(gm. paszowice, powiat jaworski) – ujęcie antropologiczne

(gm. paszowice, powiat jaworski) – ujęcie antropologiczne

Śląskie Sprawozdania Archeologiczne
Tom LIV, s. 129–137
Wrocław 2012
BARBARA KWIATKOWSKA, JACEK SZCZUROWSKI
OBRZĄDEK POGRZEBOWY NA CIAŁOPALNYM CMENTARZYSKU
W ZĘBOWICACH (GM. PASZOWICE, POWIAT JAWORSKI)
– UJĘCIE ANTROPOLOGICZNE
Abstract: The study focused on osteological material recovered in a cremation cemetery of the Lusatian
Culture at Zębowice (site 22). The poor preservation of the cremated bones only allowed for a partial
reconstruction of the sex and age structure. For 30 of the better preserved graves analysis was carried
out on the manner of deposition of the remains inside the cinerary urn – in 8 vessels (grave nos. 6,
36, 58, 94, 147, 149, 444 and 554), their placement was found to correspond to the anatomy of
the human skeleton.
Key words: analysis of cremated bone remains; Lusatian Culture, cremation graves, funeral rite
Stanowisko nr 22 w miejscowości Zębowice zlokalizowane jest w pasie inwestycyjnym planowanej obwodnicy Jawora (droga ekspresowa S3). Teren badań znajduje się
na południowy wschód od centrum dzisiejszej miejscowości, w południowowschodniej
części mikroregionu Równiny Jaworskiej. W 2006 r., w trakcie badań powierzchniowo–sondażowych prowadzonych na stanowisku, odkryto fragmenty ceramiki naczyniowej i niewielki fragment fajki ceramicznej, które datowano na okres halsztacki i nowożytność.
Prace wykopaliskowe prowadzono od 1 października 2008 r. do 2 października 2009
r. Łącznie przebadano 209,75 ara. Badania terenowe były wykonane przez konsorcjum
firm Narnia, Arche i Archgeo. Na stanowisku odkryto łącznie ponad 500 obiektów,
w tym m.in.: piece, groby ciałopalne, budynek, transzeję, 37 dołów posłupowych oraz
400 jam. Dziewięćdziesiąt osiem obiektów datowano na pradzieje, jeden na nowożytność i jeden na okres II wojny światowej, pozostałe nie posiadają kontekstu chronologicznego. Kompletny plan stanowiska stanowi część sprawozdania z badań i nie został
zamieszczony w niniejszym artykule.
Najistotniejszym epizodem osadnictwa pradziejowego są, położone w środkowo–zachodniej części badanego obszaru, pozostałości cmentarzyska ciałopalnego ludności kultury łużyckiej z okresu HaC (Chmielewski i in. 2009)
Odnalezione szczątki kostne wybrano, wstępnie przesiano i oczyszczono w warunkach
laboratoryjnych. Po wysuszeniu przepalone kości przekazano do szczegółowej analizy
130
Barbara Kwiatkowska, Jacek Szczurowski
antropologicznej, którą przeprowadzono w Zakładzie Antropologii Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu. Przed rozpoczęciem badań powtórnie oczyszczono i przesiano
szczątki. Oddzielono kości ludzkie od zwierzęcych, określono stopień przepalenia oraz
ciężar poszczególnych frakcji kostnych (tab. 1). Dla szczątków ludzkich zdiagnozowano
płeć i wiek w chwili śmierci (tab. 1 i 2). Przeprowadzono również analizę zachowanych
na przepalonych szczątkach śladów zmian patologicznych. W dalszej kolejności najlepiej
zachowane popielnice przebadano pod kątem sposobu deponowania w nich przepalonych kości.
Tabela 1. Ogólna charakterystyka materiału kostnego z cmentarzyska ciałopalnego w Zębowicach
Table 1. General properties of bone material from the cremation burial field at Zębowice
Lp
Nr grobu/
nr naczynia
Stopień
przepalenia
1
2
1
1/1
2/1
2
4
2/4
3
4
4/popielnica
5/1
4
4/2
5
6
7
6/1 i 2
26/1
27/popielnica
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
Ciężar
Obecność
szczątków
wszystkich
szczątków [g] zwierzęcych
6
7
456,0
301,2
Barwa
Płeć
Wiek
4
–
–
5
inf II
–
–
–
–
ad/mt
35,1
659,6
4/5
3/4
4
3
kremowa
brunatna–kremowa
kremowa
kremowa/
brunatna
kremowa/biała
szara/kremowa
kremowa
–
M(?)
1181,7
791,7
1,2
34/popielnica
35/popielnica
36/popielnica
44/popielnica
54/1
55/spoza naczynia
56/1
58/1
61/2
62/popielnica
63/1
64/2
65/2
67/1
73/1
4
4/3
4
4
4
4
4
4/5
4
4
3/4
4
3/4
3/4
4
kremowa
kremowa/szara
kremowa
kremowa
kremowa
kremowa
kremowa
kremowa/biała
kremowa
kremowa
szara/kremowa
kremowa
szara/kremowa
szara/kremowa
kremowa
K(?)
–
K
–
–
–
M
M
–
–
K(?)
–
–
K
–
73/2
4
kremowa
–
ad/mt
mt (?)
dziecko
(noworodek?)
ad/mt
dorosły
mt
dorosły
dorosły
–
dorosły
ad
–
inf II
ad
dorosły
dorosły(?)
mt
dziecko
(czaszka)
inf II
– fragm
kości
długich
721,4
409,3
1097,6
808,9
1043,7
1,8
2189,1
1487,6
1349,7
410,3
1892,6
1329,6
236,7
1319,5
22,5
+
+
+
+
+
+
+
131
Obrządek pogrzebowy na ciałopalnym cmentarzysku w Zębowicach – ujęcie antropologiczne
Lp.
1
23 93/z doczyszczania
24
94/2
25
95/1
26
96/popielnica
27
103/1
28
108/1
29
113/1
30
126/1
31
127/1 i 2
32
136/1 i 2
33
139/1
34 140/bez popielnicy
35
141/
36
142/1
142/5
37
143/1
38
144/popielnica
144/spoza naczynia
39
146/1
40
147/1
41
148/1
42
149/1
43
444/1
44
454/2
45
455/1
46
456/popielnica
47
457/1
48
460/1
460/8
49
461/1
50
462/2
51
463/1
52 464/bez popielnicy
53
465/popielnica
54
466/popielnica
55
472/1
56
475/1
475/2
475/3
475/4
475/5
475/6
475/7
475/8
475/9
57
554/1
2
4
3/4
4
4
4/5
4/5
4
4/5
4
4
3/4
4
4
4
4
4
4
4
3/4
4/5
2
3/4
3/4
4/5
4/5
4
3/4
3/4
4
4
4
4
4
3/4
3/4
3/4
4
4
4
4
3/4
4
3/4
4
4
4/5
3
kremowa
szara/ kremowa
kremowa
kremowa
kremowa/biała
kremowa/biała
kremowa
kremowa/biała
kremowa
kremowa
kremowa
kremowa
kremowa
kremowa
kremowa
kremowa
kremowa
kremowa
kremowa
kremowa
brunatna
szara/kremowa
szara/kremowa
kremowa/biała
kremowa/biała
kremowa
szara/kremowa
szara/kremowa
kremowa
kremowa
kremowa
kremowa
kremowa
szara/kremowa
szara/kremowa
szara/kremowa
kremowa
kremowa
kremowa
kremowa
szara/kremowa
kremowa
szara/kremowa
kremowa
kremowa
kremowa/biała
4
–
K(?)
–
–
–
M(?)
K
–
–
–
–
–
–
M
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
K(?)
–
M(?)
M(?)
–
–
M(?)
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
K(?)
5
dorosły
ad
inf II
–
dziecko
dorosły
dorosły
ad(?)
dorosły
dorosły
inf II/juv
dziecko
dorosły
ad/mt
inf I
dorosły
dorosły
dziecko
inf II/juv
inf II
–
juv
dorosły
ad
dorosły
dorosły
mt
ad
dorosły
dorosły
ad(?)
dorosły
dorosły
ad(?)
inf I
dorosły
ad
–
dziecko
dziecko
dorosły
–
–
–
–
–
6
8,6
1200,6
374,2
1,3
175,1
1145,1
726,7
1784,0
1850,6
196,0
331,1
1,9
46,8
829,3
86,4
188,7
12,8
7,5
828,1
259,8
21,8
2950,4
784,0
1089,7
1253,7
150,0
399,6
1998,1
300,0
1147.1
1230,6
941,8
563,4
636,9
235,3
736,3
1242,2
11,8
106,0
12,1
19,3
7,1
17,6
1,3
2,3
1694,3
7
+
+
+
+
+
132
Barbara Kwiatkowska, Jacek Szczurowski
Tabela 2. Struktura płci i wieku na cmentarzysku ciałopalnym w Zębowicach
Table 2. Sex and age structure at Zębowice
Płeć
dziecko inf I inf I/II inf II/ juv
męska
–
–
–
–
–
–
–
–
żeńska
4
2
5
2
nieokreślona
Łącznie
4
2
5
2
Wiek
juv ad
1
1
–
3
–
3
1
7
ad/mt mt dorosły nieokreśl.
3
2
2
–
3
2
1
1
3
–
18
6
9
4
21
7
Łącznie
9
10
43
62
Wyeksplorowany materiał osteologiczny pochodził z 66 naczyń i sześciu skupisk
kostnych znajdujących się w 57 grobach ciałopalnych. W 49 grobach (86%) znajdowało
się tylko jedno naczynie lub skupisko zawierające kości, w siedmiu grobach (12%) po
dwa naczynia lub naczynie i skupisko, natomiast w grobie nr 475 odkryto dziewięć takich naczyń (tab. 1).
Stopień przepalenia szczątków określono za pomocą pięciostopniowej skali zaproponowanej przez A. Malinowskiego (1974).
W 38 grobach (67%) odnaleziono szczątki przepalone silnie i bardzo silnie (tab. 1).
Świadczyć to może o tym, że kremacja przeprowadzana była na stosach, których materiał
i konstrukcja zapewniała uzyskiwanie bardzo wysokich temperatur spalania, warunkujących tak silne przepalenie zwłok. W 27 grobach (47%) znajdowały się kości przepalone
nierównomiernie, reprezentujące różne stopnie przepalenia. Zjawisko nierównomiernego przepalenia szczątków wynika najprawdopodobniej ze specyficznej konstrukcji stosu
kremacyjnego oraz dynamiki procesu spalania (zapadanie się stosu w czasie kremacji;
przemieszczanie się ciała itp.).
Popielnice i skupiska kostne wydobyte na cmentarzysku w Zębowicach zawierały różną ilość przepalonych szczątków – 20 naczyń (30%) zawierało co najmniej 1000 g spalonych kości (najwięcej przepalonych szczątków znajdowało się w naczyniu 1 z grobu 149
– 2950,4 g); w dwóch naczyniach (3%) znajdowało się do 10 g przepalonych szczątków
(tab. 1). W związku z dużą liczbą naczyń zawierających więcej niż 1000 g kości można
uznać, że po zakończeniu kremacji przepalone kości wybierano ze stosu dość dokładnie.
Ustalenie rzeczywistej liczby osobników pochowanych w grobach na cmentarzyskach
pradziejowych, zwłaszcza ciałopalnych, stanowi jeden z podstawowych problemów
w opracowaniach antropologicznych materiałów kostnych (Gładykowska–Rzeczycka
1974a, 1974b; Piontek 1974; Dąbrowski, Gronkiewicz 1996; Dąbrowski, Szczurowski
1998–2003, 2005, 2008; Szczepanek 2002). W ośmiu grobach odnaleziono więcej niż
jedno naczynie bądź skupisko zawierające przepalone szczątki. Stan zachowania szczątków w pięciu z tych grobów (nr 6, 73, 127, 136 i 460) nie pozwalał na stwierdzenie, czy
należą one do jednego, czy większej liczby osobników. W tych przypadkach przyjęto, że
wszystkie szczątki z grobu należą do jednego osobnika. W trzech grobach (nr 142, 144
i 475) znajdowały się szczątki co najmniej dwóch osobników. Ostatecznie ustalono, że
w 57 grobach odnaleziono szczątki 62 osobników (tab. 1 i 2).
Obrządek pogrzebowy na ciałopalnym cmentarzysku w Zębowicach – ujęcie antropologiczne
133
Płeć i wiek szczątków ludzkich określono na podstawie fragmentów kostnych, na których widoczne były dymorficzne cechy diagnostyczne. Oznaczeń dokonano metodami
zaproponowanymi przez Strzałko i in. (1973), Gładykowską–Rzeczycką (1974a), Ubelakera (1989) oraz Malinowskiego i Bożiłowa (1997). Zły stan zachowania przepalonych
kości, a zwłaszcza ich silne rozdrobnienie, sprawił, że tylko w 19 przypadkach (31%)
udało się oznaczyć płeć złożonych do grobów osobników – szczątki z dziewięciu grobów
zidentyfikowano jako męskie, natomiast z 10 grobów jako żeńskie (tab. 1 i 2). Dla 30
osobników (48%) możliwe było dokładne określenie wieku w chwili śmierci. W 21 przypadkach (34%) nie udało się precyzyjnie ustalić wieku złożonych do grobów osobników
dorosłych. W sześciu przypadkach (6%) silne rozdrobnienie szczątków i znaczne odkształcenia termiczne uniemożliwiły określenie wieku pochowanych osobników (tab. 2).
W 54 grobach (95%) stwierdzono obecność przepalonych szczątków pojedynczych
osobników. W grobach nr 142, 144 i 475 odnaleziono pochówki co najmniej dwóch
osobników. We wszystkich tych przypadkach pochówek zawierał szczątki osoby dorosłej
i dziecka. Podobne przypadki opisywane były już na wielu innych nekropoliach kultury łużyckiej (Piontek 1974; Dąbrowski i Gronkiewicz 1996). Interpretacja tego typu
pochówków nie jest jednoznaczna, jednak najczęściej jako przyczynę zakładania takich
grobów wymienia się jednoczesny zgon matki i dziecka w wyniku komplikacji okołoporodowych lub chorób zakaźnych.
Ślady zmian patologicznych obserwowane na kościach świadczą o przebytych chorobach, urazach, bądź są efektem długotrwałych nadmiernych obciążeń. Zdaniem wielu
badaczy w populacjach pradziejowych najczęściej występują zmiany patologiczne o charakterze degeneracyjno–zniekształcającym (Ćwirko-Godycki, Swedborg 1978; Dzierżykraj-Rogalski 1978; Gładykowska-Rzeczycka 1978; 1989).
W analizowanym materiale, w związku ze znacznym przepaleniem i rozdrobnieniem
kości, ślady zmian patologicznych stwierdzono tylko u czterech osobników (grób nr 34,
44, 149 i 461). U osobnika płci żeńskiej w wieku ad/mat z grobu nr 34 znaleziono
skostnienie więzadła szczytowo–obrotowego na zębie obrotnika. U dwóch osobników
wystąpiły zmiany degeneracyjne kręgów w postaci guzków Schmorla: na kręgu lędźwiowym dorosłego osobnika z grobu nr 44 i na trzech kręgach piersiowych młodocianego
osobnika z grobu nr 149. Ponadto, na krawędziach trzonów kręgów lędźwiowych dorosłego osobnika z grobu 461 stwierdzono występowanie osteofitów. Obecność tych zmian
może świadczyć o znacznych obciążeniach układu ruchu, dotykających przedstawicieli
populacji z Zębowic, co dodatkowo potwierdza wystąpienie na kości udowej osobnika
męskiego z grobu nr 58 powierzchni Poiriera, która zwykle jest efektem wykonywania
ciężkiej pracy fizycznej.
Podjęto także próbę rekonstrukcji przyżyciowej wysokości ciała osobników, korzystając z metod zaproponowanych przez Strzałko i in. (1973). Z uwagi na stan zachowania
szczątków i silne ich rozdrobnienie, rekonstrukcja przybliżonej przyżyciowej wysokości
ciała była możliwa tylko w trzech przypadkach. Na podstawie pomiarów głowy kości
udowej osobnika męskiego z grobu nr 58 ustalono jego wysokość ciała na 161–165 cm,
co odpowiada wzrostowi niskiemu. Pomiary głów kości promieniowych kobiety z grobu
134
Barbara Kwiatkowska, Jacek Szczurowski
Tabela 3. Pomiary zachowanych fragmentów kostnych z grobów na cmentarzysku w Zębowicach
Table 3. Measurements of bone fragments from the graves in the cementery at Zębowice
Nr grobu
58
58
63
64
67
67
67
67
67
108
149
149
149
149
149
149
149
149
149
149
149
149
149
455
455
455
460
Pomiar
średnica strzałkowa głowy kości udowej
średnica poprzeczna głowy kości udowej
szerokość bloczka kości skokowej
średnica poprzeczna głowy kości udowej
wysokość wydrążenia stawowego łopatki
szerokość wydrążenia stawowego łopatki
średnica głowy prawej kości promieniowej
średnica głowy lewej kości promieniowej
wysokość trzonu kręgu piersiowego (Th nr?)
wysokość trzonu kręgu piersiowego (Th nr?)
wysokość trzonu kręgu szyjnego (C 3–6)
wysokość trzonu kręgu szyjnego (C 3–6)
wysokość trzonu kręgu szyjnego (C 3–6)
wysokość trzonu kręgu szyjnego (C 7)
wysokość trzonu kręgu piersiowego (Th nr?)
wysokość trzonu kręgu piersiowego (Th nr?)
wysokość trzonu kręgu piersiowego (Th 3 lub 4)
wysokość trzonu kręgu piersiowego (Th 5 – 7)
wysokość trzonu kręgu piersiowego (Th 10)
wysokość trzonu kręgu piersiowego (Th 11 lub 12)
wysokość trzonu kręgu lędźwiowego (L 1)
wysokość trzonu kręgu lędźwiowego (L 2–5)
wysokość trzonu kręgu lędźwiowego (L 2–5)
szerokość bloczka kości skokowej
długość I kości śródstopia
średnica strzałkowa głowy kości udowej
wysokość trzonu kręgu lędźwiowego (L nr?)
Wartość (mm)
39
41
29
38
35
24
17
18
16
18
11
11
12
14
16
19
17
19
20
22
25
25
26
21
42
32
27
67 pozwoliły określić jej wysokość ciała na 150–154 cm, co oznacza również wzrost
niski, a pomiar głowy kości udowej kobiety z grobu 455 pozwolił ustalić jej wzrost na
bardzo niski, poniżej 149 cm (tab. 3).
Zagadnienia związane z rekonstrukcją obrzędowości pogrzebowej stanowią ważny
element interdyscyplinarnych badań populacji pra- i wczesnodziejowych. W przypadku
stanowisk ciałopalnych ważnym aspektem tych rozważań, obok oceny liczby osobników
złożonych do jamy grobowej czy dokładności wybierania przepalonych kości z resztek
stosu pogrzebowego, są analizy ewentualnych prawidłowości w sposobie deponowania przepalonych kości w popielnicy, związanych z odwzorowywaniem anatomicznego
układu szkieletu ludzkiego (Henneberg 1974). Z wielu opracowań cmentarzysk kultury łużyckiej wynika, że w pojedynczych przypadkach zachowywano określony porządek
podczas przenoszenia szczątków do popielnicy (m.in. Dąbrowski, Gronkiewicz 1996;
Obrządek pogrzebowy na ciałopalnym cmentarzysku w Zębowicach – ujęcie antropologiczne
135
Dąbrowski, Szczurowski 1998; 2002). Jednym z proponowanych sposobów analizy
układu szczątków wewnątrz popielnicy jest rozdzielenie jej zawartości na warstwy o odpowiedniej miąższości, a następnie określenie, w każdej z wydzielonych warstw, odsetka
kości czaszki w stosunku do kości szkieletu postkranialnego (Henneberg 1974).
Podczas prac laboratoryjnych nad materiałem ciałopalnym z Zębowic stosowano, dla
dobrze zachowanych popielnic, eksplorację warstwową. Szczątki kostne wydobywano
dzieląc wypełnisko naczynia na warstwy mechaniczne o miąższości ok. 5 cm. W badanym materiale w 30 grobach znaleziono na tyle dobrze zachowane popielnice, że możliwe
było warstwowe wyeksplorowanie ich zawartości. W ośmiu naczyniach (groby nr 6, 36,
58, 94, 147, 149, 444 i 554) szczątki zdeponowano w sposób uporządkowany, odzwierciedlający anatomiczny układ szkieletu ludzkiego. Wynika z tego, że na cmentarzysku
w Zębowicach najprawdopodobniej nie obowiązywał jeden typ obrządku pogrzebowego
a o jego zróżnicowaniu świadczą różne, typy pochówków.
Stwierdzana na cmentarzyskach kultury łużyckiej obecność w grobach domieszki przepalonych szczątków zwierzęcych nie jest zjawiskiem wyjątkowym (Abłamowicz
1996 i 2002; Dąbrowski i Szczurowski 1998–2003; 2005; 2008; Lasak 2000 i 2002;
Szczurowski, Krajewska 2009). Interpretacja tego rodzaju zachowań obrzędowych jest
zróżnicowana. Na niektórych cmentarzyskach kultury łużyckiej pewne odrębności mogą
się odnosić do gatunku zwierzęcia, czy np. płci lub wieku zmarłego (Abłamowicz 1996
i 2002).
W analizowanym materiale z Zębowic szczątki zwierzęce wystąpiły w 12 grobach
(21%). We wszystkich przypadkach stwierdzono występowanie niewielkich fragmentów
szkieletów zwierzęcych.
Podsumowując można stwierdzić, że pochówki ciałopalne na cmentarzysku w Zębowicach wykazują cechy typowe dla obrządku kultury łużyckiej. Wysoki stopień przepalenia i znaczne rozdrobnienie materiału szkieletowego utrudnia bardziej szczegółową
analizę antropologiczną. Pomimo to, przeprowadzone badania archeologiczno–antropologiczne stanowią istotny przyczynek poznania obrzędowości pogrzebowej tego okresu.
LITERATURA
Abłamowicz R. 1996. Kości zwierzęce w grobach kultury łużyckiej jako wyznaczniki wieku i płci zmarłego,
(w:) J. Chochorowski (red.), Problemy epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w Europie Środkowej. Księga
jubileuszowa poświęcona Markowi Gedlowi, Kraków: Cracovia, s. 45–58.
Abłamowicz R. 2002. Występowanie kości zwierzęcych na dużych cmentarzyskach kultury łużyckiej,
(w:) M. Gedl (red.), Wielkie cmentarzyska z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, Warszawa: Państwowe
Wydawnictwo Naukowe, s. 63–74.
Chmielewski P., Grenda K., Janczewski R., Jędrzejczyk A., Kolińska K., Kraus P., Panek P., Rak Ł., Rutka
H. 2009. Sprawozdanie z badań archeologicznych na stanowisku Zębowice 22/88/81–21 AZP, gm.
Paszowice, maszynopis w Urzędzie Ochgrony Zabytków, Delegatura w Legnicy.
Ćwirko-Godycki M., Swedborg I. 1978. Ludność pochowana na cmentarzysku Ostrowa Lednickiego pod względem metrycznym z uwzględnieniem zmienności oraz objawów patologii na kościach.
Część III, Przegląd Antropologiczny, t. 44, s. 221–240.
136
Barbara Kwiatkowska, Jacek Szczurowski
Dąbrowski P., Gronkiewicz S. 1996. Analiza antropologiczna szczątków z grobów ciałopalnych cmentarzyska kultury łużyckiej – Truskolasy 8, gm. Wręczyca Wielka, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne,
t. 38, s. 167–171.
Dąbrowski P., Szczurowski J. 1998. Analiza antropologiczna ciałopalnych szczątków kostnych z cmentarzyska kultury łużyckiej w Miłosławicach, gm. Milicz – sezon 1997, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 40, s. 201–215.
Dąbrowski P., Szczurowski J. 1999. Szczątki kostne z grobów ciałopalnych cmentarzyska kultury łużyckiej w Miłosławicach, gm. Milicz – sezon 1998, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 41,
s. 185–192.
Dąbrowski P., Szczurowski J. 2000. Ludzkie szczątki kostne z grobów ciałopalnych cmentarzyska kultury
łużyckiej w Miłosławicach – sezon 1999, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 42, s. 157–177.
Dąbrowski P., Szczurowski J. 2001. Groby ciałopalne z łużyckiego cmentarzyska w Miłosławicach pow.
Milicz – sezon 2000, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 43, s. 193–218.
Dąbrowski P., Szczurowski J. 2002. Możliwości badań antropologicznych materiałów ciałopalnych
z cmentarzyska kultury łużyckiej w Miłosławicach, pow. Milicz, woj. dolnośląskie, (w:) M. Gedl
(red.), Wielkie cmentarzyska z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 139–147.
Dąbrowski P., Szczurowski J. 2003. Szczątki kostne z ciałopalnego cmentarzyska kultury łużyckiej w Miłosławicach, pow. Milicz – ujęcie antropologiczne (sezon 2002), Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 45, s. 49–68.
Dąbrowski P., Szczurowski J. 2005. Przepalony materiał kostny z cmentarzyska kultury łużyckiej w Miłosławicach, pow. Milicz – sezon 2004, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 47, s. 81–100.
Dąbrowski P., Szczurowski J. 2008. Przepalone szczątki kostne z cmentarzyska kultury łużyckiej w Miłosławicach, pow. Milicz – sezon 2005. Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 50, s. 145–154
Dzierżykraj–Rogalski T. 1978. Znaczenie badań paleopatologicznych dla antropologii, Przegląd Antropologiczny, t. 44, s. 389–392.
Gładykowska–Rzeczycka J. 1974a. O metodach stosowanych w badaniach materiałów kostnych z ciałopalnych cmentarzysk, (w:) Metody, wyniki i konsekwencje badań kości z grobów ciałopalnych, Sesja
naukowa UAM, Seria Antropologiczna nr 2, s. 85–92.
Gładykowska–Rzeczycka J. 1974b. Antropologiczna interpretacja cmentarzysk ciałopalnych, Pomorania
Antiqua, t. 5, s. 27–149.
Gładykowska-Rzeczycka J. 1978. Częstość występowania niektórych zmian chorobowych widocznych
w obrębie układu kostnego na przestrzeni tysiącleci, Przegląd Antropologiczny, t. 44 (2), s. 409–415.
Gładykowska–Rzeczycka J. 1989. Schorzenia ludności prahistorycznej na ziemiach polskich, Gdańsk: Muzeum Archeologiczne w Gdańsku.
Henneberg M. 1974. Problem układu anatomicznego w grobach popielnicowych ludności kultury pomorskiej z Kuchar pow. Pleszew, (w:) Metody, wyniki i konsekwencje badan kości z grobów ciałopalnych, Sesja naukowa UAM, Seria Antropologiczna nr 2, s. 117–123.
Lasak I. 2000. Możliwość interpretacji obecności zwierzęcych szczątków kostnych w grobach na cmentarzysku kultury łużyckiej w Miłosławicach, stan. 6, pow. Milicz, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne,
t. 42, s. 331–347.
Lasak I. 2002. Uwagi o szczątkach zwierzęcych w grobach na cmentarzysku kultury łużyckiej w Miłosławicach, stan. 6, pow. Milicz, woj. dolnośląskie, (w:) M. Gedl (red.) Wielkie cmentarzyska z epoki
brązu i wczesnej epoki żelaza, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 129–138.
Malinowski A. 1974. Historia i perspektywy antropologicznych badań grobów ciałopalnych, (w:) Metody, wyniki i konsekwencje badań kości z grobów ciałopalnych, Sesja naukowa UAM, Seria Antropologiczna nr 2, s. 7–15.
Malinowski A., Bożiłow W. 1997, Podstawy antropometrii. Metody, techniki, normy, Warszawa–Łódź:
Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Obrządek pogrzebowy na ciałopalnym cmentarzysku w Zębowicach – ujęcie antropologiczne
137
Piontek J. 1974. Wyniki badań antropologicznych materiałów kostnych z cmentarzysk ciałopalnych
ludności kultury łużyckiej z terenu woj. zielonogórskiego, (w:) Metody, wyniki i konsekwencje badań
kości z grobów ciałopalnych, Sesja naukowa UAM, Seria Antropologiczna nr 2, s. 137–142.
Strzałko J., Piontek J., Malinowski A. 1973. Teoretyczno–metodyczne podstawy badań kości z grobów
ciałopalnych, Materiały i Prace Antropologiczne, t. 85, s. 179–201.
Szczepanek A. 2002. Wstępne wyniki analizy antropologicznej materiału kostnego z grobów z epoki
brązu i z okresu wpływów rzymskich z cmentarzyska w Opatowie, stan. 1, pow. Kłobuck, (w:) M.
Gedl (red.) Wielkie cmentarzyska z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, Warszawa; Państwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 277–289.
Szczurowski J., Krajewska A. 2009. Cmentarzysko kultury łużyckiej w Namysłowie (stan. 27) w ujęciu
antropologicznym, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 51, s. 181–192.
Ubelaker D.H. 1989. Human Skeletal Remains, Excavation, Analysis, Interpretation, Chicago: Aldine
Publishing Company.
THE FUNERAL RITE IN THE LUSATIAN CULTURE CREMATION
BURIAL FIELD AT ZĘBOWICE (PASZOWICE COMMUNE, JAWOR DISTRICT)
– AN OSTEOLOGICAL PERSPECTIVE
Summary
Site no. 22 at Zębowice lies in a zone of development shortly to become part of the route of a ring
road around Jawor (expressway S3). The area was excavated between 1 October 2008 and 2 October
2009. Investigation of a total of 20, 975 square metres was carried out.
Osteological material recovered during seasons 2008 and 2009 comes from 66 vessels and six concentrations of bone discovered in 57 cremation graves. In 43 graves (75%), there was a single cinerary
urn, in six graves (11%), there were two, and in grave no. 475 not less than nine of these containers.
The excavated urns contained a different quantity of cremated bone remains – 20 vessels (38%) held at
least 1000 g.
Because of the poor preservation of the cremated bones, sex determinations were made only in 19
cases (31%) – the remains from nine graves were identified as male and those from 10 graves as female.
For 30 individuals (48%), it was possible to determine their age at death. Grave nos. 142, 144 and 475
contained the burials of two individuals, each time, an adult and a child. Ultimately, it was established
that the 57 graves held the remains of 62 individuals.
Because the analysed bone remains were heavily burnt and seriously fragmented, evidence of pathological change could only be identified for four individuals (grave nos. 34, 44, 149 and 461).
In 30 graves, the urns were sufficiently well preserved to allow for a detailed examination of their
contents. In eight vessels (grave nos. 6, 36, 58, 94, 147, 149, 444 and 554), the placement of the cremated bone remains were found to correspond to the anatomy of the human skeleton.
Jacek Szczurowski
Instytut Biologii Uniwersytetu Przyrodniczego
ul. Kożuchowska 5B, 51–631 Wrocław
[email protected]
Barbara Kwiatkowska
Instytut Biologii Uniwersytetu Przyrodniczego
ul. Kożuchowska 5B, 51–631 Wrocław
[email protected]