racjonalne użytkowanie łąk górskich

INSTYTUT TECHNOLOGICZNO-PRZYRODNICZY
Małopolski Ośrodek Badawczy w Krakowie
i Zakład Użytków Zielonych w Falentach
Stanisław TWARDY, Sylwester SMOROŃ,
Jerzy BARSZCZEWSKI
RACJONALNE UŻYTKOWANIE
ŁĄK GÓRSKICH
(NA PRZYKŁADZIE OBSZARÓW KARPACKICH)
Falenty 2015
WYDAWNICTWO ITP
INSTYTUT TECHNOLOGICZNO-PRZYRODNICZY
Dyrektor: dr hab. Piotr Pasyniuk, prof. nadzw.
Wykonano w ramach realizacji Programu wieloletniego
„Standaryzacja i monitoring przedsięwzięć środowiskowych, techniki rolniczej
i rozwiązań infrastrukturalnych na rzecz bezpieczeństwa i zrównoważonego rozwoju
rolnictwa i obszarów wiejskich”
(Uchwała Nr 201/2011 Rady Ministrów z dnia 14 października 2011 r. w sprawie
ustanowienia programu wieloletniego na lata 2011–2015)
Priorytet 6.
Działanie 6.1
„Standaryzacja metod gospodarowania przyrodniczo-produkcyjną przestrzenią trwałych użytków zielonych, z uwzględnieniem ochrony bioróżnorodności”
Recenzenci: mgr inż. Jan Pajdzik, dr inż. Witold Rzepiński
Kierownik Działu Wydawnictw: dr hab. Halina Jankowska-Huflejt, prof. nadzw.
Opracowanie redakcyjne
Iwona Ornoch
Skład komputerowy
Elżbieta Golubiewska
ISSN 08060-1410
© Copyright by Instytut Technologiczno-Przyrodniczy 2015
Adres Redakcji: Falenty, al. Hrabska 3, 05-090 Raszyn
e-mail: [email protected]; tel. +48 22 720-05-98, tel./fax +48 22 628-37-63
Realizacja wydania: Agencja Wydawniczo-Poligraficzna „Gimpo”
3
WPROWADZENIE
Zbiorowiska trawiaste pełnią doniosłe funkcje przyrodnicze i gospodarcze
[ROGALSKI i in. 2004]. Zachodzące obecnie przekształcenia w rolnictwie polskim
skutkują niedocenianiem produkcji z trwałych użytków zielonych (TUZ), co powoduje obniżenie poziomu ich wykorzystania, generujące straty ekonomiczne
i środowiskowe. Widocznym efektem tego jest postępująca degradacja runi łąkowej i pastwiskowej, ograniczanie funkcji ochronnych w stosunku do środowiska
przyrodniczego oraz zwiększanie powierzchni odłogowanych.
Właściwe utrzymanie (ochrona) i prawidłowe użytkowanie łąk są istotnymi
czynnikami ograniczania zagrożeń środowiska przyrodniczego. Ich wypełnianie
stanowi podstawowy wymóg „cross-compliance”, służący utrzymaniu gospodarstw
rolnych w dobrej kulturze rolnej i zachowaniu powierzchni TUZ na poziomie
z maja 2004 r. (Rozporządzenie Rady 73/2009 z dnia 19 stycznia 2009 r.).
ROLA ŁĄK W STRUKTURZE UŻYTKOWANIA ZIEMI
Trwałe użytki zielone (łąki i pastwiska) należą do najważniejszych półnaturalnych zbiorowisk roślinnych w środowisku przyrodniczym. Powierzchnia użytków
zielonych w Polsce wynosi ponad 3,2 ml ha, co stanowi około 21% powierzchni
użytków rolnych, w tym łąki stanowią blisko 84%. Odgrywają one ważną rolę
w żywieniu zwierząt gospodarskich. Są źródłem tanich, bogatych w białko
i składniki mineralne, pasz w okresie letnim i zimowym.
Obok funkcji produkcyjno-gospodarczej, trwałe użytki zielone pełnią wiele
funkcji pozaprodukcyjnych [JANKOWSKA-HUFLEJT 2007; 2011], takich jak
m.in.:
‒ ochrona bioróżnorodności, zapewniająca stabilność ekologiczną wielogatunkowych zbiorowisk roślinnych (stanowiących również ostoję wielu gatunków
zwierząt i owadów, w tym gatunków rzadkich i prawnie chronionych);
‒ ochrona zasobów wody dzięki poprawie bilansu wodnego;
‒ ochrona przed powodzią;
‒ ochrona gleb przed erozją wodną.
Ze względu na te uwarunkowania należy dążyć do zwiększania udziału TUZ
w strukturze UR, zwłaszcza w obszarach karpackich.
Bardzo duże znaczenie mają też funkcje TUZ:
‒ hydrosanitarna,
‒ klimatyczna,
‒ turystyczno-rekreacyjna i inne.
4
Wielogatunkowe zbiorowiska roślinne użytków zielonych, z dominującym
udziałem traw, stanowią szczególną grupę gatunków w świecie roślin, cechującą
się specyficzną budową morfologiczną i anatomiczną oraz właściwościami biologicznymi, zwłaszcza:
‒ wieloletnią trwałością w runi,
‒ zdolnością do wielokrotnego odrastania w okresie wegetacyjnym,
‒ niewielkimi wymaganiami siedliskowymi,
‒ zdolnościami przystosowawczymi do warunków klimatyczno-glebowych,
‒ dobrym wykorzystywaniem składników pokarmowych stosowanych z nawozami.
Łąki, a także pastwiska, dzięki swojej wielofunkcyjności, stanowią istotny
element środowiska rolniczo-przyrodniczego na terenach wiejskich.
Potrzeba utrzymania i ochrony TUZ znajduje potwierdzenie w kolejnym cyklu
(na lata 2014–2020) Programu rolnośrodowiskowo-klimatycznego, realizowanego
w ramach PROW.
ZNACZENIE PASZ POCHODZĄCYCH Z ŁĄK
Pasze zbierane z łąk są najczęściej przeznaczane do żywienia przeżuwaczy
w okresie pozawegetacyjnym. W warunkach klimatycznych Polski okres skarmiania zielonek trwa około 170 dni, a przez pozostałe 200 dni zwierzęta są żywione
paszami konserwowanymi, tj. sianem, sianokiszonką, kiszonką lub suszami [HARASIM 2008].
Zwierzęta przeżuwające są zdolne do konwersji energii i białka roślinnego
z łąk i pastwisk w jadalne formy, np. w białko o pełnym garniturze aminokwasów.
Jest ono wykorzystywane przez zwierzęta mięsożerne oraz przez ludzi. Skład białek w roślinach łąkowych i pastwiskowych jest bardziej urozmaicony niż w paszach o uproszczonym składzie florystycznym, np. w kiszonce z kukurydzy.
W celu zapewnienia prawidłowego przebiegu procesów żywieniowych konieczne jest uwzględnienie w dawce pokarmowej siana łąkowego. W przeciwnym
razie mogą u krów występować takie schorzenia jak: acetonemia, obniżenie się
trawieńca, gwałtowny spadek wapnia we krwi, niedorozwój żwacza, trudności
w zacielaniu itp. [STACHOWICZ 2010].
Siano łąkowe stymuluje przebieg procesów trawiennych u przeżuwaczy,
zwiększa zdolność pobierania innych pasz oraz stanowi dobre źródło energii, białka, karotenów, ksantofili, tokoferoli oraz witamin E, K i z grupy B. Sianokiszonki
i kiszonki, pozyskiwane w wyniku beztlenowej fermentacji zielonki łąkowej, mają
większą wartość żywieniową niż siano. Kiszonki są najbardziej polecane w żywieniu bydła.
5
RACJONALNE UŻYTKOWANIE ŁĄK
Środowisko przyrodnicze obszarów karpackich kształtowało się pod wpływem
odmiennych niż na niżu czynników klimatycznych, fenologicznych, edaficznych
i orograficznych.
Ze względu na specyfikę obszarów górzystych, zmieniającą się wraz z wysokością nad poziomem morza i związanym z tym zróżnicowaniem czynników przyrodniczych, łąki położone powyżej 300 m n.p.m. podzielono na:
‒ podgórskie (od 300 do 600 m n.p.m.),
‒ górskie (od 600 do 900 m n.p.m.),
‒ wysokogórskie (>900 m n.p.m.).
Pogarszające się wraz ze wzrostem wysokości terenu nad poziomem morza warunki rozwoju roślin nie sprzyjają produkcji okopowych, pastewnych i zbóż. Lepsze efekty produkcyjne uzyskuje się w tych warunkach w użytkowaniu łąkowym.
Ze wzrostem wysokości nad poziomem morza najbardziej zmieniają się warunki klimatyczne.
 Na każde 100 m wzniesienia terenu powyżej 300 m n.p.m. średnia roczna temperatura powietrza obniża się o około 0,55°C [KOSTUCH 1976].
 Okres wegetacyjny skraca się o 8–10 dni na każde 100 m wzniesienia n.p.m. Na
wysokości 300 m n.p.m. wynosi on średnio około 190 dni, a na 1300 m n.p.m. –
już tylko około 120 dni.
 Na każde 100 m wzniesienia n.p.m. opad atmosferyczny zwiększa się o 30–50
mm. Wieloletnie obserwacje meteorologiczne wykazały, że w przedziale hipsometrycznym do 600 m n.p.m. roczna suma opadu atmosferycznego wynosi od
około 550 do 800 mm. Nieco wyżej, wzdłuż progu Beskidów, sięga 900 mm,
a w Bieszczadach – 1000–1300 mm rocznie.
 Wraz z wysokością następuje spłycanie miąższości gleby i zmniejszanie jej
zasobności w składniki pokarmowe. Jest to następstwem intensywnego przebiegu procesów erozyjnych zachodzących w warunkach wysokich opadów atmosferycznych i dużego nachylenia terenu, które potęguje spływ powierzchniowy.
 W wyższych obszarach karpackich rzeźba terenu staje się bardziej urozmaicona
i wzrasta mikrorelief oraz zaleganie skał na powierzchni terenu. Nachylenie
stoków jest większe i wynosi od 20 do 40°, a deniwelacje wynoszą >250 m.
Produkcja łąkarska powinna być ograniczona do 1100–1150 m n.p.m. Wyżej
położone tereny powinno się użytkować pastwiskowo.
Efektywność produkcji użytków zielonych jest lepsza niż upraw polowych,
dlatego ich udział w UR powinien sięgać 50–60% w strefie wysokościowej do 700
m n.p.m. i 80–100% powyżej 700 m n.p.m. [KASPERCZYK 2004].
6
Podstawową zasadą pratotechniki jest utrzymanie równowagi pomiędzy masą
składników pokarmowych wynoszonych ze zbieranym plonem a wnoszonych do
gleby z nawozami mineralnymi lub naturalnymi. Zaniedbania w tym zakresie skutkują szybkim zmniejszeniem wydajności łąk i wyjaławianiem gleby.
W zależności od wartości rolniczej przestrzeni produkcyjnej przyjęto następujące systemy gospodarowania na łąkach pofałdowanych obszarów karpackich:
konwencjonalny (tradycyjny), zrównoważony i ekologiczny [TWARDY i in.
2014].
Fot. 1. Łąkowe i pastwiskowe użytkowanie ziemi w Małych Pieninach (fot. S. Twardy)
Na łąkach konwencjonalnych wyróżniono trzy sposoby użytkowania: intensywny, półintensywny i ekstensywny.
Głównym celem gospodarowania na łąkach konwencjonalnych jest osiąganie
jak największych plonów, poprzez intensywne nawożenie i mechanizację prac
związanych z konserwacją zbieranej runi. W efekcie stosowania jednostronnego
nawożenia mineralnego pogarsza się żyzność gleby oraz następuje zubożenie zbieranej masy roślinnej, głównie w mikroelementy.
W zrównoważonym systemie gospodarowania wyodrębniono półintensywny sposób użytkowania, który polega na optymalnym korzystaniu z zasobów środowiskowych oraz zapobiega ubytkowi substancji organicznej z gleby. Umożliwia
to minimalizację negatywnego wpływu produkcji łąkarskiej na otoczenie przyrodnicze. Podstawę pratotechniki stanowi coroczny plan nawozowy, w którym – na
podstawie chemicznych badań gleby – określa się dawki nawozów mineralnych
(NPK) i naturalnych oraz potrzeby wapnowania.
7
W ekologicznym systemie gospodarowania wydzielono dwa sposoby użytkowania łąk, uzależnione od obsady zwierząt gospodarskich, tj.: półintensywny
i ekstensywny. Stosuje się w nich naturalne metody produkcji zgodnie z ustawą
o rolnictwie ekologicznym [Ustawa 2009]. Nie korzysta się z przetworzonych
technologicznie środków produkcji i chemicznych środków ochrony roślin oraz
syntetycznych nawozów mineralnych. Priorytetem jest dążenie do wytwarzania
najlepszej jakości produktów żywnościowych, a nie maksymalizacja produkcji.
W ekologicznej produkcji łąkarskiej chroniona jest gleba, woda oraz minimalizowane są nakłady energetyczne.
Fot. 2. Ekstensywne użytkowanie łąkowe w Bieszczadach (fot. S. Smoroń)
NAWOŻENIE I PIELĘGNACJA ŁĄK (PRATOTECHNNIKA)
Wydajność łąk jest uzależniona od właściwego nawożenia, a także pielęgnacji
runi [MIKOŁAJCZAK 1996]. Na łąki można stosować nawożenie mineralne i naturalne, powinna jednak przeważać forma mineralna.
Ruń łąkowa o wydajności 2,0 t/ha siana pobiera z 1 ha około: 45–50 kg azotu
(N), 14 kg fosforu (P2O5), 45–60 kg potasu (K2O), 15–20 kg wapnia (CaO) i 6–7
kg magnezu (MgO).
Na podstawie ilości składników pobieranych przez ruń łąkową można obliczyć
przybliżoną dawkę nawozów, którą należy wysiewać na łąki w warunkach zakładanej wielkości plonu.
Przyjmuje się, że na obszarach położonych powyżej 300 m n.p.m., w zależności od intensywności gospodarowania i warunków siedliskowych, roczna dawka
azotu powinna wynosić od 20 do 150 kg N/ha, fosforu – 20–60 kg P2O5/ha,
a potasu – 20–80 kg K2O/ha.
8
Średnia zawartość składników przyjęta do ustalania dawek obornika bydlęcego
(o zawartości 25% suchej masy), w przeliczeniu na 10 t, wynosi: azotu (N) – 50 kg,
fosforu (P2O5) – 20 kg, potasu (K2O) – 70 kg, wapnia (CaO) – 50 kg i magnezu
(MgO) – 19 kg.
Obornik bydlęcy na łąki powinno się stosować w dawce od 10 do 20 t/ha.
Zawartość składników nawozowych w oborniku owczym jest większa niż
w bydlęcym i, w przeliczeniu na 10 t, wynosi: azotu (N) – 75 kg, fosforu (P2O5) –
38 kg, potasu (K2O) – 119 kg, wapnia (CaO) – 58 kg i magnezu (MgO) – 19 kg.
Zawartość składników nawozowych w 10 m3 gnojówki bydlęcej (o 3% zawartości suchej masy) wynosi: azotu (N) – 10–30 kg, fosforu (P2O5) – 1,0–2,0 kg,
potasu (K2O) – 15–45 kg, wapnia (CaO) – 15,0 kg i magnezu (MgO) – 3,0 kg.
Nawożenie łąk konwencjonalnych użytkowanych intensywnie
Nawożenie azotem konwencjonalnych łąk podgórskich (300–600 m n.p.m.)
intensywnie użytkowanych, płożonych w terenach o nachyleniu 0–10°, powinno
być stosowane w dwóch dawkach: wiosną przed ruszeniem wegetacji –
70–80 kg N/ha oraz pod II pokos – 50–70 kg N/ha, tj. 120–150 kg N/ha rocznie.
Gdy nachylenie terenu wynosi 10–15° nawożenie azotem należy zmniejszyć odpowiednio do: 50–70 oraz 30–50 kg N/ha (80–120 kg N/ha rocznie).
Dawki fosforu powinny wynosić 40–60 kg P2O5/ha (i być wysiewane jednorazowo jesienią), a potasu – 60–80 kg K2O/ha (wysiewane w dwóch równych częściach: wiosną i pod II pokos). Na łąki o spadkach >15° dawki NPK należy obniżyć o około 5% [JAGŁA i in. 2001].
Dobrze rozłożony obornik w dawce 15–20 t/ha można zastosować wczesną
wiosną po zejściu śniegu [KASPERCZYK 2004]. Wartość pH gleby łąkowej powinna wynosić 5,5–6,0. Aby je utrzymać na tym poziomie, należy stosować późną
jesienią wapno węglanowo-magnezowe, w dawce 3,0–4,0 t CaCO3/ha, i powtarzać
ten zabieg co 5–6 lat.
Na konwencjonalnych łąkach górskich (600–900 m n.p.m.) intensywnie użytkowanych stosuje się mniejsze dawki nawozów mineralnych niż na podgórskich.
Gdy nachylenie stoku wynosi 0–10° należy wiosną wysiewać 50–60 kg N/ha
oraz 30–50 kg N/ha pod II pokos, tj. od 80 do 110 kg N/ha rocznie. Na terenach
o większych spadkach (10–15°), nawożenie azotem powinno wynosić 40–50
kg N/ha pod I pokos i 20–30 kg pod II pokos, tj. łącznie 60–80 kg N/ha. Nawozy
fosforowe i potasowe należy wysiewać w dawce 30–40 kg P2O5/ha jednorazowo
jesienią i 50–60 kg K2O/ha pod I pokos. Za optymalne dawki wyłącznego nawożenia obornikiem przyjmuje się 10–15 t/ha, najlepiej stosować go wczesną wiosną.
Odczyn wierzchniej warstwy profilu glebowego powinien mieścić się w granicach pH ≥ 5,5–6,0. W praktyce należy stosować wapno węglanowe w dawce 3,0–
4,0 t CaCO3/ha co 5–6 lat.
9
Na konwencjonalnych łąkach wysokogórskich (>900 m n.p.m.) intensywnie
użytkowanych zaleca się wysiew nawozów azotowych jednorazowo, wiosną,
w dawce 40–50 kg N/ha, gdy nachylenie terenu wynosi 0–10° i 30–40 kg N/ha na
terenie o spadku 10–15°. Nawożenie fosforem i potasem stosuje się nieregularnie,
w dawce 30 kg P2O5/ha jesienią i 40 kg K2O/ha wiosną przed I pokosem. Nie
przewiduje się wapnowania takich łąk, a sporadycznie można ten zabieg przeprowadzać na siedliskach o lepszym potencjale produkcyjnym.
Nawożenie łąk konwencjonalnych użytkowanych półintensywnie
Poziom nawożenia łąk konwencjonalnych półintensywnie użytkowanych powinien być niższy niż użytkowanych intensywnie.
Dawka azotu na łąki podgórskie o spadku od 0 do 10° powinna wynosić 70
kg N/ha pod I pokos i 50 kg N/ha pod II pokos, tj. rocznie 120 kg N/ha. Gdy nachylenie stoku wynosi 10–15° należy stosować 50 kg N/ha pod I pokos i 30
kg N/ha pod II pokos, co daje łącznie w ciągu roku 80 kg N/ha. Fosfor i potas należy wysiewać w dawkach: 30 kg P2O5/ha jednorazowo jesienią i 50 kg K2O/ha jednorazowo wiosną lub stosować wyłącznie obornik, w ilości 10–15 t/ha wczesną
wiosną. W celu utrzymania odpowiedniego pH gleby powinno się co 5–6 lat przeprowadzać zabieg wapnowania dawką 2,5–3,5 t CaCO3/ha.
Na konwencjonalne półintensywne łąki górskie powinno się wysiewać 40–60
kg N/ha jednorazowo wiosną. Dawki fosforu powinny wynosić 20 kg P2O5/ha i być
stosowane jednorazowo jesienią, a potasu – 30 kg K2O/ha jednorazowo wiosną.
Podobnie jak we wcześniej opisanych przypadkach, pH gleby należy utrzymywać na poziomie ≥ 5,5–6,0. W tym celu zaleca się wapnowanie łąki w dawce 2,5
t CaCO3/ha co 4 lata.
Na konwencjonalnych półintensywnych łąkach wysokogórskich przewiduje
się maksymalne nawożenie azotowe w dawce 40 kg N/ha, stosowane jednorazowo
wiosną, a fosforem i potasem – nieregularne, do 30 kg P2O5 i K2O na ha. W uzasadnionych ekonomicznie przypadkach można przeprowadzić zabieg wapnowania
runi łąkowej, w dawce zbliżonej do podanej w poprzednim opisie użytkowania.
Nawożenie łąk konwencjonalnych użytkowanych ekstensywnie
W nawożeniu konwencjonalnych łąk podgórskich użytkowanych ekstensywnie stosowanie nawozów mineralnych jest znacznie ograniczone. Nie ma potrzeby
wysiewać więcej niż 20–40 kg N/ha. Nie stosuje się regularnie nawozów fosforowych i potasowych oraz nie wysiewa się wapna nawozowego.
Łąki górskie i wysokogórskie ekstensywnie użytkowane są najczęściej utrzymywane bez nawożenia i wapnowania. W tych warunkach można zebrać jeden
pokos siana, ale nie w każdym roku. Kolejny odrost runi łąkowej jest przeznaczany
głównie pod wypas owiec.
Nawożenie łąk w półintensywnym zrównoważonym sposobie gospodarowania
W półintensywnym zrównoważonym sposobie gospodarowania obowiązuje
plan nawozowy oparty na wynikach analiz zasobności gleby oraz coroczne wykonywanie bilansu azotu dla łąk i całej powierzchni gospodarstwa.
10
Fot. 3. Słabo wydajne łąki w Kotlinie Nowotarskiej
(fot. S. Twardy)
Fot. 4. Dobrze plonujące łąki w dolinie Białki
Tatrzańskiej (fot. S. Twardy)
Maksymalna roczna dawka azotu na łąki podgórskie nie powinna w praktyce
przekraczać 120 kg N/ha, z podziałem: 70 kg N/ha pod I pokos i 50 kg N/ha pod
II pokos. Jeżeli udział bobowatych w runi wynosi ponad 15%, to dawkę nawozów
azotowych należy zmniejszyć o około 1/4.
Łączna dawka azotu powinna być sumą tego składnika pochodzącego z nawozów naturalnych, kompostów i nawozów mineralnych.
Dawki fosforu i potasu oraz sposób wapnowania powinny być zgodne z aktualnym planem nawożenia. Wartość pH wierzchniej warstwy gleby należy utrzymywać w granicach 5,5–6,0.
Na łąkach górskich półintensywnie użytkowanych dawka azotu powinna wynosić 80 kg N/ha, z podziałem: 50 kg N/ha pod I pokos i 30 kg N/ha pod II pokos.
Dawki fosforu i potasu należy ustalać zgodnie z planem nawożenia. Wartość pH
wierzchniej warstwy gleby powinna być utrzymywana w granicach 5,5–6,0.
Nawożenie łąk ekologicznych użytkowanych półintensywnie
W półintensywnym sposobie użytkowania podgórskich łąk ekologicznych stosuje się nawożenie naturalne (stałe i płynne) oraz organiczne, zgodnie z zasadami
rolnictwa ekologicznego oraz dyrektywą azotanową.
Nawozy powinny pochodzić z własnego lub – uzupełniająco – z innego gospodarstwa ekologicznego, posiadającego certyfikat. Szczegółowe wymogi dotyczące
gospodarowania muszą być zgodne z zaleceniami dla gospodarstw ekologicznych.
Łączna dawka azotu w stosowanych nawozach nie może przekraczać
170 kg N/ha rocznie. Na obszarach podgórskich stosuje się jednak najczęściej nie
więcej niż 120 kg N/ha rocznie. Taką ilość azotu w nawozach naturalnych uzyskuje się przeciętnie, gdy obsada zwierząt gospodarskich wynosi 2,0 DJP/ha UR.
Wraz z tą formą nawożenia wprowadza się do gleby pozostałe składniki pokarmowe, tj. fosfor, potas, wapń, magnez oraz niezbędne mikroelementy. W przypadku konieczności uzupełnienia wymienionych składników nawozowych możli-
11
we jest wykorzystanie naturalnych kopalin (mączek fosforytowych, dolomitów
i in.) oraz siarczanu potasu, które są wyszczególnione w spisie substancji dopuszczonych do stosowania w rolnictwie ekologicznym.
Odczyn gleby powinien być utrzymywany w granicach pH 5,0–6,0. Regulację
odczynu gleby uzyskuje się przez stosowanie mączek skalnych, takich jak dolomit,
mączka bazaltowa czy kreda pojezierna.
W ekologicznym modelu gospodarowania obowiązuje ogólna zasada zakazu
stosowania substancji nawozowych innych niż określone w ustawie o rolnictwie
ekologicznym, a szczegółową ich listę publikuje IUNG.
Na górskich łąkach półintensywnie użytkowanych w gospodarstwach ekologicznych obowiązują takie same zasady gospodarowania jak na łąkach typu podgórskiego. Podstawowa różnica polega na zmianie poziomu nawożenia nawozami
naturalnymi i organicznymi, wynikającej z mniejszej obsady zwierząt w gospodarstwie, wynoszącej najczęściej około 1,0 DJP/ha UR.
W obszarach wysokogórskich wydajność łąk ulega obniżeniu, a tym samym
zmniejsza się obsada zwierząt, co z kolei przekłada się na mniejszą produkcję nawozów naturalnych.
Nawożenie łąk ekologicznych użytkowanych ekstensywnie
Ekstensywny sposób użytkowania łąk w gospodarstwach ekologicznych położonych w rejonach podgórskich, górskich i wysokogórskich polega na utrzymywaniu małej lub bardzo małej obsady zwierząt, co bezpośrednio przekłada się na
ubogie nawożenie łąk nawozami naturalnymi. W związku z tym wydajność łąk jest
również niewielka. W warunkach podgórskich zbiera się dwa pokosy, a górskich
i wysokogórskich najczęściej jeden pokos siana. Kolejny odrost runi przeznacza
pod wypas zwierząt, najlepiej owiec.
Pielęgnacja łąk
Zabiegi pielęgnacyjne na łąkach należy prowadzić w całym okresie wegetacji,
przy czym wiosną mają one szczególne znaczenie. Celem pielęgnacji łąk trwałych
jest poprawa warunków wzrostu i rozwoju wartościowych gatunków traw i roślin
bobowatych oraz ograniczenie zachwaszczenia.
Podstawowym wiosennym zabiegiem pielęgnacyjnym jest mechaniczne włókowanie łąk służące rozgarnianiu kretowisk i kopców po nornicach. Należy go wykonać wiosną, po ruszeniu wegetacji, gdy kopce zaczynają obsychać, ale nie później
niż po osiągnięciu przez ruń 10 cm wysokości.
Do włókowania można użyć odwróconej brony zębatej lub odpowiednio połączonych zużytych opon samochodowych albo beli drewnianych okutych metalowymi kątownikami. Na terenach o większej stoczystości, do których dostęp sprzętu
mechanicznego jest utrudniony, kretowiska i kopce należy rozgarniać ręcznie.
12
W przypadku wystąpienia bardzo dużej liczby kretowisk i kopców należy po
włókowaniu przeprowadzić podsiew nasionami traw i bobowatych.
Kolejnym zabiegiem pielęgnacyjnym, zwłaszcza na zaniedbanych łąkach, jest
wiosenne bronowanie. Zabieg ten jest konieczny w przypadku wystąpienia na powierzchni łąki warstwy tzw. filcu, powstałego z zaschniętej roślinnej masy nadziemnej i korzeniowej.
Po okresie zimowym powinno się przeprowadzić konserwację istniejących rowów odwadniających. Podstawową zasadą jest umożliwienie swobodnego odpływu wody. Należy też usunąć z powierzchni ewentualne kamienie lub inne przeszkody, które utrudniałyby mechaniczne koszenie runi łąkowej.
Do zabiegów pielęgnacyjnych wykonywanych wiosną i w trakcie wegetacji należy także niszczenie uciążliwych chwastów, a zwłaszcza barszczu zwyczajnego,
szczawiu tępolistnego, jaskra ostrego oraz roślin o właściwościach trujących (szalej
jadowity, szczwół plamisty, zimowit jesienny, skrzyp błotny i inne). W przypadku
występowania znacznych ilości wymienionych chwastów należy do ich zwalczania
użyć herbicydów selektywnych. Pojedyncze chwasty można niszczyć mechanicznie, wycinając je wraz korzeniem, lub za pomocą mazaczy ręcznych nasączonych
herbicydami totalnymi, np. Roundupem.
TERMINY KOSZENIA ORAZ ZBIÓR I KONSERWACJA RUNI ŁĄKOWEJ
Terminy koszenia
Za najbardziej racjonalne w obszarach karpackich przyjmuje dwukrotne koszenie runi łąkowej. Zbiór III pokosu, z powodu małego plonu, staje się nieuzasadniony ekonomicznie – w zamian powinno się prowadzić jesienny wypas zwierząt.
Wyjątek stanowią intensywnie użytkowane niżej położone łąki podgórskie, na
których można niekiedy zebrać trzy pokosy siana.
Termin koszenia runi łąkowej, zwłaszcza I odrostu, zależy nie tylko od jej wysokości, ale również od stadium rozwojowego traw. Koszenie I odrostu powinno
odbywać się bezpośrednio przed lub w fazie pełnego kłoszenia przewodnich gatunków traw, tj. najczęściej na przełomie I i II dekady czerwca. Łąki z dominacją
zbiorowisk kupkówki pospolitej i rajgrasu wyniosłego powinno się kosić tydzień
wcześniej niż z dominacją kostrzewy łąkowej, kostrzewy czerwonej, mietlicy pospolitej i tymotki łąkowej.
Koszenie II odrostu powinno nastąpić po upływie 7–8 tygodni od pierwszego,
tj. najczęściej na początku sierpnia. Na wysoko położonych ekstensywnych łąkach
zbiera się najczęściej jeden pokos siana, a następnie prowadzi wypas owiec. Dotyczy to zwłaszcza łąk z dużym udziałem mietlicy pospolitej, które kosi się jednokrotnie w fazie kwitnienia traw i bobowatych [JAGŁA i in. 2001].
13
Utrzymanie terminu zbioru I odrostu runi łąkowej przed kłoszeniem, a najpóźniej w czasie kłoszenia, gwarantuje uzyskanie wysokiej wartości pokarmowej zielonki, wyrażonej:
‒ strawnością suchej masy >65%;
‒ zawartością białka surowego na poziomie 16–21% s.m.;
‒ zawartością włókna surowego na poziomie 18–26% s.m.;
‒ udziałem węglowodanów rozpuszczalnych w wodzie w granicach 7–10%;
‒ zwartością makroelementów w suchej masie: P – 0,45%, K – 1,4%, Mg – 0,2%,
Ca – 0,7%, Na – 0,15%;
‒ zawartością mikroelementów w suchej masie: Cu – 5–12 ppm, Zn – 45–60 ppm,
Mn – 50–100 ppm, Co – 0,1 ppm i Fe – 250–400 ppm;
‒ dostateczną zawartością witamin, zaspakajającą wymagania zwierząt.
Zbiór i konserwacja
Łąki wykorzystuje się głównie kośnie, a pozyskaną zielonkę przeznacza na
siano lub zakiszanie. Łąki na stokach o nachyleniu do 10–15° kosi się kosiarką
rotacyjną. W terenie o nachyleniu >15° należy korzystać z jednoosiowych kosiarek
czołowych. Optymalna i zalecana wysokość koszenia runi łąkowej dla traw i bobowatych wynosi 5–6 cm.
Suszenie siana wiąże się z nieuniknionymi stratami składników pokarmowych
[ROGALSKI i in. 2004].
Straty podczas suszenia siana powstają na skutek:
‒ oddychania więdnących roślin (5–15%);
‒ mechanicznego obłamywania świeżych roślin i wykruszania się wysychających
(10–15%);
‒ wymywania składników przez deszcz i rosę (do 10%);
‒ fermentacji zachodzącej w czasie suszenia i przechowywania (do 10%).
W celu ograniczenia strat należy dążyć do maksymalnego skrócenia procesu
suszenia siana.
W górach siano suszy się z wykorzystaniem tradycyjnych ostwi, rogali, piramid trójkątnych lub daszków. Zielonkę przed ułożeniem na takich urządzeniach
należy wstępnie przesuszyć. W tym celu należy natychmiast po skoszeniu roztrząsnąć pokosy, a jeżeli łąkę skoszono rano, to należy tę czynność powtórzyć jeszcze
raz lub dwa razy. Podsuszoną do 40–50% suchej masy zielonkę można układać
i dosuszać na wspomnianych rusztowaniach. Dosuszanie powinno potrwać do
chwili osiągnięcia przez siano 85% suchej masy [MICHNA 1997].
W zależności od przebiegu warunków pogodowych proces ten może trwać od
2 do nawet 4 tygodni (przy pogodzie przekropnej).
14
Niedosuszone siano, o wilgotności powyżej 20%, pleśnieje podczas składowania, a powyżej 25% – ulega wzmożonej fermentacji w temperaturze sięgającej
nawet 70°C. W konsekwencji może nastąpić samozapłon siana i pożar zabudowań
gospodarczych.
Zakiszanie runi łąkowej, ze względu na ukształtowanie powierzchni, jest
w Karpatach trudniejsze niż na niżu. Podstawową przeszkodą jest nachylenie stoków, które nie powinno być większe niż 15°. Bez stosowania specjalistycznego
sprzętu wykonywanie tego rodzaju prac na stokach bardziej stromych staje się
niebezpieczne.
Do korzyści wynikających ze sporządzania sianokiszonek z zielonki łąkowej
w porównaniu z produkcją siana należą przede wszystkim: mniejsze uzależnienie
od warunków pogodowych, mniejsze straty składników pokarmowych, możliwość
pełnej mechanizacji oraz lepsza organizacja pracy. Najlepszym terminem koszenia
runi łąkowej na zakiszanie jest okres przed fazą kłoszenia wiodących (dominujących) traw lub jej początek.
Zielonka przed zakiszeniem powinna być podsuszona do zawartości 30–40%
suchej masy, na co wystarczają 1–2 dni. Schnięcie skoszonych roślin należy przyspieszać, stosując kosiarki ze zgniataczem lub spulchniaczem pokosów oraz przetrząsając skoszoną ruń 1–2 razy.
Podsuszoną i zgrabioną w wały zielonkę zbiera się przyczepami samozbierającymi lub sieczkarniami polowymi i rozładowuje bezpośrednio do silosu lub formuje w pryzmę, a następnie systematycznie ugniata (np. ciężkim ciągnikiem kołowym). Uformowana pryzma lub silos powinny być szczelnie okryte folią i obciążone z góry i na bokach warstwą piasku o grubości 5–10 cm.
Szczegółowy sposób zakiszania zielonki łąkowej jest podobny do praktykowanego na obszarach nizinnych i opisany w oddzielnej broszurze [WRÓBEL i in.
2015].
SPOSOBY RENOWACJI I PONOWNE ZAKŁADANIE ŁĄK
W pofałdowanych terenach karpackich zaleca się renowację (odnawianie) zdegradowanych łąk dwiema metodami: zachowawczą, polegającą na racjonalnym
nawożeniu i właściwym użytkowaniu, oraz podsiewu nasionami dobranych gatunków i ich odmian [KASPERCZYK 2004; TWARDY 1992]. W porównaniu z metodą
pełnej uprawy (mechaniczna uprawa gleby), te sposoby są tańsze, nie zagrażają
środowisku wodno-glebowemu, a na terenach o urozmaiconym ukształtowaniu
powierzchni są także łatwiejsze do wykonania.
Podstawowym warunkiem pozwalającym na utrzymanie optymalnego składu
florystycznego zbiorowisk trawiastych jest systematyczne ich nawożenie i właści-
15
we użytkowanie [NAZARUK 1995]. Zaniedbania w tej dziedzinie skutkują niekorzystnymi zmianami florystycznymi runi łąkowej. W ostatnich latach obserwuje się
bardzo często błędy w użytkowaniu, a także zaniechanie systematycznego gospodarowania na łąkach.
Szczególnie polecana jest zachowawcza metoda renowacji, z pełnym nawożeniem NPK i użytkowaniem, poprawiająca także ochronne działanie zadarnienia
[MIKOŁAJCZAK 1996]. Polega ona na zastosowaniu jednorazowo lub dwukrotnie
intensywnego nawożenia, określanego jako nawożenie melioracyjne. Dawki powinny być o około 50–100% większe niż stosowane w nawożeniu produkcyjnym.
Niezależnie od stosowanego nawożenia należy kilkakrotnie kosić ruń łąkową
i przeprowadzać zabiegi pielęgnacyjne. W następnych latach powinno się systematycznie nawozić łąki dawkami zapewniającymi zwrot składników wyniesionych
z plonem oraz prowadzić właściwe użytkowanie. Metoda ta, dzięki dostarczeniu
niezbędnych składników pokarmowych, zapewnia intensywny rozwój wartościowych roślin łąkowych, zwłaszcza traw, które są konkurencyjne wobec gatunków
o niskiej produkcyjności i wartości użytkowej [BARYŁA 2004; BURS i in. 2004].
Fot. 5. Zachwaszczenie łąk spowodowane niewłaściwą pratotechniką (fot. S. Twardy)
Zachowawcza metoda renowacji runi cechuje się łatwością i małym kosztem
wykonania w różnych warunkach siedliskowych obszarów karpackich. Pozwala na
utrzymanie różnorodności florystycznej runi łąkowej, co ma korzystny wpływ na
jakość paszy. Po zastosowaniu tej metody renowacji pełnię plonowania łąki uzyskuje się w 2–3-letnim okresie użytkowania.
Drugim zalecanym sposobem renowacji łąk w terenach karpackich jest podsiew zdegradowanej runi nasionami traw i bobowatych.
16
Podsiew przeprowadza się najczęściej w przerzedzoną starą ruń, uszkodzoną
przez szkodniki lub w wyniku wymoknięcia czy zamulenia, bądź też po zastosowaniu selektywnych herbicydów użytych do niszczenia uciążliwych chwastów.
Powodem zastosowania podsiewu może być też konieczność urozmaicenia składu
gatunkowego starej runi, a także potrzeba wprowadzenia roślin bobowatych.
Konkurencyjność starej runi przed wykonaniem podsiewu można osłabić poprzez bronowanie lub – o ile to możliwe – płytkie gryzowanie gleby. Można też
wcześniej zastosować herbicydy defoliujące nadziemne zielone części roślin, nieuszkadzające ich systemu korzeniowego.
W warunkach karpackich za najodpowiedniejsze terminy wykonania podsiewu
uważa się wiosnę i późne lato. Tylko na stokach o wystawie północnej można
przeprowadzać podsiew przez cały okres wegetacyjny. Gatunkami roślin łąkowych
najbardziej przydatnymi do podsiewu w warunkach górskich są: kupkówka pospolita, kostrzewa czerwona, tymotka łąkowa, stokłosa bezostna, wiechlina
łąkowa, rajgras wyniosły, komonica zwyczajna, koniczyna biała i, w mniejszym stopniu, koniczyna łąkowa.
W terenach pofałdowanych, ze względu na możliwość stymulowania erozji
wodnej, wspomniana wcześniej ponowna pełna uprawa w celu poprawy zdegradowanych lub zakładania nowych łąk ma ograniczone zastosowanie. Można ją
stosować tylko na płaskich powierzchniach niezagrożonych zmywem powierzchniowym. Polecana jest na zaniedbanych łąkach porośniętych roślinnością tworzącą
kępy (turzyce, śmiałek darniowy, sity). Podstawową uprawą gleby jest tu orka wykonana z dokładnym obróceniem skiby o 180°. Celem orki jest zniszczenie starej
roślinności przez przykrycie jej wyoraną skibą. Orkę powinno się przeprowadzać
pod koniec lata lub jesienią, a wczesną wiosną należy wykonać kolejne zabiegi
uprawowe wraz z zasiewami.
W składzie mieszanki łąkowej, zarówno do podsiewu, jak i obsiewu nowo zakładanych łąk, trawy wysokie powinny stanowić 60%, a niskie i rośliny bobowate
– po około 20%.
W mieszankach do obsiewu łąk podgórskich na stokach południowych zaleca
się stosowanie następujących ilości nasion (w kg/ha) [KOSTUCH 1976]:
‒ kupkówka pospolita – 2,5,
‒ kostrzewa czerwona – 2,0,
‒ rajgras wyniosły – 15,0,
‒ wiechlina łąkowa – 2,0,
‒ stokłosa bezostna – 11,0,
‒ komonica zwyczajna – 4,0.
17
Na stokach o wystawie północnej skład mieszanek powinien być nieco zmieniony, tj.:
‒ kupkówka pospolita – 2,5,
‒ kostrzewa łąkowa – 4,0,
‒ życica trwała – 8,0,
‒ koniczyna biała – 2,0,
‒ koniczyna białoróżowa – 2,0.
Ilości nasion do podsiewu runi łąkowej powinny być o około połowę mniejsze.
SPOSOBY WYCENY RUNI ŁĄKOWEJ
WYCENA ILOŚCIOWA
Ilościowa wydajność łąk karpackich jest uzależniona nie tylko od pratotechniki, ale również od specyfiki przyrodniczej obszarów górskich, głównie od wysokości nad poziomem morza. Przyjmuje się, że na każde 100 m wzniesienia powyżej
500 m n.p.m. wydajność łąk zmniejsza się o 12–15%. Również na każdy stopień
spadku powyżej 5° plonowanie łąki zmniejsza się o 2% w porównaniu z wydajnością na terenie płaskim [JAGŁA i in. 2001].
Na podstawie badań przeprowadzonych w Małych Pieninach stwierdzono, że
plonowanie łąk nienawożonych położonych na wysokości 600 m n.p.m. wynosiło
około 3,6 t s.m./ha, a na wysokości około 800 m n.p.m. nie przekraczało 2,9
t s.m./ha. W warunkach nawożenia mineralnego dawką NPK: 120:80:80 kg/ha,
plony łąk na tych wysokościach wynosiły odpowiednio 6,4 i 5,9 t s.m./ha, a po
zwiększeniu dawki azotu do 180 kg plonowanie porównywanych łąk wynosiło
odpowiednio 7,5 i 6,5 t s.m./ha [SMOROŃ, KOPEĆ 1996].
Wyceniając wydajność ilościową runi łąkowej, należy – oprócz nawożenia –
uwzględnić również rodzaj zbiorowisk roślinnych.
W warunkach karpackich najlepszą wartość mają zbiorowiska kostrzewy łąkowej z kupkówką pospolitą. Plonowanie łąk intensywnych jest na nich wysokie
i wynosi około 8,0 t s.m./ha. Natomiast na zbiorowisku kostrzewy łąkowej, a także
mietlicy pospolitej jest już znacznie mniejsze i wynosi około 5,7 s.m./ha [JAGŁA
i in. 2001].
Na podstawie licznych prac badawczych prowadzonych w obszarach górzystych można stwierdzić, że plonowanie łąk użytkowanych intensywnie powinno
wynosić około 6–9 t s.m./ha, a użytkowanych półintensywnie – 4,5–6,0 t s.m./ha.
W przypadku ekstensywnego użytkowania wartości te kształtują się najczęściej
w granicach 2,5–4,0 t s.m./ha.
18
WYCENA JAKOŚCIOWA
Wycenę jakościową runi można przeprowadzić na podstawie wartości użytkowej gatunków roślin występujących na łąkach. Dobre jakościowo łąki powinny się
cechować dużym udziałem roślin o wysokiej liczbie wartości użytkowej (Lwu).
Szczegółowa charakterystyka większości gatunków roślinności łąkowej znajduje
się w pracy FILIPKA [1973].
W tabeli 1. zestawiono wybrane przykłady traw łąkowych i bobowatych o bardzo dobrej wartości użytkowej oraz – w celu porównania – gatunków o małej wartości.
Tabela 1. Liczba wartości użytkowej (Lwu) wybranych gatunków roślin użytków zielonych
Lwu
Wartość
pastewna
10
bardzo dobra
9
3
mała
Gatunki
kostrzewa łąkowa, tymotka łąkowa, wiechlina łąkowa, życica trwała,
koniczyna biała
konietlica łąkowa, kupkówka pospolita, mietlica biaława, rajgras wyniosły, wyczyniec łąkowy, życica wielokwiatowa, komonica błotna,
komonica zwyczajna, koniczyna białoróżowa, koniczyna łąkowa
kostrzewa owcza, śmiałek darniowy, chaber łąkowy, przetacznik ożankowy, przytulia pospolita, rdest wężownik
Źródło: opracowanie własne na podstawie FILIPEK [1973].
Najbardziej pożądanymi gatunkami traw i roślin bobowatych przydatnymi do
użytkowania kośnego są te, które cechują się bardzo dobrą i dobrą wartością pastewną (10 i 9 Lwu). Jednak na łąkach, zwłaszcza zaniedbanych gospodarczo, występują także gatunki mało wartościowe o Lwu 3. Niezależnie od tego mogą występować gatunki bezwartościowe lub wręcz trujące dla zwierząt gospodarskich.
Powinny one być eliminowane z runi łąkowej.
Optymalny skład florystyczny oraz prawidłowa pratotechnika są więc gwarancją wysokiej produkcji wartościowych pasz łąkowych.
Fot. 6. Łąka górska o małej wartości pastewnej
(fot. S. Twardy)
Fot. 7. Łąka górska z cennymi przyrodniczo
gatunkami roślin naczyniowych (fot. S. Twardy)
19
PODSUMOWANIE
Ze względu na specyfikę obszarów karpackich gospodarowanie na łąkach różni
się tam od prowadzonego w warunkach niżu. Wynika to z odmiennych czynników
klimatycznych i siedliskowych, usytuowania nad poziomem morza, a także tradycji
rolniczej gospodarki górskiej. W związku z tym produkcja łąkarska jest tu mniej
efektywna niż na niżu i wymaga większych nakładów finansowych.
Do podstawowych zasad racjonalnego użytkowania łąk górskich można zaliczyć:
‒ przystosowanie sposobu użytkowania runi do warunków hipsometrycznych;
‒ dostosowanie nawożenia (zwłaszcza azotem) do skracającego się wraz z wysokością okresu wegetacyjnego;
‒ prowadzenie właściwej organizacji produkcji łąkarskiej;
‒ dostosowanie zbioru i konserwacji paszy łąkowej do możliwości technicznych
mechanizacji prac.
Użytki zielone stanowią jedyną formę działalności rolniczej w terenach górzystych korzystną ekonomicznie. Tylko one, w przeciwieństwie do upraw polowych,
gwarantują uzyskiwanie dochodów pozwalających na utrzymanie się gospodarstw
rolnych.
Perspektywicznie, ze względu na nadrzędne potrzeby zachowania równowagi
biologicznej i ochrony szczególnych walorów środowiska przyrodniczego obszarów karpackich, pożądane jest wspieranie rozwoju zrównoważonego gospodarowania na łąkach, a zwłaszcza ekologicznego systemu gospodarowania.
WYKORZYSTANA LITERATURA
BARYŁA R. 2004. Zakładanie i odnawianie użytków zielonych. W: Łąkarstwo. Poznań. Wydaw.
Kurpisz S.A. s. 137–159.
BURS W., JANKOWSKA-HUFLEJT H., WRÓBEL B., ZASTAWNY J. 2004. Użytkowanie kośne użytków
zielonych. Pr. zbior. Red. H. Jankowska-Huflejt, J. Zastawny. Radom. Wydaw. KCRE. ISBN 8389060-50-7 ss. 42.
FILIPEK J. 1973. Projekt klasyfikacji roślin łąkowych i pastwiskowych na podstawie liczb wartości
użytkowej. Postępy Nauk Rolniczych. Nr 4 s. 59–68.
FILIPEK J., KASPERCZYK M. 1980. Effects of mowing frequency and fertilization level on the productivity of grassland communities in a region. Proc. 8th Gen Meet. Europ. Grassl. Fed., Zagrzeb.
s. 245–253.
HARASIM A. 2008. Ocena ekonomiczna i energetyczna różnych systemów produkcji pasz objętościowych. Pamiętnik Puławski. Z. 147 s. 97–109.
JAGŁA S., JANKOWSKA-HUFLEJT H., ZASTAWNY J. 2001. Zasady użytkowania i nawożenia łąk i pastwisk górskich. W: Niskonakładowa produkcja rolnicza z wykorzystaniem pasz z użytków zielonych w Karpatach Polskich. Pr. zbior. Red. H. Jankowska-Huflejt. Falenty. Wydaw. IMUZ s. 80–
92.
20
JANKOWSKA-HUFLEJT H. 2007. Rolno-środowiskowe znaczenie trwałych użytków zielonych. Problemy Inżynierii Rolniczej. Nr 1 (55) s. 23–34.
JANKOWSKA-HUFLEJT H. 2011. Obecna rola trwałych użytków zielonych w kształtowaniu i rozwoju
obszarów wiejskich w Polsce na przykładzie górskich województw małopolskiego i podkarpackiego. Ekspertyza dla Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Maszynopis ss. 32.
KASPERCZYK M. 2004. Użytki zielone ziem górskich. W: Łąkarstwo. Poznań. Wydaw. Kurpisz S.A.
s. 231–239.
KOSTUCH R. 1976. Przyrodnicze podstawy gospodarki łąkowo-pastwiskowej w górach. Warszawa.
PWRiL ss. 151.
KUCZEK L., ŻMIJA J. 1997. Ekonomiczne aspekty produkcji mleka i żywca wołowego w gospodarstwach o dużym udziale trwałych użytków zielonych. W: Chów bydła – cechy użytkowe, żywienie i ekonomika produkcji. Kraków. I.Z. FAPA s. 191–212.
MICHNA G. 1997. Zagospodarowanie i wykorzystanie trwałych użytków zielonych jako bazy paszowej dla bydła. W: Chów bydła – cechy użytkowe, żywienie i ekonomika produkcji. Kraków. I.Z.
FAPA s. 7–28.
MIKOŁAJCZAK Z. 1996. Wpływ nawożenia mineralnego na jakość i ilość plonów z łąk sudeckich.
Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych. Z. 442 s. 299–308.
NAZARUK M. 1995. Przyrodniczo-gospodarcze aspekty odnawiania łąk i pastwisk. Annales UMCS.
Sectio E. L (suppl.) s. 185–188.
ROGALSKI M., GRZEGORCZYK S., BENEDRYCKI S., GRABOWSKI K. 2004. Konserwacja pasz z użytków
zielonych. W: Łąkarstwo. Poznań. Wydaw. Kurpisz S.A. s. 219–230.
SMOROŃ S., KOPEĆ S. 1996. Wpływ zmiennego nawożenia mineralnego na plonowanie łąk górskich
w okresie 25 lat. Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych. Z. 442 s. 395–403.
STACHOWICZ T. 2010. Racjonalne wykorzystanie użytków zielonych w gospodarstwie ekologicznym.
Radom. CDR. ISBN 8360185697 ss. 32.
TWARDY S. 1975. Wpływ zmniejszonej ilości wysiewu na przebieg zadarniania i wydajność górskich
użytków zielonych. Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych. Z. 162 s. 227–232.
TWARDY S. 1992. Plonowanie i skład botaniczny koszarzonej i podsiewanej runi pastwisk owczych.
Wiadomości IMUZ. T. 17. Z. 2 s. 369–382.
TWARDY S., SMOROŃ S., JANKOWSKA-HUFLEJT H., BARSZCZEWSKI J. 2014. Standardy gospodarowania na górskich użytkach zielonych nieobjętych Programem rolnośrodowiskowo-klimatycznym.
Falenty. ITP. ISBN 978-83-62416-83-7 ss. 50.
Ustawa z dnia 25 czerwca 2009 r. o rolnictwie ekologicznym. Dz.U. 2009. Nr 116 poz. 975.
WRÓBEL B., TERLIKOWSKI J., WESOŁOWSKI P., BARSZCZEWSKI J. 2015. Racjonalne użytkowanie łąk
niżowych. Materiały Informacyjne. Nr 40. Falenty. Wydaw. ITP. ISSN 08060-1410 ss. 24.