Edukacja domowa w Polsce – szanse i zagrożenia. Artykuł

Edukacja domowa w Polsce – szanse i zagrożenia
PRAWO DO NAUKI I POWSZECHNY OBOWIĄZEK SZKOLNY
Obowiązująca obecnie Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, będąca fundamentem prawa
polskiego w punkcie 1 art. 70 stanowi: „Każdy ma prawo do nauki. Nauka do 18 roku życia jest
obowiązkowa. Sposób wykonywania obowiązku szkolnego określa ustawa”. Zgodnie z treścią Ustawy
o systemie oświaty z dn. 7 września 1991r. z późniejszymi zmianami rozróżnia się dwa zasadnicze
pojęcia dotyczące obowiązku powszechnej edukacji:
1) obowiązek szkolny – polegający na przymusie uczęszczania do szkoły podstawowej i gimnazjum,
2) obowiązek nauki – trwający po ukooczeniu gimnazjum, spełniany poprzez uczęszczanie do szkoły
ponadgimnazjalnej lub poprzez realizację przygotowania zawodowego u pracodawcy (na podstawie
odrębnych przepisów)1.
Obowiązek szkolny rozpoczyna się w roku kalendarzowym, w którym dziecko kooczy 6 rok
życia i trwa do momentu ukooczenia gimnazjum, jednak nie dłużej niż do 18 roku życia2.
Z przepisów zawartych we wspomnianej ustawie wynika również, że rodzice dziecka
podlegającemu obowiązkowi szkolnemu są zobowiązani do czynności związanych ze zgłoszeniem
dziecka do szkoły, zapewnienia regularnego uczęszczania na zajęcia szkolne oraz warunków
umożliwiających przygotowanie się do nich3. Rodzic posiada prawo decydowania o wyborze szkoły
dla swojego dziecka spośród repertuaru szkół publicznych i niepublicznych, posiadających
uprawnienia szkoły publicznej. Podczas pobytu za granicą nauka może byd realizowana w kraju, w
którym dziecko aktualnie zamieszkuje4.
Niespełnianie przez dziecko obowiązku szkolnego lub obowiązku nauki podlega sankcjom
prawnym5. Organ miejscowy administracji publicznej właściwy dla spraw edukacji może nałożyd na
opiekuna prawnego dziecka karę grzywny, w celu przymuszenia go realizowania obowiązku
szkolnego6, a w skrajnych przypadkach sąd opiekuoczy decyduje o pozbawieniu rodziców władzy
rodzicielskiej7.
Przepisy prawne jednoznacznie wskazują, że uczęszczanie do szkoły jest nie tylko prawem, ale
i obowiązkiem każdego Polaka. Nie oznacza to jednak, że każdy mały obywatel musi uczęszczad do
1
Ustawa o systemie oświaty z dnia 7 września 1991 r. z późniejszymi zmianami, Art. 16 ust. 5.
Tamże, Art. 16 ust. 2.
Tamże, Art. 18. ust. 1.
4
Rozporządzenie MEN z dn. 31 sierpnia 2010r. w sprawie organizacji kształcenia dzieci obywateli polskich czasowo przebywających za
granicą.
5
Ustawa o systemie oświaty …, Art. 20. ust. 1.
6
Ustawa o postępowaniu egzekucyjnym w administracji z dnia 17 czerwca 1966r. z późniejszymi zmianami, Art. 120.
7
Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Art. 111 § 1.
2
3
szkoły w dosłownym tego słowa znaczeniu. Alternatywą dla tradycyjnej edukacji jest wciąż mało
popularna w naszym kraju edukacja domowa.
CZYM JEST EDUKACJA DOMOWA I KTO MOŻE Z NIEJ SKORZYSTAD?
Edukacja domowa stanowi spełnianie obowiązku szkolnego lub obowiązku nauki poza szkołą i
obejmuje wszystkie typy przedszkoli i szkół, tj. publiczne i niepubliczne przedszkola, szkoły
podstawowe, gimnazja oraz szkoły ponadgimnazjalne. Najprościej ujmując, opiera się ona na
nauczaniu dzieci przez ich rodziców, opiekunów lub inne osoby przez nich wyznaczone oraz odbywa
się poza systemem szkolnej edukacji. Najwcześniej można rozpocząd ją w roku, kiedy maluch
rozpoczyna obowiązkowe roczne przygotowanie przedszkolne. Zapis o edukacji domowej reguluje
Art. 16 wspomnianej Ustawy o systemie oświaty.
Edukacji domowej nie należy mylid z nauczaniem indywidualnym, przysługującym dzieciom i
młodzieży, których stan zdrowia uniemożliwia lub znacznie utrudnia uczęszczanie do szkoły. W
przeciwieostwie do nauczania indywidualnego, edukację domową może podjąd każde dziecko bez
względu na stan zdrowia i nie wymaga posiadania orzeczenia wydawanego przez zespoły orzekające
w publicznych poradniach psychologiczno-pedagogicznych (PPP).
WYMOGI FORMALNE I PRZEBIEG EDUKACJI DOMOWEJ
Wraz z wejściem w życie nowelizacji Ustawy o systemie oświaty, obowiązującej od dnia 4
czerwca 2014r. wprowadzono pewne zmiany w zakresie edukacji domowej. Nowelizacja, o której
mowa nadała nowe brzmienie art. 16 ust. 10, który określa warunki niezbędne do uzyskania
zezwolenia na spełnianie obowiązku rocznego przygotowania przedszkolnego i odpowiednio –
obowiązku szkolnego i obowiązku nauki poza placówką. Wskazuje się, że zezwolenie o którym mowa
może byd wydane przed rozpoczęciem lub w trakcie trwania roku szkolnego na pisemny wniosek
rodzica złożony do dyrektora placówki , wraz z następującymi dokumentami:
1) opinią poradni psychologiczno-pedagogicznej,
2) oświadczeniem rodziców o zapewnieniu dziecku warunków umożliwiających realizację podstawy
programowej, obowiązującej na danym etapie kształcenia,
3) zobowiązaniem rodziców o przystępowaniu przez dziecko w każdym roku szkolnym do egzaminów
klasyfikacyjnych8.
W praktyce oznacza to, że uzyskanie opinii poradni stanowi dokument niezbędny do
ubiegania się o nauczanie domowe. Przepisy nie regulują jednoznacznie jakie treści zawierad powinna
taka opinia i jakie metody diagnozy należy w danym przypadku zastosowad. W praktyce poradnianej
8
Ustawa o systemie oświaty ... Art. 8. ust. 10.
przyjmuje się, że opinia wydawana przez PPP zawiera informację odnośnie ogólnego poziomu
rozwoju dziecka (poznawczego i społeczno-emocjonalnego), w tym o jego mocnych i słabych
stronach. Ponadto, psycholog i pedagog na podstawie wyników badao, oraz informacji uzyskanych od
rodzica i szkoły określają potencjalny wpływ, jaki edukacja domowa może wywrzed na sferę
społeczną, emocjonalną i intelektualną ucznia. Specjaliści nie wypowiadają się natomiast odnośnie
zdolności rodziców do zapewnienia dziecku odpowiednich warunków do realizacji podstawy
programowej – zgodnie z wolą ustawodawcy obowiązek sprostania tym wymaganiom spoczywa na
samych rodzicach, którzy składają dyrekcji szkoły stosowne oświadczenie. Niemniej jednak,
rozpoznanie kontekstu rodzinnego stanowi niezbędny element procesu diagnostycznego, toteż
pracownicy poradni przeprowadzają z rodzicami dokładny wywiad dotyczący m.in. formy ich pracy
zawodowej, warunków materialnych i bytowych, podziału obowiązków w domu, form spędzania
czasu z dzieckiem itp. Za każdym razem należy rozpoznad czy realizacja obowiązku szkolnego w
warunkach edukacji domowej ma szansę przynieśd dziecku więcej korzyści niż, gdyby miało ono
pobierad naukę w tradycyjnej formie. Opinia zostaje sporządzona w formie pisemnej. Każdorazowo
zaleca się wykonanie badao kontrolnych po roku, celem oceny rozwoju dziecka po przeprowadzonej
edukacji domowej i ewentualnego wydania zaleceo do kontynuowania nauki w takiej formie.
Warto przy tym zaznaczyd, że to nie pracownicy poradni podejmują decyzję w sprawie
udzielenia bądź odmowy udzielenia zezwolenia na edukację domową – dokonuje tego dyrektor
szkoły, do której dziecko uczęszcza. Oznacza to, że sama opinia wydana przez PPP nie ma mocy
decyzyjnej – jest jedynie dokumentem o wartości opiniotwórczej, tj. realizacja zawartych w niej
wskazao musi byd dla dyrektora szkoły obligatoryjna. Prawo oświatowe nie wskazuje na powody, z
jakich wniosek rodziców mógłby zostad odrzucony. Dyrektor może jedynie podjąd próbę odwiedzenia
rodziców od ich decyzji, zwłaszcza w sytuacji gdy opinia wydana przez PPP wskazuje na potencjalny
niekorzystny wpływ edukacji domowej na dalszy rozwój dziecka. Złożenie u dyrektora szkoły
pisemnego wniosku wraz z uzasadnieniem oraz dodatkowej dokumentacji określonej w ustawie
uruchamia tryb administracyjny. Ustawodawca nie precyzuje w żadnym dokumencie na jak długo
zezwolenie o którym mowa jest wydawane – w praktyce najczęściej obejmuje okres jednego roku
szkolnego.
Zgodnie w wymogami formalnymi uczeo objęty edukacją w poza szkołą przystępuje w
każdym roku szkolnym do egzaminów klasyfikacyjnych9. Są one dla każdego ucznia obligatoryjne i
mają na celu sprawdzenie, czy obowiązek szkolny w ramach edukacji domowej jest przez rodziców
prawidłowo realizowany. Mają formę ustną i/lub pisemną10 i obejmują wszystkie przedmioty
obowiązkowe, wyłączając: technikę, plastykę, muzykę zajęcia artystyczne i wychowanie fizyczne. Nie
Tamże, Art. 8. ust. 11.
Rozporządzenie MEN z dnia 10 czerwca 2015 r. w sprawie szczegółowych warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania
uczniów i słuchaczy w szkołach publicznych § 17.1.
9
10
przeprowadza się również egzaminów z dodatkowych zajęd edukacyjnych11. Formę, warunki i terminy
przeprowadzania egzaminów klasyfikacyjnych ustalają nauczyciele przedmiotów w porozumieniu z
rodzicami ucznia. W celu ich przeprowadzenia przez dyrektora szkoły powołana zostaje komisja, w
której skład wchodzą: dyrektor szkoły (ew. nauczyciel zajmujący w danej szkole stanowisko
kierownicze) oraz nauczyciele zajęd edukacyjnych określeni w szkolnym planie nauczania dla
odpowiedniej klasy12. Przebieg egzaminu mogą obserwowad na własny wniosek rodzice ucznia13.
Pomyślne zdanie egzaminów zapewnia dziecku promocję do następnej klasy i świadectwo szkolne14.
Wyłączając egzamin klasyfikacyjny, dziecko objęte edukacją domową nie bierze udziału w
sprawdzianach i testach, nie podlega klasyfikacji śródrocznej ani żadnym innym formom oceniania
wewnątrzszkolnego. Uczeo jest zwolniony z udziału w obowiązkowych i dodatkowych zajęciach
edukacyjnych, może natomiast korzystad z nadobowiązkowych zajęd pozalekcyjnych15. Nie oznacza to
jednak, że z chwilą uzyskania zezwolenia przestaje byd uczniem danej szkoły. Dziecko objęte
nauczaniem w domu jest przypisane do konkretnej klasy, zachowuje prawo do legitymacji szkolnej
oraz korzystania z zasobów szkoły na zasadach obowiązujących pozostałych uczniów. Może również
korzystad z pomocy psychologiczno-pedagogicznej w ramach PPP oraz specjalistów zatrudnionych w
szkole. Każdy uczeo ma prawo aktywnie uczestniczyd w życiu klasy i szkoły, brad udział w imprezach,
wycieczkach, konkursach i olimpiadach przedmiotowych. W niektórych placówkach dopuszcza się –
za zgodą dyrektora i nauczycieli – uczęszczanie na wybrane zajęcia razem z klasą, co ma na celu
dbałośd o prawidłowy rozwój społeczny wychowanka. Warto jednak zaznaczyd, że rodzice nie mogą
domagad się od szkoły udziału dziecka w zajęciach innych niż nadobowiązkowe ani kontrolowania
jego postępów w nauce w formie innej niż organizowane raz do roku egzaminy klasyfikacyjne –
zezwolenie na jakiekolwiek odstępstwa od regulacji zawartych w ustawie zależy od decyzji dyrektora
szkoły i rady pedagogicznej.
Nauczyciele przekazują rodzicom informacje dotyczące podręczników oraz wymagao
egzaminacyjnych. Nie oznacza to jednak, że muszą oni kształcid swoją pociechę według konkretnego
programu czy podręcznika – najważniejsze jest by w toku edukacji realizowane były założenia
podstawy programowej dla konkretnego typu szkoły i klasy. Co ważne, obowiązek zapewnienia ku
temu odpowiednich warunków spoczywa na rodzicu, nie jest jednak określone, że to rodzic musi byd
„nauczycielem” dla swojego dziecka. Rozstrzygając często pojawiające się pytania o stopieo
wykształcenia osoby prowadzącej indywidualne zajęcia – ustawodawca nie podaje, jakoby osoba
Tamże, § 17.4.
Tamże, § 17.6.
Tamże, § 17.9.
14
Ustawa o systemie oświaty... Art. 8. ust. 11.
15
Tamże, Art. 64. ust. 1.
11
12
13
nauczająca musiała posiadad przygotowanie pedagogiczne bądź konkretny stopieo czy rodzaj
wykształcenia.
Zezwolenie na realizowanie obowiązku szkolnego lub obowiązku nauki poza szkołą może
zostad cofnięte na pisemny wniosek rodzica w dowolnym momencie roku szkolnego. Odgórne
cofnięcie zezwolenia następuje w sytuacji, gdy zostało ono wydane z naruszeniem prawa lub gdy
uczeo z przyczyn nieusprawiedliwionych nie przystąpił do egzaminu klasyfikacyjnego, bądź nie zaliczył
rocznych egzaminów klasyfikacyjnych16. Akty prawne nie regulują liczby egzaminów, których dziecko
musi nie zdad, by owo zezwolenie mogło byd cofnięte. Począwszy od IV klasy szkoły podstawowej
uczeo, który w wyniku klasyfikacji rocznej uzyskał z jednego z przedmiotów obowiązkowych ocenę
niedostateczną może przystąpid do egzaminu poprawkowego. W wyjątkowych przypadkach, za zgodą
rady pedagogicznej możliwe jest zdawanie tychże egzaminów z dwóch przedmiotów. Natomiast
uczeo klas I-III po przystąpieniu do egzaminu kwalifikacyjnego otrzymuje ocenę opisową.
SZANSE I ZAGROŻENIA
Rozpatrując plusy i minusy edukacji domowej z perspektywy nauczyciela, diagnosty czy
bezstronnego obserwatora nasuwają się wątpliwości odnośnie skuteczności tej formy edukacji i
konsekwencji, jakie ze sobą niesie. Ta mało popularna w Polsce forma kształcenia ma swoich
zwolenników i przeciwników. Niezależnie od przyjętego stanowiska nasuwają się pytania o to, czy
rodzice jako edukatorzy będą w stanie podoład spełnianiu tego niezwykle trudnego obowiązku? Czy
reprezentują odpowiedni poziom wiedzy z poszczególnych przedmiotów? Czy stosowane przez nich
metody i formy kształcenia są skuteczne? A przede wszystkim – czy i w jakim zakresie skorzysta na
tym dziecko?
Dlaczego w ogóle decydują się nauczad swoje dziecko w domu? Pobudki mogą byd różne – od
tych najbardziej oczywistych i powszechnych, do osobistych i indywidualnych. Wskazuje się, że wielu
rodziców nigdy nie myślało o edukacji domowej do momentu, kiedy ich dziecko nie poszło do szkoły.
Po kilku miesiącach codziennego uczęszczania na lekcje, opiekunowie stwierdzili, że szkoła masowa
nie jest w stanie sprostad indywidualnym potrzebom ucznia17. Jako główny zarzut podawali
ujednolicanie podejścia do uczniów, polegające na dostosowaniu metod i trybu pracy do możliwości
tzw. „średniego ucznia”.
Tymczasem, uczeo o niższych możliwościach intelektualnych, z nieharmonijnie rozwiniętymi
funkcjami poznawczymi czy przejawiający trudnośd w koncentracji uwagi nierzadko potrzebuje więcej
czasu na pracę, większej liczby powtórzeo, udzielania dodatkowych wyjaśnieo i przeformułowania
poleceo. Pracując w przynajmniej kilkunastoosobowej grupie, w tempie narzuconym przez dzieci o
16 Tamże, Art. 8. ust. 14.
17 Internet: http://www.edukacjadomowa.pl/
wyższych zdolnościach i bez możliwości stałej pomocy ze strony nauczyciela, dziecko może nie
nadążad z opanowaniem materiału. Wskutek tego, na już na starcie szkolnym mogą pojawid się
trudności z czytaniem, pisaniem czy liczeniem. Niemożnośd sprostania stawianym wymaganiom
powoduje, że maluch, który dotychczas był żywy, radosny i ciekawy świata staje się zmęczony,
przygaszony i niechętny do pokonywania trudności.
Z drugiej strony dzieci o wysokich możliwościach poznawczych i posiadające sporą wiedzę
zaczynają uważad, że szkoła nie uczy niczego nowego, a treści omawiane na zajęciach są jedynie
powtórką tego, co samo odkryły lub czego nauczyli ich rodzice. Uczniowie uzdolnieni mają więc
ograniczone możliwości zaspakajania swej ciekawości poznawczej w zakresie szerszym, niż
przewiduje to szkolny program. W efekcie w ich umysłach generuje się negatywna postawa wobec
szkoły, która zaczyna byd utożsamiana z miejscem, gdzie jest nudno i gdzie przebywa się za karę.
Warto dodad, że dośd częstym argumentem przejawiającym na niekorzyśd masowej edukacji
jest fakt spędzania dużej ilości czasu w hałasie, którego w żaden sposób nie da się w szkole uniknąd.
Dziecko, które jest męczliwe i mało odporne na dystraktory będzie niewiele wynosid z lekcji, stąd też
zachodzi koniecznośd ponownego przerabiania omawianych treści w domu. Wszystko to odbywa się
kosztem czasu wolnego oraz życia rodzinnego.
Ponadto, szkoła jest miejscem w którym rodzic nie ma możliwości kontrolowania z kim i w
jakim zakresie dziecko przebywa. W ustach rodziców mogą pojawiad się argumenty, że ich pociecha
wynosi ze szkoły niewłaściwe zachowania, zaobserwowane u rówieśników. Może się również zdarzyd,
że ich wrażliwe i ufne dziecko staje się ofiarą mobbingu szkolnego, a szkoła nie jest w stanie temu
zaradzid.
Może pojawid się zarzut, że szkoła jako instytucja paostwowa poprzez realizowany program
narzuca dziecku pewną ideologię, która niejednokrotnie „gryzie się” z wartościami wyznawanymi
przez rodzinę. Jest to powszechny problem mniejszości narodowych, etnicznych i religijnych –
zarówno w Polsce, jak i za granicą.
Powodów dla których rodzice decydują o nieposyłaniu syna lub córki do masowej szkoły jest
więcej. Niektórzy motywują swoją decyzję stanem zdrowia dziecka, jego cechami osobowości czy
temperamentu, a także zbyt dużą odległością pomiędzy najbliższą szkołą a miejscem zamieszkania.
Czasami decydują względy religijne, innym razem własne doświadczenia rodziców. Najczęściej jednak
opiekunowie wskazują na trudności lub zupełny brak możliwości dostosowania sposobu nauczania do
indywidualnych potrzeb dziecka. Podstawowym argumentem stojącym za edukacją w miejscu innym
niż szkoła jest troska o indywidualny i zgodny z rodzinnymi wartościami rozwój dziecka. Rodzicom
niemal zawsze zależy na maksymalnym rozwijaniu jego potrzeb i zainteresowao, któremu często
towarzyszy przekonanie, że we własnym zakresie są oni w stanie stworzyd warunki na poziomie
wyższym, niż ma to miejsce w tradycyjnej klasie.
Niewątpliwą zaletą edukacji prowadzonej w domu jest możliwośd indywidualnego kontaktu
wychowawczego i dydaktycznego z dzieckiem, co – jak już wspomniano – jest utrudnione, a często
wręcz niemożliwe w warunkach szkoły masowej. Podczas pracy w domu metody, formy i tempo
mogą byd w tym przypadku całkowicie dostosowane do potrzeb i możliwości wychowanka, dzięki
czemu zyskuje on optymalne warunki do przyswajania wiedzy i rozwijania własnych kompetencji.
Edukator nie musi dzielid swojego czasu i uwagi pomiędzy całą klasę – dzięki temu stale
ukierunkowuje pracę dziecka, na bieżąco wyjaśnia wątpliwości, lepiej planuje proces dydaktyczny.
Ponadto, rodzic wychowuje i kształci swoje dziecko w zgodzie z własnym światopoglądem, bez obawy
o ingerencję osób trzecich w wyznawane wartości. Ponadto, wskazuje się na zacieśnianie więzów
rodzinnych pomiędzy rodzicem a dzieckiem. Rodzic uczący dziecko w domu lepiej rozumie jego
potrzeby, na bieżąco śledzi postępy, aktywnie uczestniczy w odkrywaniu świata. Z kolei dziecko ma
poczucie, że jest wspierane przez ważnego członka rodziny, a także może zdobywad wiedzę i
kształtowad umiejętności w warunkach postrzeganych jako znane i bezpieczne.
Edukacja domowa stwarza możliwośd stosowania alternatywnych metod nauczania. Rodzic
może pokusid się o ciekawsze, niż ma to miejsce podczas tradycyjnej lekcji zaprezentowanie
materiału. Nie tylko „nauczyciel”, ale również uczeo może zadecydowad o formach i metodach
zdobywania wiedzy. Oboje angażują się w proces kształcenia, czyniąc go twórczym, a przez to –
bardziej efektywnym.
W przypadku dziecka zdolnego – nauczanie w domu stwarza możliwośd realizowania
programu w tempie dostosowanym do jego potrzeb. Nie ma obawy, że uczeo będzie nudzid się na
lekcjach, powtarzając informacje i kształtując kompetencje, które ma już dobrze opanowane.
Rodzice, którzy spędzają ze swoim dzieckiem większośd czasu są w stanie najlepiej określid jaki styl
uczenia odpowiada jego uzdolnieniom. Dobór treści kształcenia w znacznej mierze zależy od
preferencji dziecka oraz od tego, czego do tej pory się nauczyło. Proces kształcenia przebiega w
oparciu o naturalną ciekawośd i aktywnośd dziecka, nie zaś na ogólnych i nierzadko oderwanych od
rzeczywistości przykładach z podręczników.
Z kolei w sytuacji, gdy dziecko nauczane w szkole masowej przejawia trudności w
opanowaniu umiejętności czytania i pisania, edukacja domowa stwarza możliwośd nadrobienia
zaległości w krótszym czasie. Analogicznie, system edukacji domowej jest szansą dla dzieci
niepełnosprawnych fizycznie lub intelektualnie. System masowej edukacji często nie rozpoznaje i nie
rozwija ich potencjału, natomiast indywidualizacja wymagao pozwala na zwiększenie szans w
wyrównywaniu braków.
Rodzice, którzy zgłaszają się do PPP w związku z edukacją domową niemal za każdym razem
wskazują, że ich dzieci, które regularnie uczęszczają na zajęcia właściwie nie mają czasu wolnego.
Pojawiają się argumenty, że dziecko niewiele wynosi z lekcji i za każdym razem musi powtórzyd
materiał w domu, by go utrwalid. Odrabianie lekcji niekiedy zajmuje wiele godzin, wskutek czego
uczeo jest przemęczony i znużony nauką. Brakuje mu czasu na realizację swoich pasji, często musi
zrezygnowad z zajęd dodatkowych. Nauka prowadzona w domu nie przewiduje zadao i prac
domowych, w związku z czym uczeo ma więcej czasu dla siebie, który może spożytkowad na
rozwijanie zainteresowao pozaszkolnych czy aktywnośd sportową.
Przytoczone powyżej argumenty stojące za edukacją domową nie wyczerpują listy zalet, które
niesie ze sobą ta forma edukacji. Może się wydawad, że edukacja domowa jest idealną odpowiedzią
na zarzut wobec masowej szkoły, dotyczący zabijania indywidualności dziecka i sprowadzania go do
rangi tzw. „średniego ucznia”, którego polska szkoła wydaje się kształcid. Nie oznacza to jednak, że
nauczanie dziecka poza placówką oświatową jest w każdym przypadku optymalnym rozwiązaniem. Z
jednej strony jest ono przywilejem przysługujący rodzicom i dzieciom, z drugiej – nakłada na nich
obowiązek samodzielnego poradzenia sobie z tym, z czym polski system edukacji zmaga się od
pokoleo.
Nie każdy może sobie pozwolid na nauczanie domowe, tak samo jak nie każdy będzie w
stanie mu podoład. Nie chodzi tutaj o aspekt posiadania odpowiedniego poziomu wiedzy
przedmiotowej czy merytorycznej – wiadomości można nabyd, a kompetencje nauczycielskie
kształtowad w toku codziennych zmagao. Nie da się jednak ukryd, że rodzic podejmujący się roli
edukatora swego dziecka ma ograniczone możliwości pracy zawodowej i rozwoju osobistego. Z tego
powodu decyzja ta nie powinna byd postrzegana jako „ogromne poświęcenie” – edukacja domowa
ma sens jedynie wówczas, gdy przynosi korzyśd i satysfakcję nie tylko dziecku, ale też samemu
opiekunowi. W sytuacji, gdy sam rodzic ma wątpliwości, co do słuszności podjętej decyzji i brak
wewnętrznego przeświadczenia, że podoła nowym obowiązkom – warto, przynajmniej na jakiś czas
wstrzymad się z decyzją. Oczywiście, możliwe jest powierzenie roli edukatora innej osobie – babci,
pełnoletniemu rodzeostwu czy prywatnej guwernantce. Niedopuszczalne jest natomiast przyjęcie, że
uczeo (nawet ten „prawie pełnoletni”) będzie pozostawiony sam sobie – należy pamiętad że za
właściwą realizację podstawy programowej odpowiada nikt inny, jak tylko rodzic. Edukacja domowa
to nie są „legalne wagary”. Co prawda, samo niesprostanie wymaganiom nie grozi w tym przypadku
sankcjami prawnymi, ale niesie niewyobrażalną szkodę dla samego dziecka.
Jak już wielokrotnie podkreślono, rodzic oraz dziecko są przynajmniej raz do roku rozliczani z
efektów wspólnej pracy. Egzaminy klasyfikacyjne to niejednokrotnie główny powód dla którego
rodzice rezygnują z pomysłu prowadzenia edukacji w domu – ze względu na towarzyszący im silny
stres. Zdawanie w krótkim odstępie czasowym
kilku lub kilkunastu egzaminów (ustnych bądź
pisemnych) w obecności komisji jest dla ucznia nie lada wyzwaniem. Niezależnie od formy –
podstawowym zarzutem wobec egzaminów prowadzonych w szkołach jest fakt, iż badają one
pojemnośd pamięci, ignorując przy tym podejście twórcze czy umiejętnośd rozwiązywania
problemów.
Co się stanie jeżeli dziecko nie podoła temu wyzwaniu lub otrzyma wyniki niższe, niż
wskazywały by na to jego możliwości? Wedle prawa ocena niedostateczna uzyskana w wyniku
egzaminu klasyfikacyjnego może byd zmieniona na drodze egzaminu poprawkowego18. Również w
przypadku, gdy rodzic lub uczeo zgłaszają zastrzeżenia do trybu ustalania oceny po
przeprowadzonym egzaminie (postępowanie musiałoby zawierad wadę prawną) – po rozpoznaniu
sytuacji przez dyrektora i stwierdzeniu uchybieo przeprowadza się dodatkowy termin sprawdzianu
wiedzy i umiejętności ucznia. Zaliczenie przez dziecko egzaminu klasyfikacyjnego w terminie
poprawkowym nie musi oznaczad jednak zgody na przedłużenie trybu edukacji domowej o kolejny
rok. Dyrektor szkoły, który stwierdzi rażące zaniedbania dydaktyczne powstałe w czasie, kiedy
dziecko pobierało naukę poza szkołą ma przesłanki, by odmówid kontynuacji zajęd w tej formie.
Należy pamiętad, że w każdym przypadku najważniejsze jest dobro dziecka i szkoła ma obowiązek
zapewnid mu możliwośd wyrównania braków. Jeżeli zachodzi koniecznośd repetowania klasy (na
skutek oceny niedostatecznej po przeprowadzeniu egzaminu poprawkowego lub w efekcie
nieprzystąpienia do jednego lub więcej egzaminów z przedmiotów obowiązkowych) – dziecko nie
otrzymuje promocji do klasy wyższej i realizuje dalszą naukę w systemie klasowo-lekcyjnym.
Przechodząc do innych problemów, z którymi borykają się rodziny prowadzące edukację
domową – niemal zawsze podkreśla się, że stanowią one w Polsce jedynie niewielki odsetek. Zgodnie
z deklaracją MEN z 2015 wynika, że edukacja domowa obejmuje około 1200 uczniów szkół
publicznych i niepublicznych19. W praktyce oznacza to, że rodzic-edukator jest najczęściej zupełnie
osamotniony w swoich zmaganiach. W krajach takich jak Stany Zjednoczone czy Wielka Brytania,
gdzie nauczanie domowe stało się praktyką na porządku dziennym istnieją grupy wsparcia dla
rodziców, prowadzących w swoich domach nieformalne mini-szkoły, do których – poza ich własnymi
dziedmi uczęszczają córki i synowie sąsiadów czy przyjaciół. Wskazuje się, że rodzice-edukatorzy
często korzystają ze wsparcia innych rodziców-edukatorów, zarówno pod względem merytorycznym,
jak i doradczym. W Polsce, poza nielicznymi wyjątkami zjawisko takie w zasadzie nie istnieje. W
obrębie dużego miasta, nie mówiąc już o mniejszych miejscowościach trudno jest znaleźd drugą
rodzinę, która podjęła świadomą decyzję o wyłączeniu swojego dziecka z tradycyjnej formy
organizacji procesu kształcenia. Możliwośd kontaktów w ramach sieci wsparcia dla rodziców jest pod
tym względem bardzo ograniczona. W większości przypadków pozostaje jedynie ścisła współpraca
opiekunów ze szkołą oraz specjalistami udzielającymi profesjonalnej pomocy psychologicznopedagogicznej.
Rozporządzenie MEN z dnia 10 czerwca 2015 r. w sprawie szczegółowych warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania
uczniów i słuchaczy w szkołach publicznych § 18.
19
Internet: http://serwisy.gazetaprawna.pl/edukacja/artykuly/861541,edukacja-domowa-men-policzylo-dzieci-ktore-uciekly-z-klasy.html
18
Rozważając argumenty przeciw edukacji domowej nie wolno zapominad o sytuacji samego
dziecka. Jak już wspomniano, rolą psychologa i pedagoga PPP jest sprawdzenie jak zmiana trybu
edukacji z klasowo-lekcyjnego na domowy może wpłynąd na ogólny rozwój dziecka, w tym na rozwój
emocjonalny i społeczny. Powszechnie uważa się, że dla dzieci w wieku szkolnym środowisko
społeczne oferowane przez szkołę jest jedyną odpowiednią przestrzenią socjalizacyjną. W tym
rozumieniu szkoła stanowi poniekąd rolę stymulatora dla właściwego przygotowania dziecka do
zadao społecznych, które będzie ono pełniło w dorosłym życiu20. Jeżeli dziecko pobiera naukę poza
tym środowiskiem, jest rzeczą oczywistą, że liczba kontaktów społecznych jest mocno ograniczona. W
skrajnych przypadkach może to nawet prowadzid do zupełnej izolacji dziecka i generowad
niewłaściwe zachowania społeczne. Uczeo taki może mied w przyszłości kłopot z nawiązywaniem
prawidłowych relacji interpersonalnych, radzeniem sobie w sytuacjach społecznych, a także
„przestawieniem się” na funkcjonowanie w trybie klasowo-lekcyjnym. Dlatego już na starcie edukacji
domowej ważne jest, by zapewnid dziecku odpowiednią ilośd kontaktów z rówieśnikami, np. poprzez
czynny udział w zajęciach pozalekcyjnych (nie tylko tych oferowanych przez szkołę) i życiu klasy,
umożliwienie regularnych kontaktów z kolegami, organizowanie wspólnych imprez czy wycieczek.
Koocząc dywagacje na temat problemów, jakie niesie za sobą nauczanie dziecka w domu
należy zadad sobie jedno podstawowe pytanie: „Co na to wszystko sam uczeo?”. Przy podejmowaniu
decyzji o rozpoczęciu lub kontynuacji nauczania w domu zawsze warto przeprowadzid szczerą
rozmowę z dzieckiem – niewskazane jest stawianie go przed faktem dokonanym. Dotyczy to
zwłaszcza maluchów, które rozpoczynają naukę w pierwszej klasie. Niezależnie od wieku – każdy
powinien mied prawo wyboru czy chce chodzid do szkoły razem z innymi dziedmi, czy może wolałby
uczyd się z rodzicem w domu. Dobro dziecka jest dla każdego rodzica najwyższą wartością – stąd
decyzja o edukacji domowej powinna byd decyzją w pełni świadomą, precyzyjnie przemyślaną i
zaplanowaną.
Opracowała: Karolina Martyna
Podstawa prawna:





20
Kodeks rodzinny i opiekuoczy, Art. 111.
Rozporządzenie MEN z dnia 10 czerwca 2015 r. w sprawie szczegółowych warunków i
sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy w szkołach publicznych.
Rozporządzenie MEN z dn. 31 sierpnia 2010r. w sprawie organizacji kształcenia dzieci
obywateli polskich czasowo przebywających za granicą.
Ustawa o postępowaniu egzekucyjnym w administracji z dnia 17 czerwca 1966r. z
późniejszymi zmianami, Art. 120.
Ustawa o systemie oświaty z dnia 7 września 1991r. z późniejszymi zmianami.
M. Budajczak, Edukacja domowa, GWP, Gdańsk 2004, s. 54.
Bibliografia:


Budajczak M., Edukacja domowa, GWP, Gdaosk 2004.
Zakrzewska M., Zakrzewski P. (red.), Edukacja domowa w Polsce. Teoria i
praktyka, Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna „Adam”, Warszawa 2009.
Internet:






http://ratujmaluchy.pl/index2.php?option=com_content&do_pdf=1&id=385
http://serwisy.gazetaprawna.pl/edukacja/artykuly/861541,edukacja-domowa-men-policzylodzieci-ktore-uciekly-z-klasy.html
http://wylecz.to/pl/dziecko/uczen/szkola-czy-edukacja-domowa.html#
http://www.edukacjadomowa.pl/
http://www.dziecirosna.pl/szkola/szkola_podstawowa/zalety_i_wady_edukacji_domowej.
html
http://www.ratujmaluchy.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=385&Itemid=