NAGIE MIASTO

NAGIE MIASTO
BIBLIOTHECA ALIA UNIYERSA
TOM XII
NAGIE MIASTO
Antologia chorwackiego
krótkiego opowiadania (short story)
lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych
XX wieku
A utor w stęp u i w yboru
K resim ir Bagić
W Y D A W N I C T W O U N I W E R S Y T E T U Ś LĄ S K I E G O
KATOWI CE 2 009
Redaktor serii: Bibliotheca Alia Uniyersa
M arek P ytasz
Tytuł oryginału
Goli grad. Antologija hrvatske kratke price 80-ih i 90-ih godina
P ublikacja z o sta ła d o fin a n so w a n a ze śro d k ó w
M in ister stw a K ultury R ep u b lik i C horw acji
P u b lik aciju je su fin an ciralo
M in istarstvo K u ltu re R ep u b lik e H rvtaske
Opieka merytoryczna, konsultacja językowa i współpraca redakcyjna wydania polskiego
Leszek Małczak
Konsultacja chorwackiej wersji językowej
Stasa Skenżić
SPIS TREŚCI
Kr e s im ir Ba g i ć: Minimalistyczny fin de s ie c le ...............................
9
Da v o r Sl a m n ig
P o tw ó r ...................................................................................................13
Da v o r Sl a m n ig
Botaniczna b a jk a ................................................................................... 16
Da v o r Sl a m n ig
S a la m a m a ............................................................................................. 20
Da v o r Sl a m n ig
Piaskowi k r ó l o w i e ..............................................................................26
Mil k o Va l e n t
Taniec f l u i d u ........................................................................................ 28
Ed o Bu d is a
Piękna o p o w ie ść ................................................................................... 34
Ed o Bu d is a
Diabelski wynalazek Antonia B ra v o .................................................... 37
Ed o Bu d is a
Sklep tajem nic........................................................................................ 42
St a n isl a v Ha b ja n
Zdjęcie Johnny'ego albo miłość t ł u m u ...............................................46
St a n isl a v Ha b ja n
Czarny m e rc e d e s................................................................................... 48
~ 5 ~
St a n isl a v Ha b ja n
K o c h a n k i..............................................................................................52
St a n isl a v Ha b ija n
Niemożliwy w a r ia n t.............................................................................. 54
St a n isl a v Ha b ja n
Listonosze lekkich s n ó w ....................................................................56
Ed o Po p o v i ć
Człowiek, który zabił własny c ie ń ......................................................... 59
Ed o Po p o v i ć
Nagie m i a s t o ........................................................................................ 66
Bo r is Gr e g o r i ć
Rosyjska m i ł o ś ć ................................................................................... 71
Bo r is Gr e g o r i ć
Wieczór na Placu Pigalle......................................................................... 73
Bo r is Gr e g o r i ć
Gramatyka w esternu.............................................................................. 75
Bo r is Gr e g o r i ć
The Birth Of A N a t i o n ......................................................................... 76
Bo r is Gr e g o r i ć
Gdzie się podziało dziewiąte o p o w iad an ie.......................................... 77
Bo r is Gr e g o r i ć
Staroświeckie w yznanie......................................................................... 78
Bo r is Gr e g o r i ć
S n o b ........................................................................................................79
Bo r is Gr e g o r i ć
Pan James Fox........................................................................................ 80
Bo r is Gr e g o r i ć
Tęgie b a b y ............................................................................................. 81
Bo r is Gr e g o r i ć
Dwight Stones........................................................................................ 82
~ 6 ~
Ca r m e n Kl e in
Nagła śmierć Ignaza H a r o ld a .............................................................. 83
Ca r m e n Kl e in
M etam orfozy........................................................................................ 86
Ca r m e n Kl e in
Blues na trzy n o g i................................................................................... 90
De l im ir Re s ic k i
Bajka........................................................................................................95
Kr e s i m ir Mi ća n o v i ć
Informel.................................................................................................107
Kr e s i m ir Mi ća n o v i ć
S t r a c h .................................................................................................112
Zo r a n Fe r i ć
Blues dla kobiety z czerwonymi p l a m a m i ........................................ 114
Mil je n k o J e r g o v i ć
G ong...................................................................................................... 140
Mil je n k o J e r g o v i ć
D ia g n o z a ............................................................................................144
Mil je n k o J e r g o v i ć
Kiedy człowiek się bardzo p r z e s tr a s z y ............................................. 147
Ro b e r t Pe r is i ć
R ekonw alescent................................................................................. 156
Bo r iv o j Ra d a k o v i ć
Folwark z w ie r z ę c y ............................................................................ 171
Ro m a n Si m i ć
S z p a k i .................................................................................................184
An t e To m i ć
Zuch ch ło p ak i...................................................................................... 200
An t e To m i ć
Zapomniałem gdzie zap a rk o w a łem .................................................. 208
~ 7 ~
Sta n k o An d r i ć
Arbitralność
213
Sta n k o An d r i ć
Czytanie................................................................................................ 216
Sta n k o An d r i ć
Likantropia........................................................................................... 218
Sta n k o An d r i ć
Rzeczywistość...................................................................................... 221
Ze l jk o Zo r ic a
Rzygacze................................................................................................ 224
Nota o A u to ra c h ................................................................................. 233
Tytuły oryginalne................................................................................. 239
~ 8 ~
m i n im a l is t y c z n y
FIN DE SIE CLE
Drogi Czytelniku, oddaję w Twoje ręce antologię chorwackiego krót­
kiego opowiadania. Znalazły się w niej teksty tych autorów, którzy
w latach 1980—2000 mieli za sobą udany debiut prozatorski. I chociaż
krótkie opowiadanie zajmuje ważne miejsce w twórczości około pięć­
dziesięciu pisarzy, uważam, że siedemnastu wybranych autorów odpo­
wiednio reprezentuje najważniejsze i najpopularniejsze u schyłku zeszłego
stulecia modele poetyki, style, a nawet literackie trendy i mody. W związku
z tym, że nie ma zbyt wielu przekładów literatury chorwackiej na język
polski, nie chcę nakreślać kontekstu, w jakim ta proza powstała. Mogłoby
to bowiem wydać się pretensjonalne i niezrozumiałe. W zamian, Drogi
Czytelniku, wolę postawić być może ambitną (lecz z pewnością nie
całkiem bezpodstawną) tezę o istnieniu wielu paralelnych zjawisk
z zakresu stylu i poetyki w twórczości zarówno chorwackich prozaików,
jak i młodych europejskich twórców, w tym również polskich, między
innymi: Olgi Tokarczuk, Krzysztofa Bieleckiego, Dariusza Foksa, Nata­
szy Goerke, Marka Sieprawskiego, Adama Wiedemanna... Najistotniej­
sze analogie dotyczą takich kwestii jak chociażby: stosunek do samego
procesu opowiadania oraz narratora i postaci, gra z konwencją gatun­
ku, wykorzystywanie przez literaturę innych mediów itp.
Aby nie poprzestać na tej, jak dotąd okolicznościowej przedmowie,
wyróżnię kilka kluczowych cech chorwackiego krótkiego opowiadania
(ang. short story) z omawianego okresu, których obecność, mam na­
dzieję, potwierdzi lektura niniejszego wyboru. Przede wszystkim należy
zaznaczyć, że lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte w chorwackiej
~ 9 ~
prozie upływają pod znakiem dominacji małej formy prozatorskiej. Co
więcej, ten typ twórczości stał się swoistym polem doświadczalnym dla
różnych strategii narracyjnych, które charakteryzuje: ekonomiczne
prezentowanie tematu, narratorska selektywność, zainteresowanie
rzeczywistością i tym, co względne, częste wykorzystywanie środków
typowych dla dramatu i poezji, jak: figury, pointy, wartkie dialogi. Na­
leży nadmienić, że wielu młodych prozaików w widoczny sposób stara
się dostosować dyskurs prozatorski do technik i form wyrazu bardziej
„chodliwych" mediów — telewizji czy filmu. Działania te powodują
zacieranie granicy pomiędzy kulturą wysoką i niską oraz, zwłaszcza
w latach dziewięćdziesiątych, fikcją i rzeczywistością.
Pomimo tego, że forma krótkiego opowiadania obecna jest w prozie
chorwackiej już od drugiej połowy XIX wieku, jej gruntowne przeobra­
żenia przypadają właśnie na lata osiemdziesiąte ubiegłego stulecia,
kiedy to, wychodząc z głębokiego cienia powieści, w świadomości pisa­
rzy i czytelników przekształciła się z marginalnego w jeden z wiodących
gatunków prozatorskich. Wraz z rozwojem nowych sposobów porozu­
miewania się, informatyzacją świata i fragmentaryzacją doświadczenia,
krótkie opowiadanie lepiej niż powieść zaczęło trafiać do wrażliwości
współczesnego człowieka surfującego po Internecie, piszącego smsy.
W chorwackim literaturoznawstwie i krytyce literackiej ugrunto­
wało się wyodrębnianie poszczególnych pokoleń literackich w oparciu
o kryterium czasu. I tak każda dekada wiąże się z wejściem na scenę
literacką nowej grupy twórców. Wyraźna jest tu tendencja do zazna­
czania różnic pomiędzy generacjami wyodrębnionymi w ten sposób.
Granica pomiędzy latami osiemdziesiątymi i dziewięćdziesiątymi wy­
daje się szczególnie uzasadniona i bardziej widoczna niż w innych
przypadkach. Wstrząsy „tektoniczne", które nadały ton życiu społecz­
nemu w latach dziewięćdziesiątych (kataklizm wojenny i głęboki po­
wojenny kryzys), stanowią mocny argument dla tych, którzy mówią
o wzajemnej nieprzystawalności tekstów powstałych w dwóch ostat­
nich dekadach XX wieku.
Ogólnie rzecz biorąc, krótkie opowiadanie lat osiemdziesiątych cha­
rakteryzuje konceptualizm. Pojęcie to odnoszę do prozy, która równo­
cześnie zachowuje charakter fikcjonalny oraz przekazuje autorskie wy­
obrażenie o najbardziej właściwych sposobach kształtowania światów
literackich. Konceptualny charakter tekstu podkreślali zwłaszcza twór­
~
10 ~
cy skupieni wokół „Quorum", czasopisma, promującego generację pisa­
rzy lat osiemdziesiątych1. Konceptualizm przejawia się w uświadamia­
niu różnych poziomów procesu twórczego — przykładowo, w przepla­
taniu rozmaitych praktyk dyskursywnych, łączeniu na pierwszy rzut
oka niepowiązanych fragmentów w prozatorską całość, w wysyłaniu
sygnałów metafikcjonalnych, usprawiedliwiających rozbijanie jednoli­
tego ciągu narracyjnego, szybkich zmianach perspektywy narracji, tonu,
stylu, sytuacji postaci itp. oprócz konceptualizmu chorwackie krótkie
opowiadanie charakteryzuje: zogniskowanie na przypadkowo wybranym
fragmencie lub szczególe, nieokiełznana miejska matryca językowa, in­
termedialne łączenie dyskursu literackiego z dyskursem muzyki rocko­
wej, komiksu, mass mediów, rezygnacja z „wielkich" tematów i iro­
niczne (często z elementami czarnego humoru) tematyzowanie własnej
sytuacji egzystencjalnej. Poetyki prozatorskie wypracowane w latach
osiemdziesiątych reprezentują w niniejszej antologii teksty Davora
Slamniga, Milka Valenta, Eda Budisy, Stanislava Habjana, Eda Popovicia, Borisa Gregoricia i Carmen Klein oraz, warunkowo, Delimira Resickiego i Kresimira Mićanovicia. Dwaj wymienieni na końcu autorzy,
w latach osiemdziesiątych, debiutowali jako poeci, a następnie w latach
dziewięćdziesiątych wydawali swoje pierwsze utwory prozatorskie.
Dlatego możemy mówić o ich podwójnej przynależności.
Na prozę lat dziewięćdziesiątych w decydujący sposób wpłynęła rze­
czywistość wojenna. W pierwszej połowie dekady pojawiły się różne
formy dokumentaryzmu, dosłowności, „prawdziwych" historii, świa­
dectw, wypowiedzi autobiograficznych itp. W drugiej połowie lat dzie­
więćdziesiątych wojna staje się przedmiotem fikcjonalizacji — najczę­
ściej stanowi nieunikniony podtekst zdarzeń. Na poziomie formalnym
dochodzi do zwiększenia płynności ram dyskursu tego i tak płynnego
gatunku. Krótkie opowiadanie pozostaje w ścisłym związku z anegdotą,
codziennymi rozmowami, zapiskiem autobiograficznym, notatką
dziennikarską, esejem, baśnią, parabolą, artykułem w gazecie, listem,
wierszem napisanym prozą, dydaktyczną opowieścią dla dzieci a nawet
hasłem leksykograficznym lub glosą naukową. Jeśli chodzi o kwestie
związane z promocją, proza lat dziewięćdziesiątych znalazła się w cen­
1 Szerzej o konceptualizmie i innych cechach prozy generacji „Quorum" pisałem w eseju
Postari lakog sna (por. „Quorum" 1996, nr 2/3, s. 5—34). Autorką książki na temat prozy
„Quorum" jest H. Sablić-Tomić (Montaia citatnih atrakcija. Matica hrvatska. Osijek 1988).
~
11 ~
trum uwagi mediów interesujących się pisarzami, ich twórczością, po­
glądami i życiem prywatnym. Dbałość o samą literaturę została zastą­
piona przez dbałość o wizerunek medialny.
Teksty na ogół rozpoczynają się od jakiegoś zwykłego, codziennego
zdarzenia. Modelowymi bohaterami prozy lat dziewięćdziesiątych stają
się tak zwani szarzy ludzie, między innymi zdemobilizowani żołnierze,
narkomani, rekonwalescenci, kibice piłkarscy, kryminaliści... To wła­
śnie im powierzono rolę typowych (czasem dziwacznych) przedstawi­
cieli najnowszej rzeczywistości chorwackiej. Liczne przykłady takich
właśnie opowiadań możemy znaleźć w książkach Miljenka Jergovicia,
Roberta Perisicia, Ante Tomicia, Zorana Fericia, Borivoja Radakovicia. Cho­
ciaż bywają wyjątki — niektórzy pisarze świadomie zachowali dystans
wobec „mocnej" rzeczywistości i na miejsce akcji swoich utworów wybrali
dalekie, rodzimemu czytelnikowi mało znane (na przykład Roman Simić)
krajobrazy, inni natomiast zdecydowali się na skrajnie artystyczne teksty,
które mają wybitnie ewokacyjny charakter i które można czytać na różne
sposoby (na przykład teksty Stanka Andricia i Zeljka Zoricy).
Wreszcie, patrząc na to z bardziej ogólnej perspektywy, wydaje się,
że oprócz różnic, jakie zachodzą pomiędzy obydwoma pokoleniami,
istnieją również określone podobieństwa. Z całą pewnością istotnym
fenomenem, który charakteryzuje i determinuje twórczość prozatorską
zarówno w latach osiemdziesiątych, jak i dziewięćdziesiątych jest kate­
goria miasta. Miasto pojawiające się w tej prozie — zarówno na pozio­
mie tematu, jak i na poziomie stylu — jest przestrzenią nowoczesnego
nomadyzmu, wykorzenienia, rozproszenia ducha. Właśnie dlatego zde­
cydowałem się zatytułować całość syntagmą Popovicia — Nagie miasto.
Chciałem bowiem podkreślić w ten sposób, że krótkie opowiadania
z ostatnich dwóch dekad łączy fenomen miasta oraz zasugerować cią­
głość w jej braku.
W tym momencie, Drogi Czytelniku, zakończę swoją przedmowę.
Skoro chciałem, by była ona li tylko gestem otwierającym drzwi i zapra­
szającym do środka wszystkich chętnych chcących z tego zaproszenia
skorzystać, rezygnuję z bardziej obszernych i ambitnych wyjaśnień. Na­
stępny ruch należy do Ciebie.
Kresimir Bagić
(Tłum. L. Małczak)
Projekt okładki
Marek Francik
Copyright ©2009 by Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego
ISSN 0208-6336
ISBN 978-83-226-1923-0
Publikacja będzie dostępna — po wyczerpaniu nakładu — w wersji internetowej
Śląska Biblioteka Cyfrowa www.sbc.org.pl
Wydawca
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego
ul. Bankowa 12B, 40-007 Katowice
Wydanie I. Ark. druk. 15,5 Ark. wyd. 10,5
Papier offsetowy kl III, 90 g
Cena 17 zł
Łamanie i redakcja techniczna: Marek Francik
Druk i oprawa: PPHU TOTEM s.c.
M. Rejnowski, J. Zamiara
ul. Jacewska 89, 88-100 Inowrocław