. Wielu
między praktyką znajdowania pracy – która
autorów zachodnich podkreśla, że relacje te
odbywa się w dużej mierze poza instytucja-
są dalekie od symetrii i że pracownicy „pierw-
mi służb zatrudnienia – a tym, jak ten proces
szej linii” są w znacznej mierze odpowiedzial-
postrzegany jest przez osoby w nich zatrud-
ni za implementację programów zatrudnienia.
nione (tamże). Przywołane badania nie biorą
Proces ten jest rezultatem nieuniknionej dys-
pod uwagę kwestii realnego popytu na pracę,
krecjonalności działania tego typu pracowni-
trudno zatem precyzyjnie wnioskować o skali
ków. Co ważne, proces interpretacji polityki
tego napięcia.
zatrudnienia (czy szerzej, polityki społecznej) nie odbywa się wyłącznie w kontekście
Istnieją natomiast badania postaw przepro-
obowiązujących ram instytucjonalnych danej
wadzone na populacji pracowników socjal-
polityki. Odnosi się on również do indywidu-
nych w 2010 roku. Postawy tej grupy zawo-
alnych i społecznych interpretacji przyczyn
dowej mogą być uznane za wyjątkowo ważne,
danego zjawiska, które często są rozbieżne
ponieważ osoby bezrobotne są ich główną
z profesjonalną diagnozą problemu i sposo-
grupą docelową, a większość z nich można
bów jego rozwiązywania. Rozważania te są
zakwalifikować jako „trudnych klientów”.
34
Dwa wnioski są szczególnie ważne w kon-
winno być uwarunkowane spełnieniem innych
tekście implementacji polityki rynku pracy na
kryteriów lub oczekiwań przez klientów, tak
poziomie lokalnym. Po pierwsze, pracownicy
by ich powrót na rynek pracy był jak najszyb-
socjalni wydają się zwolennikami powszech-
szy. Wykres 20 ilustruje rozkład preferencji
nej warunkowej pomocy materialnej. Oznacza
pracowników socjalnych odnośnie do tego
to, że udzielanie świadczeń pieniężnych po-
zagadnienia.
Wykres 20: Rozkład odpowiedzi pracowników socjalnych na pytanie dotyczące zasady warunkowej pomocy materialnej, 2010*
1%
uważam, że zasada ta powinna
być stosowana w taki sposób,
aby powrót na rynek pracy był
jak najszybszy
uważam, że zasada ta powinna
być stosowana w sposób
wysoce zindywidualizowany
39%
60%
nie zgadzam się z tą zasadą
Źródło: Aneks II 2011, s. 315
* Odpowiedzi na pytanie: „Czy zgadza się Pan(i) lub nie zgadza z zasadą, że jeśli ktoś jest zdolny do pracy, a nie
pracuje, to pomoc finansowa z tytułu pomocy społecznej może mu przysługiwać, ale tylko na czas potrzebny do
zdobycia kwalifikacji niezbędnych do znalezienia pracy i pod warunkiem podjęcia działań w tym kierunku?”
Druga istotna konkluzja dotyczy ram odnie-
Interesujący jest rozkład odpowiedzi na to
sienia w pracy socjalnej: czy są nimi prze-
pytanie w czasie. O ile w 1988 roku 17,4%
konania, doświadczenie, przesądy, szeroko
pracowników socjalnych uważało, że przygo-
rozumiane jako doświadczenie życiowe czy
towanie zawodowe jest istotne, o tyle w 1995
też przygotowanie zawodowe, mające wypo-
odsetek ten wzrósł do 41,4%, by spaść na-
sażyć pracownika socjalnego w profesjonal-
stępnie do 32% w roku 2010. Tymczasem
ny warsztat diagnozy i rozwiązywania pro-
odsetek osób wskazujących na doświadcze-
blemów społecznych. Jak wynika z badania
nie życiowe nie podlegał takim fluktuacjom.
sondażowego, ponad połowa pracowników
Po spadku z 75,4% w 1988 roku do 57,8%
socjalnych uważa, że w ich pracy istotniejsze
w 1995 obecnie utrzymuje się na zbliżonym,
jest doświadczenie życiowe, natomiast mniej
wysokim poziomie. Autorka porównania tak
niż 1/3 respondentów sądzi, że to przygo-
interpretuje te rezultaty w kontekście pracy
towanie zawodowe powinno być ważniejsze
pracowników socjalnych: „[m]oże to znaczyć,
w ich pracy. Wykres 21 poniżej ilustruje roz-
że pomagają oni swoim klientom nie na pod-
kład odpowiedzi na to pytanie.
stawie zawodowej wiedzy i profesjonalnych
35
Wykres 21: Rozkład odpowiedzi pracowników socjalnych na pytanie: „Co jest ważniejsze w pracy pracownika socjalnego –
doświadczenie życiowe czy przygotowanie zawodowe?”, 2010
doświadczenie życiowe
3% 5%
przygotowanie zawodowe
6%
nie wiem/trudno powiedzieć
doświadczenie życiowe
i przygotowanie zawodowe
32%
54%
brak odpowiedzi
Źródło: Łuczyńska 2012, tabela nr 39
umiejętności, ale korzystając z osobistych
stopę bezrobocia, nawet za cenę potencjal-
przeżyć, doświadczeń, przekonań i własne-
nego obniżania szans osób bezrobotnych na
go światopoglądu” (Łuczyńska 2012, s. 87).
znalezienie pracy (Tyrowicz 2011, s. 126–127).
W kontekście przywołanych w poprzednich
Jednocześnie „[…] przepływy «napędzane»
fragmentach tego opracowania badań opinii
administracyjnie – zwłaszcza wyrejestrowa-
społecznej, wskazujących na podejrzliwość
nia z powodu braku potwierdzenia gotowo-
wobec osób bezrobotnych i zakładających
ści do podjęcia zatrudnienia oraz ponowne
brak chęci zmiany ich sytuacji, badania pra-
rejestracje – mają duży i negatywny wpływ
cowników socjalnych mogą wskazywać, że
na zróżnicowanie stóp bezrobocia w Polsce.
część z nich może się kierować zbliżonymi
Paradoksalnie, powiaty, w których częściej
uprzedzeniami i społecznie funkcjonującymi
korzysta się z tych instrumentów, mają wię-
stereotypami. O warunkowości tego twier-
cej biernych bezrobotnych, choć oczywiście
dzenia może świadczyć opinia pracowni-
kierunek przyczynowości tej relacji nie może
ków socjalnych, że to rząd i samorząd mają
być zweryfikowany za pomocą dostępnych
pierwszeństwo w odpowiedzialności za pro-
danych” (tamże, s. 128).
blemy społeczne (por. Łuczyńska 2011).
Bezrobocie powoduje nie tylko deprywację
Wreszcie inny, choć również odnoszący się do
sytuacji ekonomicznej jednostki i rodziny, ale
lokalnej sytuacji argument, wysuwa J. Tyro-
wpływa także na pogorszenie jakości życia
wicz, skłaniając się ku tezie, że przypływy na
i obniżenie dobrostanu w innych sferach ak-
rynku pracy spowodowane decyzjami admini-
tywności człowieka.
stracyjnymi przyczyniają się do zmian lokalnych stóp bezrobocia. W słowach badaczki,
„[…] urzędy pracy korzystają z zapisów prawa, aby chwilowo obniżać administracyjnie
36
Społeczne skutki bezrobocia
Trudno opisać rozległość negatywnych spo-
nie) od długości okresu pozostawania bez
łecznych skutków bezrobocia, ale warto przy-
pracy (Hammarstrom 2012). Z drugiej strony,
toczyć kilka rzadziej wspominanych. W skali
początkowe pogorszenie się stanu zdrowia
europejskiej, obniżające się poziomy aktywno-
psychicznego i ogólnego samopoczucia, które
ści ekonomicznej ludności zostały zauważone
pojawia się bezpośrednio po utracie zatrud-
przez grupę naukowców badających wpływ
nienia, przekłada się na zdolność do udane-
sytuacji finansowej i zatrudnienia na stan
go poszukiwania pracy w późniejszym okresie
zdrowia ludności w krótkim i długim okre-
(Nyman i in. 2012).
sie (Levi 2012). Pogorszenie się stanu zdrowia populacji europejskiej odnotowano już
Innym społecznym skutkiem bezrobocia, któ-
wcześniej, choćby na początku lat 90., kiedy
ry powoduje negatywne skutki dla finansów
kryzys ekonomiczny pozbawił wiele osób za-
państwa, jest obniżona skłonność do reali-
trudnienia, a co za tym idzie – poczucia bez-
zacji preferencji prokreacyjnych. Jak dowo-
pieczeństwa, dostępu do odpowiedniego ko-
dzą wyniki badań empirycznych i studiów
szyka dóbr konsumpcyjnych, w tym zdrowej
nad rozrodczością, posiadanie (w miarę sta-
żywności. W zależności od kształtu systemu
bilnego)
ochrony zdrowia, bezrobotnym przysługiwały
warunkiem decyzji o posiadaniu pierwszego,
również ograniczone uprawnienia w dostę-
a zwłaszcza następnego dziecka (Matysiak
pie do usług opieki zdrowotnej. To w pierw-
2007). Warto zwrócić szczególną uwagę na
szej połowie lat 90. odnotowano w Europie
negatywne skutki bezrobocia wśród osób
wzrost ogólnych wskaźników umieralności,
młodych: brak zatrudnienia nie tylko opóź-
którego nie dało się wyjaśnić inaczej niż tylko
nia moment usamodzielnienia się i założe-
gorszymi warunkami życia i stresem związa-
nia własnego gospodarstwa domowego, ale
nym z utratą pracy (tamże).
powoduje też opóźnienie procesu nabywania
zatrudnienia
jest
podstawowym
doświadczenia i awansu zawodowego, a co
Ze względu na wzrost zjawiska bezrobo-
za tym idzie – zaburzenie perspektywy po-
cia wśród osób młodych, badacze zwracają
prawy sytuacji materialnej w perspektywie
uwagę na problem, jaki dla finansów publicz-
czasowej pozwalającej na planowanie po-
nych w przyszłości stanowić będzie pogar-
siadania kolejnych dzieci. Zjawisko to można
szający się stan zdrowia kohorty osób, któ-
traktować jako jeszcze jeden przejaw funk-
re doświadczyły długotrwałego bezrobocia
cjonowania mechanizmu wpływu wczesnych
w młodym wieku. Wyniki badań Anne Ham-
niepowodzeń na rynku pracy na cały przebieg
marstrom z Uniwersytetu Umea wskazują, że
życia (Polakowski 2011).
efekt pogorszenia się stanu zdrowia psychicznego w związku z bezrobociem jest silniejszy
w przypadku osób młodych (w porównaniu
do dorosłych i starszych) i zależy (pozytyw-
37
Podsumowanie
Polityka wobec bezrobocia w Polsce scha-
szerszym ujęciu problemów bezrobocia jako
rakteryzowana została w niniejszym opra-
powiązanych z systemem kształcenia i (bra-
cowaniu
ku) angażowania w niego pracodawców, re-
jako
zapewniająca
stosunkowo
niewielkie wsparcie osobom bezrobotnym,
gionalnym zróżnicowaniu bezrobocia itp.
w tym wsparcie w postaci świadczeń pieniężnych, jak i działania, które miałyby na celu
Utrzymująca się dość wysoka stopa bezro-
zwiększenie szans na znalezienie zatrudnie-
bocia w Polsce, która na początku minionej
nia. Do wniosków takich dojść można choćby
dekady przekroczyła 20%, w połączeniu z na-
w oparciu o porównanie nakładów na pasyw-
ciskiem na ewentualne niedostatki podażo-
ną i aktywną politykę rynku pracy w Europie:
wej strony rynku pracy przyczynia się także
Polska od lat należy do krajów z niewielkimi
do umocnienia się ekonomicznej pozycji pra-
środkami przeznaczonymi na walkę z bezro-
codawców. Wydaje się, że ich siła organiza-
bociem czy złagodzenie jego skutków. Trud-
cyjna/instytucjonalna
no stwierdzić, że za taki stan rzeczy odpo-
w przebiegu dialogu społecznego w Polsce
wiedzialna jest jakaś jedna konkretna grupa
i wpływa na korzystne dla nich zmiany w Ko-
przyczyn – w zamian mamy do czynienia ze
deksie Pracy, jak choćby niedawne (czerwiec
splotem również historycznie ukształtowa-
2013) kolejne uelastycznienie i zmiana zasad
nych czynników i roli aktorów polityki pu-
rozliczania czasu pracy.
dominuje
chociażby
blicznej (wykres 21). Z pewnością można zauważyć, że powściągliwość reakcji państwa
Przewaga „ideowa” strony popytowej współ-
na zjawisko bezrobocia bierze się choćby ze
istnieje z rozwiązaniami instytucjonalnymi,
specyficznego klimatu, w którym co najmniej
ograniczającymi możliwość manewru rządu
od czasów transformacji planuje się w Polsce
w ewentualnych planach większego zaan-
politykę publiczną, i który określiliśmy zbior-
gażowania się w politykę wobec bezrobocia:
czo jako dominację orientacji rynkowej w dys-
wystarczy wspomnieć konstytucyjne ograni-
kursie publicznym, a w szczególności – dys-
czenia dotyczące wzrostu długu publicznego,
kurs „indywidualnej odpowiedzialności”. Jest
które hamują możliwość skorzystania choćby
to szczególnie ważne w przypadku analizy
ze środków zgromadzonych w ramach Fun-
przyczyn zjawiska bezrobocia – charaktery-
duszu Pracy, nie mówiąc już o innych, roz-
styczne dla polskiej debaty jest to, że zwraca
wojowych wydatkach społecznych. Doskona-
się w niej uwagę na stronę podażową ryn-
le sprzyja temu również wspominany wyżej
ku pracy, a jednocześnie podkreśla „wysokie
dyskurs „wysokich kosztów pracy” w połą-
koszty pracy” jako niemalże jedyną przyczy-
czeniu z kontekstem kryzysu ekonomicznego.
nę braku rosnącej (lub netto powoli rosnącej)
Kolejny raz znaczenie siły ideologii rynkowej
liczby miejsc pracy ze strony popytowej. Stąd
(a nie argumentów merytorycznych) w de-
wciąż pojawiające się pomysły na podnosze-
bacie publicznej nad wydatkami społecznymi
nie (czy też dostosowanie) kompetencji osób
uwidacznia się, kiedy zestawimy podstawowe
poszukujących pracy, przy mniejszym nacisku
twierdzenia zwolenników niskich nakładów
na mobilizację większej liczby miejsc pracy,
na politykę społeczną z danymi porównują-
38
cymi koszty pracy w Polsce z innymi kraja-
i tutaj pojawia się wpływ ideologii indywidu-
mi europejskimi. Zarówno koszty pracy, jak
alnego i zawinionego charakteru bezrobocia,
i takie wskaźniki jak np. płaca minimalna,
co ma szczególne znaczenie, biorąc pod uwa-
sytuują nasz kraj wśród tych, w których ob-
gę dość spory stopień dyskrecjonalności po-
ciążenie pracodawców należy do mniejszych,
dejmowanych na tym szczeblu decyzji o losie
a takie udogodnienia jak np. uelastycznienie
bezrobotnych i wsparciu dla nich i ich rodzin.
czasu pracy wskazuje na dalsze pogorszenie
się sytuacji pracowników w relacji z praco-
Wreszcie, sami bezrobotni niejednokrotnie
dawcami.
nie szukają winnych swojego położenia na
zewnątrz, w pewnym sensie internalizując
Jak w takich warunkach funkcjonują publicz-
powszechny, jak się okazuje, w społeczeń-
ne służby zatrudnienia? Ponownie, na pod-
stwie sposób postrzegania osób bezrobot-
stawie porównań międzynarodowych można
nych jako winnych swojego położenia. Stąd
stwierdzić, że w Polsce na jednego pracowni-
podejmowanie własnych działań, w których
ka służb zatrudnienia przypada znacznie wię-
przedsiębiorczość przejawia się w szukaniu
cej bezrobotnych. Nawet przy najszczerszych
alternatywnych źródeł zarobku, często poza
chęciach i dostępności ofert pracy pracownik
formalnym rynkiem wymiany dóbr, jak po-
ten ma bardzo ograniczoną możliwość indy-
kazują wyniki badań T. Rakowskiego (2009).
widualnego dostosowania strategii wycho-
Znakomita większość bezrobotnych wspiera-
dzenia z bezrobocia czy odpowiedniej inte-
na jest finansowo przez rodzinę, a jeśli znaj-
gracji społecznej osoby bezrobotnej. Często
dują zatrudnienie, to najczęściej dzięki sa-
Wykres 22: Bezrobocie w Polsce: czynniki oddziałujące na politykę państwa i na strategie samych bezrobotnych
CZYNNIKI ZEWNĘTRZNE
• kontekst kryzysu ekonomicznego
• kontekst UE: procedura nadmierne go deficytu, Pakt Stabilności i Wzro stu itp.
DOMINACJA ORIENTACJI RYNKOWEJ
w dyskursie nad polityką publiczną
• d
 yskurs „indywidualnej odpowiedzialności”
• d
 yskurs „wysokich kosztów pracy”
WEWNĘTRZNE CZYNNIKI
STRUKTURALNE
• w
 ysoka stopa bezrobocia 
OGRANICZENIE WY-
SILNA INSTYTUCJO-
regionalnie
DATKÓW NA FUNDUSZ
NALNA I EKONOMICZ-
• deficyt budżetowy a usta-
PRACY I INNE WYDATKI
NA POZYCJA PRACO-
SPOŁECZNE
DAWCÓW
• bezrobocie zróżnicowane wowe ograniczenia wzrostu
długu publicznego
PUBLICZNE SŁUŻBY ZATRUDNIENIA
• n
 iedobory kadrowe
POLITYKA WOBEC BEZROBOCIA
• i ndywidualizacja odpowiedzialności, niskie wsparcie
• m
 aterialne, niskie nakłady na aktywną politykę rynku pracy
• w
 ysoki stopień dyskrecjonalności
• często: przekonanie o zawinionym
bezrobociu
• e fekty: creaming i souring
SYTUACJA BEZROBOTNYCH
• wspierani głównie przez rodzinę (familiaryzm)
• samodzielne strategie: działanie poza rynkiem
• samodzielne poszukiwanie pracy: działanie poza instytucjami
39
INNI AKTORZY (agencje zatrudnienia,
trzeci sektor, eksperci od wsparcia itp.)
• motyw działalności: zysk (zwłaszcza
agencje)
• ograniczona rozliczalność – brak oczekiwanych efektów
modzielnemu poszukiwaniu pracy lub przez
- Po trzecie, należy stymulować popyt na
znajomych. Bezrobotni i wykluczeni, postrze-
pracę. Tylko w sytuacji zwiększonego popytu,
gani powszechnie jako grupa roszczenio-
promowanego przez władze publiczne, takie
wa, są więc co najmniej grupą wewnętrznie
działania jak inwestycje w kapitał ludzki czy
zróżnicowaną, a z pewnością złożoną z wielu
Youth Initiative promowane przez Unię Euro-
osób, które często na pomoc państwa w ta-
pejską mają szansę powodzenia.
kiej sytuacji już nawet nie liczą.
- Po czwarte, elementem stymulowania popytu mogą być inwestycje infrastrukturalne,
Działania na rzecz zwalczania bezrobocia po-
ale zwłaszcza zwiększone nakłady na infra-
winny zatem iść w wielu kierunkach.
strukturę społeczną, na przykład opiekuńczą.
- Po pierwsze, należy rozważnie rozwijać
Istnieje niezrealizowany popyt na tego typu
działania aktywizacyjne, ponieważ, jak wska-
infrastrukturę, a jej istnienie pociąga za sobą
zują badania międzynarodowe i polskie, ich
efekty mnożnikowe.
efekty są ograniczone. Aktywizacja powinna
- Po piąte, konieczna jest dyskusja na temat
być ściśle związana z lokalnym rynkiem pracy
modelu gospodarczego, który zarazem za-
i cechami osób bezrobotnych.
gwarantuje stabilne, wysokiej jakości zatrud-
- Po drugie, aktywizacja osób bezrobot-
nienie, nie powodując wzrostu nierówności
nych, polegająca na warunkowym udzielaniu
i wykluczenia społecznego. Integralnym ele-
świadczeń pieniężnych i sankcjach nakłada-
mentem takiego systemu jest zaangażowanie
nych na osoby nie spełniające kryteriów na-
pracodawców, którzy rozumieją, że wysoki
kładanych przez władze publiczne, powinna
poziom zatrudnienia i niskie bezrobocie są dla
być stosowana tylko w sytuacjach wyjątkowych.
nich korzystne.
40
Bibliografia
Aneks II. 2011. W: Czy podejście aktywizujące ma sens? Pracownicy socjalni i praca socjalna
w Polsce 20 lat po reformie systemu pomocy społecznej, red. M. Rymsza. Warszawa: Instytut
Spraw Publicznych.
Betcherman, Gordon. 2013. Labor Market Institutions: A Review of the Literature. Washington:
World Bank.
Card, David E., Jochen Kluve, I Andrea Weber i National Bureau of Economic Research. 2010.
Active labor market policy evaluations a meta-analysis. Cambridge, Mass.: National Bureau
of Economic Research. http://ezproxy.eui.eu/login?url=http://papers.nber.org/papers/.
CBOS. 2012. Wyjazdy zarobkowe za granicę. Raport BS/149/2012. Warszawa: Centrum Badania
Opinii Społecznej.
- 2013. Bezrobocie w doświadczeniu osobistym Polaków Vol. BS/59/2013. Warszawa: Centrum
Badania Opinii Społecznej.
- 2013. Oceny sytuacji na rynku pracy i zagrożenia bezrobociem. BS/43/2013. Warszawa:
CBOS.
Cichocki, Stanisław, Katarzyna Saczuk, Paweł Strzelecki, Robert Wyszyński i Joanna Tyrowicz.
2012. Badanie Ankietowe Rynku Pracy. Raport 2012. Warszawa: Narodowy Bank Polski, Instytut
Ekonomiczny.
Czarnik, Szymon i Konrad Turek. 2012. Wykształcenie, praca, przedsiębiorczość Polaków. Raport
z badania ludności realizowanego w 2012 roku w ramach III edycji projektu Bilans Kapitału
Ludzkiego. Warszawa: Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości.
Dzido, Przemysław. 2013. Fundusz Pracy – potrzeby budżetu państwa a bezrobocie. Dialog. Pismo
Dialogu Społecznego 36 (1).
Eichhorst, Werner i Regina Konle-Seidl. 2008. Does activation work? W: Bringing the Jobless
into Work? Experiences with Activation Schemes in Europe and the US, red. W. Eichhorst,
O. Kaufmann and R. Konle-Seidl. Berlin, Heidelberg: Springer.
Eurobarometer. 2010. Eurobarometer 74.1 Poverty and social exclusion. Bruksela: TNS Opinion
& Social.
Eurofound. 2013. Eurofound Yearbook 2012: Living and working in Europe. Luksemburg: Publica
tions Office of the European Union.
Eurostat. 2013. European social statistics 2013 edition. Luxembourg: Publications Office of the
European Union.
Frieske, Kazimierz. 2012. Dynamika polskiego rynku pracy: modernizacja czy zależność? Polityka
Społeczna (9).
Giugni, Marco, Michel Berclaz i Katharina Füglister. 2009. Welfare States, Labour Markets, and
the Political Opportunities for Collective Action in the Field of Unemployment: A Theoretical
Framework. W: The Politics of Unemployment in Europe. Policy Responses and Collective
Action, red. M. Giugni. Farnham, Burlington: Ashgate.
41
GUS. 2013. Bezrobotni oraz stopa bezrobocia wg województw, podregionów i powiatów – marzec
2013. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny.
- 2013. Kwartalna informacja o rynku pracy. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny.
Goszczyńska, Maryla. 2010. Transformacja ekonomiczna w umysłach i zachowaniach Polaków.
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar
Hammarstrom, Anne. 2012. Unemployment and Health: A Gender and Life Course Perspective.
W: Unemployment, Precarious Work and Health, red. T. Kieselbach and S. Mannila. Wiesbaden:
VS Verlag for Sozialwissenschaften.
Henman, Paul, i Menno Fenger, red. 2006. Administering Welfare Reform. International transfor
mations in welfare governance: Policy Press.
Janiszewski, Artur, and Dawid Piechociński. 2012. Realizacja przez urzędy pracy staży dla bez
robotnych. Identyfikacja dobrych praktyk. Warszawa: ASM - Centrum Badań i Analiz Rynku
Sp. z o.o.
Kazepov, Yuri i Angela Genova. 2006. From government fragmentation to local governance:
welfare reforms and lost opportunities in Italy. W: Administering welfare reform. Internatio-
nal transformations in welfare governance, red. P. Henman and M. Fenger: Policy Press.
Kwiatkowski, Eugeniusz. 2003. Bezrobocie. Podstawy teoretyczne. Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe PWN.
Kwiatkowska, Joanna, Paulina Noińska-Rozentalska i Elżbieta Strojna. 2012. Szkolenia, staże
i inne formy wspierania podnoszenia kwalifikacji bezrobotnych. Dane statystyczne 2007-
2011. Warszawa: Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej.
Levi, Lennart. 2012. Employment and Health in the Enlarged EU - A Call for Action. W: Unem
ployment, Precarious Work and Health. Research and Policy Issues, red. T. Kieselbach and
S. Mannila. Wiesbaden: VS Verlag fur Sozialwissenschaften.
Łuczyńska, Marta. 2011. Wybrane elementy orientacji zawodowej i sytuacji społecznej pracow
ników socjalnych. W: Czy podejście aktywizujące ma sens? Pracownicy socjalni i praca so-
cjalna w Polsce 20 lat po reformie systemu pomocy społecznej, red. M. Rymsza. Warszawa:
Instytut Spraw Publicznych.
- 2012. Pracownicy socjalni w procesie zmian – na podstawie badań z 1988, 1995 i 2010 roku.
W: Pracownicy socjalni i praca socjalna w Polsce. Między służbą społeczną a urzędem, red.
M. Rymsza. Warszawa: Instytut Spraw Publicznych.
Maksim, Monika. 2011. Efektywność aktywnych programów rynku pracy – wyniki badań ilościo
wych. W: Efektywność polityki rynku pracy w Polsce, red. Z. Wiśniewski i K. Zawadzki. Toruń:
Wojewódzki Urząd Pracy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika.
Matysiak, Anna. 2007. Indywidualne przesłanki zwiększenia aktywności zawodowej. W: Aktyw
ność zawodowa i edukacyjna a obowiązki rodzinne w Polsce w świetle badań empirycznych,
red. I. Kotowska, U. Sztanderska and I. Wóycicka. Warszawa: Scholar.
Muster, Rafał. 2012. System poradnictwa zawodowego w urzędach pracy w opiniach doradców
zawodowych z państwowych służb zatrudnienia. Polityka Społeczna (7).
42
Nyman, Juha, Unto Hakkinen, Pirkko Alba i Ilmo keskimaki. 2012. Differences in the Patterns of
Primary Health Care Use between the Employed and Unemployed. W: Unemployment, Preca-
rious Work and Health. Research and Policy Issues, red. T. Kieselbach i S. Mannila. Wiesbaden:
VG Verlag Sozialwissenschaften.
OECD. 2002. OECD Employment Outlook 2002. Paris: OECD Publishing.
- 2013. Employment Outlook 2013. Paris: OECD.
Orenstein, Mitchell A. 2008. Privatizing pensions: the transnational campaign for social security
reform. Princeton: Princeton University Press.
Polakowski, Michał. 2012. Youth Unemployment in Poland. Berlin: Friedrich Ebert Stiftung.
Polakowski, Michał i Dorota Szelewa. 2013. Polityka społeczna a problemy migracji. Warszawa:
Fundacja im. F. Eberta, Fundacja ICRA.
Polanyi, Karl. 2010. Wielka transformacja. Warszawa Wydawnictwo Naukowe PWN.
PUP. 2012. Nowe Horyzonty-w poszukiwaniu większej skuteczności pośrednictwa pracy. Gdańsk:
PUP Gdańsk.
Rakowski, Tomasz. 2009. Łowcy, zbieracze, praktycy niemocy, Idee i polityka. Gdańsk: Słowo/
Obraz Terytoria.
Stovicek, Klara i Alessandro Turrini. 2012. Benchmarking Unemployment Benefit Systems.
Brussel: European Commission.
Sztanderska, Urszula, red. 2010. Kwalifikacje dla potrzeb pracodawców. Raport końcowy. War
szawa: Wydział Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego.
Tyrowicz, Joanna. 2011. Histereza bezrobocia w Polsce. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu
Warszawskiego.
van Berkel, Rik. 2009. Bureaucracies under pressure? How Dutch local welfare agencies cope
with policy and governance reforms. W: The new governance and implementation of labour
market policies, red. R. van Berkel i F. Larsen. Copenhagen: DFOF Publishing.
Venn, Danielle. 2012. Eligibility Criteria for Unemployment Benefits. Quantitative indicators for
OECD and EU countries. OECD Social, Employment and Migration Working Papers, No. 131.
Paris: OECD Publishing.
Weishaupt, Timo. 2010. From the Manpower Revolution to the Activation Paradigm: Explaining
Institutional Continuity and Change in an Integrating Europe. Amsterdam: Amsterdam Uni
versity Press.
Wiśniewski, Zenon. 1999. Kierunki i skutki deregulacji rynku pracy w krajach Unii Europejskiej.
Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
Wojdyło-Preisner, Monika. 2013. Koncepcje profilowania bezrobotnych. Polityka Społeczna (3).
43
Wydawca:
Friedrich-Ebert-Stiftung, Przedstawicielstwo w Polsce wspólnie
z Fundacją Międzynarodowe Centrum Badań i Analiz (ICRA)
Nieodpłatna dystrybucja:
Friedrich-Ebert-Stiftung, Przedstawicielstwo w Polsce
ul. Podwale 11, 00-252 Warszawa
lub
Fundacja Międzynarodowe Centrum Badań i Analiz (ICRA)
ul. Skarbka z Gór 132E/61, 03-287 Warszawa
© 2013 by Friedrich-Ebert-Stiftung, Przedstawicielstwo w Polsce
ul. Podwale 11, 00-252 Warszawa
www.feswar.org.pl
Wszelkie prawa zastrzeżone.
Redakcja: Maciej Kropiwnicki, Michał Polakowski, Dorota Szelewa, Bastian Sendhardt
Layout, skład i druk: MyWorks Studio, Warszawa
Autorzy ponoszą odpowiedzialność za swoje wypowiedzi zawarte w tej publikacji. Wypowiadane
twierdzenia nie muszą w całości korespondować ze stanowiskiem Fundacji im. Friedricha Eberta
(Friedrich-Ebert-Stiftung).
Printed in Poland 2013
ISBN 9788386088942
Wykorzystanie publikacji Fundacji im. Friedricha Eberta w celach komercyjnych jest możliwe
wyłącznie za zgodą Fundacji.

bezrobocie w polsce: polityka państwa a indywidualne strategie

Transkrypt

Podobne dokumenty

Bezrobocie rejestrowane w końcu października 2016 r.

„Zatrudnienie i kształcenie młodzieży w Europie Środkowo

2.2.5 Bezrobocie i lokalny rynek pracy Lokalna sytuacja

komentarz bieżący

Gminy

Sytuacja na rynku pracy w Polsce wśród osób młodych

Młodzież aktywna czy do aktywizacji