Pełny tekst artykułu - Studia Medioznawcze

Status prawny utworu
fotograÞcznego w Ăwietle
ograniczeñ praw autorskich
Katarzyna Bïeszyñska
R
ozwaĪania nad statusem prawnym utworu fotograÞcznego w Ğwietle ograniczeĔ
praw autorskich naleĪy rozpocząü od sprecyzowania, kiedy zdjĊcie jest utworem w rozumieniu przepisów ustawy o prawie autorskim
i prawach pokrewnych, zwanej dalej ustawą1.
Na gruncie art. 1 ustawy utwór fotograÞczny
doznaje ochrony prawnej, jeĞli jest przejawem
dziaáalnoĞci twórczej o indywidualnym charakterze, ustalonym w jakiejkolwiek postaci.
Speánienie przesáanek okreĞlonych w tym przepisie zadecyduje o tym, czy zdjĊcie uznamy
za utwór2. Nie ma znaczenia jego wartoĞü ani
sposób wyraĪenia, ani osoba jego twórcy czy
zamiar stworzenia dzieáa. Jedyne konieczne cechy, jakie powinna mieü fotograÞa, aby uznaü ją
za utwór, to jej twórczy i indywidualny charakter oraz ustalenie.
1
W Ğwietle doktryny prawnoautorskiej ustalenie oznacza umoĪliwienie percepcji utworu przez
osobĊ inną niĪ sam twórca. Niekoniecznie musi
ono stanowiü utrwalenie, choü utrwalenie zawsze
bĊdzie ustaleniem. Ustalenie moĪe nastąpiü w dowolnej postaci, bez koniecznoĞci jego utrwalenia
na materialnym noĞniku3. „Przez ustalenie naleĪy
rozumieü przybranie przez utwór jakiejkolwiek
postaci, chociaĪby nietrwaáej, jednakĪe na tyle
stabilnej, Īeby cechy i treĞü utworu wywieraáy
efekt artystyczny”4. Ustalenie jest zatem nieodáącznie przypisane rodzajowi twórczoĞci, jakim
jest stworzenie fotograÞi. SpecyÞka wykonywania zdjĊü charakteryzuje siĊ istnieniem noĞnika,
na którym jest utrwalona fotograÞa. W przeszáoĞci byáa to klisza fotograÞczna, a wspóáczeĞnie –
noĞnik cyfrowy. Przesáanka ustalenia w przypadku fotograÞi jest zatem zawsze speániona.
Art. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych z 4 lutego 1994 r. (Dz.U. Nr 24 poz. 83 ze zm.).
J. Barta, R. Markiewicz [w:] System prawa prywatnego. Prawo autorskie, t. 13, red. J. Barta, Warszawa
2013, s. 45. Autorzy zauwaĪają, Īe wĞród fotograÞi trudno przeprowadziü rozgraniczenie na fotograÞe chronione
i niechronione, poniewaĪ utwór fotograÞczny obejmuje swym pojĊciem bardzo róĪnorodne formy: od zwykáych,
banalnych zdjĊü robionych przy róĪnych okazjach, przez zdjĊcia reporterskie i rzemieĞlniczo poprawne, do fotograÞi o wysokich walorach artystycznych.
3
J. Barta, R. Markiewicz [w:] Komentarz do ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, red. J. Barta,
R. Markiewicz, Warszawa 1995, s. 45. Wyrok SN z 25 z 25.04.1973 r., I CR 91/73, Orzecznictwo Sądu NajwyĪszego Cywilnego 1974, nr 3, poz. 50 z glosą S. Grzybowskiego (dalej jako OSNC) „Nowe Prawo” 1974, nr 6,
s. 834 (dalej jako NP); J. Serda, Orzecznictwo Sądów Powszechnych 1974, nr 7–8, poz. 157 (dalej jako OSP).
4
Wyrok SN z 25 z 25.04.1973 r., I CR 91/73, OSNC 1974, nr 3, poz. 50 z glosą S. Grzybowskiego, NP 1974,
nr 6, s. 834; J. Serda, OSP 1974, nr 7–8, poz. 157.
2
98
Aby moĪna mówiü o tym, Īe zdjĊcie jest
utworem muszą byü speánione pozostaáe przesáanki, czyli „dziaáalnoĞci twórczej” i „indywidualnego” charakteru5. DziaáalnoĞü twórcza
czáowieka stanowi tylko jemu przypisany wynik procesów intelektualnych, dziĊki którym
uruchamia on abstrakcyjne myĞlenie prowadzące do swoistych odkryü intelektualnych,
wywoáanych przez ludzką wraĪliwoĞü i zdolnoĞü Þltrowania rzeczywistoĞci przez odczucia
bĊdące wynikiem indywidualnego postrzegania
i odbierania rzeczywistoĞci.
IndywidualnoĞü w tym znaczeniu naleĪy
rozumieü jako pewnego rodzaju niepowtarzalnoĞü, choü samo podobieĔstwo do dzieá wczeĞniej powstaáych nie wyklucza uznania ich za
utwór6. WĞród utworów moĪemy wyróĪniü
dzieáa o wiĊkszym lub mniejszym stopniu indywidualnoĞci, jednak dla przyznania ochrony
prawnoautorskiej nie ma to znaczenia7, bowiem
dla uznania danego przejawu dziaáalnoĞci twórczej za utwór wystarczy minimalny stopieĔ
oryginalnoĞci8. WystĊpowanie samych cech
twórczych nie prowadzi do automatycznego
wniosku, Īe ma on indywidualny charakter. Po-
Katarzyna BáeszyĔska
winien natomiast stanowiü subiektywnie nowy
wytwór intelektu9. „Utwór musi cechowaü siĊ
kreacyjnym charakterem i oryginalnoĞcią, moĪe
byü nim fotograÞa, jeĞli jest przejawem dziaáalnoĞci twórczej o indywidualnym charakterze,
do czego nie moĪna zaliczyü tylko odtworzenia
rzeczywistego stanu rzeczy za pomocą zdjĊcia.
OryginalnoĞü fotograÞi moĪe przejawiaü siĊ
w samym zestawieniu (uáoĪeniu) fotografowanych osób czy przedmiotów, w kompozycji, zastosowanej oprawie (tle), jak i w uzyskiwanych
elementach barwnych”10.
W Ğwietle obowiązujących od 1994 roku
przepisów ustawy kaĪda fotograÞa moĪe byü
uznana za utwór jeĞli, speánia wyĪej przedstawione ustawowe przesáanki ochrony. Ustawa
nie wyáącza spod ochrony fotograÞi reporterskich, tak jak to miaáo miejsce na gruncie ustawy o prawie autorskim z 10 lipca 1952 r.11 i nie
uzaleĪnia ochrony od uwidocznienia na fotograÞi wyraĨnego zastrzeĪenia praw autorskich12.
Ciekawych konkluzji w odniesieniu do przejawów dziaáalnoĞci twórczej w fotograÞi reporterskiej dostarcza nam orzecznictwo sądowe.
Jest ona „uchwyceniem na gorąco” obserwo-
Por. J. Jezioro, Utwór fotograÞczny i jego rodzaje w Ğwietle ustawy o prawie autorskim, Acta Universitatis
Vratislaviensis, Przegląd Prawa i Administracji XXI, Wrocáaw 1990, s. 108; J. Serda, Przesáanki ochrony prawnej
dzieá fotograÞcznych i tzw. fotosów Þlmowych, „PaĔstwo i Prawo” 1967, z. 8–9, s. 255 (dalej jako PIP); Z. JóĨwiak,
FotograÞa w Ğwietle prawa autorskiego, „Foto” 1985, nr 4, s. 106.
6
B. Michalski, Problemy prawne fotograÞi artystycznej, „Reßeks” 1970, nr 14, s. 8.
7
Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 30.05.1972 r., IICR 137/72 niepubl. Sąd stwierdziá, Īe „z ochrony prawa
autorskiego korzysta ustalony w jakiejkolwiek postaci wytwór indywidualnej myĞli czáowieka, niezaleĪnie od
wartoĞci jaką obiektywnie reprezentuje”.
8
Por. M. PoĨniak-Niedzielska, A. NiewĊgáowski [w:] System prawa prywatnego, dz. cyt., s. 10; J. BáeszyĔski,
FotograÞa jako przedmiot prawa autorskiego, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu JagielloĔskiego. Prace z WynalazczoĞci i Ochrony WáasnoĞci Intelektualnej” 1980, z. 23 (dalej jako ZNUJ PWiOWI).
9
K. Szczepanowska-Kozáowska, glosa do wyroku SN z 27.02.2009 r., V CSK 337/08, OSP 2010, Nr 3 poz. 33.
10
J. Barta, R. Markiewicz [w:] Komentarz do ustawy o prawie autorskim…, dz. cyt., s. 46; por. M. SzaciĔski,
FotograÞa w prawie autorskim, NP 1982, nr 5–6, s. 132; J. Sobczak, Prawo autorskie i prawa pokrewne, Warszawa–PoznaĔ 2010, s. 57. Autor zauwaĪa, Īe tak samo jest chroniony wystudiowany fotogram artysty, jak i amatorska fotograÞa z uroczystoĞci Ğlubnej.
11
Ustawa o prawie autorskim z 10.07.1952 r. (Dz.U. Nr 34 poz. 234 ze zm.) w art. 5 pkt 3 poza przedmiotem
prawa autorskiego stawiaáa „reporterskie zdjĊcia fotograÞczne”.
12
Na gruncie ustawy o prawie autorskim z 1952 r. brak zastrzeĪenia praw autorskich pozbawiaá fotograÞĊ
ochrony, takĪe wtedy, gdy posiadaáa ewidentnie twórcze wartoĞci; por. E. Ferenc-Szydeáko, Ksztaátowanie siĊ
praw autorskich do utworu fotograÞcznego, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu ĝląskiego. Roczniki Prawnicze”
1999, nr 11, s. 90 i nast. (dalej jako ZNUS).
5
Status prawny utworu fotograÞcznego w Ğwietle ograniczeĔ praw autorskich
wanego zdarzenia, migawką tego, co siĊ dziaáo,
a nie táem, w którym wczeĞniej rozgrywaáa siĊ
akcja13. Przejaw dziaáalnoĞci twórczej polega na
uchwyceniu szczególnego momentu, rejestracjĊ
z reguáy niepowtarzalnego ukáadu fotografowanych obiektów14. W innym orzeczeniu sąd
zauwaĪyá, Īe reporterski charakter fotograÞi,
wyróĪniający siĊ brakiem moĪliwoĞci inscenizacji i planowania, nie wyklucza uznania jej za
przedmiot prawa autorskiego15. OryginalnoĞü
takiej fotograÞi polega na przykáad na uchwyceniu specyÞcznego gestu, wykonanego przez
osobĊ przedstawioną na zdjĊciu, jako rezultat inwencji mającej kreacyjny charakter16, co
w konsekwencji nadaje fotograÞi indywidualny styl17. Powstaáy utwór, niezaleĪnie od oceny
jego wartoĞci artystycznej, powinien mieü niepowtarzalną postaü i nie posiadaü swego wiernego odpowiednika, co przesądza o przesáance
indywidualnoĞci18. W doktrynie podkreĞla siĊ
istotĊ twórczego wyboru elementów dzieáa, jeĪeli efekt tego wyboru ma charakter twórczy19.
A zatem zdjĊcie niespeániające kryteriów
dziaáalnoĞci twórczej o indywidualnym charakterze nie bĊdzie utworem. Jak zauwaĪyá Sąd
Apelacyjny, samo techniczne odwzorowanie
rzeczywistoĞci nie bĊdzie miaáo cech utworu,
cech wyróĪniających czy indywidualizujących
ani w zakresie treĞci, ani formy20. CzynnoĞci
techniczne, takie jak np. obsáuga sprzĊtu fotograÞcznego wedáug wskazówek twórcy, wyklu-
13
99
czają uznanie osoby za twórcĊ czy wspóátwórcĊ
dzieáa21.
Prawa skupione w fotograÞi
Prawa autorskie
Jak wykazano wyĪej, fotograÞa, która jest
przejawem dziaáalnoĞci twórczej o indywidualnym charakterze, korzysta z ochrony przewidzianej w ustawie w zakresie autorskich
praw majątkowych i osobistych. Z zastrzeĪeniem wyjątków przewidzianych w ustawie,
które podniesiono niĪej (vide: Ograniczenia
praw autorskich…), wyáącznie autor lub jego
nastĊpca prawny mają prawo do korzystania,
rozporządzania i odnoszenia korzyĞci z eksploatacji utworu fotograÞcznego.
Wizerunek
NiezaleĪnie od tego, czy fotograÞa jest utworem czy nie jest, moĪe siĊ pojawiü w niej inny
element chroniony, jakim jest wizerunek osoby/
osób przedstawionej/ych na zdjĊciu. To pojĊcie
nie zostaáo dotąd zdeÞniowane w przepisach.
W doktrynie pojawiają siĊ wymienne terminy
na okreĞlenie jego znaczenia, takie jak: portret,
podobizna, obraz Þzyczny i wygląd danej osoby22; dające siĊ zauwaĪyü Þzyczne cechy czáowieka, tworzące jego wygląd i pozwalające na
identyÞkacjĊ osoby wĞród innych ludzi23; wytwór niematerialny, który za pomocą Ğrodków
plastycznych przedstawia rozpoznawalną podo-
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dn. 30.06.1992 r., I ACr 220/2002 OA 1993/4 poz. 24.
Wyrok Sądu Apelacyjnego w GdaĔsku z dnia 21.06.2012r., V ACa 549/2012, V ACz 490/2012, Lex Polonica nr 3980185.
15
Wyrok SA w Warszawie z dn. 8.02.2007 r., I ACa 735/2006, Lex Polonica nr 1492343.
16
B. Michalski, FotograÞa jako przedmiot prawa autorskiego, „Reßeks” 1969, nr 10, s. 18.
17
Wyrok Sądu Apelacyjnego w GdaĔsku z dnia 21.06.2012r., V ACa 549/2012, V ACz 490/2012, Lex Polonica nr 3980185.
18
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 18.02.2008 r., I ACa 809/2008.
19
R.M. SarbiĔski, Utwór fotograÞczny i jego twórca w prawie autorskim, Warszawa 2004, s. 87.
20
Wyrok Sądu Apelacyjnego w GdaĔsku z dnia 21.06.2012 r., V ACa 549/2012, V ACz 490/2012, Lex Polonica nr 3980185.
21
Wyrok SN z 5.07.2002 r., III CKN 1096/00, OSNC 2003, Nr 11, poz. 150.
22
S. Grzybowski, Ochrona dóbr osobistych wedáug przepisów ogólnych prawa cywilnego, Warszawa 1957, s. 96.
23
E. Wojnicka, Prawo do wizerunku w ustawodawstwie polskim, ZNUJ 1990, nr 56, s. 106.
14
100
biznĊ danej osoby24; takie cechy twarzy i caáej
postaci danej osoby Þzycznej, a takĪe jej gáos,
które pozwalają identyÞkowaü tĊ osobĊ jako
okreĞloną jednostkĊ Þzyczną.
Wizerunek jest dobrem osobistym doznającym szczególnej ochrony na podstawie art. 23
i 24 kc25 oraz art. 81 ustawy, a na jego rozpowszechnianie co do zasady potrzebna jest zgoda. W Ğwietle art. 81 ust. 2 ustawy zezwolenia
nie wymaga rozpowszechnianie wizerunku:
1) osoby powszechnie znanej, jeĞli wizerunek
wykonano w związku z peánieniem przez nią
funkcji publicznych, w szczególnoĞci politycznych, spoáecznych, zawodowych; 2) osoby
stanowiącej jedynie szczegóá caáoĞci takiej jak
zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza26 27.
Utrwalenie obiektu bĊdącego utworem
Zdarza siĊ, Īe zdjĊcie utrwala obiekt bĊdący
utworem. Finalna fotograÞa bĊdzie zatem stanowiáa nowy rodzaj wykorzystania dzieáa przez
jego utrwalenie w formie fotograÞi. Tak siĊ
stanie w przypadku sfotografowania np. páótna
obrazu olejnego bĊdącego utworem. JeĞli fotograÞa bĊdzie stanowiáa jedynie techniczne, jak
najbardziej bliskie oryginaáowi jego powielenie,
to z pewnoĞcią nie zyska miana samodzielnego
utworu. Stanie siĊ jedynie noĞnikiem wizerunku
obrazu. Osoba dokonująca rozpowszechnienia
tak utrwalonego dzieáa powinna mieü zgodĊ autora obrazu na utrwalenie i rozpowszechnienie
dzieáa. OczywiĞcie, moĪe siĊ zdarzyü, Īe taka
fotograÞa bĊdzie peániáa funkcjĊ sprawozdawczą, ilustrującą aktualne wydarzenie, np. wystawĊ sztuki28. W takiej sytuacji, na mocy art. 26
24
Katarzyna BáeszyĔska
ustawy, w granicach uzasadnionych celem informacji, wolno takie utwory przytaczaü. Rozpowszechnianie zdjĊcia utrwalającego dzieáo
plastyczne jest ponadto moĪliwe na zasadzie
prawa cytatu z art. 29 ustawy, o czym mowa
niĪej.
Utrwalenie utworów z przestrzeni miejskiej,
tzw. „prawo panoramy”
FotograÞa moĪe takĪe zawieraü utwory dostĊpne w przestrzeni miejskiej, na drogach, ulicach,
placach lub ogrodach. Na gruncie prawa polskiego, w związku z ograniczeniem praw autorskich
z art. 33 pkt 1 ustawy, wolno rozpowszechniaü
utwory wystawione na staáe na ogólnie dostĊpnych drogach, ulicach, placach lub w ogrodach,
jednakĪe nie do tego samego uĪytku. Nie ma
przeszkód, aby fotografowaü utwory znajdujące siĊ w ogólnodostĊpnej przestrzeni. Bez
przeszkód moĪemy utrwalaü, a nastĊpnie rozpowszechniaü utwory architektoniczne, np. Paáac Kultury, rzeĨbĊ na ogólnodostĊpnym skwerze lub Stadion Narodowy w Warszawie. Nie są
natomiast objĊte dozwolonym uĪytkiem dzieáa
dostĊpne w obiektach zamkniĊtych, choüby stanowiáy one miejsca publiczne (np. hala dworcowa, poczta, bank), poniewaĪ dzieáa tam wystawione nie znajdują siĊ w „wolnej przestrzeni”29.
Aby rozpowszechniü tak utrwalony utwór, nie
musimy jednak pytaü o zgodĊ jego twórcĊ bądĨ
nastĊpcĊ prawnego. Z tak utrwalonego utworu
moĪna równieĪ korzystaü w celach stricte komercyjnych, np. umieszczając zdjĊcie w dostĊpnym w sprzedaĪy kalendarzu lub reklamie
towarów lub usáug. Ustawodawca nie zezwala
J. Barta, R. Markiewicz [w:] Komentarz do ustawy o prawie autorskim…, dz. cyt., s. 519.
TamĪe, s. 678. Ochrona na podstawie art. 23, 24 kc jest moĪliwa po wykazaniu przez uprawnionego, Īe
zostaáo naruszone dobro osobiste, jeĪeli pozwany nie wykaĪe braku bezprawnoĞci swego dziaáania.
26
TamĪe, s. 678. Uzyskanie ochrony na podstawie art. 81 ustawy wymaga wykazania, Īe wizerunek zostaá
rozpowszechniony poza sferą wskazanych wyjątków.
27
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 18.02.2008 r., I ACa 809/2008.
28
Por. J. Preussner-Zamorska [w:] System prawa prywatnego…, dz. cyt., s. 559.
29
E. Traple [w:] Komentarz do ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, red. J. Barta, R. Markiewicz, Warszawa 2011, s. 283.
25
Status prawny utworu fotograÞcznego w Ğwietle ograniczeĔ praw autorskich
natomiast na korzystanie z utworu do „tego samego uĪytku”, co oznacza, Īe bez zgody autora
nie moĪna np. skopiowaü budowli i wybudowaü
takiej samej w innym miejscu.
FotograÞe towarów wprowadzonych do obrotu
FotograÞa moĪe znajdowaü siĊ na towarach dostĊpnych w sprzedaĪy, na okáadkach ksiąĪek lub
páyt. Takie z nich korzystanie jest takĪe dozwolone na mocy art. 33 ze zn. 3 ustawy, zezwalającego na korzystanie z egzemplarzy utworów juĪ
rozpowszechnionych w celu reklamy wystawy
publicznej lub publicznej sprzedaĪy w zakresie
uzasadnionym promocją wystawy lub sprzedaĪy, z wyáączeniem innego handlowego wykorzystania. Ustawodawca mówi o korzystaniu
w tym celu z „egzemplarzy” utworów, np. jego
wystawieniu, a nie na przykáad jego utrwaleniu
w materiaáach reklamowych w formie ulotek ze
zdjĊciem towaru30.
Ograniczenia praw autorskich
w odniesieniu do utworów
fotograÞcznych
Z róĪnych powodów ustawodawca ogranicza
prawa autorskie twórców na podstawie dozwolonego uĪytku: publicznego i prywatnego. Na
gruncie obecnych przepisów niezmiennie aktualna pozostaje opinia Stefana Rittermana, który
uwaĪaá, Īe regulacje prawne powinny uwzglĊdniaü dostĊp jednostki do dotychczasowego dorobku kulturalnego w danej dziedzinie twór-
101
czoĞci31. Przepisy ustawy dotyczące dozwolonego uĪytku publicznego lub prywatnego oraz
licencje okreĞlane jako pozaumowne (licencje
ustawowe) limitują monopol autorski twórcy,
wyznaczając granice prawa autorskiego. Jest
to powodowane interesem spoáecznym, jakim
jest swobodny dostĊp do twórczoĞci32 czy prawo do informacji33. Dozwolony uĪytek stanowi
wyraz realizmu ustawodawcy zdającego sobie
sprawĊ z tego, Īe uĪytek prywatny utworów
jest nieunikniony i niekontrolowany, natomiast
uĪytek publiczny jest wyrazem prowadzenia
przez paĔstwo odpowiedniej polityki oĞwiatowej i kulturalnej34. Nie moĪe on jednak mieü na
celu osiągniĊcia wprost przez uĪytkownika korzyĞci majątkowych35. Korzystanie z utworów
fotograÞcznych w zakresie wáasnego uĪytku
osobistego bĊdzie oznaczaáo moĪliwoĞü korzystania z rozpowszechnionego utworu w krĊgu
osób pozostających w związku osobistym z korzystającym, w szczególnoĞci pokrewieĔstwa,
powinowactwa lub stosunku towarzyskiego. To
korzystanie powinno dotyczyü wyáącznie pojedynczych egzemplarzy utworu (art. 23 ustawy).
W Ğwietle powyĪszego nie ma przeszkód, aby
cudzy utwór fotograÞczny przesáaü e-mailem
znajomemu, bądĨ skopiowaü go i powiesiü na
Ğcianie w prywatnym pokoju.
Jednym z ograniczeĔ praw autorskich o charakterze dozwolonego uĪytku publicznego
w odniesieniu do utworu fotograÞcznego jest
tzw. prawo przedruku36 z art. 25 ustawy. Jego
J. Preussner-Zamorska [w:] System prawa prywatnego…, dz. cyt., s. 574. Autorka wskazuje, Īe w takiej
sytuacji bĊdziemy mieü do czynienia ze zwielokrotnieniem utworu, a nie jego egzemplarza. Zastosowanie znajdzie wiĊc art. 33 pkt 2 ustawy, który zezwala na rozpowszechnianie utworów w katalogach i wydawnictwach
publikowanych.
31
J. BáeszyĔski, Prawo autorskie, Warszawa 1985, s. 133.
32
S. Ritterman, Komentarz do ustawy o prawie autorskim, Kraków 1937.
33
Zob. J. Marcinkowska, A. Matlak, TreĞü prawa autorskiego [w:] Prawo autorskie a postĊp techniczny, red.
J. Barta, R. Markiewicz, Kraków 1999, s.140.
34
E. Traple [w:] Komentarz do ustawy o prawie autorskim…, dz. cyt., s. 238.
35
Por. J. Preussner-Zamorska, J. Marcinkowska [w:] System prawa prywatnego. Prawo autorskie, red.
J. Barta, t. 13, Warszawa 2013, s. 496; por. takĪe: J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, Warszawa 2013, s. 161;
A. Kopff, Wpáyw postĊpu technicznego na prawo autorskie, ZNUJ PWiOWI 2001, nr 78, s. 64.
36
Zob. szerzej J. Sobczak, Prawo autorskie i prawa pokrewne, Warszawa–PoznaĔ 2000, s. 141.
30
102
cel jest stricte informacyjny i powodowany
wolnym przepáywem informacji oraz prawem
obywateli do informacji37 i wolnoĞci prasy38.
W odniesieniu do fotograÞi bĊdącej przedmiotem rozwaĪaĔ, przepis ten odnosi siĊ bezpoĞrednio w art. 25 ust.1 pkt 1 c. Zgodnie z tą
regulacją wolno rozpowszechniaü w celach informacyjnych w prasie, radiu i telewizji, a takĪe
w internecie39 juĪ rozpowszechnione fotograÞe
reporterskie. Za korzystanie z takich fotograÞi
twórcy przysáuguje prawo do wynagrodzenia
(art. 25 ust. 2 ustawy). Ustawodawca ogranicza
zatem twórcĊ fotograÞi reporterskich w zakresie prawa do dysponowania dzieáem, podkreĞlając istotny element informacyjny wystĊpujący
w takim dziele.
Przepis art. 25 ust. 1 pkt 1 c, umoĪliwiając
rozpowszechnianie fotograÞi reporterskiej, nie
pozbawia twórcy prawa do wynagrodzenia.
Ustawodawca wyraĨnie wskazuje obowiązek
zapáaty wynagrodzenia, powoáując jako jego
podstawĊ umowĊ z uprawnionym lub poĞrednictwo wáaĞciwej organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub prawami
pokrewnymi (art. 25 ust. 4 ustawy). OkreĞlone
tu prawo do wynagrodzenia za przedruk fotograÞi reporterskich stoi jednak w wyraĨnej
sprzecznoĞci z nową regulacją znowelizowane-
37
Katarzyna BáeszyĔska
go art. 29 ustawy, dotyczącego prawa cytatu40.
Ten przepis poszerza zakres dozwolonego cytatu, zezwalając na przytaczanie utworów fotograÞcznych41.
Zgodnie ze znowelizowanym art. 29 ustawy wolno przytaczaü w utworach stanowiących
samoistną caáoĞü urywki rozpowszechnionych
utworów oraz rozpowszechnione utwory plastyczne, utwory fotograÞczne lub drobne utwory
w caáoĞci w zakresie uzasadnionym celami cytatu, takimi jak wyjaĞnianie, polemika, analiza
krytyczna i naukowa, nauczanie lub prawa gatunku twórczoĞci. Ustawodawca zezwoliá w tym
przepisie na nieodpáatne cytowanie, w tym
przytaczanie utworów fotograÞcznych w celu
wyjaĞniania, polemiki czy analizy krytycznej,
co jest takĪe celem publikacji dziennikarskich.
Adresatem tego przepisu jest kaĪdy twórca, który wykaĪe zasadnoĞü cytowania, a nie wyáącznie
prasa, radio i telewizja. OczywiĞcie wymieniony
w tym przepisie utwór fotograÞczny moĪe byü
fotograÞą reporterską, za której przedruk naleĪy siĊ twórcy wynagrodzenie. De lege ferenda,
w tym miejscu naleĪy zaznaczyü, Īe w art. 29
ustawy powinien siĊ znaleĨü zapis o wykonywaniu ograniczeĔ z art. 29 ustawy bez uszczerbku
do prawa do wynagrodzenia zagwarantowanego
twórcy w art. 25 ust. 2 ustawy.
Zob. art. 14, 54 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej, art. 10 Europejskiej Konwencji Praw Czáowieka
i Podstawowych WolnoĞci.
38
Zob. J. Sobczak, Prawo prasowe. Komentarz, Warszawa 2008, s. 51.
39
TamĪe, s. 318. Autor podkreĞla, Īe jest „rzeczą bezsporną, Īe dzienniki i czasopisma przez to, Īe ukazują
siĊ w formie przekazu internetowego, nie tracą znamion tytuáu, i to zarówno wówczas gdy przekaz internetowy
towarzyszy przekazowi utrwalonemu na papierze, stanowiąc inną, elektroniczną jego postaü w formie online, jak
i wówczas gdy przekaz istnieje tylko w formie elektronicznej, speániając wymogi okreĞlone w art. 7 ust. 2 Prawa
prasowego”; zob. takĪe: R. Markiewicz, Internet a prawo, Kraków 1999, s. 37; A. Matlak, Prawo mediów, Warszawa 2005, s. 95.
40
Ustawa z 11.09.2015 o zmianie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy o grach
hazardowych, podpisana przez Prezydenta RP Andrzeja DudĊ dn. 6.10.2015, która wejdzie w Īycie po upáywie
miesiąca od jej ogáoszenia, z wyjątkiem art. 1.
41
Proponowane zmiany w tym obszarze wynikają z koniecznoĞci doprecyzowania i uzupeánienia przepisów
wdraĪających dotychczasowe unijne regulacje dotyczące dozwolonego uĪytku publicznego, do których naleĪą
art. 5 dyrektywy 2001/29/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 maja 2001 r. w sprawie harmonizacji niektórych aspektów praw autorskich i pokrewnych w spoáeczeĔstwie informacyjnym (Dz.Urz. WE L 167
z 22.06.2001, s. 10; Dz.Urz. UE, polskie wydanie specjalne, rozdz. 17, t. 1, s. 230, okreĞlający wyjątki od wyáącznych praw w zakresie zwielokrotniania i publicznego udostĊpniania.
Status prawny utworu fotograÞcznego w Ğwietle ograniczeĔ praw autorskich
Warto w tym miejscu zaznaczyü, Īe twórca
utworu bĊdącego fotograÞą reporterską nie korzysta z prawa zakazowego, zagwarantowanego
ustawowo wyáącznie autorom artykuáów na aktualne tematy polityczne, gospodarcze czy religijne. Wielu wydawców (wystĊpujących jako
nastĊpcy prawni twórców i podmioty uprawnione do wynagrodzenia) w związku z brakiem
wynagrodzenia z tytuáu rozpowszechniania
tych artykuáów zakazuje ich przedruku, chcąc
w ten sposób kontrolowaü zakres korzystania
z utworów z umownym prawem do wynagrodzenia42. W odniesieniu do twórców fotograÞi reporterskich ustawodawca nie przewiduje
prawa zakazowego, czyniąc to ograniczenie
bezwzglĊdnym, a kolizjĊ z bezpáatnym cytowaniem utworów fotograÞcznych tym bardziej
ewidentną.
NiezaleĪnie od tej sprzecznoĞci naleĪy uznaü, Īe pozbawienie twórców prawa
do wynagrodzenia za moĪliwoĞü cytowania
utworów fotograÞcznych naleĪy uznaü za
zbyt daleko idący wyjątek ustawowy, godzący w sáuszne interesy twórcy. Jak wykazano
powyĪej, nie kaĪda fotograÞa jest utworem,
a zatem nie kaĪde wykorzystanie zdjĊcia byáoby naruszeniem przepisów prawa autorskiego. WiĊkszoĞü fotograÞi wystĊpujących w obrocie nie posiada cech utworów (czyli dziaáalnoĞci twórczej o indywidualnym charakterze)
i niepotrzebne jest prawo cytatu, aby takie
fotograÞe moĪna byáo rozpowszechniaü. Tą
regulacją ustawodawca naruszyá postulowaną w doktrynie zasadĊ równowagi pomiĊdzy
ochroną interesów twórcy a ochroną interesu
spoáecznego43.
42
103
PowyĪszy przepis dyskryminuje twórców
dzieá fotograÞcznych, sprowadzając ich do
twórców gorszej kategorii, których praca polega jedynie na technicznej czynnoĞci naciĞniĊcia
spustu migawki w aparacie fotograÞcznym. NaleĪy podkreĞliü, Īe ustawa nie róĪnicuje utworów pod kątem ich wartoĞci czy poziomu artystycznego jaki reprezentują44. Tymczasem na
gruncie nowego art. 29 ustawy z niewiadomych
przyczyn zezwala siĊ na korzystanie z utworów
fotograÞcznych, jeĞli jest to uzasadnione celem
cytowania. NaleĪy sobie w tym miejscu zadaü
pytanie, jaki rodzaj fotograÞi wyjaĞnia czy polemizuje lub czyni jaĞniejszą analizĊ krytyczną i naukową? FotograÞa dla tekstu sáownego
stanowi przede wszystkim ilustracjĊ, i taka jest
jej funkcja. Ilustracja dodana do tekstu sáownego nie moĪe wypaczaü jego treĞci, natomiast
nie stanowi Īadnego poznawczego elementu,
a przynajmniej nie w stopniu uzasadniającym
tak szerokie jej publikowanie w ramach przepisu o cytacie. Przykáadowo, fotograÞa pokazująca anatomiĊ czáowieka moĪe stanowiü poznawczy i uzupeániający element pozwalający
lepiej zrozumieü wiedzĊ na temat budowy ludzkiego ciaáa, jednak wystĊpuje tu raczej element
dydaktyczny niĪ analityczny czy polemiczny.
A poza tym jest wysoce prawdopodobne, Īe
taka fotograÞa, stanowiąc wierny, techniczny
zapis anatomii ludzkiej, nie bĊdzie utworem.
NiezaleĪnie od powyĪszych wątpliwoĞci
wspomniana regulacja moĪe spowodowaü roszczenia związane z naruszeniem autorskich praw
osobistych wskutek znieksztaácenia utworu cytowanego (utworu fotograÞcznego), w związku
z wypaczeniem jego sensu przez przytoczenie
Zob. zakaz przedrukowywania w „Gazecie Wyborczej” widniejący w stopce redakcyjnej dziennika: „rozpowszechnianie redakcyjnych materiaáów publicystycznych bez zgody wydawcy jest zabronione”.
43
J. Preussner-Zamorska, J. Marcinkowska [w:] System prawa prywatnego…, dz. cyt., s. 526.
44
Sąd NajwyĪszy w wyroku z dn. 30.05.72 r., II CR 137/72 niepubl. stwierdziá, Īe z ochrony prawa autorskiego korzysta utrwalony w jakiejkolwiek postaci wytwór indywidualnej myĞli czáowieka, niezaleĪnie od wartoĞci,
jaką obiektywnie reprezentuje.
104
go w innym utworze45 na prawach cytatu. UĪycie konkretnego utworu fotograÞcznego dla
wyjaĞnienia, polemiki, analizy krytycznej moĪe
rodziü sáuszny sprzeciw jego twórcy46 z uwagi
na nieuzasadniony kontekst jego wykorzystania. Utwór fotograÞczny nie bĊdzie bowiem
zasadniczym elementem treĞci, lecz elementem
ilustrującym o subiektywnym charakterze wyjaĞniającym czy analizującym.
Cel cytatu zostaje w tym przepisie wypaczony. Przez przytaczanie, cytowanie, zamieszczanie wyimków dzieáa w innym utworze w zakresie cytatu ten wyimek jest jedynie drobną, czasem nawet niezauwaĪalną wartoĞcią w dziele
cytującego. UĪycie fotograÞi na prawach cytatu
takiej funkcji juĪ nie speánia, bowiem odnosi siĊ
do innego Ğrodka wyrazu, jakim jest utrwalony
obraz, który moĪe staü siĊ swoistą dominantą
w utworze cytującego, niwecząc sens cytatu
wprowadzanego jako poboczny cel (wyjaĞnianie, analiza, poparcie swojej tezy), przy zachowaniu gáównych, dominujących wartoĞci dzieáa
autora, który z cytatu skorzystaá.
W art. 29 ze zn. 1 ustawodawca wprowadziá
do polskiej ustawy wyjątek z art. 5 ust. 3 lit.
k dyrektywy 2001/29/WE zezwalający na korzystanie z utworów w celu parodii, pastiszu
lub karykatury, jako wyraz prawa do wolnoĞci
artystycznej. TakĪe to ograniczenie znajdzie
zastosowanie przy wykorzystaniu utworu fotograÞcznego. Zgodnie z tą regulacją wolno korzystaü z utworów na potrzeby parodii, pastiszu
45
Katarzyna BáeszyĔska
lub karykatury w zakresie uzasadnionym prawami tych gatunków twórczoĞci. Sáusznym wydaje siĊ, Īe ustawodawca w przepisach ustawy
umiejscowiá przepis, który mówi o karykaturze
czy satyrze jako gatunku twórczym47. Dotychczasowa nieprecyzyjna redakcja i umiejscowienie przepisów o satyrze i karykaturze w art. 41
prawa prasowego48 byáy niefortunne, gdyĪ odnosiáy siĊ do szeroko pojĊtej dziaáalnoĞci twórczej, co uzasadnia ich umiejscowienie w przepisach ustawy.
Do tej pory autorzy utworów satyrycznych
tworzyli swoje utwory, posáugując siĊ prawem
cytatu49 w ramach praw gatunku twórczego, co
nie zawsze byáo wystarczające i nie oddawaáo
cech charakterystycznych tego rodzaju twórczoĞci. Bardzo czĊsto w procesie powstania
utworu satyrycznego dochodzi przecieĪ nie tyle
do wykorzystana fragmentu dzieáa, lecz jego
umiejĊtnej, satyrycznej, pastiszowej przeróbki50. Wykorzystanie fotograÞi bĊdącej na przykáad wizerunkiem osoby w celu jej karykaturalnej czy satyrycznej przeróbki bĊdzie usprawiedliwione prawami gatunku twórczego. Do satyrycznej przeróbki zdjĊcia naleĪy zaliczyü takĪe
memy, czyli fotograÞe zawierające graÞkĊ lub
sáowa, bĊdące satyrycznym komentarzem do
zdjĊcia, bądĨ nadające mu satyryczny kontekst.
Są one rodzajem jego opracowania lub ingerencją w nienaruszalny substrat dzieáa.
Nową regulacją, która ma duĪy praktyczny
wymiar, jest art. 29 ze zn. 2 ustawy51 zezwa-
Por. wyr. SN z 5.03.1973 r., II CR 531/73, w którym powód zasadnie zarzucaá wypaczenie treĞci jego artykuáu przez opatrzenie go Ğmieszną ilustracją.
46
Zob. K. BáeszyĔska, Redakcja utworu w prasie drukowanej a ograniczenie praw autorskich, Warszawa
2011, s. 150.
47
Dotychczas przepisy o dziaáalnoĞci twórczej w zakresie satyry i karykatury byáy umiejscowione w art. 41
prawa prasowego, pozostawiając pod ochroną prawa satyrĊ i karykaturĊ.
48
Ustawa prawo prasowe z dnia 26 stycznia 1984 r. (Dz.U. Nr 5 poz. 24 ze zm.).
49
Por. L. Maáek, Cytat w Ğwietle prawa autorskiego, Warszawa 2011.
50
W orzeczeniu z dnia 3 wrzeĞnia 2014 r. w sprawie C-201/13 Trybunaá UE stwierdziá, Īe parodia oznacza
wypowiedĨ humorystyczną lub Īartobliwą stanowiącą wykorzystanie polegające na bezpoĞrednim nawiązaniu do
parodiowanego utworu, jednoczeĞnie wykazujące uchwytne róĪnice w porównaniu z tym utworem.
51
Ten przepis stanowi wdroĪenie do polskiego porządku prawnego art. 5 ust. 3 lit. i dyrektywy 2001/29/WE.
Status prawny utworu fotograÞcznego w Ğwietle ograniczeĔ praw autorskich
lający na korzystanie z utworu wáączonego
przypadkowo do innego materiaáu, o ile nie
ma on znaczenia dla tego materiaáu. Wáączenie
takiego utworu powinno mieü charakter incydentalny52, przypadkowy i nie moĪe mieü jakiegokolwiek znaczenia o charakterze twórczym.
Nie moĪe byü wynikiem zamysáu twórczego,
uzewnĊtrznieniem artystycznego efektu jaki
twórca chce osiągnąü. Przepis moĪe dotyczyü
równieĪ utworu fotograÞcznego, który na przykáad znajdzie siĊ w kadrze Þlmu fabularnego
jako ozdoba Ğciany pokoju w którym dzieje
siĊ scena lub jako billboard na ulicy, gdzie rozgrywa siĊ akcja. Taka regulacja wydaje siĊ byü
bardzo potrzebna, gdyĪ nader czĊsto w obrocie
mają miejsce bezzasadne Īądania osób autorsko
uprawnionych z tytuáu wykorzystania ich utworów w taki sposób. OczywiĞcie prawidáowe stosowanie tego przepisu ograniczającego wymaga
ustalenia, czy dany utwór, który przypadkowo
pojawiá siĊ w innym utworze, rzeczywiĞcie nie
ma znaczenia dla tego utworu. NaleĪy ustaliü,
czy jego wykorzystanie mogáoby byü zastąpione kaĪdym innym. W wiĊkszoĞci przypadków
odpowiedĨ na to pytanie pozostanie twierdząca.
OczywiĞcie ten przepis nie wyáącza koniecznoĞci stosowania innych regulacji prawnych związanych z wykorzystaniem dóbr czy przedmiotów jako tzw. product placement53..
Wnioski koĔcowe i aspekty
praktyczne korzystania z utworu
fotograÞcznego
Twórca, z mocy ustawy, z chwilą stworzenia
utworu ma zagwarantowane ustawowo wyáączne prawo do korzystania z dzieáa, rozporządza-
52
105
nia nim i wynagrodzenia za wszelkie formy jego
eksploatacji. W pewnych sytuacjach, spowodowanych celami spoáecznie nadrzĊdnymi, takimi jak prawo do informacji, edukacja, dostĊp
do dóbr kultury czy racjonalizm w stosowaniu
prawa, ustawodawca ogranicza prawa twórcy.
W tym celu wprowadza moĪliwoĞci ustawowe
korzystania z utworów bez zgody twórcy i bez
wynagradzania za ustawowo dozwolone moĪliwoĞci korzystania z dzieáa. Na gruncie obowiązującej ustawy zakres moĪliwoĞci korzystania
z utworów fotograÞcznych w zakresie dozwolonego uĪytku publicznego jest dyktowany nastĊpującymi celami:
• Cele informacyjne: tzw. prawo przedruku
fotograÞi reporterskiej – za wynagrodzeniem twórcy (art. 25 ustawy), przytaczanie
utworów (w tym fotograÞcznego) w sprawozdaniach o aktualnych wydarzeniach
(art. 26 ustawy).
• Cele edukacyjne: korzystanie z utworów
w celu zilustrowania w ramach nauczania
i wáasnych badaĔ (art. 27.1 ustawy), zamieszczanie utworów w podrĊcznikach,
wypisach i antologiach – za wynagrodzeniem twórcy.
• Cele: wyjaĞniania, polemiki, analizy krytycznej i naukowej, nauczania lub praw
gatunku twórczego – przytaczanie utworu
fotograÞcznego na zasadzie prawa cytatu.
• Cel: parodii, pastiszu lub karykatury – w zakresie uzasadnionym prawami gatunków
twórczoĞci.
• Cele niekomercyjne o charakterze spoáecznym: nieodpáatne uroczystoĞci organizowane przez wáadze publiczne, ceremonie reli-
S. von Lewinski, M. Walter, European copyright law (Commentary), p. 1053: „Incydentalny charakter jest
rozumiany jako brak znaczenia utworu dla materiaáu, do którego zostaá wáączony i brak celowego związku wáączonego utworu z materiaáem, w którym siĊ znalazá”.
53
Uregulowania prawne dotyczące lokowania produktu znajdują siĊ w ustawie z dnia 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji (Dz.U. z 2011 r. Nr 43 poz. 226 ze zm.). Zasady oznaczania przez nadawcĊ audycji, w których
zastosowano lokowanie produktu okreĞla z kolei rozporządzenie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji z dnia 30
czerwca 2011 r. w sprawie w sprawie szczegóáowych warunków lokowania produktów.
106
gijne, imprezy szkolne, akademickie – jeĞli
ich uczestnicy nie otrzymali wynagrodzenia
(art. 31 ustawy); korzystanie z utworów dla
celów bezpieczeĔstwa publicznego lub na
potrzeby postĊpowaĔ administracyjnych,
sądowych (art. 33 ze zn. 2 ustawy).
• Cel: dostĊpu do dóbr kultury: korzystanie
z utworów wystawionych na staáe na ogólnie dostĊpnych drogach, ulicach, placach lub
w ogrodach, tzw. „prawo panoramy” (art. 33
pkt 1 ustawy); w encyklopediach i atlasach
– opublikowane utwory fotograÞczne, o ile
nawiązanie porozumienia z twórcą napotyka trudne do przezwyciĊĪenia trudnoĞci,
z prawem do wynagrodzenia (art. 33 pkt 3
ustawy).
• Cel: reklamy, sprzedaĪy, odbudowy, remontu obiektu (art. 33 ze zn. 3 ustawy, art. 33 ze
zn. 5 ustawy).
Podejmując decyzjĊ o zasadnoĞci stosowania
ograniczeĔ praw autorskich w stosunku do
zdjĊcia, naleĪy zacząü od odpowiedzi na pytanie, czy dana fotograÞa stanowi utwór w rozumieniu przepisów ustawy. NastĊpnie ustaliü,
jak szeroki ma byü zakres udostĊpnienia utworu fotograÞcznego. ZawĊĪony krąg odbiorców
zawsze bĊdzie uzasadniaá uznanie korzystania
z dzieáa w zakresie dozwolonego uĪytku osobistego. Wprowadzenie utworu na przykáad na
strony otwartych portali internetowych z pewnoĞcią nie mieĞci siĊ w zakresie powyĪszego
przyzwolenia, jednak na podstawie nowego
brzmienia art. 29 ustawy moĪe byü dozwolone
na prawach cytatu, pod warunkiem wystąpienia przesáanek ustawowych54. Natomiast skierowanie utworu fotograÞcznego wyáącznie do
zamkniĊtego krĊgu odbiorców, na przykáad na
Facebooku, moĪna uznaü za dozwolone, z zastrzeĪeniem, Īe nie przekracza to nadmiernego
stopnia intensywnoĞci. NiezaleĪnie od tego, ten
54
Katarzyna BáeszyĔska
rodzaj wykorzystania dzieáa moĪe siĊ mieĞciü
w granicach cytatu.
Art. 29 ustawy, dotyczący dozwolonego
cytowania utworów fotograÞcznych, stanowi Ĩródáo przyzwolenia na takie korzystanie
z utworu. JeĞli bowiem utwór fotograÞczny
umieĞcimy na Facebooku w celu wyjaĞniania,
polemiki czy analizy krytycznej, to powstanie moĪnoĞü jego „zacytowania” na zasadach
przepisu ograniczającego. Umieszczenie utworu fotograÞcznego musi jednak odnosiü siĊ do
„zacytowania” go w innym utworze, a nie jedynie jednostkowego rozpowszechnienia samego
dzieáa. I w tym miejscu pojawia siĊ pytanie, czy
post zamieszczony na proÞlu uĪytkownika ma
cechy utworu? – a musi byü utworem, aby skorzystaü z tej normy JeĞli jest przejawem dziaáalnoĞci twórczej o indywidualnym charakterze,
to tym samym moĪna w nim zacytowaü utwór
fotograÞczny. Ograniczenie z art. 29 ustawy nie
ma okreĞlonego adresata (jakim jest np. przy
przedruku prasa), wiĊc moĪe skorzystaü z niego kaĪdy, kto cytując, robi to w celu analizy
krytycznej, komentarza, edukacji, wyjaĞniania
czy praw gatunku twórczego.
Na zdjĊciu mogą byü takĪe utrwalone inne
utwory i wówczas korzystanie z takich zdjĊü
wymaga analizy konkretnego przypadku. Ich
eksploatacja jest dozwolona na zasadzie „prawa
panoramy” (art. 33 ust. 1 ustawy), dozwolonych
utrwaleĔ i eksploatacji na zasadach sprawozdaĔ
o aktualnych wydarzeniach (art. 26 ustawy) oraz
cytowania „dzieáa plastycznego” (art. 29 ustawy) lub na prawach cytatu; w ramach promocji,
wystawy, towaru (art. 33 ze zn. 3 ustawy). Nie
ma przeszkód, aby dowolnie rozpowszechniaü,
eksponowaü towary na których jest utrwalony
utwór w formie zdjĊcia, na którego wykorzystanie zostaáa wczeĞniej zawarta umowa. Nie ma
takĪe przeszkód, aby dowolnie fotografowaü
Rozpowszechnianie utworów bez zgody twórcy, niemieszczących siĊ w zakresie ograniczeĔ ustawowych,
rodzi odpowiedzialnoĞü karną przewidzianą w art. 116 ustawy.
Status prawny utworu fotograÞcznego w Ğwietle ograniczeĔ praw autorskich
utwory znajdujące siĊ w przestrzeni publicznej,
w szczególnoĞci budowle, pomniki, aleje czy
ogrody i rozpowszechniaü takie dzieáa na zdjĊciach. Utrwalanie i rozpowszechnianie na fotograÞach innych utworów, takich jak koncerty,
spektakle jest dozwolone w ramach sprawozdaĔ z wydarzeĔ, jednak wyáącznie w granicach
celu przekazania informacji. NajczĊĞciej bĊdzie
to wiĊc informacja ze zdjĊciem o wydarzeniu,
na którym zaprezentowano utwory. Przyzwolenie na rozpowszechnianie dzieáa plastycznego,
takĪe w formie utrwalonej na zdjĊciu, jest aktualnie bardzo szerokie w ramach prawa cytatu.
Autorstwo dzieáa czyni autora uprawnionym w zakresie praw autorskich majątkowych
do utworu, nie zwalnia go jednak z koniecznoĞci uzyskania zgody na korzystanie z wizerunku (zgodnie z art. 81 ustawy). Bezprawne wykorzystanie moĪe byü podstawą do roszczeĔ
w związku z naruszeniem dóbr osobistych.
Dotyczy to kaĪdego sposobu rozpowszechniania, takĪe w internecie. W szczególnoĞci
wykorzystywanie zdjĊü prywatnych, czasem
z intymnych sfer Īycia, pozornie Ğmiesznych,
wymaga duĪej roztropnoĞci i koniecznoĞci
uzyskania zgody na ich wykorzystanie nawet
od bliskiego znajomego. ZdjĊcia subiektywnie
Ğmieszne czy zabawne dla rozpowszechniającego mogą przecieĪ godziü w sferĊ dóbr osobistych osoby przedstawionej na zdjĊciu i nie
mieszczą siĊ w granicach dozwolonej satyry
czy karykatury.
W odniesieniu do utworów fotograÞcznych
prawo karykatury, satyry i moĪliwoĞci wyko-
55
107
rzystywania utworów na jej potrzeby znajdzie
zastosowanie do memów55 masowo obecnych
w internecie. Są to fotograÞe zawierające element graÞczny lub sáowny bĊdący satyrycznym
komentarzem do zdjĊcia. W zaleĪnoĞci od rodzaju ingerencji w substrat zdjĊcia bĊdącego
utworem, są one rodzajem jego opracowania,
wchodząc w domenĊ praw zaleĪnych lub naruszając integralnoĞü dzieáa. Memy mają zawsze
satyryczny charakter i na trwale wpisaáy siĊ
w krajobraz internetowej twórczoĞci, stając siĊ
jej nowym gatunkiem. Na podstawie wprowadzonej regulacji z art. 29 ze zn. 1 ustawy moĪna
uznaü, Īe korzystanie z utworów fotograÞcznych w celu stworzenia utworu satyrycznego,
jakim jest mem, naleĪy uznaü za dopuszczalne.
NiezaleĪnie od przedstawionych rozwaĪaĔ
trzeba z caáą stanowczoĞcią podkreĞliü, Īe wykorzystywanie utworów fotograÞcznych jest
ograniczeniem praw autorskich i, jako ustawowy wyjątek od zasady wynagradzania twórcy i uzyskiwania zgody na korzystanie z jego
utworów, nie moĪe byü traktowany rozszerzająco. Wszelkie formy korzystania z takiego utworu w ramach wskazanych ograniczeĔ, wykraczając poza „normalne korzystanie” i godząc
w „sáuszne interesy twórcy”, stanowią przekroczenie granic dozwolonego uĪytku okreĞlonych
w art. 35 ustawy56. Poza tym moĪna korzystaü
z utworów w granicach dozwolonego uĪytku
pod warunkiem wskazania imienia i nazwiska
twórcy oraz podania Ĩródáa, z zachowaniem
prawa do wynagrodzenia, jeĞli ustawa o tym
stanowi (art. 34 ustawy).
Termin odnosi siĊ do dowolnej porcji informacji (frazes, koncepcja, graÞka, Þlm) rozprzestrzeniającej siĊ
pomiĊdzy powielającymi ją osobami za poĞrednictwem sieci spoáecznoĞciowych, komunikatorów czy forów internetowych, https://pl.wikipedia.org/wiki/Mem [dostĊp: 17.11.2015].
56
Patrz: A. Kopff [w:] S. Grzybowski, A. Kopff, J. Serda, Zagadnienia prawa autorskiego, Warszawa 1973,
s. 137; Art. 35 ustawy, który wyraĪa zasadĊ wyraĪoną w art. 9 ust. 2 tekstu paryskiego Konwencji berneĔskiej
z 9.09.1886 r. o ochronie dzieá literackich i artystycznych w brzmieniu Aktu paryskiego z 24.07.1967 r. (Dz.U.
z 1990 r. Nr 82 poz. 474 ) okreĞlanej jako test trójstopniowy (three step test).