wielkie wojny / great wars
Transkrypt
wielkie wojny / great wars
„EKRANy” nr 5 (21) / 2014 WIELKIE WOJNY / GREAT WARS SPIS TREŚCI / TABLE OF CONTENTS Temat numeru / The Main Topic 4. Michał Lesiak Filmowa Wielka Wojna Celem artykułu jest przedstawienie wczesnych filmów portretujących wydarzenia I wojny światowej jako dzieł kształtujących konwencje kina wojennego. Na wstępie autor pokrótce omawia produkcje zrealizowane jeszcze w trakcie działań wojennych, a bardziej szczegółowej analizie poddaje te, które powstały pomiędzy dwoma wielkimi światowymi konfliktami. W tej grupie są zarówno filmy, które opowiadają się przeciw wojnie, jak i te, które usiłują podkreślić jej konieczność, często pełniąc funkcję propagandową. Artykuł zaznacza odmienność stylistyczną filmów powstałych w pierwszej fazie rozwoju kinematografii od tych, które wraz z nastaniem ery kina dźwiękowego stworzyły fundamenty filmu wojennego. Słowa kluczowe: filmy wojenne, I wojna światowa, gatunek filmowy The Great War Films The article aims to present early films about World War I as works that created conventions of war cinema. Firstly, author briefly discusses titles realized during the war campaign and after that he analyzes those, which were made between two great global conflicts. In this group there are films that oppose war as well as those that tries to emphasize the necessity of it, often acting as propaganda tools. The article notes the stylistic diversity between films made in the first phase of the history of cinema and those that in times of expansion of sound films created the foundations of war film. Key words: war movies, World War I, film genre 10. Adam Garbicz Znamię wojny Autorski przegląd 15 filmów pokazujących, w jaki sposób wojna nieobecna w kadrach filmu daje punkt wyjścia do opisu antropologicznego. Wśród omówionych tytułów znalazły się tak odmienne utwory, jak „Johnny Guitar” (1954, N. Ray), „Lekcja martwego języka” (1979, J. Majewski) i „Kandahar” (2001, M. Makhmalbaf). Słowa kluczowe: wojna w kinie, antropologia i film, analiza kontekstowa The Mark of War Author’s review of 15 films showing how war absent in the film frames gives a starting point to describe anthropological issues. Among the discussed films are such diverse works as „Johnny Guitar” (1954, N. Ray), „Lesson of a Dead Language” (1979, J. Majewski ) and „Kandahar” (2001, M. Makhmalbaf). Key words: war in the movies, anthropology and film, contecstual analysis 14. Piotr Sterczewski Przyjemność walki. O wojnie w grach wideo Artykuł omawia estetyczne i ideologiczne aspekty dominujących przedstawień wojny we współczesnych grach wideo. Opisane zostają strategie depolityzacji fikcyjnych światów gier, w tym konwencjonalny sposób pozycjonowania przeciwników, popularne fabularne 1 uzasadnienia walki i unikanie przedstawiania problematycznych treści (np. ludności cywilnej). Tekst przybliża wybrane kontrowersje związane z grami o tematyce wojennej. Zaprezentowane zostają przykłady gier, które pod pewnymi względami wyłamują się z dominujących konwencji przedstawiania wojny. Słowa kluczowe: wojna, gry wideo, dominujące konwencje, depolityzacja Pleasure of fight. War in video games The article concerns aesthetic and ideological aspects of the dominant representations of war in contemporary videogames. The text describes strategies of depoliticizing fictional game worlds, among them the conventional way of positioning enemies, popular story justifications of the fight and the methods of avoiding problematic content (such as the presence of civilians). Chosen controversies about war-themed videogames are highlighted. Several examples of games that challenge the dominant conventions of depicting war are presented. Key words: war, videogames, dominant conventions, depoliticization 22. Piotr Mirski Plastikowe żołnierzyki i nuklearne fanfary Artykuł traktuje o obrazie wojny w kinie science fiction. Symultanicznie pokazuje rozwój kina wojennego i fantastycznego. Konkluzją jest to, że obraz wojny jako przygody – obraz typowy dla wczesnego kina wojennego – dzisiaj obecny jest głównie w kinie science fiction. Artykuł ponadto bada główne tematy, jakie przewijają się w wojennym kinie science fiction: fetyszyzm broni, technologii i siły, manichejską wizję świata i brak jakiejkolwiek ambiwalencji, gloryfikację dyscypliny i posłuszeństwa, wiarę w dobry wpływ armii na ludzkie ciało i duszę. Słowa kluczowe: film wojenny, science fiction, kino gatunkowe Plastic soldiers and nuclear fanfares This article is about images of war in science fiction cinema. It examines simultaneously history of war cinema and science fiction cinema. Conclusion is that vision of war as an adventure – vision which is common in early war cinema – is nowadays present mainly in science fiction genre. Article also examines main topics in war/science fiction cinema: fetish of weapons, technology and power, manichean vision of world and lack of ambivalence, glorification of discipline and obedience, faith in army's good influence on human body and spirit. Key words: war films, science fiction, genre film Odkrycia i zapowiedzi / Film Reviews W dziale tym prezentujemy recenzje najciekawszych artystycznie filmów zrealizowanych w ostatnich miesiącach. Zwykle zamieszczamy recenzje analityczne i interpretacyjne tych dzieł, które nie trafiły do dystrybucji w polskich kinach. W związku z tym „EKRANy” są jedynym miejscem, gdzie można znaleźć o nich pogłębioną refleksję. W numerze znalazły się recenzje następujących filmów: 28. Miłosz Stelmach: „Trudno być bogiem” / „Hard to Be a God” 29. Paweł Biliński: „Mały Quinquin” / „Little Quinquin” 30. Magdalena Bartczak: „Brakujące zdjęcie” / „The Missing Picture” 31. Sławomir Wasiński: „Wędrówka na Zachód” / „Journey to the West” 32. Piotr Mirski: „Złe gliny” / „Wrong Cops” 33. Alicja Helman: „Powrót do domu” / „Coming Home” 2 34. Jakub Popielecki: „Grupa Wschód” / „The East” 35. Rafał Syska: „Owca” / „Sheep” 36. Bolesław Racięski: „Tosty po meksykańsku” / „Club Sandwich” 37. Krzysztof Siwoń: „Lewiatan” / „Leviathan” In this section of the magazine we present reviews of the most current films, of which many haven’t yet premiered in Poland. Therefore “EKRANy” is often the first journal to write about many new films. In this issue the above-mentioned movies were reviewed. Film numeru / Film of the Issue W tym dziale znajduje się pogłębiona analiza jednego wybranego filmu, często wzbogacona o artykuł kontekstowy. 38. Miłosz Stelmach Prowincja i melancholia. Nowe Kino Tureckie Artykuł stanowi przegląd najważniejszych trendów i autorów we współczesnym kinie tureckim. Tak zwane Nowe Kino Tureckie wyłoniło się w połowie lat 90., gdy niezależni reżyserzy tacy jak Dervis Zaim czy Zeki Demirkubuz, do których wkrótce dołączyli między innymi Nuri Bilge Ceylan i Yesim Ustaoglu, zaczęli tworzyć swoje osobiste filmy. Od tamtej pory tureckie kino przeżywa nieustanny artystyczny rozkwit, prezentując oryginalną stylistykę, ale także dokonując trudnych społecznych i politycznych rozliczeń rozpiętego między dwoma kontynentami kraju. Słowa kluczowe: kino współczesne, kino tureckie, Nuri Bilge Ceylan Provinciality and Melancholy. New Turkish Cinema The article presents an overview of most important trends and authors in contemporary Turkish cinema. So called New Turkish Cinema emerged in mid 90s when independent directors like Dervis Zaim or Zeki Demirkubuz, later joined by Nuri Bilge Ceylan and Yesim Ustaoglu (among others) began making they artfully personal and highly idiosynkratic movies. From that point onward Turkish cinema became one of the most buoyant in the world, providing unique stylistic approaches but also poignant social and political commentary on the country situated on the intersection of two continents. Key words: Turkish cinema, contemporary cinema, Nuri Bilge Ceylan 40. Ewa Szponar Z życia marionetek – „Zimowy sen” Artykuł o filmie „Zimowy sen” Nuri Bilge Ceylana, przedstawionym przez autorkę jako utwór erudycyjny i wymagający od widza erudycji, w którym – co nietypowe dla tego reżysera – słowo dominuje nad obrazem. Słowa kluczowe: Nuri Bilge Ceylan, „Zimowy sen”, kino tureckie The Life of Puppets An article about the film “Winter Sleep” by Nuri Bilge Ceylan, presented by the author as erudite and demanding erudtion from the viewer, a film in which – unusually for the director – a word dominates the image. Key words: Nuri Bilge Ceylan, “Winter Sleep”, Turkish cinema In this section of the magazine we present an in-depth analysis of a specially selected film, along with a contextual essay. 3 Kino współczesne / Contemporary Cinema 46. Barbara Szczekała Nowe kino powstańcze? Artykuł wskazuje i charakteryzuje zjawisko w najnowszej polskiej kinematografii – filmy poświęcone Powstaniu Warszawskiemu. W latach 2013-2014, po dwudziestoletniej przerwie, powstało sześć tytułów odnoszących się do zrywu w 1944 roku. Celem tekstu jest zdiagnozowanie wspólnych cech filmów określonych jako „nowe kino powstańcze”. Mimo częstych kontrowersji artystycznych i ideologicznych „nowe kino powstańcze” łączą trzy charakterystyczne elementy: pragnienie stworzenia „wielkiej narracji” o Powstaniu Warszawskim, poszukiwanie historycznego i emocjonalnego autentyzmu oraz formalnoestetyczne eksperymentowanie. Kluczową kategorią w opisie fenomenu jest postpamięć. Słowa klucze: nowe kino powstańcze, postpamięć, Powstanie Warszawskie Warsaw Uprising Cinema? The article indicates and characterizes a recent phenomenon in Polish cinema – films about the Warsaw Uprising. In the years 2013-2014, after twenty-years breaks, six titles relating to the uprising in 1944 has been made. The purpose of the text is to diagnose common features of the films described as “New Warsaw Uprising Cinema”. Despite artistic and ideological controversy “New Warsaw Uprising Cinema” combines three distinctive elements: a desire to create a “grand narrative” about the Warsaw Uprising, the search for the historical and emotional authenticity and aesthetic experimentation. The key category in the description of the post-memory phenomenon. Key words: New Warsaw Uprising Cinema, post-memory, Warsaw Uprising Historia kina / Film History 50. Iwo Sulka Nie tylko węże i pogrzeby – kino szerokoekranowe Tekst podejmuje temat historii techniki szerokoekranowej. Wprowadzona do kina na stałe w latach 50. XX wieku, istniała tak naprawdę już w jego początkach – u schyłku wieku XIX. Eksperymenty z szerokim ekranem, rozumianym jako jednorazowa sensacja bądź też próba ustanowienia nowego standardu formatu kadru, obejmują kilka faz. Od prapoczątków kina, poprzez przełom lat 20. i 30. XX wieku, aż po jego upowszechnienie od roku 1952. Prześledzone zostają społeczne, ekonomiczne i kulturowe przyczyny, które spowodowały opóźnienie w ostatecznej akceptacji nowego formatu przez przemysł filmowy. Pokrótce przybliżone zostają najważniejsze systemy szerokoekranowe, a także kwestia wykorzystania nowych możliwości estetycznych, jakie dał twórcom szeroki ekran. Słowa kluczowe: historia kina, szeroki ekran, technika, estetyka Not only snakes and funerals – widescreen cinema The text concerns the history of widescreen technology. Introduced in the 1950s, it actually already existed in the beginnings of cinema at the end of nineteenth century. Experiments with widescreen, seen as a one-time gimmick or an attempt to establish a new standard in aspect ratio, proceeded in several phases. From the early days of cinema, through the turn of 1920s and 1930s, up until its wide-spread from the year 1952. The text follows the social, economical and cultural aspects that caused the delay in the acceptance of the new format by the film industry. It briefly describes the most important widescreen systems and also the issue of new aesthetic possibilities for the filmmakers that the widescreen yielded. Key words: film history, widescreen, technology, aesthetics 4 57. Patrycja Włodek The Look – Lauren Bacall Tekst traktuje o zmarłej w 2014 roku legendarnej aktorce hollywoodzkiej, Lauren Bacall, żonie Humphreya Bogarta, która wsławiła się rolami w obrazach z nurtu film noir w latach 40. oraz melodramatach rodzinnych lat 50. Słowa kluczowe: Lauren Bacall, Hollywood, film noir, melodramat rodzinny The Look – Lauren Bacall Text about an iconic Hollywood actress and Humphrey Bogart’s wife, Lauren Bacall, who died in 2014. She was famous from her roles in seminal film noirs in the ’40s. and family melodramas in the ’50s. Key words: Lauren Bacall, Hollywood, film noir, family melodrama 61. Alicja Helman Strzały w Sarajewie Artykuł przywołujący mało znany film Maxa Ophülsa „Od Mayerlingu do Sarajewa” z 1940 roku. Słowa kluczowe: Max Ophüls, „Od Mayerlingu do Sarajewa”, historia kina Shots in Sarajevo Article reminiscent of a lesser known Max Ophüls film “De Mayerling a Sarajevo” from 1940. Key words: Max Ophüls, “De Mayerling a Sarajevo”, history of cinema Animated and Documentary Films 66. Paweł Sitkiewicz W pogoni za niemożliwym. Niekonwencjonalne techniki animacji Artykuł jest poświęcony oryginalnym, nieznanym, czasem również osobliwym technikom animacji, stosowanym przez niezależnych artystów zarówno dziś, jak i w minionych epokach. Autor początkowo skupia się na autorskich formach animacji poklatkowej oraz niecodziennych odmianach tradycyjnej animacji. Druga część artykułu jest poświecona skomplikowanym maszynom służącym do produkcji animowanych obrazów, takich jak ekran szpilkowy Alexeieffa, wieloplan Norsteina czy wczesne przyrządy do tworzenia grafiki komputerowej. Autor próbuje wyjaśnić, dlaczego twórcy kina animowanego stosują techniki, które są czasochłonne i często zbyt skomplikowane jak na możliwości jednej osoby. Słowa kluczowe: animacja, film animowany, techniki animacji Chasing imposible. Unconventional animation techniques The article is devoted to original, unknown, sometimes even bizzare animation techniques used by independent artist today and in the old days. The author primarily focuses on creative stop-motion techniques and other unusual forms of traditional animation. Second part of the article applies to the sophisticated machines intended to produce animated images, like Alexeieff’s pin-screen, Norstein’s multiplane table, and early computer devices. The author tries to explain why filmmakers use techniques that are time-consuming and often too complex for one person. Key words: animation, animated film, animation techniques 5 71. Bartosz Zając Maszyny widzenia. Obraz wojny Haruna Farockiego Jednym z głównych tematów powracających w filmach i wideo-instalacjach Haruna Farockiego jest wojna – zarówno konkretne epizody z historii konfliktów zbrojnych (wojny secesyjnej, I i II wojny światowej, wojny w Wietnamie i w Zatoce Perskiej) jak i szerzej – technologie wojenne, strategie reprezentacji – obrazy wojny, ukazywane w środkach masowego przekazu; ale również relacje między wojną a produkcją, czy między realnymi działaniami zbrojnymi a ich symulacją. Autor artykułu przedstawia oblicza wojny w twórczości Farockiego, rekonstruuje źródła wykorzystywanych przez niego koncepcji teoretycznych i perspektyw metodologicznych takich jak szeroko pojęta teoria krytyczna, nowoczesne studia nad obrazem, czy archeologia mediów. Ukazuje jednocześnie ewolucję stylu i mediów wykorzystywanych przez niemieckiego filmowca, od kina agitacyjnopropagandowego lat 60., przez eseje filmowe, aż po wideo eseje i wideo-instalacje. Słowa kluczowe: Harun Farocki, obrazy wojny, media art Vision Machines. Harun Farocki’s Images of War One of the central themes recurring in films and video-installations of Harun Farocki is war – both specific episodes from the history of war conflicts (American Civil War, The Great War, Second World War, war in Vietnam and in the Persian Gulf) but also war in brother contexts – technological, representational, concerning the ways in which war is depicted in mass media; but also relations between war and production or between real armed activity and its simulation. Author of this article introduces facets of war in Farocki’s ouvre, follows genealogical traces of his theoretical concepts and methodological perspectives such as critical theory, modern image studies or media archeology. Concurrently he presents evolution of style and media approached by German artist, from agit-prop cinema of the 60s, following through film-essays in the 70s and 80s, video-essays in the 90s up to his latest video-installations. Key words: Harun Farocki, presentation of war, media art Teoria filmu / Film Theory 75. Kuba Mikurda Kino poza czasem Esej poddaje analizie koncepcje współczesnych teoretyków kina koncentrujących się na temacie czasu w najnowszych filmach. Autor wykorzystuje idee zaproponowane i rozwinięte przez teoretyków związanych z psychoanalizą: Jacques’a Lacana, Slavoja Žižka i w szczególności Todda MacGowana. Tekst wpisuje się także w dyskusję nad zaskakującą popularnością koncepcji Gilles’a Deleuze’a kino: obraz-czas. Słowa kluczowe: teoria kina, psychoanaliza, Jacques Lacan, Slavoj Žižek, Todd MacGowan, Gilles Deleuze Cinema beyond the time An essay analyzes the contemporary theorists concepts focusing on the phenomenon of the time in latest films. Author employs ideas proposed and evolved by psychoanalyst theorists: Jacques Lacan, Slavoj Žižek and – in particular – Todd MacGowan. This text discusses with surprising popularity of Gilles Deleuze’s concept Cinema1: Time-image. Key words: film theory, psychoanalysis, Jacques Lacan, Slavoj Žižek, Todd MacGowan, Gilles Deleuze 6 Festiwale / Festivals 78. Jagoda Murczyńska Pięć Smaków – Thunska Pansittivorakul: twórca bezczelny Skrócony portret tajskiego reżysera, znanego z zaangażowania politycznego i bezkompromisowego podejścia do erotyki, którego debiutancki film pełnometrażowy „Supernatural” był prezentowany w 2014 roku na festiwalu Pięć Smaków. Słowa kluczowe: kino Tajlandii, Thunska Pansittivorakul, Pięć Smaków Five Flavours – Thunska Pansittivorakul Short profile of the Thai director, known for his political commitment and uncompromising attitude towards erotica, whose debut feature film “Supernatural” was presented in Poland in 2014 at the Five Flavours festival. Key words: cinema of Thailand, Thunska Pansittivorakul, Five Flavours Seriale i gry wideo / TV Series and Video Games 80. Amelia Wichowicz Strach za pensa – „Penny Dreadful” Recenzja serialu „Penny Dreadful”, wyprodukowanego dla telewizji Showtime przez Johna Logana i Sama Mendesa. Słowa kluczowe: serial telewizyjny, „Penny Dreadful”, John Logan, Sam Mendes “Penny Dreadful” – Fear for a Penny Review of Showtime’s “Penny Dreadful”, created by John Logan and Sam Mendes. Key words: TV series, „Penny Dreadful”, John Logan, Sam Mendes 82. Michał Lesiak Kijek na cenzorów – „South Park: Kijek prawdy” Recenzja gry „South Park: Kijek prawdy”, będącej adaptacją popularnej filmowej serii pod tym samym tytułem. Słowa kluczowe: gry wideo, „South Park” Stick to the Censors – “South Park: The Stick of Truth” Review of a video game “South Park: The Stick of Truth”, which was based on the popular film series of the same name. Key words: video games, „South Park” 83. Mateusz Felczak Czarnolas po apokalipsie – „Darkwood” Recenzja gry „Darkwood”, wyprodukowanej przez nowe polskie studio Acid Wizard. Słowa kluczowe: gry wideo, „Darkwood” Darkwood after the Apocalypse – “Darkwood” Review of a video game “Darkwood” from the new Polish studio Acid Wizard. Key words: video games, “Darkwood” Cykle / Cycles 84. Andrzej Pitrus Media-art – Joan Jonas: szukam struktury 7 Artykuł poświęcony wybitnej amerykańskiej artystce, jednej z czołowych postaci współczesnej sztuki mediów, której prace można było ostatnio oglądać na Biennale w Wenecji. Słowa kluczowe: Joan Jonas, sztuka mediów, sztuka współczesna Media-art – Joan Jonas: I’m looking for structure Article about outstanding American artists, one of the leading figures in contemporary mediaart, whose works were recently presented at Art Biennale in Venice. Key words: Joan Jonas, media-art, contemporary art 88. Tycjan Gołuński Niezrealizowane filmy – Miraże „Diuny” „Diuna” Alejandro Jodorowskiego, choć nigdy nie naświetlona na celuloiodowej taśmie, została w pewnym sensie nakręcona już w fazie preprodukcji. Studia, które łatwo mogły pomóc ją zrealizować, zignorowały ten projekt kinowy, jeden z wówczas najbardziej przygotowanych zarówno scenariuszowo, jak wizualnie. Dzieło pasji, wyobraźni, przekonań, a nawet obsesji nie tylko Jodorowskiego, ale i zaangażowanych w nie wybitnych artystów, skrupulatnie dopracowane i zarazem natchnione, czterdzieści lat temu utraciło niepowtarzalne momentum. Jednak licząca ponad trzy tysiące ujęć storyboard 14-godzinnego filmu przetrwała, a wraz z nią mesjańska, eschatologiczna wizja jego twórców. Niewidziany, inspiruje do dziś. Wręcz bardziej istnieje niż ekranizacje „Diuny” Franka Herberta, które powstały. Bezprecedensowe w dziejach kina. Słowa kluczowe: Alejandro Jodorowsky, „Jodorowsky’s Dune” Franka Pavicha, Michel Seydoux, Jean Giraud „Moebius”, Hans Rudolf Giger, Christopher Foss, Dan O’Bannon, etyka filmowania, estetyka paniczna Dune’s Mirage Alejandro Jodorowsky’s „Dune”, though never exposed to celluloid film, had been already shot during pre-production in a sense. Studios that could easily help to produce it, ignored this cinematic project, then one of the most prepared both as a script and visually. The work of not only Jodorowsky’s passion, imagination, beliefs and even obsessions but also of outstanding artists involved, meticulously finished as well as inspired, lost its unique momentum forty years ago. And yet the storyboard of 14-hours’ film running into more than three thousand takes, survived, together with Messianic, eschatological vision of its creators. Unseen film, inspires till now. Simply it exists more than screen adaptations of Frank Herbert „Dune” fully produced. Unprecedented in the history of cinema. Key words: Alejandro Jodorowsky, Frank Pavich’s „Jodorowsky’s Dune”, Michel Seydoux, Jean Giraud „Moebius”, Hans Rudolf Giger, Christopher Foss, Dan O’Bannon, ethics of filming, Panic aesthetics 96. Ewa Szponar Gwiazdy – Charlotte Gainsbourg: nieśmiała prowokatorka Sylwetka francuskiej aktorki i piosenkarki Charlotte Gainsbourg, w ostatnich latach znanej przede wszystkim ze współpracy z Larsem von Trierem w jego głośnych filmach – „Antychryst”, „Melancholia” i „Nimfomanka”. Słowa kluczowe: Charlotte Gainsbourg, aktorki filmowe, kino europejskie 8 Movie stars – Charlotte Gainsbourg: shy provocateur Article about French singer and actress Charlotte Gainsbourg, recently known especially for her roles in a number of films by Lars von Trier, such as “Antichrist”, “Melancholia” and “Nymphomaniac”. Key words: Charlotte Gainsbourg, movie actresses, European cinema 101. Joanna Łuniewicz Feelmoda – Czarne słońca o złamanych promieniach Tematem tekstu jest semiotyka wykorzystanego w filmie militarnego munduru, przede wszystkim ubioru nazistowskiego oficera. Wyszczególnione w nim zostają erotyczne, ideologiczne i odsyłające do mitologii asocjacje, związane z tym kostiumem, a także różnice pomiędzy nim a mundurami aliantów. Tekst jest próbą odpowiedzi na pytanie o wyjątkowość tego kostiumu i przyczynę jego fetyszyzacji tak w kinie popularnym, jak i autorskim. Słowa kluczowe: kostium filmowy, mundur nazistowski, erotyka i ideologia Black Sun with Broken Rays The text focuses on semiotics of a military uniform (mainly Nazi uniform) in cinema. There are specified associations – erotic, ideological and pertaining to mythology – connecting with this costume and differences between uniforms of Nazis and Allies. The essay attempts to answer the questions: why the Nazi uniforms are so special and why they become often a fetish for film-makers and spectators. Key words: costumes, Nazi uniform, erotics and ideology Recenzje ksiażek / Book Reviews 104.Rafał Syska Być widzem Recenzja książki pod redakcją Konrada Klejsay i Magdaleny Saryusz-Wolskiej „Badanie widowni filmowej. Antologia przekładów”. Rafał Syska Being Audience Review of a book „Badanie widowni filmowej. Antologia przekładów” – an anthology of essays about movie audiences – edited by Konrad Klejsa and Magdalena Saryusz-Wolska. 9