Rozdział 6 - PTE Kraków

6
Krystyna Przybylska
FORMY INTERNACJONALIZACJI
POLSKICH MAŁYCH I ŚREDNICH
PRZEDSIĘBIORSTW
6.1. WPROWADZENIE
W literaturze ekonomicznej poświęconej internacjonalizacji przedsiębiorstw
można znaleźć wiele teorii, które starają się dać odpowiedź na trzy podstawowe
pytania. Po pierwsze – dlaczego przedsiębiorstwo internacjonalizuje się? Odpowiedź na to pytanie prowadzi do zrozumienia motywów, które zmuszają firmy
do rozpoczęcia, a później rozwoju działalności na zagranicznych rynkach. Po
drugie – w jakiej formie przedsiębiorstwo internacjonalizuje się? Z kolei odpowiedź na to pytanie pozwala zrozumieć różne ścieżki jego umiędzynarodowienia.
Po trzecie – na jakich rynkach zagranicznych internacjonalizuje się przedsiębiorstwo? W tym wypadku odpowiedź koncentruje się na czynnikach lokalizacji,
które przedsiębiorstwo bierze pod uwagę, podejmując decyzje co do wyboru
rynków ekspansji zagranicznej.
Odpowiedzi na wymienione pytania zależeć będą m.in. od tego, jakiej wielkości jest przedsiębiorstwo podejmujące internacjonalizację. Uwaga ta wydaje
się o tyle ważna, że inne czynniki determinują motywy, formy i wybór rynków
zagranicznych w dużej korporacji, a inne w małym przedsiębiorstwie. Przed
globalizacją rynków można było zauważyć ich segmentację, a mianowicie: duże
firmy konkurowały przede wszystkim na międzynarodowych rynkach, natomiast
małe – na lokalnych. Powstanie globalnego konkurencyjnego otoczenia zmieniło
ten obraz. Globalizacja usunęła wiele barier, które oddzielały krajowe rynki od
133
rynków międzynarodowych oraz obszar konkurencji małych i dużych firm. Niezależnie od wielkości firmy zostały zmuszone do konkurowania i musiały stać się
firmami regionalnymi lub globalnymi, aby przetrwać w nowym konkurencyjnym
środowisku. Jeżeli nawet firma powstrzymuje się od wejścia na zagraniczny rynek, to z powodu działalności zagranicznych przedsiębiorstw na jej krajowym
rynku, zmuszona jest stawić czoło konkurencji. Ten przymus konkurencji z międzynarodowymi korporacjami w kraju i za granicą spowodował, że mniejsze
firmy przeszły nawet większe zmiany niż ich duzi konkurenci. Małe przedsiębiorstwa musiały dokonać restrukturyzacji organizacyjnej, produktowej i technologicznej, aby stworzyć warunki do rozwoju na zagranicznych rynkach i do
sprostania panującej tam konkurencji. Często ich kierownictwo pozbawione
jest wiedzy i doświadczenia wynikającego z braku internacjonalizacji działalności tych przedsiębiorstw, a także możliwości skorzystania z potencjalnych
wskazówek dostarczonych przez teorię, która pomogłaby utorować im drogę na
zagraniczne rynki. Studiując literaturę przedmiotu, można zauważyć, że w większości teoria międzynarodowego biznesu dotyczy internacjonalizacji dużych
firm, przeważnie międzynarodowych korporacji. Z wyjątkiem kilku modeli etapowej internacjonalizacji i ewentualnie koncepcji sieci biznesowych, inne teorie
w małym stopniu objaśniają to zjawisko w odniesieniu do małych przedsiębiorstw.
Intensywne procesy globalizacyjne widoczne we współczesnej gospodarce
światowej stawiają mniejsze podmioty gospodarcze przed nowymi wyzwaniami.
Rosnąca konkurencja na zagranicznych rynkach, wysokie wymagania odbiorców produktów i upowszechnianie się międzynarodowych standardów wymuszają na przedsiębiorcach potrzebę ciągłego dostosowywania się do zmieniających się warunków. Aby nie stracić swojej pozycji konkurencyjnej, firmy
zawczasu muszą wybrać odpowiednią strategię rozwoju. Zatem podjęcie i realizacja decyzji o formie ekspansji zagranicznej nie należy do łatwych zadań. Niniejszy rozdział poświęcony jest identyfikacji podstawowych form wejścia polskich małych i średnich przedsiębiorstw na zagraniczne rynki na podstawie
analizy badań ankietowych.
6.2. CHARAKTERYSTYKA PRÓBY BADAWCZEJ
Przeprowadzona ankieta zawierała 20 pytań zamkniętych oraz 3 otwarte
i została skierowana do 415 polskich firm występujących w bazie danych uzyskanej ze strony internetowej czasopisma Puls Biznesu1. Ankietę przeprowadzo1
http://www.gazele.pl/home.
134
no w okresie trzech pierwszych miesięcy 2008 r. Otrzymano 61 wypełnionych
ankiet, co stanowi 14,7% badanej próby, z których 8 z racji niekompletności odpowiedzi zostało odrzucone, co w konsekwencji dało próbę badawczą na poziomie 53 przedsiębiorstw. Struktura tych firm przedstawia się następująco:
■ 31 firm średnich
■ 16 firm małych
■ 6 mikroprzedsiębiorstw.
Tabela 6.1. Struktura ankietowanych przedsiębiorstw ze względu na sektor działalności
oraz okres funkcjonowania na rynkach zagranicznych
Sektor
działalności
Okres
działalności
firmy
(w latach)
1–5
Okres
obecności na
rynkach
zagranicznych
(w latach)
Mikroprzedsiębiorstwa
1–3
1
1–3
6–7
4–5
Małe
przedsiębiorstwa
Średnie
przedsiębiorstwa
1
1
1
6–7
1
brak
Usługi
8–10
1
8–10
1
brak
1
1–3
4–5
powyżej 10
2
1
6–7
powyżej 10
1
brak
Razem
Przemysł
wydobywczy
4
5
3
1
2
10
12
8–10
3–5
3–5
3–5
2
1–3
1
Razem
1
1
6–8
4–5
brak
Przemysł
przetwórczy
2
1
9–10
6–8
3–5
powyżej 10
1
1
1
2
8–10
1
3
powyżej 10
1
6
brak
Razem
1
5
15
135
cd. tabeli 6.1
Sektor
działalności
Okres
działalności
firmy
(w latach)
Okres
obecności na
rynkach
zagranicznych
(w latach)
8–10
Mikroprzedsiębiorstwa
Małe
przedsiębiorstwa
brak
1
8–10
Inne
powyżej 10
Średnie
przedsiębiorstwa
2
powyżej 10
1
brak
2
Razem
1
1
4
Ogółem
6
16
31
Źródło: opracowanie własne.
Przedsiębiorstwa objęte analizą w przeważającej części to firmy usługowe
(26 firm – 49%), w głównej mierze zajmujące się handlem, przede wszystkim
maszynami, meblami biurowymi, materiałami budowlanymi, urządzeniami sanitarnymi i grzewczymi, a także naprawami. Drugą najliczniejszą grupę stanowią
przedsiębiorstwa działające w przemyśle przetwórczym (20 firm – 37,74%).
W tej grupie znaleźli się m.in. producenci mebli, opakowań, urządzeń grzewczych, tworzyw sztucznych, odzieży, okien i produktów spożywczych. Struktura
branżowa badanej próby odzwierciedla ogólną strukturę branżową całej populacji małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce.
W analizowanej próbie przedsiębiorstw znajdują się firmy prawie ze wszystkich województw, z wyjątkiem województwa warmińsko-mazurskiego. Najliczniej reprezentowane jest województwo małopolskie (8 firm), a następnie pomorskie, mazowieckie i zachodniopomorskie (tabela 6.2).
Tabela 6.2. Struktura lokalizacji badanych firm według województw
Województwo
Zatrudnienie
1–9 osób
10–49 osób
50–249 osób
razem
Dolnośląskie
–
1
–
1
Kujawsko-pomorskie
–
2
1
3
Lubelskie
–
–
1
1
Lubuskie
–
–
2
2
Łódzkie
–
–
2
2
Małopolskie
2
2
4
8
Mazowieckie
1
3
1
5
Opolskie
–
1
3
4
Podkarpackie
–
–
3
3
136
cd. tabeli 6.2
Województwo
Zatrudnienie
1–9 osób
10–49 osób
50–249 osób
Podlaskie
–
–
1
razem
1
Pomorskie
1
1
5
7
Śląskie
2
1
1
4
Świętokrzyskie
–
2
2
4
Wielkopolskie
–
–
2
2
Zachodniopomorskie
–
3
2
5
Razem
6
16
31
53
Źródło: opracowanie własne.
Wśród badanych podmiotów gospodarczych dominują przedsiębiorstwa
z rocznym obrotem w Polsce rzędu 2–10 mln euro (18 respondentów – 40,91%),
a następnie 11–50 mln euro (15 przedsiębiorstw – 34,09%). W tej grupie znajdują się prawie wszystkie badane małe i średnie firmy. Z kolei wszystkie objęte
ankietą mikroprzedsiębiorstwa charakteryzują się rocznym obrotem w kraju na
poziomie niższym niż 2 mln euro.
Tabela 6.3. Struktura ankietowanych przedsiębiorstw według wartości rocznego obrotu
w Polsce
Roczny obrót
(w mln euro)
Mikroprzedsiębiorstwa
Małe
Średnie
przedsiębiorstwa przedsiębiorstwa
Razem
Poniżej 2
4
5
–
9
2–10
1
5
12
18
11–50
1
2
12
15
Powyżej 50
–
1
1
2
Razem
6
13
25
44
Źródło: opracowanie własne.
Tabela 6.4. Struktura respondentów według rocznej wartości eksportu
Roczna wartość eksportu
(w mln euro)
Mikroprzedsiębiorstwa
Małe
Średnie
przedsiębiorstwa przedsiębiorstwa
Razem
Poniżej 2
3
9
12
24
2–10
1
3
12
16
11–50
1
1
–
2
Powyżej 50
1
–
–
1
Brak
–
3
7
10
Razem
6
16
31
53
Źródło: opracowanie własne.
137
Jak wynika z tabeli 6.4, prawie 75%, czyli 40 badanych przedsiębiorstw charakteryzuje się rocznym przychodem z eksportu na poziomie niższym niż 10 mln
euro. Dziesięć spośród badanych firm nie prowadzi działalności eksportowej,
a jedynie 3 uzyskują z eksportu przychód większy niż 10 mln euro rocznie.
6.3. FORMY EKSPANSJI ZAGRANICZNEJ POLSKICH
MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW
Małe i średnie przedsiębiorstwa z reguły charakteryzują się niewielkim potencjałem zasobowym, co powoduje, że dokonują one ekspansji zagranicznej
w mniej zaawansowanych formach, czyli głównie w postaci umiędzynarodowienia sfery wymiany. Badane przedsiębiorstwa potwierdzają powyższą tezę, ponieważ w wypadku aż 89,38% z nich realizowaną formą internacjonalizacji jest
eksport lub import albo obie formy jednocześnie. Zaledwie 10,62% ankietowanych przedsiębiorstw zadeklarowało swoją obecność na zagranicznych rynkach
w formach bardziej zaawansowanych, czyli prowadzą kooperację z zagranicznymi partnerami. Żadne z badanych przedsiębiorstw nie podjęło zagranicznych
inwestycji bezpośrednich (rys. 6.1).
0,88
Budowa zakładu pod klucz
3,54
Kontrakt menedżerski
3,54
1,77
Sojusz strategiczny
Franchising
0,88
Sprzedaż licencji
0
BIZ typu brownfield
0
BIZ typu greenfield
29,20
Eksport bezpośredni
14,16
Eksport pośredni
31,86
Import bezpośredni
14,16
Import pośredni
0
10
20
%
30
40
Rys. 6.1. Formy internacjonalizacji polskich małych i średnich przedsiębiorstw
Źródło: opracowanie własne.
138
Jak wynika z rys. 6.1, dominującymi formami internacjonalizacji polskich
przedsiębiorstw są import i eksport. Wśród pozostałych form na uwagę zasługują kontrakty menedżerskie i sojusze strategiczne, a także powiązana z nimi budowa zakładów pod klucz na zlecenie zagranicznego kontrahenta. Franchising
oraz sprzedaż licencji mają marginalne znacznie. Niewielkie znaczenie kooperacyjnych form ekspansji zagranicznej oraz brak kapitałowych form internacjonalizacji polskich małych i średnich przedsiębiorstw wynika z trudności,
jakie napotykają one w tym procesie, a mianowicie barier zasobowych, informacyjnych i proceduralnych2.
Badane przedsiębiorstwa zdołały zaistnieć na rynkach zagranicznych w postaci innych form niż handel zagraniczny tylko dlatego, że odkryły i wykorzystały
niszę rynkową (sojusz strategiczny, franchising), posiadają dobrze wykwalifikowaną i wyspecjalizowaną kadrę (kontrakty menedżerskie), charakteryzują się dobrymi kontaktami międzynarodowymi (sojusze strategiczne), profesjonalizmem
oraz stosunkowo niskimi kosztami, były w stanie pokonać zagraniczną konkurencję (budowa zakładów pod klucz). Są to jednak ciągle przypadki incydentalne.
Biorąc pod uwagę fakt, że obecnie dominującymi formami umiędzynarodowienia
przedsiębiorstwa jest eksport i import oraz mając na uwadze etapowe modele internacjonalizacji, można przypuszczać, że dalszy wzrost zaangażowania polskich
firm na zagranicznych rynkach przerodzi się w kooperacyjne, a następnie w kapitałowe formy ekspansji zagranicznej. Analizując badane przedsiębiorstwa pod
względem ich wielkości zatrudnienia, można zauważyć, że w wypadku małych
firm dominuje bierna forma internacjonalizacji (import), a w wypadku średnich
firm – formy aktywne (tabela 6.5). Tendencja ta nie jest jednak szczególnie wyraźna i trudno uznać ją za powszechnie obowiązującą prawidłowość. Trudno też,
analizując badaną próbę, dopatrzyć się jakiś innych zależności pomiędzy wielkością przedsiębiorstw a realizowanymi przez nie formami internacjonalizacji.
W celu zbadania zależności pomiędzy innymi cechami przedsiębiorstw dokonano analizy współczynnika korelacji liniowej Pearsona. Analizie poddano
następujące cechy:
■ obecność na rynku krajowym (mierzona w przedziałach rocznych: 1–3 lat,
3–5 lat, 6–8 lat, 8–10 lat, więcej niż 10 lat, oparta na dolnych granicach
przedziałów);
■ obecność na rynku zagranicznym (mierzona w przedziałach rocznych:
1–3 lat, 3–5 lat, 6–8 lat, 8–10 lat, więcej niż 10 lat, oparta na dolnych
granicach przedziałów);
■ formy internacjonalizacji przedsiębiorstw (skwantyfikowane przy użyciu
rankingu – tabela 6.6, gdzie 1 oznacza formę najbardziej zaawansowaną,
2
Bariery internacjonalizacji małych i średnich przedsiębiorstw były także przedmiotem badań
ankietowych.
139
a 19 – formę wymagającą najmniejszego zaangażowania ze strony przedsiębiorstwa);
■ zatrudnienie (mierzone w przedziałach: 1–9, 10–49, 50–249 i oparte również na dolnych granicach przedziałów).
Tabela 6.5. Formy internacjonalizacji polskich małych i średnich przedsiębiorstw
Formy internacjonalizacji
Razem
Małe
Średnie
Mikroprzedsiębiorstwa przedsiębiorstwa przedsiębiorstwa
Import pośredni
16
5
4
7
Import bezpośredni
36
3
12
21
Eksport pośredni
16
1
4
11
Eksport bezpośredni
33
3
8
22
BIZ typu greenfield
0
0
0
0
BiZ typu brownfield
0
0
0
0
Sprzedaż licencji
1
0
1
0
Franchising
2
1
1
0
Sojusz strategiczny
4
1
1
2
Kontrakt menedżerski
4
0
1
3
Budowa zakładu pod klucz
1
0
0
1
Źródło: opracowanie własne.
Tabela 6.6. Formy ekspansji zagranicznej przedsiębiorstw według stopnia
zaangażowania kapitału
Stopień rangi
Formy ekspansji zagranicznej
1
eksport pośredni, import bezpośredni, eksport bezpośredni, sojusz strategiczny, kontrakt menedżerski
2
import bezpośredni, sojusz strategiczny, kontrakt menedżerski
3
import bezpośredni, eksport bezpośredni, budowa zakładu pod klucz
4
import bezpośredni, eksport bezpośredni, kontrakt menedżerski
5
import bezpośredni, eksport bezpośredni, franchising
6
import bezpośredni, eksport bezpośredni, sojusz strategiczny
7
import bezpośredni, licencje, franchising
8
import bezpośredni, import pośredni, sojusz strategiczny
9
import bezpośredni, sojusz strategiczny
10
import pośredni i bezpośredni, eksport pośredni i bezpośredni
11
import bezpośredni, eksport pośredni i bezpośredni
12
import bezpośredni, eksport bezpośredni
13
eksport pośredni i bezpośredni
14
import pośredni, eksport bezpośredni
140
cd. tabeli 6.6
Stopień rangi
Formy ekspansji zagranicznej
15
eksport bezpośredni
16
eksport pośredni
17
import pośredni i bezpośredni
18
import bezpośredni
19
import pośredni
Źródło: opracowanie własne.
Analiza została oparta na próbie 43 przedsiębiorstw, kształtując tym samym
liczbę stopni swobody (k = n – 2) na poziomie 41. Przyjmując poziom istotności
rzędu pięciu setnych (α = 0,05), wartość krytyczna (rα*) wyniosła 0,3013, co
oznacza, że zależność pomiędzy analizowanymi cechami jest istotna, jeżeli wartość bezwzględna współczynnika korelacji będzie większa od 0,301. Przy tych
założeniach za pomocą programu MS Excel obliczono współczynniki korelacji
liniowej dla poszczególnych cech (tabela 6.7).
Tabela 6.7. Współczynniki korelacji liniowej Pearsona
Wyszczególnienie
Forma internacjonalizacji
Forma internacjonalizacji
Zatrudnienie
Obecność
w kraju
Obecność
za granicą
1
Zatrudnienie
–0,23429
1
Obecność w kraju
0,289346
0,066656
1
Obecność za granicą
–0,13438
–0,0743
0,38777
1
Źródło: opracowanie własne.
Jak wynika z tabeli 6.7, wszystkie obliczone współczynniki, z wyjątkiem
jednego, znalazły się w zbiorze dopuszczalnym (ich wartość bezwzględna jest
mniejsza od przyjętej wartości krytycznej), co wskazuje na brak istnienia korelacji liniowej między badanymi cechami. Jedyną dającą się zauważyć korelacją
jest związek między obecnością na rynku krajowym a obecnością na rynku zagranicznym. Jest to korelacja istotna (istotnie różni się od zera), gdyż współczynnik korelacji liniowej znajduje się w zbiorze krytycznym (prawdziwa jest
hipoteza alternatywna, głosząca istnienie korelacji), i jest korelacją dodatnią, tzn.
im dłużej dane przedsiębiorstwo jest obecne na rynku krajowym, tym dłużej jest
również obecne na rynku zagranicznym. Zależność ta nie jest silna, gdyż współ3
S.M. Kot, A. Sokołowski, Tablice statystyczne, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków
2005, s. 17.
141
czynnik determinacji dla badanych dwóch cech wynosi zaledwie 15,04%
(0,387772 · 100%), co oznacza, że obecność przedsiębiorstwa na rynku zagranicznym jest wyjaśniana długością okresu działalności firmy na krajowym rynku
tylko w 15,04%. Wynik taki potwierdza tym samym przyjmowaną przez teoretyków hipotezę o dodatniej korelacji pomiędzy formą internacjonalizacji przedsiębiorstw a ich doświadczeniem zdobytym na rynkach krajowym i zagranicznym.
6.4. EKSPORT JAKO PODSTAWOWA AKTYWNA FORMA
INTERNACJONALIZACJI POLSKICH MAŁYCH
I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW
Eksport jest główną aktywną formą internacjonalizacji polskich małych
i średnich przedsiębiorstw. Ta hipoteza została potwierdzona nie tylko w przeprowadzonych badaniach ankietowych, lecz także w analizach dokonanych
przez takich polskich badaczy, jak: T. Gołębiowski4, M. Witek-Hajduk5 czy
B. Plawgo6. Małe i średnie przedsiębiorstwa, charakteryzujące się niewielkimi
zasobami z jednej strony i dużą kreatywnością i innowacyjnością z drugiej strony, często rozpoczynają swoją ekspansję zagraniczną właśnie od tej formy.
Dzięki niej nie tylko mogą zaistnieć na zagranicznych rynkach, poznać tamtejszych klientów, ich preferencje, zaznajomić się z szeroko rozumianym biznesem
międzynarodowym, lecz przede wszystkim mogą zdobyć doświadczenie i kontakty, które w późniejszym czasie mogą z kolei zaprocentować podjęciem bardziej zaawansowanych form ekspansji zagranicznej.
W badanej próbie są zarówno mikroprzedsiębiorstwa z niewielkim udziałem
eksportu w wartości produkcji (do 20%), jak i takie, dla których eksport stanowi
jedyne źródło przychodu firmy. Z podobną sytuacją mamy do czynienia w przypadku firm małych i średnich. Na tej podstawie można wyciągnąć wniosek, że
wielkość firmy mierzona liczbą zatrudnionych pracowników nie wpływa w sposób szczególnie istotny na intensywność eksportu mierzoną procentowym udziałem eksportu w wartości sprzedanej produkcji. Tabela 6.8 pokazuje, że tylko dwie
4
T. Gołebiowski, Formy internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw, „Marketing i Rynek”
2007, nr 2, s. 16–22.
5
M.K. Hajduk, Stopień internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw, „Marketing i Rynek”
2007, nr 1, s. 15–20.
6
B. Plawgo, Zachowania małych i średnich przedsiębiorstw w procesie internacjonalizacji,
Orgmasz, Warszawa 2004, s. 88–109.
142
z badanych firm całość swojej produkcji przeznaczają na eksport, a 22 przedsiębiorstwa (66,6%) eksportują ponad 40% swojej produkcji.
Tabela 6.8. Udział eksportu badanych przedsiębiorstw w wartości sprzedanej produkcji
Przedsiębiorstwa
Udział eksportu przedsiębiorstwa w wartości produkcji
1–5%
6–10%
11–20%
21–40%
41–60%
Mikro
–
–
1
–
1
61–80% 81–100%
–
1
Razem
Małe
3
–
1
1
2
1
–
8
Średnie
5
3
3
5
3
2
1
22
Razem
8
3
5
6
6
3
2
33
3
Źródło: opracowanie własne.
Porównując otrzymane na podstawie ankiety wyniki z podziałem eksporterów na eksperymentujących (wielkość sprzedaży za granicę nie przekracza
10%), średnio doświadczonych (11–40%) oraz bardzo doświadczonych (więcej
niż 40% sprzedaży trafia na rynki zagraniczne), można zauważyć, że w badanej
próbie przedsiębiorstw wszystkie trzy grupy eksporterów reprezentowane są
w takim samym stopniu (tabela 6.9). Zatrudnienie, po raz kolejny, okazuje się mało istotnym czynnikiem w tej kwestii. Potwierdza to również współczynnik korelacji linowej Pearsona obliczony dla wielkości zatrudnienia (mierzonego liczbą
pracowników) oraz udziału eksportu przedsiębiorstwa w całości sprzedanej produkcji (na podstawie dolnych granic przedziałów). Dla badanej grupy przedsiębiorstw wyniósł on 0,061348, co przy 41 stopniach swobody, poziomie istotności α = 0,05 oraz wartości krytycznej równiej 0,301 wskazuje na brak istnienia
korelacji między zatrudnieniem a udziałem eksportu w wielkości produkcji.
Tabela 6.9. Struktura badanych przedsiębiorstw według rodzajów eksporterów
Eksporterzy
eksperymentujący
Eksporterzy
średnio doświadczeni
Eksporterzy bardzo
doświadczeni
Mikro
0
1
2
Małe
3
2
3
Średnie
8
8
6
Razem
11
11
11
Przedsiębiorstwa
Źródło: opracowanie własne.
Badane podmioty gospodarcze najczęściej eksportują produkty finalne. Mając do wyboru takie formy eksportu, jak (rozróżnienie ze względu na stopień
przetworzenia produktu): wykończenie produktu, montaż, surowce, półprodukty
143
i produkty finalne, 57% badanych jednostek zadeklarowało, że to właśnie produkty finalne są ich główną formą eksportu (rys. 6.2). Drugą deklarowaną grupą
okazały się półprodukty. Znajduje to odzwierciedlenie w specyfice polskiej gospodarki. Rosnące, jednak ciągle relatywnie niskie w stosunku do Europy Zachodniej, koszty pracy sprawiają, że w Polsce w dalszym ciągu opłaca się
sprowadzać surowce i komponenty zza granicy, poddawać je uszlachetnieniu,
obróbce i eksportować w formie produktów finalnych. Stosunkowo duży udział
półproduktów w eksporcie może być wyjaśniany z kolei, z jednej strony, polską
bazą surowcową (piasek, drewno, kamień budowlany i ozdobny), a z drugiej –
ograniczonymi zdolnościami technologicznymi polskich przedsiębiorstw, uniemożliwiającymi pełne wykończenie niektórych produktów.
Wykończenie
produktu
3%
Montaż
5%
Surowce
10%
Półprodukty
25%
Produkt finalny
57%
Rys. 6.2. Struktura eksportu małych i średnich przedsiębiorstw według stopnia
przetworzenia produktu
Źródło: opracowanie własne.
Na rynki polskich sąsiadów trafia 50% eksportu realizowanego przez badane
podmioty gospodarcze (rys. 6.3). Głównymi odbiorcami polskich produktów są
Niemcy (13%), Słowacja (8%), Litwa, Czechy, Ukraina oraz kraje Beneluksu
(po 7%). Znaczącą rolę w polskim handlu zagranicznym odgrywają także klienci
z Francji, Hiszpanii, Włoch, Wielkiej Brytanii oraz Rumunii. Wśród 14 najważniejszych państw, do których trafia polski eksport, znajduje się tylko jeden kraj
spoza Europy, a mianowicie Stany Zjednoczone (4%). Niewielkie znaczenie
państw pozaeuropejskich w strukturze polskiego handlu zagranicznego potwierdza również analiza polskiego eksportu przeprowadzona w ujęciu geograficznym (rys. 6.4). Aż 90% polskiego eksportu trafia na rynki europejskie, a tylko
nieznaczna jego wielkość na rynki dalsze, tzn. Ameryki Północnej i Azji. Znaczenie Afryki i Ameryki Południowej jest marginalne.
144
Wielka Brytania
4%
Inne
17%
USA
4%
Litwa
7%
Czechy
7%
Hiszpania
4%
Słowacja
8%
Rosja
4%
Beneluks
7%
Łotwa
4%
Francja
6%
Włochy
4%
Niemcy
13%
Ukraina
7%
Rumunia
4%
Rys. 6.3. Geograficzna struktura eksportu według krajów (14 największych odbiorców)
Źródło: opracowanie własne.
Azja
3%
Ameryka
Północna
5%
Ameryka
Południowa
1%
Afryka
1%
Europa
90%
Rys. 6.4. Geograficzna struktura eksportu według regionów
Źródło: opracowanie własne.
Wyniki z przeprowadzonych badań dotyczących geograficznej struktury eksportu polskich małych i średnich przedsiębiorstw znajdują potwierdzenie w analizach przeprowadzanych także przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości, która w swoich corocznych raportach o stanie sektora małych i średnich
przedsiębiorstw podkreśla duże znaczenie krajów sąsiadujących z Polską jako
głównych odbiorców polskiego eksportu (40% całości eksportu, w tym 28% do
145
Niemiec), a następnie pozostałych państw europejskich, marginalizując znaczenie odbiorców pozaeuropejskich.
Biorąc pod uwagę model uppsalski, który najlepiej interpretuje proces umiędzynarodowienia małych i średnich przedsiębiorstw, a także zamiany zachodzących w gospodarce światowej, można przypuszczać, że w nadchodzących latach
polscy przedsiębiorcy, w poszukiwaniu nowych rynków oraz możliwości rozwoju, zaczną otwierać się również na rynki pozaeuropejskie, w tym także te egzotyczne (Azja i Afryka), podejmując tym samym bardziej zaawansowane formy
ekspansji zagranicznej.
6.5. IMPORT JAKO GŁÓWNA PASYWNA FORMA
INTERNACJONALIZACJI POLSKICH MAŁYCH
I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW
Import jest najczęściej realizowaną przez polskie małe i średnie przedsiębiorstwa bierną formą internacjonalizacji, gdyż 31,86% badanych przedsiębiorstw ma kontakt z rynkami zagranicznymi w formie importu bezpośredniego,
a 14,16% dodatkowo korzysta także z usług pośredników. W porównaniu z eksportem wymaga on od przedsiębiorstw mniejszej znajomości zasad funkcjonowania rynków zagranicznych oraz mniejszych zasobów finansowych (szczególnie w przypadku importu pośredniego), a umożliwia podmiotom gospodarczym
pozyskanie potrzebnych im zasobów, których przedsiębiorstwa nie mogą lub nie
chcą pozyskać z rynku rodzimego (np. z racji ich ograniczoności lub zbyt wygórowanych cen). W bardzo wielu przypadkach (w badanej próbie w ponad 84%
przypadków) firma dokonująca importu jest równocześnie eksporterem. Wynika
to z jednej strony z różnic w cenach czynników produkcji w różnych krajach,
a z drugiej – ze wzajemnego sprzężenia tych dwóch form. Podjęcie eksportu
przez przedsiębiorstwo uwarunkowane jest często wcześniejszym importem surowców lub półproduktów (import zaopatrzeniowy), importem maszyn czy
urządzeń lub zakupem licencji, które posłużą wytworzeniu przeznaczonych na
eksport produktów. Powyższe stwierdzenie znajduje uzasadnienie w formie importu realizowanego przez badane podmioty (rys. 6.5).
Aż 62% importu realizowanego przez badane przedsiębiorstwa stanowią surowce i półprodukty (odpowiednio 36% i 26%). Przywóz produktów finalnych
z zagranicy stanowi 38% w strukturze importu i dotyczy on głównie dóbr niewytwarzanych w Polsce lub takich, których cena na rynkach zagranicznych jest
niższa niż na rynku krajowym.
146
Montaż
2%
Produkt finalny
38%
Surowce
35%
Półprodukty
25%
Rys. 6.5. Forma importu według stopnia przetworzenia produktu
Źródło: opracowanie własne.
Analizując strukturę geograficzną importu generowanego przez sektor małych i średnich przedsiębiorstw na przykładzie badanej próby, można zauważyć,
że podobnie jak w przypadku eksportu, główną rolę odgrywają Niemcy (15%
polskiego importu). Na uwagę jednocześnie zasługuje fakt, że tylko 21% importowanych produktów pochodzi z krajów sąsiadujących z Polską, a także wzrost
znaczenia krajów Europy Zachodniej i Chin (rys. 6.6).
Austria Słowacja
3%
3%
Niemcy
15%
Inne
26%
Francja
7%
Chiny
6%
Ukraina
3%
USA
7%
Hiszpania
Wielka Brytania Szwajcaria Beneluks
4%
6%
6%
4%
Rys. 6.6. Geograficzna struktura importu badanych firm
Źródło: opracowanie własne.
Włochy
10%
147
Taki stan rzeczy można wyjaśnić przytaczanymi już wcześniej argumentami
o różnicach cen czynników wytwórczych (co przemawia na korzyść Chin i powoduje wzrost ich znaczenia), a także ciągłych brakach polskich przedsiębiorstw
w zakresie zaawansowanych technologii (co uzależnia naszych przedsiębiorców
od importu technologii z krajów starej Unii Europejskiej).
Badania przeprowadzane przez innych naukowców potwierdzają prezentowaną strukturę importu, co z kolei pozwala wierzyć w reprezentacyjność dobranej próby oraz słuszność wykrytych zależności. Jako przykład można przytoczyć
analizę przeprowadzoną przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości (rys.
6.7). Analiza ta potwierdza, że polscy przedsiębiorcy w głównej mierze zaopatrują się w surowce i komponenty produkcyjne u naszych zachodnich sąsiadów,
a także w Chinach.
Chiny
5%
Wielka
Brytania
Holandia
3%
Czechy 3%
4%
Belgia
3%
USA
2%
Pozostałe
33%
Francja
6%
Włochy
7%
Rosja
9%
Niemcy
25%
Rys. 6.7. Geograficzna struktura importu małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce
w 2007 r.
Źródło: Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, Polska Agencja Rozwoju
Przedsiębiorczości, Warszawa 2008.
Analizując udział importu badanych przedsiębiorstw w wartości produkcji
(tabela 6.10), podobnie jak w przypadku eksportu, trudno doszukać się zależności pomiędzy wielkością importu a wielkością przedsiębiorstwa (mierzoną liczbą
zatrudnionych pracowników). W poddanej badaniu próbie znalazły się zarówno
mikroprzedsiębiorstwa z niewielkim udziałem importu w produkcji, jak i takie,
dla których import stanowi podstawę całej produkcji. Podobnie sytuacja wygląda w grupie przedsiębiorstw małych i średnich. Można na tej podstawie wysunąć
wniosek, że wielkość przedsiębiorstwa mierzona liczbą pracowników nie od-
148
grywa kluczowej roli w kwestii intensywności importu mierzonego udziałem
importu w wartości produkcji. W celu zweryfikowania powyższej tezy obliczono
współczynnik korelacji linowej Pearsona między wielkością zatrudnienia (używając dolnych granic przedziałów, tzn. 1, 11, 50) a udziałem importu w wartości
produkcji (również przy użyciu dolnych granic przedziałów, tzn. 1, 6, 11, 21, 41,
61 i 81). Dla tak zdefiniowanych cech wyniósł on –0,2736, co przy 41 stopniach
swobody, poziomie istotności równym 0,05 oraz wartości krytycznej 0,301
wskazuje na brak istnienia korelacji liniowej.
Tabela 6.10. Udział importu badanych przedsiębiorstw w wartości produkcji
Przedsiębiorstwa
Udział importu przedsiębiorstw w produkcji
1–5%
6–10%
Mikro
–
–
11–20% 21–40% 41–60% 61–80% 81–100% Razem
1
1
–
1
2
5
Małe
–
2
1
3
1
–
4
11
Średnie
4
2
6
4
3
–
3
22
Razem
4
4
8
8
4
1
9
38
Źródło: opracowanie własne.
Przytaczając zaprezentowaną w literaturze przedmiotu klasyfikację importerów na eksperymentujących (mniej niż 10% produktów wykorzystywanych
w produkcji pochodzi z importu), średnio doświadczonych (11–40%) oraz bardzo
doświadczonych (więcej niż 40%), można zauważyć, że w badanej próbie przedsiębiorstw dominują importerzy średnio doświadczeni oraz bardzo doświadczeni
(tabela 6.11). Importerzy eksperymentujący stanowią zaledwie 21,05% badanych
podmiotów.
Tabela 6.11. Struktura małych i średnich przedsiębiorstw według udziału produktów
importowanych w produkcji
Importerzy
eksperymentujący
Importerzy średnio
doświadczeni
Importerzy bardzo
doświadczeni
Mikro
–
2
3
Małe
2
4
5
Średnie
6
10
6
Razem
8
16
14
Przedsiębiorstwa
Źródło: opracowanie własne.
Tak duże znaczenie importu jako formy ekspansji zagranicznej, przy znikomym udziale kooperacyjnych form, może świadczyć po raz kolejny o niewiel-
149
kim stopniu umiędzynarodowienia polskich małych i średnich przedsiębiorstw.
Patrząc jednak na drogę umiędzynarodowienia małych i średnich przedsiębiorstw w krajach Europy Zachodniej, można przypuszczać, że dominacja tej
prostej formy ekspansji zagranicznej jest przejściowa i w przyszłości zaowocuje
realizacją przez te przedsiębiorstwa bardziej zaawansowanych formy internacjonalizacji.
6.6. PERSPEKTYWY ROZWOJU MIĘDZYNARODOWEJ
EKSPANSJI POLSKICH MAŁYCH I ŚREDNICH
PRZEDSIĘBIORSTW
Biorąc pod uwagę wyniki przeprowadzonych badań, jak też ciągle zmieniające się warunki ekonomiczne na rynkach zagranicznych, należy się spodziewać,
że w przyszłości polskie podmioty gospodarcze będą w szerszym zakresie wykorzystywać bardziej zaawansowane formy internacjonalizacji. Żadne z poddanych badaniu przedsiębiorstw nie planuje wycofania się z działalności zagranicznej. 31,7% respondentów planuje utrzymanie bieżącej pozycji, a aż 68,3%
chce zwiększyć swoje zaangażowanie na rynkach zagranicznych (tabela 6.12).
Tabela 6.12. Planowana strategia rozwoju polskich małych i średnich przedsiębiorstw
na rynkach zagranicznych
Planowana strategia
Przedsiębiorstwa
utrzymanie bieżącej
pozycji
wzrost zaangażowania na
rynkach zagranicznych
Mikro
4
2
6
Małe
3
8
11
razem
Średnie
6
18
24
Razem
13
28
41
Źródło: opracowanie własne.
Rozpatrując tę kwestię ze względu na wielkość przedsiębiorstwa, można zauważyć, że zachowawcze podejście przedsiębiorstw do internacjonalizacji jest
charakterystyczne dla podmiotów najmniejszych (zatrudniających do 9 pracowników). Natomiast wśród badanych przedsiębiorstw głównie średnie firmy planują w najbliższym czasie zwiększenie zaangażowania na zagranicznych rynkach.
150
Droga przedsiębiorstw do przyjęcia bardziej zaawansowanych form internacjonalizacji nie jest łatwa i realizacja tych form może zająć kilka lub kilkanaście
lat. Aby przyspieszyć ten proces, potrzebne są w Polsce gruntowne reformy,
wspierające rozwój oraz promujące działalność drobnej przedsiębiorczości. Konieczna jest promocja Polski i poprawa wizerunku naszego kraju w oczach zagranicznych klientów i kontrahentów oraz wzrost znaczenia organizacji i instytucji
wspierających ekspansję zagraniczną. Obecnie aż w 79% badanych przedsiębiorstw uważa się działalność instytucji wspierających internacjonalizację za
niemającą większego znaczenia, w 12% ocenia się ją źle, a w 2% twierdzi, że
instytucje te wręcz przeszkadzają polskim przedsiębiorcom. Jedynie 7% respondentów ocenia ich obecną działalność pozytywnie. Zatem przedsiębiorstwa
chcące rozpocząć ekspansję zagraniczną muszą polegać w głównej mierze na
własnych zasobach, umiejętnościach i kontaktach. Powyższe stwierdzenie znajduje odzwierciedlenie w przeprowadzonych badaniach.
Tabela 6.13. Podmioty inicjujące wejście przedsiębiorstwa na rynki zagraniczne
Inicjator wejścia firmy na rynki zagraniczne
Przedsiębiorstwa
przedsiębiorstwo
zagraniczni
kontrahenci
trudno
powiedzieć
razem
Mikro
3
2
1
6
Małe
5
3
3
11
Średnie
5
12
8
25
Razem
13
17
12
42
Źródło: opracowanie własne.
Na pytanie, jaki podmiot zainicjował wejście przedsiębiorstwa na rynki
zagraniczne (instytucje zagraniczne, instytucje polskie, samo przedsiębiorstwo,
kooperanci), żaden z respondentów nie wskazał na instytucję. Aż 31% badanych
podmiotów dokonało ekspansji zagranicznej z własnej inicjatywy (w przeważającej mierze były to mikroprzedsiębiorstwa i małe przedsiębiorstwa), a 40,5%
rozpoczęło działalność zagraniczną w wyniku zapytania ofertowego bądź zlecenia od zagranicznego kooperanta (w ten sposób wejścia na rynki zagraniczne
dokonały głównie przedsiębiorstwa średnie). Zaskakujące okazało się równocześnie, że 28,5% badanych przedsiębiorstw nie było w stanie stwierdzić, kto
zainicjował lub co zainicjowało proces ich umiędzynarodowienia. Można zatem przyjąć, że w najbliższych latach (zanim na znaczeniu zyskają instytucje
wspierające proces internacjonalizacji oraz będą widoczne wymierne efekty
gruntownych reform ekonomicznych) podstawową formą umiędzynarodowie-
151
nia działalności będzie nadal eksport, i to głównie kierowany na rynki najbliższe geograficznie (przede wszystkim unijne oraz krajów byłego Związku
Radzieckiego).
6.7. UWAGI KOŃCOWE
Przewaga eksportu i importu nad innymi formami zaangażowania się polskich małych i średnich przedsiębiorstw na rynkach zagranicznych, co wpływa
na ich niski stopień internacjonalizacji, może doprowadzić do powstania luki
konkurencyjnej między nimi a firmami zagranicznymi. Równocześnie rosnące
znaczenie aktywnych form internacjonalizacji widoczne w przejmowaniu polskich firm przez zagraniczne przedsiębiorstwa czy zagraniczne inwestycje bezpośrednie podejmowane przez korporacje transnarodowe, działa na niekorzyść
polskich przedsiębiorstw w konfrontacji z zagranicznymi konkurentami. Polskie
przedsiębiorstwa, szczególnie małe i średnie, nie są w stanie w dużym stopniu
uzyskiwać korzyści z tytułu optymalizacji lokalizacji w skali międzynarodowej
czy korzyści z tytułu koordynacji i (lub) kontroli prowadzonych w skali światowej operacji i przedsięwzięć. Jednym z czynników utrudniających uzyskanie
tych korzyści jest brak strategicznej przewagi polskich przedsiębiorstw, która
umożliwiłaby im przyjmowanie pozycji inicjatora lub lidera w kooperacyjnych
i kapitałowych formach internacjonalizacji. Polskie firmy nie mają bowiem wystarczająco głębokiej znajomości zagranicznych rynków zbytu, nie dysponują
także atrakcyjnymi dla potencjalnych partnerów zasobami technologii, w związku z czym eksport licencji czy tworzenie związków kooperacyjnych z partnerami zagranicznymi, z wykorzystaniem krajowych technologii, ma charakter marginalny. Brak renomy w zakresie technologii i ograniczone zasoby finansowe
przedsiębiorstw utrudniają także podejmowanie złożonych przedsięwzięć inwestycyjnych (polskie małe i średnie przedsiębiorstwa uczestniczą w nich w roli
podwykonawcy). W końcu, brak silnych marek, know-how oraz odpowiedniej
promocji utrudnia, a często wręcz uniemożliwia polskim przedsiębiorcom tworzenie własnych sieci franchisingowych za granicą.
Mocno zaawansowane w procesie umiędzynarodowienia przedsiębiorstwa
unijne czy amerykańskie nie stanowią dla polskich przedsiębiorców jedynego
zagrożenia. Coraz groźniejsza staje się bezpośrednia ekspansja producentów
z krajów Dalekiego Wschodu, m.in. z Chin i Indii. Posiadając potencjał technologiczny (Indie) oraz wykorzystując niskie ceny czynnika pracy (Chiny), producenci ci odważnie wchodzą na rynki unijne, w tym również polskie, i organizują
152
na ich obszarze filie czy sieci dystrybucji, stwarzając tym samym dodatkowe
zagrożenie konkurencyjne dla polskich firm.
Polskie przedsiębiorstwa, a w szczególności małe i średnie, chcąc utrzymać
lub wzmocnić swoją pozycję konkurencyjną, muszą dokonać wyboru odpowiedniej formy wejścia na zagraniczne rynki oraz strategii rozwoju na tych rynkach,
a także poszukiwać innowacyjnych i kreatywnych partnerów-kooperantów, którzy ułatwią im ten proces.