Przeczytaj fragment - Wydawnictwo UMCS

Przeczytaj fragment - Wydawnictwo UMCS

Bojownice czy wariatki? Obraz sufrażystek angielskich w prasie polskiej (1911-1914)
Elżbieta Pawlak-Hejno, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2016
Wstęp
Historia kobiet jako obywatelek i pełnoprawnych uczestniczek wydarzeń
bywa pisana białym atramentem. Mimo iż kobiety wpływały na losy świata, ślady
tego oddziaływania najczęściej pozostawały niewidoczne. Wyjątkami były wybitne postaci władczyń lub świętych, którym historycy i biografowie przyznawali
należne miejsce w dziejach. Najczęściej jednak tylko wyczulona uwaga oraz intuicja wobec ukrytych między wierszami sugestii, związanych z rolą, jaką kobiety odgrywały w procesie kształtowania rzeczywistości, pozwalają na odczytanie
tego, co nieoczywiste. Znakomitym terenem do prowadzenia takich poszukiwań
są karty dzienników, fragmenty listów, a nawet suche, urzędowe dokumenty.
Szczęśliwie w historii zapisały się również te momenty, kiedy kobiety przemawiały donośnym głosem na scenie publicznej, upominając się o prawo do: decydowania o życiu swoim i rodziny, dysponowania własnym majątkiem, rzetelnej
edukacji, a także godziwie wynagradzanej pracy. Zwieńczeniem dążeń pionierek
emancypacji był postulat prawa do głosowania, które dawałoby nadzieję na równouprawnienie kobiet w życiu publicznym oraz rozwiązanie ich społecznych bolączek. Dla tego obywatelskiego przywileju gotowe były wiele poświęcić, znosić
upokorzenia, rezygnować z osobistego szczęścia, a nawet ryzykować życie, czego
dowiodły akcje aktywistek angielskich. Równolegle do prywatnych świadectw
walki o prawo do głosowania, zapisanych w pamiętnikach, korespondencjach czy
wspomnieniach, powstawały relacje dziennikarskie kolportowane wśród czytelników mniej lub bardziej zainteresowanych emancypacją polityczną kobiet. To
właśnie prasa w znacznej mierze przyczyniła się do włączenia postulatów feministek do publicznego dyskursu oraz ukształtowała wyobrażenia o kampanii Votes
for Women i jej bohaterkach.
Akcja sufrażystek, czyli zgodnie z etymologią słowa suffrage – działaczek na
rzecz prawa wyborczego kobiet, najczęściej zawężana w literaturze do opisu działalności anglo-amerykańskich organizacji drugiej połowy XIX i początków XX
wieku, należy do doskonale udokumentowanych świadectw budzenia się kobiecej tożsamości. Ten ruch emancypacyjny oraz jego wybitne liderki inspirowały
12
Wstęp
i nadal inspirują wielu badaczy, nie tylko historyków, ale także socjologów, politologów, filozofów, krytyczki feministyczne, biografów i dziennikarzy. Opracowania przedstawiające różne aspekty zjawiska w znacznej mierze są anglojęzyczne1, w polskiej myśli naukowej sufrażystkom nie poświęcono zbyt dużo uwagi.
Zagraniczne publikacje mogą zaspokajać potrzebę wiedzy na temat działalności
emancypacyjnej Angielek i Amerykanek, traktowanej jako fragment historii obu
narodów. Prowadzoną przez sufrażystki kampanię, w literaturze przedmiotu nazywaną od hasła przewodniego Votes for Women2, można również rozumieć szerzej
jako zjawisko społeczno-kulturowe, znacznie wykraczające poza dzia­łalność stricte polityczną, oddziałujące na postawy feministyczne w całej ówczesnej Europie.
Przyjmując tak zarysowany punkt widzenia, dostrzeżemy, że ślady obecności
wiedzy o sufrażystkach w różnorodnych współczesnych polskich opracowaniach,
przywołujących angielską kampanię, służą jedynie jako kontekst do wyjaśnienia
procesów emancypacyjnych, zachodzących przed pierwszą wojną światową. Należy podkreślić rolę serii studiów zainicjowanych ponad dwie dekady temu przez
Annę Żarnowską i Andrzeja Szwarca, poświęconych rozmaitym problemom
kobiet przełomu wieków, wśród których pojawia się także kwestia głosowania3.
Współbrzmienie głosu polskich feministek z europejskim nurtem wyeksponowała Aneta Górnicka-Boratyńska w opracowaniu Stańmy się sobą. Cztery projekty
emancypacji (1863–1939)4.
1 Do najważniejszych badaczy ruchu sufrażystek w Stanach Zjednoczonych i w Wiel­k iej
Brytanii należą: June Hannam, June Purvis, Laura Mayhall, Diane Atkinson, Martin Pugh,
Sandra Holton. W niniejszej monografii korzystano z publikacji anglojęzycznych dostępnych
w Ośrodku Studiów Brytyjskich Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego.
2 W literaturze przedmiotu kampanię Votes for Women traktuje się jako ważną część dążeń emancypantek domagających się zmiany pozycji kobiet w społeczeństwie. Walka o prawo
do głosowania łączyła się z postulatami modyfikacji prawa rozwodowego i prawa własności,
rozszerzeniem praw cywilnych, prawem do edukacji i wykonywania zawodu. W wielu publikacjach określenie „kampania Votes for Women” występuje jako synonim działalności sufrażystek (1860–1918) i sufrażetek (1903–1914).
3 Pod redakcją Żarnowskiej i Szwarca ukazały się m.in.: Kobieta i edukacja na ziemiach
polskich, Warszawa 1992; Kobieta i świat polityki, Warszawa 1994; Kobieta i społeczeństwo na
ziemiach polskich w XIX wieku. Zbiór studiów, Warszawa 1995; Kobieta i kultura życia codziennego, Warszawa 1997; Kobieta i praca. Wiek XIX i XX, Warszawa 2000; Kobieta i kultura czasu
wolnego, Warszawa 2001; Kobieta i małżeństwo. Społeczno-kulturowe aspekty seksualności. Wiek
XIX i XX, Warszawa 2004; Kobieta i rewolucja obyczajowa. Społeczno-kulturowe aspekty seksualności. Wiek XIX i XX, Warszawa 2006.
4 Górnicka-Boratyńska nazwała czasopisma „Nowe Słowo” (1902–1908) i „Ster” (1907–
1914) „projektem polskich sufrażystek”, ponieważ redaktorki periodyków podkreślały wagę
dążeń kobiet do pełni praw politycznych. Badaczka zastrzegła jednak, że działalność polskich feministek przed pierwszą wojną światową można porównywać z dążeniami sufrażystek
angielskich jedynie w sferze ideologicznej i światopoglądowej, gdyż różnice historyczne
i społeczne wyznaczały inne formy praktycznej realizacji dezyderatów równouprawnienia
w Warszawie i w Londynie. Należy też podkreślić, że w literaturze przedmiotu terminy „su-
Wstęp
13
Istotne dla rozważań na temat sufrażystek są pozycje prezentujące ciągłość
ruchu feministycznego i znaczenie historii dla zrozumienia współczesności, takie
jak Sławomiry Walczewskiej Damy, rycerze, feministki. Kobiecy dyskurs emancypacyjny w Polsce5 oraz monografia Działaczki społeczne, feministki, obywatelki… Samoorganizowanie się kobiet na ziemiach polskich do 1918 roku (na tle porównawczym)6,
w której znalazł się rozdział poświęcony relacjom sufrażystek z lewicą społeczną
w Wielkiej Brytanii, a także wzmianka o krytycznym obrazie sufrażystek angielskich w „Kurierze Warszawskim”. Informacje dotyczące radykalnych emancypantek wpleciono w rozważania na temat przeszłości i kultury Anglii, co wyeksponował Wojciech Lipoński7; stanowią one ważne ogniowo w dziejach obecności
publicznej kobiet kompleksowo przedstawionych przez Marię Bogucką8. Istotny
kontekst rozważań, mimo braku bezpośrednich odwołań do kampanii Votes for
Women, stanowią także opracowania przedstawiające wizerunki kobiet w różnych dziedzinach: książka Jadwigi Zacharskiej pokazująca obrazy literackie na
przełomie XIX i XX wieku9, tom Renaty Bednarz-Grzybek analizujący figurę
emancypantki i patriotki na łamach prasy polskiej przełomu XIX i XX wieku10,
praca Marioli Hoszowskiej omawiająca ewolucję ideału kobiecości oraz modyfikację stereotypowych ról w dawnych podręcznikach dziejów Polski, analizowanych
w perspektywie gender 11.
Kampania Votes for Women była światowym ewenementem. Po raz pierwszy
w dziejach kobiety na szeroką skalę wprowadziły przemoc fizyczną do działalności politycznej oraz zastosowały oryginalne i zaskakujące metody walki z polityką rządu12. Doskonaliły też środki i techniki propagandy, angażując w rozfrażystka”, „feministka” oraz „emancypantka” są stosowane synonimicznie jako określenia
odnoszące się do kobiet zaangażowanych w poprawę egzystencji swojej płci, co ogólnie jest do
przyjęcia, jakkolwiek w poszczególnych kontekstach wymaga doprecyzowania. A. GórnickaBoratyńska, Stańmy się sobą. Cztery projekty emancypacji (1863–1939), Izabelin 2001, s. 85.
5 S. Walczewska, Damy, rycerze, feministki. Kobiecy dyskurs emancypacyjny w Polsce,
Kraków 1999.
6 Działaczki społeczne, feministki, obywatelki… Samoorganizowanie się kobiet na ziemiach polskich do 1918 roku (na tle porównawczym), red. A. Janiak-Jasińska, K. Sierakowska,
A. Szwarc, Warszawa 2008.
7 W. Lipoński, Dzieje kultury brytyjskiej, Warszawa 2003.
8 M. Bogucka, Gorsza płeć. Kobieta w dziejach Europy od antyku po wiek XXI, Warszawa
2005.
9 J. Zacharska, O kobiecie w literaturze przełomu XIX i XX wieku, Białystok 2000.
10 R. Bednarz-Grzybek, Emancypantka i patriotka. Wizerunek kobiety przełomu XIX
i XX wieku w czasopismach Królestwa Polskiego, Lublin 2010.
11 M. Hoszowska, Siła tradycji, presja życia. Kobiety w dawnych podręcznikach dziejów
Polski (1795–1918), Rzeszów 2005.
12 Należy doprecyzować, że kategoria przemocy w ocenie działań sufrażystek zmieniała się w trakcie kampanii. W 1905 r. za akty naruszające porządek społeczny uważano
śmiałe wystąpienia podczas kampanii wyborczych, gdy kobiety publicznie pytały ministrów
o ich plany zmian w ordynacji wyborczej. W latach 1908–1910 sufrażystki często stawały
14
Wstęp
powszechnianie swoich akcji media. Potocznie rozumienie pojęcia „sufrażystka”
utożsamiane jest z radykalnym odłamem ruchu militantek13 i spektakularnymi
akcjami prowadzonymi przez organizację Women’s Social and Political Union
(WSPU), kierowaną przez Emmeline Pankhurst oraz jej córki Christabel i Sylvię. W prasie polskiej radykalne bojownice często wyróżniano określeniem sufrażetki. Chociaż militantki organizowały wystąpienia głównie na terenie Anglii,
to wieści o ich poczynaniach rozchodziły się po całym świecie i były szeroko
komentowane. Ukazywane w aurze sensacji były powielane równie chętnie, jak
wiadomości o zbrodniach, aferach szpiegowskich, katastrofach czy wynalazkach.
Walka o prawa wyborcze z perspektywy Polski znajdującej się pod zaborami
mogła wydawać się egzotyczna i niezrozumiała. W kraju, w którym wolność odebrano wszystkim obywatelom, aktywność kobiet domagających się praw politycznych marginalizowano. Zasługi Polek doceniano przede wszystkim na gruncie
krzewienia idei narodowych oraz zaangażowania w walkę o odzyskanie niepodległości. Dlatego popularność wątku sufrażystek na łamach ówczesnej prasy jest
tak ciekawa i zaskakująca. Z jednej strony temat wydawał się odległy i nieprzystający do polskiej rzeczywistości, z drugiej strony trudno znaleźć tytuł prasowy,
który nie poświęciłby sufrażystkom choćby wzmianki. Częstotliwość pojawiania
się informacji na temat angielskich bojowniczek na łamach gazet i czasopism sugeruje, że przed pierwszą wojną światową był to problem atrakcyjny i absorbujący uwagę dziennikarzy oraz czytelników. Bojownice o prawo do głosowania14,
jako grupa walcząca o realny oddźwięk głoszonych postulatów, wykorzystywały
rozmaite sposoby, aby zwrócić uwagę prasy na swoją działalność, co z dzisiejszej
perspektywy znakomicie pokazuje potęgę wpływu mediów na sferę publiczną.
Warto podkreślić, iż mimo znacznego wpływu ruchu sufrażystek na kształtowanie się polskiego środowiska feministycznego przed pierwszą wojną światową15, zagadnienie to nie zostało opisane całościowo w postaci monografii. Niniejsza publikacja pretenduje do wypełnienia tej luki w zakresie percepcji medialnej.
Współcześnie w Wielkiej Brytanii wspomnienie o kampanii sufrażystek nie
zanika, co należy odczytać zarówno w kategoriach doceniania własnej historii,
jak i pielęgnowania tzw. pamięci wspólnej. W Londynie można spacerować spesię ofiarami brutalnego tłumienia demonstracji przez policję, a ich próby wręczenia petycji
ministrom lub manifestowanie pod parlamentem uważano za groźne prowokacje. Od roku
1911 członkinie radykalnych ugrupowań zaczęły coraz częściej stosować metody ofensywne:
wybijały szyby, rzucały kamieniami, napadały na ministrów, podkładały bomby lub dokonywały podpaleń. Pankhurst podkreślała jednak, że sufrażystki atakują własność rządową
i prywatną, ale kierują się zasadą nienaruszalności życia ludzkiego.
13 Określenie utworzone od angielskiego militant – bojowy, wojowniczy.
14 Cecylia Walewska posłużyła się takim określeniem polskich emancypantek w tytule
książki W walce o równe prawa. Nasze bojownice, Warszawa 1930.
15 R. Blobaum, „Kwestia kobieca” w Królestwie Polskim, [w:] Działaczki społeczne, feministki…, s. 37–56.
Wstęp
15
cjalnym szlakiem w towarzystwie przewodnika opowiadającego historię walki
kobiet16, a w muzeach oglądać ekspozycje prezentujące liczne świadectwa zmagań
aktywistek i dowody na ich niezwykłą pomysłowość17. George Bidwell przybliżył
polskiemu czytelnikowi literacką wizję kampanii w powieści Bunt długich spódnic, autorskiej wizji biografii Emmeline Pankhurst. Filmowa opowieść o zmaganiach sufrażystek, z doskonałą aktorsko Maryl Streep w roli liderki radykalnego
ugrupowania, miała premierę na ekranach polskich kin 6 listopada 2015 roku18.
Niedawno też ukazał się kryminał historyczny Lucy Ribchester przedstawiający
walkę o prawa wyborcze w Anglii jako tło dla zagadki losów sufrażetki-akrobatki
Ebony Dimond19. Kampanii o równouprawnienie polityczne kobiet poświęcono
również filmy dokumentalne: Suffragettes Forever! The story of Women and Power 20,
A History of the World: Suffragette City21oraz Sufrażystki. Ani służące, ani prostytutki
(film produkcji francuskiej z 2011 roku wyemitowany przez stację Planete+)22.
Przedmiotem prezentowanej książki jest interdyscyplinarna analiza obrazu sufrażystek angielskich przedstawionego w szeroko rozumianych tekstach
dziennikarskich. W polu badawczym znalazły się tytuły prasowe zróżnicowane
pod względem częstotliwości ukazywania się (dzienniki, tygodniki, miesięczniki), wydawane w trzech dzielnicach Polski, przeznaczone dla różnych odbiorców, charakteryzujące się rozmaitym profilem wydawniczym. Szczegółowym
badaniom poddano liczne gatunki wypowiedzi prasowej, poczynając od telegraficznych depeszy, wzmianek, informacji, przez korespondencje i polemiki,
na wielostronicowych artykułach publicystycznych kończąc. Za ważny element
współtworzący medialny obraz sufrażystek uznano również fotografie, rysunki
oraz przedstawienia satyryczne.
16 Http://londontownwalks.com/our-walks-and-pricing/suffragettes-walk/ [dostęp:
07.10.2015].
17 Pamiątki działalności sufrażystek można oglądać również w przestrzeni wirtualnej –
Museum of London oraz National Portrait Gallery udostępniają na swoich stronach zdjęcia
sufrażystek, plakaty, pocztówki oraz fragmenty ekspozycji. Http://www.museumoflondon.
org.uk/london-wall/ [dostęp: 07.10.2015]; http://www.npg.org.uk/ [dostęp: 07.10.2015].
18 Sufrażystka (Suffragette), reż. S. Gavron, Wielka Brytania 2015.
19 L. Ribchester, Sufrażystki, przeł. R. Waliś, Warszawa 2015. Warto podkreślić, że
oryginalny tytuł powieści brzmi The Hourglass Factory, Wydawnictwo Marginesy w polskim
tłumaczeniu tytułu nawiązuje do filmu z Maryl Streep. W tekście reklamującym powieść
wyrażono nadzieję, że oba wydarzenia – literackie i filmowe – postawią ponownie sufrażystki
w centrum zainteresowania publiczności.
20 Film zrealizowany przez telewizję BBC Two, więcej informacji [na]: http://www.bbc.
co.uk/programmes/b0544j0j [dostęp: 20.08.2015].
21 Film zrealizowany przez stację BBC One: http://www.bbc.co.uk/programmes/b00sj0nk
[dostęp: 20.08.2015].
22 Http://www.planeteplus.pl/dokument-sufrazystki-ani-sluzace-ani-prostytutki_41634
[dostęp: 20.08.2015].
16
Wstęp
Z perspektywy medioznawczej sufrażystki oraz ich działania w latach 1911–
1914 stanowiły ważny temat. Mimo iż Women’s Social and Political Union założono
w październiku 1903 roku, a pierwsze demonstracje przed parlamentem i na Downing Street rozpoczęły się wraz z wyborami do parlamentu w 1905 roku, okres
najintensywniejszej kampanii politycznej rozpoczął się od chwili, gdy funkcję
premiera objął Herbert Asquith, przeciwnik równouprawnienia politycznego kobiet, czyli w 1908 roku.
Cezurę czasową niniejszej monografii wyznaczono na podstawie kwerendy pięciu wydawnictw reprezentujących różne typy prasy w latach 1908–1914:
„Bluszcza”, „Nowości Ilustrowanych”, „Świata”, „Tygodnika Ilustrowanego” oraz
„Kuriera Warszawskiego”. W wyniku analizy ustalono, że w latach 1908–1910 na
łamach prasy polskiej sporadycznie pojawiały się wzmianki na temat akcji feministek. Dominowały wówczas informacje dotyczące metod propagandowych oraz
satyryczne komentarze. Poszerzyły one niniejsze rozważania, stanowiąc niezbędny kontekst dla pełnego omówienia obrazu sufrażystek w periodykach. Wzrost
zainteresowania prasy działalnością sufrażystek można zaobserwować po wydarzeniach 18 listopada 1910 roku, które przeszły do historii pod nazwą „czarnego
piątku”, kiedy policja brutalnie zakończyła protest sufrażystek.
Intensyfikacja kampanii Votes for Women przekładała się także na liczbę publikacji, która od 1911 zauważalnie wzrasta. Lata 1911–1913 obfitują w informacje,
artykuły i komentarze dotyczące walki kobiet o prawa wyborcze. W 1914 roku
koncentracja uwagi na kampanii nieco słabnie ze względu na narastające konflikty międzynarodowe. Wybuch pierwszej wojny światowej kończy walkę o emancypację polityczną – Emmeline Pankhurst przerywa akty przemocy i terroryzmu
oraz deklaruje pomoc w obronie kraju, a rząd w geście pojednania wyraża zgodę
na uwolnienie więzionych bojowniczek.
Celem niniejszej publikacji jest próba odpowiedzi na pytanie, jaki obraz sufrażystek angielskich wyłania się z prasy polskiej w latach 1911–1914. Charakterystykę oparto na analizie materiału źródłowego, popartej przykładami. Należy
jednak podkreślić, że deskrypcja służy przede wszystkim interpretacji dyskursów
współtworzących wizerunek buntowniczych reformatorek budowany na łamach
gazet i czasopism.
Kategoria „obrazu” przyjęta w niniejszej rozprawie jest definiowana zgodnie
z propozycją Krzysztofa Stępnika, który omawiając autorską koncepcję fenopressu, stwierdził:
Historia prasy jest także historią niesionych przez nią i w niej prezentowanych obrazów rzeczywistości, analogicznie do światów przedstawionych w utworach literackich.
(…) Obrazy, o których mowa, można określić mianem fenopressów, czyli zjawisk komunikowanych jako przedstawienie prasowe związane na przykład ze środkami lokomocji,
Wstęp
17
polityką, kinem (…) albo radykalnie rzecz ujmując, z czymkolwiek co zostało zaprezentowane, ujęte czy wypowiedziane23.
Przywołany problem badawczy wpisuje się także w krąg medioznawczych
rozważań nad medialnym obrazem świata, którego status definicyjny wciąż pozostaje w sferze dyskusji i rozważań 24. Część badaczy rozumie tę kategorię w odniesieniu do językowego obrazu świata, który ma bogatą tradycję metodologiczną
na gruncie lingwistyki antropologiczno-kulturowej.
Ponieważ przyjęto, że obraz prasowy można traktować jako swoistą dziennikarską kreację, złożoną z wielu pojedynczych komunikatów, a nie tylko obiektywne odwzorowanie rzeczywistości, istotnym celem niniejszych rozważań stało
się wskazanie elementów, które budowały wymowę przekazów o sufrażystkach
angielskich. Przystępując do analizy materiału źródłowego, założono, że:
–– temat sufrażystek angielskich interesował dziennikarzy i odbiorców czasopism (co powinno przejawiać się m.in. w różnorodności gatunkowej
tekstów omawiających walkę o prawa wyborcze oraz w podtrzymywaniu
zainteresowania tematem przez redakcje);
–– sposób prezentacji zagadnienia różnił się w zależności od rodzaju wydawnictwa i jego odbiorczej grupy docelowej – inaczej kampania Votes for Women zostanie przedstawiona w periodyku feministycznym, inaczej w magazynie o profilu sensacyjnym;
–– o obrazie zjawiska będzie decydować charakter pisma, rozumiany jako
profil ideologiczny i pragmatyczne cele;
–– do ukształtowania stereotypowego wizerunku sufrażystki przyczynią się
publikacje w czasopismach satyrycznych;
–– oprócz warstwy werbalnej istotne w konstruowaniu obrazu okażą się także komunikaty wizualne z ich siłą definiowania zarówno przedmiotu
przedstawienia, jak i wiązanych z nim emocji oraz opinii;
–– analizowany temat ma znaczenie nie tylko historyczne, ale pozwoli lepiej
zrozumieć współczesne procesy zachodzące w świecie, a także podłoże
obecnego obrazu feminizmu i feministek.
Zgodnie z założeniem, że sposób ukształtowania obrazu jest odmienny w zależności od profilu pisma, podstawowym kryterium doboru materiału źródłowego było jego zróżnicowanie. Kwerendzie poddano zarówno dzienniki, dba23 K.
Stępnik, Środki lokomocji w prasie warszawskiej lat 1910–1914. Koncepcja fenopressu,
[w:] Komunikowanie i komunikacja na ziemiach polskich w latach 1795–1918, red. K. Stępnik,
M. Rajewski, Lublin 2008, s. 147.
24 Złożoność problemów badawczych związanych z medialnym obrazem świata prezentuje monografia Współczesne media. Medialny obraz świata pod redakcją I. Hofman
i D. Kępy-Figury, wydana w Lublinie (2015) przez Wydawnictwo Uniwersytetu Marii
Curie-Skłodowskiej. Publikacja składa się z dwóch tomów, w których przedstawione są zagadnienia teoretyczne oraz studia przypadków.
18
Wstęp
jąc o to, aby wybrane tytuły pochodziły z trzech zaborów, ja również periodyki
o różnej częstotliwości ukazywania się, przede wszystkim tygodniki i miesięczniki. Dobierano wydawnictwa adresowane do odmiennych odbiorców, a także
reprezentujące zróżnicowane profile redakcyjne. O wyborze tytułów decydowało
ponadto kryterium „ważności” tytułu, w którego ustaleniu pomogły opracowania
prasoznawców, zwłaszcza Zenona Kmiecika, Jerzego Myśliwskiego oraz Jerzego
Frankego. Warto nadmienić, iż o popularności czasopisma nie zawsze świadczył
nakład: chociaż badacze uważają „Bluszcz” za lidera wśród periodyków kobiecych, to „Tygodnik Mód i Powieści” cieszył się większym powodzeniem wśród
prenumeratorów25.
Kolejny aspekt doboru wiązał się z ciągłością wydawniczą tytułów. Założono,
że wiarygodne wnioski na temat prasowego obrazu sufrażystek można wysnuć
na podstawie analizy czasopism, które w badanym okresie ukazywały się dłużej
niż rok. Kwerendą objęto numery pism z lat 1911–1914, zachowane i dostępne
w bibliotekach Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Katolickiego
Uniwersytetu Lubelskiego, Bibliotece Narodowej w Warszawie, Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego oraz w Bibliotece Publicznej miasta Warszawy, a także zbiory zdigitalizowane i udostępniane przez Małopolską Bibliotekę Cyfrową,
Wielkopolską Bibliotekę Cyfrową, e-bibliotekę Uniwersytetu Warszawskiego
oraz Bibliotekę Cyfrową Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Ogółem do korpusu badawczego włączono 33 tytuły prasowe. Doboru tekstów dokonywano na podstawie obecności w nich słów kluczowych: sufrażystka,
sufrażystki, Votes for Women lub głosu kobietom 26, co pozwoliło wybrać 400 zróżnicowanych tekstów dziennikarskich. Liczba ta nie obejmuje doniesień agencyjnych i wzmianek opublikowanych w dziennikach.
Analiza korpusu tekstów dziennikarskich miała w zasadniczej części pracy
charakter jakościowy. Badano przede wszystkim zawartość poszczególnych tytułów prasowych pod kątem obecności tematu sufrażystek angielskich oraz porównywano sposób prezentacji zagadnienia zarówno w obrębie pism o podobnym
profilu wydawniczym, jak i w skali globalnej (obraz zakodowany w prasie). Ponieważ dziennikarstwo można uznać także za formę retoryki 27, w której chodzi o przekonanie odbiorców środków masowego przekazu, że wydarzyło się coś
wartego uwagi, gdyż niewielu ludzi jest naocznymi świadkami wydarzeń rela25 J. Franke, Wokół buntu i pokory. Warszawskie czasopisma kobiece w latach 1905–1918,
Warszawa 2000, s. 41.
26 Hasło „głosu kobietom” funkcjonowało w prasie polskiej jako tłumaczenie angielskiej
frazy Votes for Women, chociaż redaktorzy najczęściej zachowywali oryginalną formę językową postulatu sufrażystek.
27 Wspólnotę dziennikarstwa z retoryką Walery Pisarek potwierdził podręcznikiem
Retoryka dziennikarska, wydanym w Krakowie w 1970 r. O niesłabnącej aktualności tematu
świadczy opublikowanie przez badacza Nowej retoryki dziennikarskiej (2002) – warto wspomnieć, że książkę nagrodzono Śląskim Laurem Literackim.
Wstęp
19
cjonowanych w mediach 28, niezwykle funkcjonalnym narzędziem badawczym
okazała się analiza retoryczna, zwłaszcza w zakresie inwencji i elokucji, a także
w eksplorowaniu komunikatów wizualnych.
Podstawę analizy, porządkującą niniejsze rozważania, stanowiły pojęcia „matrycy prasowej” i „produktu prasowego”, wywodzące się z oryginalnej koncepcji
Stępnika. Jak pisze badacz:
Pojęcie matrycy prasowej jest kluczowe dla przyjętej (…) metody analizy materiału informacyjnego i publicystycznego zawartego w o wiek odległych dziennikach i periodykach polskich. Ujęcie formalno-tekstowe strukturuje bowiem przedmiot badań
i zwraca uwagę na fakt, iż w analizie liczy się nie tylko informacja i komentarz, ale
sposób informowania i komentowania danego wydarzenia, a więc kwalifikacje jakościowe. Są one oczywiste w wypadku analizy materiału fikcjonalnego, historycznoliterackiego, czyli dzieła literackiego, które przechodzi do historii literatury, a mniej oczywiste
w wypadku analizy materiału niefikcjonalnego, historyczno-politycznego, czyli „utworu
publicystycznego”, który przechodzi do historii prasy. Pragniemy, by to „mniej oczywiste”
było przynajmniej nieco więcej oczywistym i stoimy na stanowisku dowartościowania
tekstu publicystycznego jako właśnie utworu, którego znaczenia nie może przekreślać
fakt, iż w jego wypadku mamy do czynienia z minionym światem przedstawionym 29.
Obraz prasowy można zatem traktować do pewnego stopnia analogicznie do
kreacji literackiej, w której istotny wpływ na kształt prezentowanej wizji ma konstrukcja bohaterów, fabuła oraz strategia narracyjna, a także ideologia wyznawana bądź negowana przez autora, przyjęta konwencja czy dominujący wzorzec
estetyczny epoki. Podobne mechanizmy wyróżniamy w analizie obrazów zakodowanych w tekstach dziennikarskich, które są intersubiektywne, podlegają mechanizmom selekcji oraz interpretacji, a także wymogom koniunkturalnym.
Na kompozycję monografii wpłynęły dwa czynniki. Pierwszym było wyodrębnienie czterech grup czasopism, w ramach których porównywano obraz sufrażystek angielskich. Drugi czynnik wynikał z przyjętego założenia o różnorodności obrazu w zależności od profilu redakcji i chęci prezentacji wizerunku
sufrażystek od najpełniejszego, informacyjnego i możliwie neutralnego, jaki winna odzwierciedlać publicystyka w czasopismach kobiecych, po ten najbardziej
fragmentaryczny, zdekomponowany, określony przez specyfikę wydarzeń prezentowanych na łamach prasy codziennej.
Rozważania otwiera analiza prasy skierowanej do kobiet. Założono, że ze
względu na przyjęty adres czytelniczy redakcje czasopism szeroko relacjonowały
i komentowały kampanię Votes for Women. W dobie rodzącego się feminizmu polskiego walka angielskich sufrażystek stanowiła ważny kontekst dla kształtowania
rodzimych idei. Dlatego przedstawiany obraz bojowniczek powinien być obiektywny i zróżnicowany. Kontrapunkt dla neutralnego przedstawienia bohaterek
28 J.
Street, Mass media, polityka, demokracja, tł. T. D. Lubański, Kraków 2006, s. 34.
Stępnik, Macedonia w prasie polskiej (1903–1914), Lublin 2014, s. 20.
29 K.
20
Wstęp
walki o prawo wyborcze stanowił obraz zakodowany w czasopismach satyryczno-humorystycznych, akcentujący brzydotę, staropanieństwo i predylekcje do histerii kobiet. W rozdziale trzecim skoncentrowano się na omówieniu wizualnych
i werbalnych sposobów prezentacji sufrażystek w periodykach ogólnotematycznych, komentujących oraz interpretujących rzeczywistość zgodnie z przyjętym
profilem wydawniczym. Analizę materiałów źródłowych kończy spojrzenie na
sufrażystki przez pryzmat prasy codziennej i rozpoznanie w prezentacji tematu
cech newsa prasowego.
*
Serdecznie dziękuję za nieocenioną opiekę naukową, pomoc merytoryczną,
inspirację i życzliwość prof. dr. hab. Krzysztofowi Stępnikowi. Słowa wdzięczności za cenne uwagi i spojrzenie na monografię z szerokiego horyzontu badawczego kieruję do prof. dr hab. Jadwigi Zacharskiej i prof. dr hab. Iwony Hofman.
Dziękuję także za twórcze dyskusje i życzliwą krytykę dr hab. Magdalenie Piechocie, dr hab. Janowi Pleszczyńskiemu, dr hab. Grażynie Stachyrze oraz dr hab.
Monice Gabryś-Sławińskiej. Z całego serca jestem wdzięczna moim kochanym
Rodzicom za miłość, wsparcie i pomoc na każdym kroku. Mężowi Radosławowi oraz córkom Zosi i Antoninie dziękuję za wyrozumiałość, cierpliwość i ciszę.
Wszystkim Przyjaciołom za wiarę w moje możliwości i motywację do pracy.