Pozycja konstytucyjna Prezydenta Islandii – miĊdzy teorią a

Pozycja konstytucyjna Prezydenta Islandii – miĊdzy teorią a

Visegrad Journal on Human Rights
3R]\FMDNRQVW\WXF\MQD3UH]\GHQWD,VODQGLL±
PLĊG]\WHRULąDSUDNW\NąXVWURMRZą
&RQVWLWXWLRQDOSRVLWLRQRIWKH3UHVLGHQWRIWKH5HSXEOLFRI,FHODQG±
EHWZHHQWKHRU\DQGSROLWLFDOSUDFWLFH
Katarzyna Szwed
Słowa kluczowe:
prezydent, Islandia, kryzys, konstytucja.
Key words:
president, Iceland, crisis, constitution.
Wśród demokratycznych prezydentur współczesnego świata Islandia stanowi przykład szczególny.
Doskonale ilustruje możliwe dysproporcje pomiędzy rzeczywistą praktyką ustrojową piastowania urzędu a
konstytucyjno-prawną pozycją głowy państwa. Systematyka islandzkiej konstytucji wskazuje na istotną rolę
prezydenta w systemie naczelnych organów państwowych. Stosownie do art. 2 ustawy zasadniczej prezydent
stanowi element legislatywy, równocześnie wchodząc w skład dualnej władzy wykonawczej. Cały II rozdział islandzkiej konstytucji poświęcono szczegółowemu omówieniu instytucji prezydenta, przyznając mu „iście królewskie” uprawnienia. Niemniej Marian Grzybowski słusznie zauważa, że w przypadku Islandii „prezydentura
swój profil ustrojowy ukształtowała poniżej pułapu możliwości kreowanych przez postanowienia konstytucji”1.
Dla wyjaśnienia rozbieżności istniejących w Islandii pomiędzy teorią a praktyką konstytucyjną odnoszącą
się do tej instytucji konieczne jest choćby pobieżne nakreślenie związków łączących Islandię z dawną metropolią, a także genezy powstania republiki i procesu przygotowania tekstu obowiązującej konstytucji. Na ich
kanwie dokonują się bowiem współcześnie zmiany w stylu sprawowania urzędu prezydenta w tym nordyckim
państwie.
W dorobku islandzkiej doktryny zależność wyspy od Danii jest oceniana krytycznie. Zwłaszcza, iż starania
mieszkańców o przyznanie autonomii znalazły podatny grunt dopiero po odwilży jaką w Europie przyniosła
Wiosna Ludów. Na fali wspomnianych wydarzeń obalono w Danii dotychczasowy absolutyzm władzy. Konstytucja proklamowana 5 czerwca 1849 roku wprowadziła system monarchii konstytucyjnej, dwuizbowy parlament i niezależny pion sądownictwa. Otworzyła drogę do oktrojowania przez króla Chrystiana IX 5 stycznia 1874
roku konstytucji dla Islandii. Na jej mocy przywrócono parlament islandzki, pozostawiając jednakże monarszy
duńskiemu prawo weta. W praktyce miało ono charakter absolutny. Następnie w 1903 roku zmiany wprowadzone do duńskiej konstytucji zagwarantowały Islandii autonomię polityczną. Suwerenność wyspa uzyskała na
mocy traktatu o unii przyjętego w 1918 roku2. Nadal jednak zachowano związek z Danią poprzez osobę wspólnego monarchy. Przekonanie o potrzebie ogłoszenia niepodległości względem Królestwa Danii spotęgowało
się wraz z wybuchem II wojny światowej. Wydarzenie to dokonało przeobrażenia dotychczasowej sytuacji geopolitycznej i pozycji strategicznej wyspy.
Okupowana przez wojska niemieckie Dania nie mogła wywiązywać się z zobowiązań względem podległej
jej Islandii. Toteż w dniu 10 kwietnia 1940 roku Althingi zdecydowało o przejęciu przez rząd islandzki funkcji
głowy państwa, odpowiedzialności za prowadzenie polityki zagranicznej oraz ochrony wód terytorialnych. Kolejnym krokiem była uchwała parlamentu o przeprowadzeniu referendum w kwestii dalszego zachowania unii
z Danią oraz przyszłym ustroju politycznym wyspy3. Obywatele opowiedzieli się w nim za zerwaniem jedności
z monarchią duńską i za wprowadzeniem republikańskiej formy rządów. Już 17 czerwca 1940 roku parlament
zebrał się na uroczyste posiedzenie, którego głównym celem było proklamowanie Republiki Islandii i ogłosze1
Grzybowski M. Systemy konstytucyjne państw skandynawskich / M. Grzybowski. – Warszawa, 2010. – S. 73.
Edvardsen T.S. Nordycki model demokracji i państwa dobrobytu / T.S. Edvardsen, B. Hagtvet. – Warszawa, 1994. – S. 25.
3
Referendum odbyło się w dniach 20-23 maja 1944 roku (Sagan S. Ustrój polityczny Republiki Islandii / S. Sagan. – Rzeszów,
2005. – S. 32).
2
24
Visegrad Journal on Human Rights
˜£¢Œ“Šȱ”˜—œ¢žŒ¢“—Šȱ›Ž£¢Ž—Šȱœ•Š—’’ȱȮȱ–’¿£¢ȱŽ˜›’­ȱŠȱ™›Š”¢”­ȱžœ›˜“˜ ­
nie konstytucji. Jeszcze tego samego dnia w tajnym głosowaniu deputowanych Althingi dokonano wyboru
pierwszego prezydenta Islandii. Został nim dotychczasowy regent Sveinn Björnsson4.
Warto zauważyć, że tekst ustawy zasadniczej z 1944 roku został przygotowany w pośpiechu. Przy jego tworzeniu wzorowano się na doświadczeniach ustrojowych pozostałych państw nordyckich. Twórcy konstytucji szczególnie
nawiązali do zapisów poprzednio obowiązującej islandzkiej konstytucji z 1874 roku. Do tego stopnia, iż jej postanowienia zostały praktycznie w większości powielone, w tym również te odnoszące się do głowy państwa5. Porównując pozycje ustrojową szefa państwa pod rządami obu ustaw zasadniczych, za najważniejsze odstępstwo merytoryczne należy uznać przyznanie prezydentowi jedynie weta zawieszającego w odniesieniu do ustaw parlamentu.
Natomiast, jak zostało to już wspomniane, w okresie unii monarcha duński dysponował prawem weta absolutnego6.
Wprowadzenie zapisu stanowiącego, że Islandia jest republiką z parlamentarną formą rządów stanowiło
długo oczekiwany przełom ustrojowy. Wokół tego zagadnienia koncentrowała się uwaga opinii społecznej. Znacznie mniejszą wagę przywiązywano wówczas do usytuowania w systemie władzy instytucji głowy państwa.
Rolę prezydenta postrzegano raczej jako wyraziciela autorytetu niepodległego państwa, uosobienie ciągłości
historycznej i integralności kraju, aniżeli politycznego przywódcę7. I choć nominalnie nowo uchwalona ustawa
zasadnicza przyznała głowie państwa szerokie kompetencje i możliwości działania, powszechnie dominowało
przekonanie, że z większości z nich nie będzie w praktyce korzystać.
Konstrukcja wyboru głowy państwa przyznaje mu legitymizację podobną do tej posiadanej przez parlament – jako reprezentanta narodu. Prezydent ma mandat wywodzący się z wyborów powszechnych. Zgodnie z
przepisami konstytucji jest on wybierany na 4-letnią kadencję przez naród (art. 3)8. Wybór zapada zwykłą większością głosów9. Warto nadmienić, że nie istnieją ograniczenia w zakresie wielokrotności sprawowania urzędu.
Bierne prawo wyborcze na urząd prezydenta przysługuje każdej osobie, która ukończyła 35 rok życia i spełnia
zwykłe warunki do uczestnictwa w wyborach parlamentarnych10. W ustawie zasadniczej zostały wprost sformułowane zasady powszechności, bezpośredniości i tajności elekcji.
Rozważania nad sposobem wyłaniania głowy państwa byłyby jednak niepełne bez przywołania w tym kontekście unormowań zawartych w art. 5 konstytucji. Są one o tyle godne uwagi, iż wprowadzają swoisty wyłom
w omówionych dotąd rozwiązaniach. Mianowicie w sytuacji zgłoszenia tylko jednego kandydata w wyborach
prezydenckich nie przeprowadza się głosowania. Wiążącą decyzję w formie uchwały podejmuję wówczas parlament. Warto odnotować, że w dotychczasowej historii niepodległej Islandii zgłoszenie tylko jednego kandydata
na urząd prezydenta jest najczęściej występującą praktyką. Toteż należałoby się zgodzić z Joachimem Osińskim,
który uważa to za swoistą regułę i rozwiązanie typowe w przypadku omawianego państwa11.
Ponadto co istotne prezydent nie ponosi odpowiedzialności politycznej. Za wszystkie działania wykonawcze
odpowiadają członkowie rządu (art. 14). Konstytucja przewiduje jednak możliwość usunięcia prezydenta z urzędu przed upływem kadencji. Pociągnięcie do odpowiedzialności głowy państwa domaga się przeprowadzenia
ogólnokrajowego referendum. Z inicjatywą jego przeprowadzenia występuje parlament, który większością ¾
składu podejmuje w tej kwestii stosowną uchwałę. Referendum, które odbywa się w ciągu dwóch miesięcy od
wydania uchwały parlamentu, ma charakter rozstrzygający. Decyzję w sprawie oceny postępowania prezydenta
i naruszenia przez niego konstytucji przekazano zatem w ręce społeczeństwa. Procedura odwołania prezydenta
przed końcem kadencji nie została dotąd zastosowana w praktyce12.
4
Od tamtego czasu Islandia miała pięciu prezydentów – wspomnianego Sveinna Bjőrnssona, Ásgeira Ásgeirssona, Krystjána
Eldjárna, Vigidis Finnbogadóttir i Ólafura Grimssona. Szerzej o sylwetkach i stylach rządzenia poszczególnych prezydentów pisze
(Sagan S. Ustrój polityczny Republiki Islandii / S. Sagan. – Rzeszów, 2005. – S. 69–73).
5
Karlsson G. Iceland’s 1100 Years. The History of Marginal Society / G. Karlsson. – London, 2005. – P. 323.
6
Osiński J. Prezydent Republiki Islandii / J. Osiński // Prezydent w państwach współczesnych / J. Osiński (red.). – Warszawa, 2009. – S. 331.
7
Kristinsson G.H. Iceland / G.H. Kristinsson // Semi-Presidentialism in Europe / R. Elgie (red.). – Oxford, 1999. – P. 87.
8
Sagan S. Konstytucja Republiki Islandii, opracowanie i tłumaczenie / S. Sagan. – Częstochowa, 2002. – S. 42.
9
Za przyjęciem takiego rozwiązania przemawia pragmatyzm i względy ekonomiczne. Krok ten pozwala na ograniczenie ewentualnych kosztów związanych z przeprowadzeniem drugiej tury wyborów (Osiński J. Prezydent Republiki Islandii / J. Osiński //
Prezydent w państwach współczesnych / J. Osiński (red.). – Warszawa, 2009. – S. 336).
10
Grzybowski M. Prawo wyborcze na urząd prezydenta Islandii / M. Grzybowski // Grabowska S. Prawo wyborcze na urząd prezydenta w państwach europejskich / S. Grabowska, R. Grabowski (red.). – Warszawa, 2007. – S. 114.
11
Grzybowski M. Prawo wyborcze na urząd prezydenta Islandii / M. Grzybowski // Grabowska S. Prawo wyborcze na urząd prezydenta w państwach europejskich / S. Grabowska, R. Grabowski (red.). – Warszawa, 2007. – S. 114.
12
Grzybowski M. Prawo wyborcze na urząd prezydenta Islandii / M. Grzybowski // Grabowska S. Prawo wyborcze na urząd prezydenta w państwach europejskich / S. Grabowska, R. Grabowski (red.). – Warszawa, 2007. – S. 116.
1/1, 2016
25
Visegrad Journal on Human Rights
W świetle powyższych rozważań rodzi się pytanie o obowiązujący w Republice Islandii system ustrojowy.
W doktrynie polskiej jak i skandynawskiej dominuje pogląd, iż jest to system półprezydencki13. Wśród katalogu
cech właściwych systemowi mieszanemu Marek Bankowicz wymienia „po pierwsze podział władzy przeprowadzany w duchu wyraźnej przewagi władzy wykonawczej nad ustawodawczą. Po wtóre, głowa państwa odgrywa
ważną rolę polityczną i uczestniczy w sprawowaniu władzy. Po trzecie wreszcie – istnieją dwa aktywne podmioty władzy wykonawczej, a mianowicie pochodzący z wyborów powszechnych prezydent i rząd kierowany przez
premiera, przy czym gabinet ponosi odpowiedzialność polityczną przed parlamentem”14.
Joachim Osiński nakazuje ostrożność w formułowaniu ostatecznych ocen odnośnie do ustroju państwowego Islandii15. Zdaniem autora za niepodważalne należy uznać jedynie republikańską formę rządu, do której
nawiązuje art. 1 Konstytucji Islandii. Z podejściem tym koresponduje ujęcie przyjęte przez niektórych badaczy
skandynawskich, którzy podkreślają rozbieżności między elementami składającymi się na tzw. styl władzy16. Joachim Osiński optuje za uznaniem Islandii za republikę z parlamentarno-gabinetową formą rządu i szczególną
rolą ustrojową prezydenta17.
Niemniej na korzyść tezy mówiącej o systemie mieszanym mogą przemawiać rozległe uprawnienia Prezydenta Islandii, a także przyznane mu prawo weta zawieszającego. Istotnie na mocy regulacji konstytucyjnych
prezydent dysponuje względnie szerokim wachlarzem kompetencji. Z pewnością świadczą one o randze tej
instytucji w systemie organów państwowych. Do kompetencji prezydenta należy zwoływanie parlamentu na
pierwszą sesję, a także otwieranie corocznych sesji Athingi. Daleko idącym uprawnieniem w stosunku do parlamentu jest możliwość jego rozwiązania18. Ustawa zasadnicza (art. 24) nie precyzuje przesłanek podjęcia takiej
decyzji przez prezydenta. Zatem decyduje on w sposób dyskrecjonalny. Za istotne uprawnienie głowy państwa
należy uznać możliwość przedkładania w Althingi projektów ustaw i uchwał, jak również wydawania ustaw
prowizorycznych w „przypadku nagłej konieczności”19. Z projektami ustaw i innych aktów rządowych prezydent
zapoznaje się w czasie posiedzeń Rady Państwa. Znamienną cechą instytucji głowy państwa w Islandii jest przewodniczenie obradom tego gremium złożonego z premiera i ministrów20.
Konstytucja gwarantuje prezydentowi prawo do mianowania i odwoływania urzędników państwowych
(art. 20). Prezydent wspólnie z innymi organami rządu realizuje władzę wykonawczą. W jego gestii znajduje się
powoływanie i zwalnianie z obowiązków ministrów, a także określanie ich liczby i zakresu kompetencji (art. 15)21.
Mianuje także premiera. Warto zaznaczyć, że w praktyce kieruje się tu wolą wyborców, wyznaczając na szefa
rządu lidera partii, która osiągnęła najlepszy wynik wyborczy. Trudno jednak uznać prezydenta za szefa władzy
wykonawczej. Władza prezydenta ma charakter nominalny, jako że wykonuje ją przez ministrów (art. 13).
Ważne uprawnienia służą prezydentowi w sferze stosunków zewnętrznych. Przysługuje mu prawo do negocjowania i zawierania traktatów międzynarodowych. W art. 21 konstytucji wymienione zostały nieliczne przypadki, dla których wymaga się uprzedniej zgody parlamentu. Są to cesje terytorialne, ograniczenie suweren13
Bankowicz M. Prezydentury / M. Bankowicz. – Kraków, 2013. – S. 30 ; Elgie R. The Politics of Semi-Presidentialism / R. Elgie //
Semi-Presidentialism in Europe / R. Elgie (red.). – Oxford, 1999. – P. 1.
14
Bankowicz M. Prezydentury / M. Bankowicz. – Kraków, 2013. – S. 30.
15
Osiński J. Prezydent Republiki Islandii / J. Osiński // Prezydent w państwach współczesnych / J. Osiński (red.). – Warszawa, 2009. – S. 330.
16
Osiński J. Prezydent Republiki Islandii / J. Osiński // Prezydent w państwach współczesnych / J. Osiński (red.). – Warszawa, 2009. – S. 330.
17
Osiński J. Prezydent Republiki Islandii / J. Osiński // Prezydent w państwach współczesnych / J. Osiński (red.). – Warszawa, 2009. – S. 331.
18
Rozwiązanie parlamentu wymaga jednakże wniosku rządowego oraz przeprowadzenia stosownych konsultacji z premierem i
liderami ugrupowań parlamentarnych. Wyznaczenie terminów wyboru należy do prezydenta. Powinny być jednak przeprowadzone nie później niż w okresie 45 dni od momentu ogłoszenia rozwiązania parlamentu (Osiński J. Przemiany polityczne na Islandii
w warunkach kryzysu bankowego i gospodarczego / J. Osiński // Kwartalnik Kolegium Ekonomiczno-Społecznego Studia i Prace /
Szkoła Główna Handlowa. – 2011. – № 1. – S. 41).
19
Dla wydania ustaw prowizorycznych konstytucja (art. 28) przewiduje konieczność spełnienia szeregu warunków. Po pierwsze
mogą być one wydane tylko w sytuacji, gdy parlament nie obraduje na sesji. Po wtóre nie mogą być sprzeczne z ustawą zasadniczą.
Powinny być jak najszybciej zatwierdzone przez parlament. Na rozpatrzenie przysługuje mu 6 tygodniowy termin na rozpatrzenie,
który jest liczony od zwołania posiedzenia parlamentu. W przeciwnym razie ustawa traci moc obowiązującą.
20
Dla konstytucjonalizmu nordyckiego charakterystyczne jest dwojakie rozumienie pojęcia rządu. Obowiązująca islandzka
ustawa zasadnicza odróżnia gremium składające się z ministrów obradujących pod przewodnictwem premiera, od Rady Państwa.
Rada Państwa to posiedzenie ministrów wraz z premierem pod przewodnictwem prezydenta, które stanowi ostatni etap pracy
nad rządowymi projektami ustaw (Osiński J. Przemiany polityczne na Islandii w warunkach kryzysu bankowego i gospodarczego /
J. Osiński // Kwartalnik Kolegium Ekonomiczno-Społecznego Studia i Prace / Szkoła Główna Handlowa. – 2011. – № 1. – S. 16).
21
Akty prezydenta odnoszące się do mianowania ministrów wymagają kontrasygnaty ze strony premiera (Osiński J. Przemiany polityczne na Islandii w warunkach kryzysu bankowego i gospodarczego / J. Osiński // Kwartalnik Kolegium Ekonomiczno-Społecznego Studia i Prace / Szkoła Główna Handlowa. – 2011. – № 1. – S. 21).
26
Visegrad Journal on Human Rights
˜£¢Œ“Šȱ”˜—œ¢žŒ¢“—Šȱ›Ž£¢Ž—Šȱœ•Š—’’ȱȮȱ–’¿£¢ȱŽ˜›’­ȱŠȱ™›Š”¢”­ȱžœ›˜“˜ ­
ności oraz zmiana ustroju państwa22. Na wniosek i za zgodą ministra spraw zagranicznych prezydent mianuje
i odwołuje przedstawicieli dyplomatycznych Islandii w innych państwach i przy organizacjach międzynarodowych. Zwyczajowo przy obsadzie personalnej służby dyplomatycznej poszczególni prezydenci skłaniali się
ku propozycjom przedkładanym przez ministrów spraw zagranicznych.
Współczesny konstytucjonalizm wyodrębnia władztwo nad stosunkami zagranicznymi i bezpieczeństwem
wśród typowych uprawnień głowy państwa. Inaczej niż w przypadku większości państw, prezydent Islandii nie
jest zwierzchnikiem sił zbrojnych. Tym samym nie dysponuje prawem do obsadzania stanowisk wojskowych czy
określania ogólnych kierunków rozwoju sił zbrojnych. Należy to tłumaczyć przede wszystkim faktem, iż islandzki
ustrojodawca nie przewidywał konieczności funkcjonowania odrębnej armii23. Wydaje się, że za wystarczające
uznano gwarancje bezpieczeństwa wynikające z członkostwa w Pakcie Północnoatlantyckim.
Dla analizy rzeczywistej pozycji prezydenta Islandii kluczowe znaczenie ma art. 26 konstytucji. W istocie
stwarza głowie państwa możliwość wpływania na uchwalanie ustaw poprzez prawo odmowy potwierdzenia
uchwalonego w parlamencie projektu aktu prawnego.
Z zasady prezydent Islandii nie ingerował w ten sposób w proces ustawodawczy. Kres temu zwyczajowi
położył w 2004 roku Ólafur Grimsson. Był on pierwszym islandzkim prezydentem, który odmówił podpisania
ustawy uchwalonej przez parlament. Tym samym zapoczątkował nowy rozdział we wzajemnych stosunkach
pomiędzy głową państwa a większością parlamentarną. Konsekwencją tego jest stopniowe zwiększanie rzeczywistej pozycji prezydenta jako lidera opinii społecznej oraz decydenta w sprawach politycznych.
Pierwszy raz islandzki prezydent skorzystał z przysługującego mu weta w stosunku do ustawy dotyczącej
regulacji rynku mediów. Chociaż przepisy te wzbudzały spore kontrowersje w społeczeństwie, a także krytycznie
odnosiła się do nich opozycja, to działania podjęte przez prezydenta zostały ocenione negatywnie przez większą część wyborców i polityków. Uznano je za atak wymierzony w autorytet parlamentu i wprowadzenie współzawodnictwa w miejsce dotychczasowej współpracy istniejącej pomiędzy naczelnymi organami państwa.
Co do zasady zastosowanie przez prezydenta uprawnienia wynikającego z art. 26 Konstytucji wymaga
poddanie projektu ustawy w najkrótszym możliwym czasie pod głosowanie w referendum ogólnokrajowym.
W ten sposób od decyzji większości wyborców zależy zatwierdzenie lub odrzucenie projektu. Paradoksalnie taka
formuła wzmacnia instytucję weta prezydenckiego. Koszty związane z przeprowadzeniem referendum, niezależnie od materii jakiej dotyczy dany projekt ustawy, mogą budzić niechęć do sięgania po instytucję demokracji
bezpośredniej. Relacja wątpliwych zysków politycznych i strat finansowych może okazać się niewspółmierna.
Poniesione wydatki mogą bowiem znacznie przewyższać spodziewane rezultaty. Równocześnie taka sytuacja
stanowi bodziec mobilizujący do wypracowywania konsensusu pomiędzy zainteresowanymi stronami debaty
politycznej.
Odnośnie do wspomnianej ustawy medialnej rząd zdecydował się na jej wycofanie. Tym samym bezcelowe
stało się przeprowadzanie referendum w tej sprawie. Za nieforsowaniem projektu ustawy przemawiał czysty pragmatyzm. Badania opinii społecznej wskazywały na niskie poparcie dla wprowadzenia wspomnianych regulacji.
Podobnie kryzys finansowy, który nawiedził Islandię w 2008 roku, wpłynął nie tylko na sytuację gospodarczą
kraju24. W istotnym stopniu wpłynął na zmianę postrzegania roli prezydenta w systemie organów państwowych.
Rząd islandzki podjął się próby ratowania przed upadkiem trzech głównych prywatnych banków – Glitnir,
Kaupthing i Landsbanki. Na rachunkach Icesave należącego do Landsbanki znalazły się oszczędności obywateli
Wielkiej Brytanii i Holandii. Rządy tych państw domagały się zwrotu depozytów. W odpowiedzi na żądania partnerów zagranicznych i dla zachowania dobrego wizerunku na arenie międzynarodowej, islandzkie Ministerstwo
Finansów przygotowało projekt ustawy legitymującej zwrot długów wynikłych z nierozważnych działań sektora
bankowego. Ostatecznie 30 grudnia 2009 roku parlament przyjął ustawę nr 1/2010 upoważniającą Islandię do
spłaty zagranicznych depozytariuszy. Końcowym akordem działań ratunkowych władz islandzkich miała być
promulgacja ustawy przez prezydenta. Głowa państwa powinna to uczynić nie później niż w ciągu 2 tygodni od
daty jej uchwalenia25.
22
Grzybowski M. Systemy konstytucyjne państw skandynawskich / M. Grzybowski. – Warszawa, 2010. – S. 78.
Sagan S. Ustrój polityczny Republiki Islandii / S. Sagan. – Rzeszów, 2005. – S. 68.
24
Osiński J. Przemiany polityczne na Islandii w warunkach kryzysu bankowego i gospodarczego / J. Osiński // Kwartalnik Kolegium
Ekonomiczno-Społecznego Studia i Prace / Szkoła Główna Handlowa. – 2011. – № 1. – S. 26.
25
Osiński J. Przemiany polityczne na Islandii w warunkach kryzysu bankowego i gospodarczego / J. Osiński // Kwartalnik Kolegium
Ekonomiczno-Społecznego Studia i Prace / Szkoła Główna Handlowa. – 2011. – № 1. – S. 36.
23
1/1, 2016
27
Visegrad Journal on Human Rights
Wywołało to ogromne poruszenie w tym dotychczas pragmatycznym i racjonalnym narodzie, który zwykł
dawać pierwszeństwo ewolucyjnym, a nie rewolucyjnym zmianom. Islandzcy nie tylko tłumnie zbierali się by
protestować przed budynkami rządowymi, co stanowi rzadkie zjawisko w dotychczasowej historii tego kraju,
ale także zaktywizowali portale społecznościowe i organizacje pozarządowe. Ostatecznie 60 tys. uprawnionych
do głosowania Islandczyków wystosowało do prezydenta petycję, żądając powstrzymania się przez niego od
podpisania rządowego projektu ustawy26.
W odpowiedzi na nastroje społeczne prezydent 5 stycznia 2010 roku oficjalnie ogłosił, że zawetuje
wspomnianą ustawę. Konsekwencją decyzji głowy państwa było wyznaczenie na niedzielę 6 marca 2010 roku
referendum. Przygniatająca większość 93,2% głosujących opowiedziała się w nim przeciwko wejściu w życie
ustawy. Rząd islandzki wznowił negocjacje z Wielką Brytanią i Holandią. W ich konsekwencji zawarto korzystniejsze dla strony islandzkiej porozumienie. Niemniej i tym razem prezydent odmówił promulgacji ustawy, argumentując iż decyzja w tej kwestii powinna zapaść z woli narodu. W kwietniu 2011 roku przeprowadzono kolejne
referendum. I choć kampania opierała się na przesłankach merytorycznych i przy silnym poparciu większości
parlamentarnej, a nie jak uprzednio w klimacie burzliwej dyskusji, projekt ustawy № 13/2011 został odrzucony
głosami 60% wyborców. Ostatecznie dokonano nacjonalizacji banków, ogłoszono bankructwo kraju i niewypłacalność długu zaciągniętego przez prywatne banki27.
Pomimo licznych napięć politycznych Ólafur Grimsson został ponownie w 2012 roku wybrany na prezydenta. Należy to odczytywać jako wyraz poparcia społecznego dla postawy głowy państwa. Prowadzona przez niego polityka wykazywała znacznie większy stopień zaangażowania w bieżącą sytuację kraju. Poza tym wyraźnie
ukierunkowana była na wzmocnienie relacji zagranicznych z takimi państwami jak Chiny, Indie czy Rosja. Prezydent aktywnie włączył się w działania na rzecz międzynarodowej współpracy w regionie Arktyki. Po dwudziestu
latach rządów jest najdłużej sprawującym urząd prezydentem w Europie28.
Toteż do politycznych skutków kryzysu systemu bankowego należy zaliczyć wzrost poparcia społecznego
dla korzystania z instytucji demokracji bezpośredniej, jak również uznanie roli prezydenta jako istotnego elementu równoważącego władzę większości parlamentarnej29.
Konkludując, wydarzenia ostatnich lat udowadniają, że dla realnej pozycji prezydenta nie bez znaczenia
jest kontekst polityczny, w którym piastował urząd. W tym sensie przełomowy okazał się kryzys ekonomiczny,
który nawiedził wyspę w 2008 roku. Niestabilna sytuacja polityczna wymusiła zwiększone zaangażowanie po
stronie urzędującego prezydenta. Znamienną cechą instytucji głowy państwa w Islandii było dotąd pozostawanie przez niego poza sferą doraźnej polityki i dystansowanie się od sporów partyjnych. Co prawda konstytucja
przyznawała prezydentowi szereg uprawnień, ale z większości z nich nie wykorzystywał. W tym katalogu szczególne miejsce zajmuje weto zawieszające w stosunku do ustawy uchwalonej przez Athingi. Prezydentura
Ólafura Grimssona stanowi swoisty precedens. Wprowadziła model prezydentury zaangażowanej, w której
głowa państwa jest gwarantem wykonania woli narodu. Na rzeczywistą pozycję islandzkiego prezydenta istotny wpływ ma bowiem osobista postawa i autorytet głowy państwa. W dużej mierze dotychczasowe style prezydentury uzależnione były od indywidualnej pozycji szefa państwa. Na pytanie czy ta zmiana w sposobie realizowania konstytucyjnych uprawnień przez będzie miała charakter trwały odpowiedzią będzie styl sprawowania
władzy przyjęty przez następcę obecnie urzędującego prezydenta.
26
Osiński J. Przemiany polityczne na Islandii w warunkach kryzysu bankowego i gospodarczego / J. Osiński // Kwartalnik Kolegium
Ekonomiczno-Społecznego Studia i Prace / Szkoła Główna Handlowa. – 2011. – № 1. – S. 39.
27
Polak E. Międzynarodowe organizacje międzynarodowe wobec kryzysu finansowego – na przykładzie MFW / E. Polak // Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy. – 2013. – № 30. – S. 32.
28
Na początku roku Ólafur Grimsson zapowiedział że nie będzie się ubiegał o reelekcję (Iceland’s long-serving president quits
[Elektroniczny zasób]. – Tryb dostępu : https://www.yahoo.com/news/icelands-long-serving-president-quits-151408346.html?ref=gs).
Niemniej później zmienił swoją decyzję, tłumacząc ją istniejącymi napięciami na linii parlament i społeczeństwo (President Ólafur
Ragnar Grímsson will run for a sixth term [Elektroniczny zasób]. – Tryb dostępu : http://www.icenews.is/2016/04/18/president-olafur-ragnar-grimsson-will-run-for-a-sixth-term/#axzz47cGuOo27)
29
Óskarsdottir S. People versus politicians: the political aftermath of the financial crisis in Iceland / S. Óskarsdottir // Open Citizenship. – 2014. – № 4(1). – P. 34–45.
28
Visegrad Journal on Human Rights
˜£¢Œ“Šȱ”˜—œ¢žŒ¢“—Šȱ›Ž£¢Ž—Šȱœ•Š—’’ȱȮȱ–’¿£¢ȱŽ˜›’­ȱŠȱ™›Š”¢”­ȱžœ›˜“˜ ­
Streszczenie
Artykuł zawiera omówienie genezy i ewolucji urzędu prezydenta w Republice Islandii. Istotnym
wyznacznikiem pozycji ustrojowej głowy państwa jest, obok względnie szerokiego zakresu jego kompetencji,
możliwość zastosowania weta stosunku do ustaw uchwalonych przez parlament. Na ewolucję pozycji ustrojowej
Prezydenta znaczący wpływ wywarła też sama osobowość i pragmatyzm działania poszczególnych osób
sprawujących urząd, a zwłaszcza urzędującego Ólafura Grimssona.
6XPPDU\
The article describes the origins and the evolution of the position of the President of the Republic of Iceland. Apart from a relatively wide scope of his competences the significant indication of the presidential constitutional position is the power to refuse to sign laws passed by parliament. The evolution of the constitutional
position of the President was influenced by personality and pragmatism of actions of each of the persons who
holds the office, and in particular the present President Ólafur Grimsson.
ħUyGHáZ\NRU]\VWDQH
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
Bankowicz M. Prezydentury / M. Bankowicz. – Kraków, 2013. – 127 s.
Edvardsen T.S. Nordycki model demokracji i państwa dobrobytu / T.S. Edvardsen, B. Hagtvet. – Warszawa, 1994. – 250 s.
Elgie R. The Politics of Semi-Presidentialism / R. Elgie // Semi-Presidentialism in Europe / R. Elgie (red.). – Oxford, 1999. – P. 1–12.
Grzybowski M. Prawo wyborcze na urząd prezydenta Islandii / M. Grzybowski // Grabowska S. Prawo wyborcze na urząd
prezydenta w państwach europejskich / S. Grabowska, R. Grabowski (red.). – Warszawa, 2007. – S. 113–116.
Karlsson G. Iceland’s 1100 Years. The History of Marginal Society / G. Karlsson. – London, 2005. – 360 p.
Kristinsson G.H. Iceland / G.H. Kristinsson // Semi-Presidentialism in Europe / R. Elgie (red.). – Oxford, 1999. – P. 86–88.
Osiński J. Prezydent Republiki Islandii / J. Osiński // Prezydent w państwach współczesnych / J. Osiński (red.). – Warszawa,
2009. – S. 330–335.
Osiński J. Przemiany polityczne na Islandii w warunkach kryzysu bankowego i gospodarczego / J. Osiński // Kwartalnik
Kolegium Ekonomiczno-Społecznego Studia i Prace / Szkoła Główna Handlowa. – 2011. – № 1. – S. 15–41.
Óskarsdottir S. People versus politicians: the political aftermath of the financial crisis in Iceland / S. Óskarsdottir // Open
Citizenship. – 2014. – № 4(1). – P. 34–45.
Polak E. Międzynarodowe organizacje międzynarodowe wobec kryzysu finansowego – na przykładzie MFW / E. Polak //
Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy. – 2013. – № 30. – S. 32–34.
Sagan S. Konstytucja Republiki Islandii, opracowanie i tłumaczenie / S. Sagan. – Częstochowa, 2002. – 210 s.
Sagan S. Ustrój polityczny Republiki Islandii / S. Sagan. – Rzeszów, 2005. – 150 s.
Iceland’s long-serving president quits [Elektroniczny zasób]. – Tryb dostępu : https://www.yahoo.com/news/icelands-longserving-president-quits-151408346.html?ref=gs.
President Ólafur Ragnar Grímsson will run for a sixth term [Elektroniczny zasób]. – Tryb dostępu : http://www.icenews.
is/2016/04/18/president-olafur-ragnar-grimsson-will-run-for-a-sixth-term/#axzz47cGuOo27.
Grzybowski M. Systemy konstytucyjne państw skandynawskich / M. Grzybowski. – Warszawa, 2010. – 200 s.
Dr Katarzyna Szwed,
Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Rzeszowskiego
1/1, 2016
29