docwybrane_zagadnienia - Szkoła Policji w Katowicach
download 
Reklamacja Transkrypt
wybrane_zagadnienia - Szkoła Policji w Katowicach
Szkoła Policji w Katowicach Zakład Służby Kryminalnej Wybrane zagadnienia prawa karnego procesowego Zasady procesowe Opracowanie: nadkom. mgr Piotr Górnik ŁA PO O C JI LI SZK Zakład Służby Kryminalnej Wydawnictwo Szkoły Policji w Katowicach 2007 2 3 SPIS TREŚCI Wstęp 5 Rozdział I Zagadnienia wstępne dotyczące zasad prawa karnego procesowego § 1. Znaczenie i pojęcie zasad procesu karnego 7 § 2. System zasad 9 Rozdział II Zasady ustrojowo-organizacyjne prawa karnego procesowego § 1. Zasada prawa do sądu 12 § 2. Zasada udziału czynnika społecznego w procesie karnym 13 § 3. Zasada niezawisłości sędziowskiej 15 § 4. Zasada kolegialności sędziowskiej 17 § 5. Zasada bezstronności 18 Rozdział III Zasady dynamiczne (ściśle procesowe) A. Zasady związane z wszczęciem procesu karnego § 1. Zasada oficjalności (ścigania z urzędu) 20 § 2. Zasada legalizmu 22 § 3. Zasada skargowości 25 B. Zasady dotyczące postępowania dowodowego § 1. Zasada prawdy 26 § 2. Zasada bezpośredniości 27 § 3. Zasada koncentracji materiału dowodowego 29 § 4. Zasada swobodnej oceny dowodów 30 C. Zasady dotyczące formy i sposobu prowadzenia procesu § 1. Zasada kontradyktoryjności 31 § 2. Zasada jawności 33 § 3. Zasada rzetelnego procesu 36 § 4. Zasada ustności 37 § 5. Zasada kontroli 38 D. Zasady dotyczące sytuacji prawnej oskarżonego w procesie § 1. Zasada domniemania niewinności oskarżonego 40 § 2. Zasada prawa do obrony oskarżonego 42 Wykaz ważniejszych skrótów 45 Bibliografia 47 4 5 WSTĘP W wielu dyscyplinach prawa, w tym również w prawie karnym procesowym, występuje konstrukcja zasad. Jak wiadomo proces karny mówi nam o przewidzianym przez prawo zachowaniu organów państwowych jak i pozostałych uczestników, które zmierza do wykrycia i ustalenia czynu przestępczego i jego sprawcy, wymierzenia mu kary albo zastosowania innego środka lub do uniewinnienia oskarżonego. Policjanci w trakcie wykonywania czynności procesowych muszą przestrzegać zasad obowiązujących w prawie karnym procesowym. W związku z tym poznanie przez nich zasad procesu, które określają wzorce danego przedmiotu unormowania, pozwoli na prawidłowy przebieg procesu karnego. W literaturze procesu karnego występuje znaczne zróżnicowanie co do liczby wyodrębnionych zasad. Dlatego też, opracowując skrypt oparłem się przede wszystkim na zasadach wyodrębnionych przez prof. zw. dra hab. Kazimierza Marszała, prof. zw. dra hab. Stanisława Stachowiaka i prof. dra hab. Kazimierza Zgryzka. W pracy korzystałem z literatury najnowszej jak również ze starszych opracowań przedstawicieli nauki prawnej w Polsce, a także z komentarzy, orzecznictwa sądów oraz glos autorytetów prawa karnego. Mam nadzieję, że opanowanie i zrozumienie zasad procesu karnego pozwoli policjantom na wykonywanie czynności w sposób pozwalający zapewnić prawidłowy przebieg procesu karnego. Pracę oparto o stan prawny na dzień 4 grudnia 2007 r. 6 7 ROZDZIAŁ I Zagadnienia wstępne dotyczące zasad prawa karnego procesowego § 1. Znaczenie i pojęcie zasad procesu karnego Prawo karne jest jedną z gałęzi systemu prawa obowiązującego w państwie. W całokształcie norm prawa karnego wyróżniamy prawo karne materialne, prawo karne procesowe i prawo karne wykonawcze. Prawo karne procesowe jest zespołem norm prawnych regulujących postępowanie w sprawach o przestępstwa. Dlatego też również w procesie karnym, jak i w innych dyscyplinach prawa, występuje konstrukcja zasad.1 Ma ona szczególne znaczenie w prawie procesowym i znajduje to uzasadnienie w historii. Najczęściej, w przeszłości, łączyły się one z różnego rodzaju postulatami, które były uważane za najistotniejsze, np. w okresie rewolucji francuskiej zasadą naczelną była zasada skargowości.2 Na ważność zasad wskazują walory naukowe ich konstrukcji, które uzasadniają rolę, jaką mają do spełnienia obecnie. Zasady pozwalają na uporządkowanie instytucji prawnych, jak również na porównywanie systemów procesowych. Ponadto usprawniają proces dydaktyczny porządkując i przedstawiając je w sposób skondensowany. Jednocześnie należy stwierdzić, że za konstruowaniem zasad przemawiają względy praktyczne, ponieważ pozwalają na formułowanie określonych dyrektyw interpretacyjnych, jak i umożliwiają zapełnienie luk konstrukcyjnych.3 Pojęcie zasady procesowej nie jest jednoznaczne i określa się jako naczelne zasady, podstawowe zasady, dominujące zasady, ogólnoprawne zasady itd. W procesie karnym spotykamy się z rozumieniem zasady w dwojakim znaczeniu, czyli zasady w sensie abstrakcyjnym i zasady w sensie konkretnym.4 Poprzez znaczenie zasady w sensie abstrakcyjnym rozumiemy je jako określone wzorce kierowane pod adresem ustawodawcy przez przedstawicieli nauki lub inne środki opiniotwórcze. Zasady te nie są związane z danym systemem prawa karnego procesowego i dlatego też nie można mówić o ich naruszeniu w praktyce ponieważ one nie obowiązują. Mają one jednak ważne znaczenie przy tworzeniu aktów prawnych z zakresu prawa karnego procesowego, gdyż wyznaczają 1 A. Marek, Prawo karne, wyd. VII, Warszawa 2006, s. 5-7. Por. K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, Proces karny, Katowice 2003, s. 41; R. Kmiecik, E. Skrętowicz, Proces karny. Cześć ogólna, wyd. V, Zakamycze 2006, s. 68. 3 Por. Tamże, s. 41-42. 4 Por. Tamże, s. 42-43. 2 8 kierunek działań prawodawczych, ponadto ukierunkowują proces interpretacji prawa, jak również wskazują kierunki stosowania prawa.5 Natomiast zasady w sensie konkretnym są to dyrektywy wynikające z określonego systemu prawa karnego procesowego i mają moc obowiązującą, a więc muszą być respektowane w toku stosowania prawa. Dlatego też organy procesowe lub inni uczestnicy procesu muszą stosować się do zasad w sensie konkretnym, ponieważ ich naruszenie wywołuje konkretne sankcje określone w przepisach prawa karnego procesowego. Zasady te wynikają z obowiązujących przepisów lub są wyinterpretowane z zespołu norm. Należy zauważyć, że w literaturze nie ma jednolitości w zakresie wskazania kryteriów pozwalających na wyróżnienie tych norm prawnych, które można zaliczyć do zasad prawa karnego procesowego. Dlatego też, w zależności od tego jakie autor uznaje wartości i ich hierarchię, takie zasady wyróżnia. Z tego powodu w literaturze spotkać się można z ich rozmaitością i różnorodnością. Zasady są rozumiane m.in. jako charakterystyczne cechy danego procesu, które odróżniają go od innej formacji społeczno-politycznej i gospodarczej, jako idee poglądów prawnych lub też jako normy systemu prawa, które posiadają charakter zasadniczy.6 Mając na uwadze rozumienie zasady jako normy posiadającej charakter zasadniczy możemy wyróżnić następujące kryterium: 1. kryterium hierarchicznej nadrzędności norm, zgodnie z którym charakter normy wynika z jej usytuowania w hierarchii i zasadniczy charakter mają normy konstytucyjne, 2. kryterium nadrzędności treściowej danej normy w stosunku do innych, czyli będzie to norma będąca uzasadnieniem dla całej grupy norm, 3. kryterium szczególnej roli spełnianej przez daną normę w ramach konstrukcji pewnej instytucji, 4. kryterium doniosłości społecznej danej normy.7 Możemy więc stwierdzić, że zasady prawa karnego procesowego stanowią wzorce ukształtowania określonego przedmiotu unormowania i mogą być one postulowane lub odtworzone. Wzorce postulowane są skierowane do ustawodawcy i nie mają odchyleń od reguły, natomiast wzorce odtworzone to sposób ukształtowania danej instytucji w systemie prawa karnego procesowego. 5 Por. Z. Salomonowicz, Wstęp do prawoznawstwa, Szczytno 2000, s. 137. Por. J. Nowacki, Z. Tobor, Wstęp do prawoznawstwa, Katowice 1996, s. 92-93. 7 Por. K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op.cit., s. 43-44. 6 9 Na podstawie powyższych kryteriów przez zasady należy rozumieć normy prawne wypowiadające idee będące wyrazem panujących poglądów ideologiczno- spolecznych, które na przestrzeni rozwoju historycznego prawa procesowego ulegały zmianom, stanowiąc podstawowe cechy (założenia), kształtujące dany model procesu karnego.8 Zasady prawne we współczesnym procesie karnym mają bardzo często alternatywne ujęcia stąd wyróżniamy zasady przeciwstawne, tzn. dana zasada dopuszcza istnienie wyjątków na rzecz zasady przeciwstawnej. Wyjątki te są dopuszczalne tylko w zakresie, w jakim je ustawa wyraźnie przewiduje, np. procedura karna jest oparta na zasadzie prawdy, jednakże niektóre przepisy ograniczają realizację tej zasady.9 Zasady dzielimy na skodyfikowane i na nieskodyfikowane. Pierwsze z nich to zasady, które są sformułowane w osobnych przepisach, natomiast drugie są wyinterpretowane z grupy przepisów. § 2. System zasad Zasady prawa karnego procesowego pozostają ze sobą we współzależności tworząc system zasad. Z uwagi na różne kryteria służące do wyróżniania zasad, ich system nie jest przedstawiany w sposób jednolity. W literaturze występuje znaczne zróżnicowanie co do ich liczby. Wynika to m.in. z ujmowania zasad w sposób syntetyczny lub analityczny. Gdy wszystkie składniki normy prawnej i jej następstwa skupiają się w jednej zasadzie mówimy o zasadzie ujmowanej w sposób syntetyczny, a gdy składniki normy i jej następstwa traktuje się jako samodzielne zasady mówimy o zasadzie ujmowanej w sposób analityczny. W pracy tej przyjęto kryterium ogólności, zgodnie z którym wyróżniamy naczelne zasady pierwszego stopnia i naczelne zasady drugiego stopnia. Dokonując kwalifikacji możemy je podzielić na zasady ogólnoprawne i zasady procesu karnego. Zasady ogólnoprawne to zasady odnoszące się do wszystkich dyscyplin prawniczych, np. zasada humanitaryzmu, natomiast zasady procesu karnego odnoszą się wyłącznie do tej gałęzi prawa. Zasady prawa karnego procesowego możemy podzielić na zasady ustrojowoorganizacyjne oraz zasady dynamiczne, czyli ściśle procesowe. W dalszej części pracy zostaną omówione zasady dotyczące prawa karnego procesowego. 8 9 Tamże, s. 45. Por. R. Kmiecik, E. Skrętowicz, Proces karny część ogólna, Zakamycze 2006, s. 70. 10 Zasady prawa karnego procesowego Zasady ogólnoprawne Zasady procesu karnego Zasady ustrojowo organizacyjne Zasady dynamiczne (ściśle procesowe) Rys. 1 – Podział zasad prawa karnego procesowego wg K. Marszała.10 Do zasad ustrojowo-organizacyjnych zaliczamy: Zasady ustrojowo organizacyjne Zasada prawa do sądu Zasada udziału czynnika społecznego w procesie karnym Zasada niezawisłości sędziowskiej Zasada kolegialności sądu Rys. 2 – Podział zasad ustrojowo-organizacyjnych wg K. Marszała.11 10 11 K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op.cit., s. 47. Tamże, s. 47. Zasada bezstronności 11 Zasady dynamiczne podzielono według kryterium funkcjonalności, wyróżniając następujące grupy: Zasady dynamiczne Zasady związane z wszczęciem procesu karnego Zasady dotyczące postępowania dowodowego Zasady dotyczące formy i sposobu prowadzenia postępowania Zasada oficjalności Zasada prawdy Zasada legalizmu Zasada bezpośredniości Zasada jawności Zasada skargowości Zasada koncentracji materiału dowodowego Zasada rzetelnego procesu Zasada swobodnej oceny dowodów Zasada ustności Zasada kontradyktoryjności Zasada kontroli Rys. 2 – Podział zasad ustrojowo-organizacyjnych wg K. Marszała.12 12 Tamże, s. 47. Zasady dotyczące sytuacji prawnej oskarżonego w procesie Zasada domniemania niewinności Zasada prawa do obrony 12 ROZDZIAŁ II Zasady ustrojowo-organizacyjne prawa karnego procesowego § 1. Zasada prawa do sądu Zasada prawa do sądu zaliczana jest do zasad ustrojowo-organizacyjnych prawa karnego procesowego i wynika z Konstytucji RP oraz prawa międzynarodowego. Oznacza prawo jednostki do dostępu do sądu, jak i rozpoznanie sprawy przez właściwy, niezależny i bezstronny sąd ustanowiony przez ustawę. Zasada ta dotyczy postępowania sądowego, a nie dotyczy postępowania przygotowawczego. Konstytucja RP zawiera przepisy w zakresie prawa do sądu. Zgodnie z art. 45 ust. 1 „Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd,” natomiast art. 77 ust. 2 mówi, że „Ustawa nie może nikomu zamykać drogi sądowej dochodzenia naruszonych wolności lub praw.” Zgodnie z art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności „Każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym albo o zasadności każdego oskarżenia w wytoczonej przeciwko niemu sprawie karnej.” Natomiast z art. 14 ust. 1 Międzynarodowego Paktu praw obywatelskich i politycznych wynika, że „Każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia sprawy przez właściwy, niezależny i bezstronny sąd, ustanowiony przez ustawę, przy orzekaniu co do zasadności oskarżenia przeciw niemu w sprawach karnych bądź co do jego praw i obowiązków w sprawach cywilnych”. Na podstawie wymienionych przepisów możemy stwierdzić, że do rozstrzygnięcia sprawy jednostki organ musi odpowiadać nw. kryteriom: - niezawisły, a więc niezależny zarówno od władzy wykonawczej jak i od stron postępowania. Niezależność od władzy wynika z art. 173 Konstytucji, który mówi, że „Sądy i Trybunały są władzą odrębną i niezależną od innych władz.” - bezstronny czyli nie może identyfikować się z interesami tylko jednej strony procesowej, - złożony z sędziów, którzy nie mogą być odwoływani przez organ nominujący w każdej chwili, 13 - muszą istnieć gwarancje praworządności postępowania, - sąd musi być ustanowiony przez ustawę. Zgodnie z art. 175 Konstytucji RP „Wymiar sprawiedliwości w Rzeczypospolitej Polskiej sprawują Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe. Sąd wyjątkowy lub tryb doraźny może być ustanowiony tylko na czas wojny.”13 § 2. Zasada udziału czynnika społecznego w procesie karnym Zasada udziału czynnika społecznego w procesie karnym zaliczana jest do zasad ustrojowo-organizacyjnych prawa karnego procesowego. Zgodnie z art. 182 Konstytucji RP „Udział obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości określa ustawa.”. Zasada ta ponadto jest skodyfikowana w art. 3 kpk, w myśl którego „W granicach określonych w ustawie postępowanie karne odbywa się z udziałem czynnika społecznego”. Zasada udziału czynnika społecznego w procesie karnym nakazuje rozstrzyganie indywidualnych spraw obywateli z udziałem przedstawicieli społeczeństwa. W procesie udział czynnika społecznego może występować w: - udziale w procesie podmiotów reprezentujących interes społeczny, - składzie organu wydającego rozstrzygnięcie, - dostępie obywateli do odbywanych publicznie rozpraw.14 Udział w procesie podmiotów reprezentujących interes społeczny jest realizowany poprzez instytucję przedstawiciela społecznego i mowa o nim w art. 90-91 kpk. Zadaniem przedstawiciela społecznego, zgodnie z art. 90§1 kpk, jest obrona interesu społecznego lub ważnego interesu indywidualnego, objętego zadaniami statutowymi organizacji społecznej, której jest przedstawicielem, w szczególności ochrony wolności i praw człowieka. Przedstawiciel społeczny może działać jedynie w postępowaniu sądowym, a więc nie może działać w postępowaniu przygotowawczym. Zgłaszany jest przez organizację społeczną, a sąd dopuszcza przedstawiciela społecznego, jeżeli leży to w interesie wymiaru sprawiedliwości. Po dopuszczeniu do udziału w procesie przedstawiciel społeczny może uczestniczyć w rozprawie, wypowiadać się i składać oświadczenia na piśmie. Inna forma udziału czynnika społecznego w procesie karnym realizowana jest przez uczestnictwo w składzie organu wydającego rozstrzygnięcie. Zgodnie z art. 4 u.s.p. „W sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości obywatele biorą udział przez uczestnictwo 13 14 Tamże, s. 49-50. Tamże, s. 52. 14 ławników w rozpoznawaniu spraw przed sądami w pierwszej instancji, chyba że ustawy stanowią inaczej.” Mając na uwadze to, że przy rozstrzyganiu spraw ławnicy mają równe prawa z sędziami, a więc stają się oni sędziami prawa i faktu, nie każdy może zostać ławnikiem. Może nim zostać, zgodnie z art.158 u.s.p., osoba która: - posiada obywatelstwo polskie i korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich, - jest nieskazitelnego charakteru, - ukończyła 30 lat, - jest zatrudniona lub zamieszkuje w miejscu kandydowania co najmniej od roku, - nie przekroczyła 70 lat, - jest zdolna, ze względu na stan zdrowia, do pełnienia obowiązków ławnika, - posiada co najmniej wykształcenie średnie. Poza spełnieniem powyższych warunków przepisy przewidują sytuacje, kiedy osoba nie może zostać ławnikiem. Nie mogą ławnikami zostać: - osoby zatrudnione w sądach powszechnych i innych sądach oraz w prokuraturze, - osoby wchodzące w skład organów, od których orzeczenia można żądać skierowania sprawy na drogę postępowania sądowego, - funkcjonariusze Policji oraz inne osoby zajmujące stanowiska związane ze ściganiem przestępstw i wykroczeń, - adwokaci i aplikanci adwokaccy, - radcy prawni i aplikanci radcowscy, - duchowni, - żołnierze w czynnej służbie wojskowej, - funkcjonariusze Służby Więziennej, - radni gminy, której rada dokonuje wyboru ławników. Ponadto, zgodnie z obowiązującymi przepisami, nie można być ławnikiem jednocześnie w więcej niż jednym sądzie. Ławników do sądów okręgowych oraz do sądów rejonowych wybierają rady gmin, których obszar jest objęty właściwością tych sądów - w głosowaniu tajnym. Kadencja ławników sądów okręgowych i rejonowych trwa cztery lata kalendarzowe następujące po roku, w którym dokonano wyborów, jednak mandat ławnika wybranego dodatkowo wygasa z upływem kadencji ogółu ławników. Kandydatów na ławników zgłaszają radom gmin prezesi sądów, stowarzyszenia, organizacje związkowe, organizacje pracodawców oraz inne organizacje zarejestrowane na podstawie przepisów prawa, z wyłączeniem partii 15 politycznych, oraz co najmniej dwudziestu pięciu obywateli mających czynne prawo wyborcze, zamieszkujących stale na danym terenie. Ławnicy biorą udział w składach sądu wraz z sędziami zawodowymi. Zgodnie z art. 28 kpk w sprawach o zbrodnie na rozprawie głównej sąd orzeka w składzie jednego sędziego i dwóch ławników. Jedynie ze względu na szczególną zawiłość sprawy sąd pierwszej instancji może postanowić o rozpoznaniu jej w składzie trzech sędziów. Natomiast w sprawach o przestępstwa, za które ustawa przewiduje karę dożywotniego pozbawienia wolności, sąd orzeka w składzie dwóch sędziów i trzech ławników. Ostatnią z form udziału czynnika społecznego w procesie karnym, jaką jest dostęp obywateli do odbywanych publicznie rozpraw, omówiono niżej w ramach zasady jawności. Należy stwierdzić, że udział czynnika społecznego w procesie karnym z jednej strony zwiększa demokratyzm postępowania, natomiast z drugiej strony może wyniknąć brak należytego przygotowania zawodowego u tych osób. § 3. Zasada niezawisłości sędziowskiej Zasada niezawisłości sędziowskiej jest jedną z zasad ustrojowo-organizacyjnych prawa karnego procesowego i unormowanie jej znajdziemy w Konstytucji RP. Zgodnie z art. 178 ust. 1 Konstytucji RP „sędziowie w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom”. Zasadę tę znajdziemy ponadto w art. 195 ust. 1 Konstytucji RP w odniesieniu do sędziów Trybunału Konstytucyjnego („Sędziowie Trybunału Konstytucyjnego w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji”), oraz w art. 199 ust. 3 Konstytucji RP w odniesieniu do sędziów Trybunału Stanu („Członkowie Trybunału Stanu w sprawowaniu funkcji sędziego Trybunału Stanu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom”). Należy zaznaczyć, że niezawisłość nie jest wyłącznym atrybutem sędziego. Przysługuje ona ponadto asesorom sądowym zgodnie z art. 135 § 2 u.s.p. („w zakresie orzekania asesorzy sądowi są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom”) i ławnikom zgodnie z art. 169 § 1 u.s.p. („w zakresie orzekania ławnicy są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom”). Zasada ta oznacza, że sędziowie w sprawowaniu swego urzędu orzekają na podstawie Konstytucji RP, ustaw oraz swojego wewnętrznego przekonania. Nikt nie może wpływać na sędziego w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości poza ustawodawcą. Mając powyższe na uwadze można stwierdzić, że sędziego nie wiążą instrukcje i wytyczne wydawane przez organy państwowe, natomiast stosuje przepisy wykonawcze, jeżeli są zgodne z ustawami. 16 Dzięki tej zasadzie sędziowie posiadają autonomię w sprawowaniu swej funkcji, a granice niezawisłości wytycza obowiązujące prawo oraz sumienie sędziego. Należy zaznaczyć, że zasadą tą objęte są czynności w zakresie jurysdykcji, natomiast nie są w zakresie administracji sądowej. Niezawisłość sędziowska oznacza: - zakaz wywierania jakiegokolwiek wpływu na sędziego co do kierunku rozpoznania sprawy lub treści orzeczeń, które ma wydać; - niezależność w rozstrzyganiu nasuwających się wątpliwości dotyczących zarówno faktycznego, jak i prawnego stanu sądzonej sprawy; - niezależność w wydawaniu wszelkich rozstrzygnięć w toku postępowania, jak i orzeczenia kończącego postępowanie; - brak odpowiedzialności karnej i dyscyplinarnej sędziego za orzeczenia wydane zgodnie z własnym sumieniem, w granicach swobodnej oceny dowodów i na podstawie przepisów ustawy.15 W sprawowaniu swej władzy sędziego nie wiążą rozstrzygnięcia innych sądów poza wyjątkami wynikającymi z przepisów prawnych. Zaliczamy do nich następujące uregulowania: - zgodnie z art. 8 kpk sąd karny samodzielnie rozstrzyga zagadnienia faktyczne i prawne i nie jest związany rozstrzygnięciem innego sądu lub organu, jednakże rozstrzygnięcia kształtujące prawo lub stosunek prawny są dla sądu wiążące; - zgodnie z art. 441 kpk w przypadku przekazania przez sąd odwoławczy zagadnienia do rozstrzygnięcia przez Sąd Najwyższy jego uchwała jest w danej sprawie wiążąca, - zgodnie z art. 442 kpk sąd, któremu przekazano sprawę do ponownego rozpoznania, orzeka w granicach, w jakich nastąpiło przekazanie. Ponadto zapatrywania prawne i wskazania sądu odwoławczego co do dalszego postępowania są wiążące dla sądu, któremu sprawę przekazano do ponownego rozpoznania; - zgodnie z art. 60 i 61 u.SN uchwały Sądu Najwyższego stanowiące zasadę prawną są wiążące dla sądu. W celu realizacji tej zasady przewidziane są przez prawo gwarancje niezawisłości sędziowskiej, wśród której wyróżniamy gwarancje ustrojowe i gwarancje procesowe. Do pierwszej grupy gwarancji zaliczamy: 15 Tamże, s. 55. 17 - odpowiedni poziom etyczno-moralny, a więc wymaganie od kandydatów na sędziego nieskazitelnego charakteru, - odpowiednie przygotowanie zawodowe, pozwalające na samodzielne prowadzenie procesu karnego i rozstrzyganie kwestii nasuwających się w toku postępowania, - stałość zawodu sędziowskiego, aby sędzia nie rozpoznawał spraw pod presją obawy o swoją przyszłość zawodową, - niepołączalność stanowiska sędziego z innym zawodem, aby nie można było wpływać na sędziego z tytułu drugiego zatrudnienia lub zawodu, - materialną niezależność sędziego, - immunitet sędziowski, zapewniający niepociąganie go do odpowiedzialności karnej bez zezwolenia właściwego sądu dyscyplinarnego oraz zapewniający odpowiedzialność za przewinienie służbowe i uchybienia godności urzędu sędziowskiego wyłącznie na drodze dyscyplinarnej, - samorządność sędziowską, aby o obsadzie sędziego i o awansowaniu oraz o piastowaniu funkcji decydowała społeczność sędziowska, biorąca pod uwagę przede wszystkim jego umiejętności zawodowe.16 Do drugiej grupy gwarancji niezawisłości sędziowskiej zaliczamy: - samodzielność jurysdykcyjną, - instytucję wyłączenia sędziego, - tajność narady i głosowania, - kolegialność orzekania, - jawność rozpraw.17 § 4. Zasada kolegialności sędziowskiej Zgodnie z zasadą kolegialności sędziowskiej rozstrzygnięcia powinny być wydawane kolegialnie. W procesie karnym spotykamy się z wyjątkami od tej zasady, kiedy to rozstrzygnięcia wydawane są przez jednoosobowy skład sądu. Kolegialność sędziowska odnosi się jedynie do sądów. Zasada kolegialności sędziowskiej została unormowana w kodeksie postępowania karnego. Zgodnie z art. 28 § 2-4 kpk w sprawach o zbrodnie sąd orzeka w składzie jednego sędziego i dwóch ławników, a gdy sprawa charakteryzuje się szczególną zawiłością sąd 16 17 Tamże, s. 56. R. Kmiecik, E. Skrętowicz, op. cit., s. 153. 18 pierwszej instancji może postanowić o rozpoznaniu jej w składzie trzech sędziów. W sprawach o przestępstwa, za które ustawa przewiduje karę dożywotniego pozbawienia wolności sąd orzeka w składzie dwóch sędziów i trzech ławników. Natomiast zgodnie z art. 29 kpk na rozprawie apelacyjnej i kasacyjnej sąd orzeka w składzie trzech sędziów poza apelacją lub kasacją od wyroku orzekającego karę dożywotniego pozbawienia wolności, kiedy to sąd rozpoznaje w składzie pięciu sędziów. Zasada kolegialności wyrażona jest również w art. 30 kpk, zgodnie z którym na posiedzeniu, sąd apelacyjny i Sąd Najwyższy orzeka w składzie trzech sędziów, a sąd odwoławczy na posiedzeniu orzeka w składzie trzech sędziów. Wyjątki od zasady umiejscowione są m.in. w: - art. 28 § 1 kpk - na rozprawie głównej sąd orzeka w składzie jednego sędziego i w takiej sytuacji ma prawa i obowiązki przewodniczącego, - art. 30 § 1 kpk- na posiedzeniu sąd rejonowy i sąd okręgowy orzeka jednoosobowo, - art. 476 § 1 kpk - w postępowaniu uproszczonym co do zasady sąd rozpoznaje sprawę jednoosobowo i wówczas ma on prawa i obowiązki przewodniczącego, - art. 517b § 11 kpk – w postępowaniu przyśpieszonym sąd rejonowy rozpoznaje sprawę jednoosobowo, a w postępowaniu odwoławczym prezes sądu okręgowego może zarządzić rozpoznanie sprawy jednoosobowo, jeżeli jest to uzasadnione szczególnymi okolicznościami. W takim przypadku sędzia ma prawa i obowiązki przewodniczącego. Kolegialność sądu pozwala na wszechstronniejsze rozpoznanie sprawy, mniejsze prawdopodobieństwo niedokładności lub błędów, zwiększa jego niezawisłość jak i autorytet. § 5. Zasada bezstronności Zasada bezstronności zaliczana jest do zasad ustrojowo-organizacyjnych prawa karnego procesowego i wynika z Konstytucji RP oraz prawa międzynarodowego. Zgodnie z art. 45 ust. 1 Konstytucji RP każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. Natomiast zgodnie z art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności każdy ma prawo do rozpatrzenia sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd. Obowiązek ten ponadto wynika z art. 14 ust. 1 Międzynarodowego Paktu praw obywatelskich i politycznych, zgodnie z którym każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia sprawy przez właściwy, niezależny i bezstronny sąd. 19 Zasada bezstronności oznacza obowiązek zachowania bezstronnego w stosunku do sprawy i uczestników procesu. Zasada ta dotyczy zarówno sędziów, jak i innych organów państwowych występujących w postępowaniu. Bezstronność wymiaru sprawiedliwości jest podstawowym warunkiem właściwego jego funkcjonowania. W procesie karnym gwarancją bezstronności jest instytucja wyłączenia sędziego. Ma ona zastosowanie wówczas, gdy sytuacja sędziego w danej, konkretnej sprawie utrudnia realizację omawianej zasady. Instytucja wyłączenia sędziego spełnia trzy zasadnicze funkcje: - zapewnia bezstronność orzekania, - utwierdza zaufanie społeczne do bezstronności sądu, - pozwala na eliminacje konfliktów w sumieniu sędziego.18 Kodeks postępowania karnego wyróżnia dwie formy wyłączenia sędziego: 1) z mocy prawa, gdy zaistnieje okoliczność określona w art. 40 kpk, tj. jeżeli: a) sprawa dotyczy tego sędziego bezpośrednio, b) jest małżonkiem strony lub pokrzywdzonego albo ich obrońcy, pełnomocnika lub przedstawiciela ustawowego albo pozostaje we wspólnym pożyciu z jedną z tych osób, c) jest krewnym lub powinowatym w linii prostej, a w linii bocznej aż do stopnia pomiędzy dziećmi rodzeństwa osób wymienionych w pkt ww. albo jest związany z jedną z tych osób węzłem przysposobienia, opieki lub kurateli, d) był świadkiem czynu, o który sprawa się toczy, albo w tej samej sprawie był przesłuchany w charakterze świadka lub występował jako biegły, e) brał udział w sprawie jako prokurator, obrońca, pełnomocnik, przedstawiciel ustawowy strony, albo prowadził postępowanie przygotowawcze, f) brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia lub wydał zaskarżone zarządzenie, g) brał udział w wydaniu orzeczenia, które zostało uchylone, h) brał udział w wydaniu orzeczenia, co do którego wniesiono sprzeciw, i) prowadził mediację, j) wydał orzeczenie objęte wnioskiem o wznowienie lub zaskarżone w trybie kasacji. Wymienione powody wyłączenia trwają mimo ustania uzasadniającego je małżeństwa, wspólnego pożycia, przysposobienia, opieki lub kurateli. 18 Tamże, s. 155. 20 2) wyłączenie na wniosek w przypadku zaistnienia okoliczności określonych w art. 41 kpk: Sędzia ulega wyłączeniu, jeżeli istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do jego bezstronności w danej sprawie. Wyłączenie sędziego następuje na żądanie sędziego, z urzędu albo na wniosek strony. Przepisy dotyczące wyłączenia sędziego, zgodnie z art. 44 kpk, dotyczą ławników. Ponadto okoliczności wyłączające sędziego z mocy prawa określone w pkt. a) - d), f) oraz i), a także wyłączające na wniosek, zgodnie z art. 47 kpk odnoszą się do prokuratora, innych osób prowadzących postępowanie przygotowawcze oraz innych oskarżycieli publicznych. Jednocześnie osoby te ulegają wyłączeniu, jeżeli brały udział w sprawie jako obrońca, pełnomocnik, przedstawiciel społeczny albo przedstawiciel ustawowy strony. Odniesienie do zasady bezstronności znajdujemy również w art. 4 kpk, zgodnie, z którym organy prowadzące postępowanie karne są obowiązane badać oraz uwzględniać okoliczności przemawiające zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego. ROZDZIAŁ III Zasady dynamiczne (ściśle procesowe) A. Zasady związane z wszczęciem procesu karnego § 1 Zasada oficjalności (ścigania z urzędu) Zasada oficjalności jest normą ogólną mającą na celu realizację interesu ogólnospołecznego. Zgodnie z nią wszczęcie, a następnie kontynuowanie postępowania karnego w sprawie o przestępstwo nie wymaga inicjatywy, jak również współdziałania ze strony pokrzywdzonego. Czynności te wykonywane są przez organy państwa niezależnie od woli lub zachowania się osoby pokrzywdzonej. Ściganie odbywa się nawet wbrew woli pokrzywdzonego.19 Organami państwowymi najczęściej wykonującymi czynności związane ze ściganiem przestępstw są prokurator lub Policja. Czynności te rozpoczynają się z własnej inicjatywy organów procesowych, jeżeli zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa, o czym mowa w art. 303 kpk20. Ponadto, zgodnie z art. 9 kpk, organy 19 20 Por. J. Grajewski, Przebieg procesu karnego, Warszawa 2005, s. 7. Por. K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op.cit., s. 60. 21 procesowe prowadzą postępowanie i dokonują czynności z urzędu, chyba że muszą być spełnione określone przez przepisy warunki. Organ procesowy w przypadku uzyskania informacji o przestępstwie ma obowiązek ścigania z urzędu i nie może uzależnić ścigania od złożenia zawiadomienia o przestępstwie przez pokrzywdzonego. Ściganie przestępstw w oparciu o zasadę oficjalności nazywamy również trybem publicznoskargowym. Zasada oficjalności ma pewne ograniczenia. Występują one wtedy, gdy ściganie przestępstw z urzędu jest uzależnione od spełnienia przewidzianego przepisami warunku. Możemy wyróżnić dwie grupy warunków: 1) zgodnie z art. 13 kpk wymóg uzyskania zezwolenia władzy tj. właściwego organu państwowego, jeżeli ściganie uzależnione jest od jego uzyskania, np. w przypadku gdy osoba, przeciwko której ma się toczyć postępowanie jest objęta immunitetem prokuratorskim, organem zezwalającym na ściganie jest sąd dyscyplinarny. 2) zgodnie z art. 12 kpk wymóg uzyskania od osoby uprawnionej wniosku o ściganie w sprawach o przestępstwa ścigane na wniosek. Jest to uprawnienie, w związku z czym osoba ma prawo wyboru, tj. możliwość złożenia wniosku lub nieskorzystanie z tej możliwości. W przypadku skorzystania z uprawnienia z chwilą złożenia wniosku ściganie toczy się z urzędu. Z chwilą złożenia wniosku pokrzywdzony nie ma możliwości prawnego oddziaływania na toczący się proces, chyba że prokurator lub sąd, w zależności od etapu postępowania, wyrazi zgodę na cofnięcie wniosku. Wśród przestępstw ściganych na wniosek wyróżniamy: a) przestępstwa bezwzględnie wnioskowe - ścigane, niezależnie od osoby sprawcy, zawsze na wniosek, b) przestępstwa względnie wnioskowe - w zasadniczym trybie ścigane są z urzędu, natomiast w stosunku do niektórych sprawców przestępstw na wniosek o ściganie. Innym ograniczeniem zasady oficjalności jest ściganie przestępstwa z oskarżenia prywatnego. Ten tryb ścigania charakteryzuje się tym, że w sprawach o niektóre przestępstwa ściganie następuje z inicjatywy osoby pokrzywdzonej poprzez wniesienie prywatnego aktu oskarżenia i popieranie go jako oskarżyciel prywatny. Organy ścigania w zasadzie nie ingerują w ściganie tego rodzaju przestępstw poza sytuacją określoną w art. 60 kpk, tj. w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego prokurator wszczyna postępowanie albo wstępuje do postępowania już wszczętego, jeżeli wymaga tego interes społeczny. Postępowanie toczy się wówczas z urzędu, a pokrzywdzony, który przedtem wniósł oskarżenie prywatne, korzysta z praw oskarżyciela posiłkowego. Również sędzia 22 rodzinny na podstawie art. 22 § 2 u.p.n. w sprawie o czyn ścigany z oskarżenia prywatnego wszczyna postępowanie, jeżeli tego wymaga interes społeczny albo wzgląd na wychowanie nieletniego lub ochronę pokrzywdzonego. Wśród ograniczeń tej zasady wyróżniamy również, zgodnie z art. 12 § 3 kpk, dopuszczalność cofnięcia wniosku o ściganie za zgodą prokuratora, a w postępowaniu sądowym za zgodą sądu do chwili rozpoczęcia przewodu sądowego z wyjątkiem spraw o przestępstwo zgwałcenia określone w art. 197 kk.21 § 2 Zasada legalizmu Zasada legalizmu łączy się z etapem postępowania przygotowawczego. Zasada ta została uregulowana w art. 10 kpk. Zgodnie z wymienionym przepisem organ powołany do ścigania przestępstw jest obowiązany do wszczęcia i przeprowadzenia postępowania przygotowawczego, a oskarżyciel publiczny także do wniesienia i popierania oskarżenia o czyn ścigany z urzędu. Ponadto za wyjątkiem wypadków określonych w ustawie lub w prawie międzynarodowym nikt nie może być zwolniony od odpowiedzialności za popełnione przestępstwo. Zgodnie z zasadą legalizmu sam uprawdopodobniony fakt popełnienia przestępstwa zobowiązuje właściwe organy do wszczęcia i przeprowadzenia postępowania. Obowiązek ten zachodzi wtedy, gdy ściganie z urzędu jest prawnie dopuszczalne i faktycznie zasadne.22 Wszczęcie, a następnie kontynuowanie postępowania karnego następuje niezależnie od tego, czy ściganie jest w danym wypadku celowe z punktu widzenia politycznego, ekonomicznego lub innego interesu państwa niemającego nic wspólnego z interesem wymiaru sprawiedliwości. Nawet w przypadku możliwości poniesienia przez państwo określonych szkód materialnych lub moralno-politycznych proces karny musi zostać wszczęty i przeprowadzony. 23 Przeciwieństwem wymienionej zasady jest obowiązująca w procesie w sprawach o wykroczenia zasada celowości, znana również jako zasada oportunizmu. Zgodnie z nią organy ścigania mają uprawnienie do ścigania sprawcy czynu, a więc w przypadkach celowościowo uzasadnionych mogą zrezygnować z jego ścigania. Obowiązujące przepisy procesu karnego opierają się na zasadzie legalizmu. Organy ścigania, w przypadku gdy istnieją faktyczne i prawne przesłanki uzasadniające wszczęcie 21 Por. R. Kmiecik, E. Skrętowicz, op. cit., s. 77. Por. J. Grajewski, op. cit., s. 7. 23 Por. R. Kmiecik, E. Skrętowicz, op. cit., s. 78. 22 23 a następnie kontynuowanie procesu, nie mogą zaniechać ścigania ze względów celowościowych. W przypadku bezzasadnej rezygnacji ze ścigania prokurator czy też funkcjonariusz Policji może ponieść odpowiedzialność prawną określoną w art. 231 kk za działanie na szkodę interesu społecznego lub prywatnego interesu pokrzywdzonej jednostki poprzez niedopełnienie obowiązku ustawowego. W kpk znajdują się przepisy, które zawierają procesowe gwarancje zasady legalizmu, do których zaliczamy art. 305 kpk i art. 307 kpk. Zgodnie z pierwszym z nich organ powołany do prowadzenia postępowania przygotowawczego niezwłocznie po otrzymaniu zawiadomienia o przestępstwie jest obowiązany wydać postanowienie o wszczęciu bądź o odmowie wszczęcia postępowania. Jeżeli zachodzi potrzeba, można zażądać uzupełnienia w wyznaczonym terminie danych zawartych w zawiadomieniu o przestępstwie lub dokonać sprawdzenia faktów w tym zakresie. W tym wypadku postanowienie o wszczęciu postępowania albo o odmowie wszczęcia należy wydać najpóźniej w terminie 30 dni od otrzymania zawiadomienia. Postanowienie o wszczęciu śledztwa wydaje prokurator, natomiast postanowienie o odmowie wszczęcia lub o umorzeniu śledztwa wydaje prokurator albo Policja. Gdy postanowienie wydaje Policja musi je zatwierdzić prokurator. O wszczęciu, odmowie wszczęcia albo o umorzeniu śledztwa zawiadamia się osobę lub instytucję państwową, samorządową lub społeczną, która złożyła zawiadomienie o przestępstwie, oraz ujawnionego pokrzywdzonego, a o umorzeniu także podejrzanego - z pouczeniem o przysługujących im uprawnieniach. Z omawianą zasadą łączy się obowiązek zawiadomienia o przestępstwie i możemy rozróżnić: - obowiązek prawny obywateli wynikający z art. 240 kk - zgodnie z nim każda osoba mająca wiarygodną wiadomość o karalnym przygotowaniu, usiłowaniu lub dokonaniu przestępstw określonych w art. 118, 127, 128, 130, 134, 140, 148, 163, 166 lub 252 kk ma obowiązek zawiadomienia o przestępstwie organ ścigania. W przypadku niewykonania tego obowiązku przewidziana jest odpowiedzialność karna takiej osoby; - społeczny obowiązek zawiadomienia o przestępstwie wynikający z art. 304 § 1 kpk – każdy dowiedziawszy się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu ma społeczny obowiązek zawiadomić o tym prokuratora lub Policję. Niewykonanie powyższego obowiązku nie rodzi jednak konsekwencji prawno-karnych, a podlega jedynie ocenie w sferze moralnej; - prawny obowiązek zawiadomienia o przestępstwie przez instytucje państwowe i samorządowe wynikający z art. 304 § 2 kpk - instytucje państwowe i samorządowe, 24 które w związku ze swą działalnością dowiedziały się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu, są obowiązane niezwłocznie zawiadomić o tym prokuratora lub Policję oraz przedsięwziąć niezbędne czynności do czasu przybycia organu powołanego do ścigania przestępstw lub do czasu wydania przez ten organ stosownego zarządzenia, aby nie dopuścić do zatarcia śladów i dowodów przestępstwa. Ponadto dla prawidłowej realizacji zasady legalizacji w postępowaniu przygotowawczym kontrolą objęto decyzje, które tamują sprawowanie przez sądy wymiaru sprawiedliwości m.in. możliwość zażalenia do sądu na postanowienie o umorzeniu postępowania lub na postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania.24 Od zasady legalizmu przepisy kpk przewidują wyjątki i zaliczamy do nich: - art. 11 § 1 kpk - postępowanie w sprawie o występek, zagrożony karą pozbawienia wolności do lat 5, można umorzyć, jeżeli orzeczenie wobec oskarżonego kary byłoby oczywiście niecelowe ze względu na rodzaj i wysokość kary prawomocnie orzeczonej za inne przestępstwo, a interes pokrzywdzonego temu się nie sprzeciwia; - art. 11 § 2 kpk – możliwość zawieszenia postępowania jeżeli kara za inne przestępstwo nie została prawomocnie orzeczona. Zawieszone postępowanie należy umorzyć albo podjąć przed upływem 3 miesięcy od uprawomocnienia się orzeczenia w sprawie o występek zagrożony karą pozbawienia wolności do lat 5; - art. 11 § 3 kpk – postępowanie umorzone na podstawie art. 11 § 1 kpk można wznowić w wypadku uchylenia lub istotnej zmiany treści prawomocnego wyroku, z powodu którego zostało ono umorzone; - art. 336 § 1 kpk - jeżeli spełnione są przesłanki uzasadniające warunkowe umorzenie postępowania, prokurator może zamiast aktu oskarżenia sporządzić i skierować do sądu wniosek o takie umorzenie;25 - art. 9 u.o.ś.k. – prokurator wydaje postanowienie o umorzeniu postępowania przeciwko podejrzanemu, któremu nadano status świadka koronnego, w ciągu 14 dni od dnia uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie przeciwko tym sprawcom, których udział w przestępstwie świadek koronny ujawnił oraz przeciwko którym zeznawał; - art. 21 § 2 u.p.n. – sędzia rodzinny nie wszczyna postępowania, a wszczęte umarza, jeżeli okoliczności sprawy nie dają podstawy do jego wszczęcia lub prowadzenia albo gdy 24 25 Por. K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op.cit., s. 66. Por. R. Kmiecik, E. Skrętowicz, op. cit., s. 81-82. 25 orzeczenie środków wychowawczych lub poprawczych jest niecelowe, w szczególności ze względu na orzeczone już środki w innej sprawie.26 § 3 Zasada skargowości Zasada skargowości występuje w postępowaniu sądowym i została skodyfikowana w art. 14 § 1 kpk. Zgodnie z nim wszczęcie postępowania sądowego następuje na żądanie uprawnionego oskarżyciela lub innego uprawnionego podmiotu. Żądanie uprawnionego podmiotu stanowi warunek wszczęcia i prowadzenia postępowania sądowego oraz rozstrzygania sprawy przez sąd. Jedną z kluczowych czynności jest skarga, którą w zależności od rodzaju postępowania możemy podzielić na: - zasadnicze - warunkujące integralne postępowanie zasadnicze, które inaugurują postępowanie sądowe. Zaliczyć możemy wszystkie formy aktu oskarżenia jak również czynności będące surogatem aktu oskarżenia; - etapowe – warunkujące odpowiedni etap postępowania sądowego tj. m.in. skarga apelacyjna, skarga kasacyjna; - incydentalne – inaugurujące odpowiednie postępowanie w związku z wydaniem incydentalnej decyzji, np. zażalenie w przedmiocie tymczasowego aresztowania.27 Skarga karna spełnia kilka funkcji gwarancyjnych, tj.: - funkcja inicjująca – wniesienie skargi jest czynnością inicjującą postępowanie sądowe poprzez same jej złożenie. W skardze oskarżyciel domaga się rozpoznania sprawy o przestępstwo przeciwko osobie. Jednocześnie umożliwia ona oskarżonemu podjęcie obrony; - funkcja informacyjna – na podstawie skargi oskarżony otrzymuje informacje o co jest oskarżony oraz na jakiej podstawie dowodowej oparte jest oskarżenie. W związku z tymi informacjami może on, zgodnie z art. 339 § 3 pkt 2 kpk, domagać się umorzenia postępowania karnego bez wyznaczania rozprawy głównej w przypadku oczywistej bezpodstawności faktycznej skargi; - funkcja ograniczenia ram wyrokowania (przedmiotowa) – skarga karna wyznacza ramy przedmiotowo-podmiotowe wyrokowania, a więc określa zakres rozpoznania 26 27 Por. K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op.cit., s. 67. Tamże, s. 69. 26 sprawy. Sąd może rozpoznawać sprawę tylko w stosunku do czynu opisanego w skardze i tylko w stosunku do oskarżonego. Sąd może zmienić jedynie kwalifikację prawną czynu po uprzedzeniu o tym oskarżonego, jednak nie może przypisać oskarżonemu w wyroku innego czynu niż czyn zarzucany w skardze. Wyjątkiem jest tzw. tryb wpadkowy i zgodnie z art. 398 § 1 kpk może nastąpić rozszerzenie przedmiotowe za zgodą oskarżonego, natomiast nie może on rozszerzyć postępowania pod względem podmiotowym 28. B. Zasady dotyczące postępowania dowodowego § 1 Zasada prawdy Zasada prawdy często jest nazywana zasadą prawdy materialnej i odnosi się wyłącznie do stanu faktycznego sprawy, natomiast nie odnosi się do stosowania przepisów prawnych. Jest ona adresowana do organów procesowych i została uregulowana w art. 2 § 2 kpk. Zgodnie z nim podstawę wszelkich rozstrzygnięć powinny stanowić prawdziwe ustalenia faktyczne, a więc wszystkie podejmowane i wydawane w postępowaniu decyzje winny opierać się na ustaleniach faktycznych zgodnych z rzeczywistym stanem rzeczy. Organ procesowy w trakcie prowadzenia procesu powinien zmierzać do poznania obiektywnego stanu lub zachowania poznając fakty i zależności między nimi. Są one obowiązane badać oraz uwzględniać okoliczności przemawiające zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego (podejrzanego). Zdarzają się sytuacje, że organ procesowy na podstawie materiału dowodowego, toku rozumowania oraz ustaleń faktycznych nie potrafi ustalić prawdziwości danego zdarzenia. W takim przypadku wysuwa się dyrektywę pomocniczą w postaci postulatu, aby oznaczone ustalenia faktyczne były udowodnione. Następuje to wówczas, gdy są spełnione jednocześnie następujące warunki: - warunek obiektywny, co oznacza obiektywną przekonywalność dowodów, aby przeprowadzone w sprawie dowody miały taką siłę obiektywną (dawały taki stopień prawdopodobieństwa), iż na ich podstawie każdy zwyczajnie myślący człowiek powinien nabrać przekonania o prawdziwości poczynionych ustaleń faktycznych; 28 Por. R. Kmiecik, E. Skrętowicz, op. cit. s. 86. 27 - warunek subiektywny – jako całkowite wewnętrzne przekonanie organu rozstrzygającego o prawdziwości ustalenia faktycznego, będącego podstawą tej decyzji.29 Organ procesowy wydając wyrok skazujący powinien opierać się na podstawie ustaleń w pełni przekonywalnych o winie oskarżonego, a uniewinniający gdy niewinność oskarżonego została udowodniona lub nie została udowodniona ani jego wina ani niewinność. W celu realizacji zasady prawdy organ procesowy ma obowiązek czynnego udziału w poszukiwaniu, wprowadzaniu i przeprowadzaniu dowodów zmierzających do wyjaśnienia wszystkich istotnych okoliczności sprawy niezależnie od zachowania stron. Obowiązek dowodzenia przez organy procesowe wynika z przepisów kpk, a wszystkie wątpliwości, których nie udało się wyjaśnić rozstrzyga się na korzyść oskarżonego (podejrzanego). Należy pamiętać, że realizacja tej zasady nie może następować za wszelką cenę, a więc nie jest możliwe dowodzenie za pomocą faktów uzyskanych z nielegalnych źródeł lub w sposób nielegalny. Przepisy prawa procesowego zawierają uregulowania utrudniające możliwość korzystania z niektórych źródeł dowodowych, np. zakazy dowodzenia. Zakazy obejmują te sytuacje, kiedy z mocy przepisów wyłączone zostaje dowodzenie oznaczonej tezy dowodowej albo dowodzenie za pomocą określonego dowodu ogólnie dopuszczalnego. Zakazy dowodzenia za pomocą określonego dowodu obowiązują tylko w zakresie, w jakim zostały wyraźnie ustanowione z mocy obowiązujących przepisów. Wśród zakazów można wyodrębnić dwie grupy, a mianowicie zakazy dowodzenia za pomocą określonego dowodu o charakterze bezwzględnym i względnym, np. zakaz przesłuchania w charakterze świadka duchownego, co do faktów, o których dowiedział się przy spowiedzi. § 2 Zasada bezpośredniości Zasada bezpośredniości jest zasadą umożliwiającą realizację zasady prawdy. Jest to norma ogólna, w myśl której sąd rozpoznający sprawę co do meritum podczas rozprawy głównej powinien: - przeprowadzić wszelkie dowody w sposób zapewniający bezpośredni kontakt sądu i stron ze źródłem dowodu; - ograniczać możliwość skorzystania ze źródeł dowodowych pochodnych wyłącznie do sytuacji, w których kontakt ze źródłem pierwotnym okaże się niemożliwy lub znacznie utrudniony.30 29 30 K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op.cit., s. 77. R. Kmiecik, E. Skrętowicz, op. cit. s. 111. 28 Omawiana zasada wyrażana jest poprzez różne dyrektywy: 1. sąd powinien opierać swoje ustalenia na dowodach przeprowadzanych na rozprawie. Pozwala to na aktywne uczestnictwo stron w postępowaniu dowodowym. Została ona skodyfikowana w art. 410 kpk, zgodnie z którym podstawę wyroku może stanowić tylko całokształt okoliczności ujawnionych w toku rozprawy głównej; 2. dowody powinny być przeprowadzone bezpośrednio przed sądem orzekającym w danej sprawie. Pozwala to sądowi na zgromadzenie wrażeń umożliwiających właściwą ocenę przeprowadzonych dowodów; 3. organ kierujący procesem powinien korzystać przede wszystkim z dowodów pierwotnych nie odrzucając dowodów pochodnych. Dowód pierwotny to środek dowodowy, którego nie oddzielają od faktu będącego przedmiotem dowodu żadne pośredniczące w przekazywaniu informacji dodatkowe źródła dowodowe, np. świadek który widział zdarzenie przestępne. Natomiast, gdy wystąpiły dodatkowe źródła dowodowe, to mamy do czynienia z dowodem wtórnym, np. świadek zeznający o zdarzeniu przestępnym, o którym dowiedział się od „naocznego” świadka a nie widział go naocznie. Przy dowodach pierwotnych istnieje mniejsze prawdopodobieństwo powstania zniekształceń niż przy dowodach pochodnych.31 Przepisy kpk przewidują wyjątki od zasady bezpośredniości. Do wyjątków możemy zaliczyć m.in.: - art. 391 kpk - jeżeli świadek bezpodstawnie odmawia zeznań, zeznaje odmiennie niż poprzednio albo oświadczy, że pewnych okoliczności nie pamięta, albo przebywa za granicą lub nie można mu było doręczyć wezwania, albo nie stawił się z powodu niedających się usunąć przeszkód lub prezes sądu zaniechał wezwania świadka na podstawie art. 333 § 2 kpk, a także wtedy, gdy świadek zmarł, wolno odczytywać w odpowiednim zakresie protokoły złożonych poprzednio przez niego zeznań w postępowaniu przygotowawczym lub przed sądem w tej lub innej sprawie albo w innym postępowaniu przewidzianym przez ustawę; - art. 389 kpk - jeżeli oskarżony odmawia wyjaśnień lub wyjaśnia odmiennie niż poprzednio albo oświadcza, że pewnych okoliczności nie pamięta, wolno na rozprawie odczytywać tylko w odpowiednim zakresie protokoły jego wyjaśnień złożonych poprzednio w charakterze oskarżonego w tej lub innej sprawie w postępowaniu 31 K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op.cit., s. 78-79. 29 przygotowawczym lub przed sądem albo w innym postępowaniu przewidzianym przez ustawę; - organ kontrolny dokonując weryfikacji zaskarżonej decyzji opiera się na materiałach znajdujących się w aktach sprawy i poza przypadkami wyjątkowymi nie przeprowadza dowodów bezpośrednio.32 § 3 Zasada koncentracji materiału dowodowego Zasada koncentracji materiału dowodowego nie należy do zasad skodyfikowanych. Odniesienie do niej możemy znaleźć w art. 297 § 1 pkt. 5 kpk, zgodnie z którym jednym z celów postępowania przygotowawczego jest zebranie, zabezpieczenie i utrwalenie dowodów dla sądu tak, aby rozstrzygnięcie sprawy nastąpiło na pierwszej rozprawie głównej. Ponadto przepisy wyrażające postulat szybkości postępowania oraz skupienia wszystkich czynności w możliwie najkrótszym czasie znajdują się w dziale I kpk wśród przepisów normujących inne zasady procesowe, np. przy instytucji zawieszenia postępowania. Zgodnie z omawianą zasadą proces powinien stanowić zwarty ciąg czynności bez zbędnej zwłoki, skupiający środki dowodowe wokół przedmiotu procesu. Organ procesowy powinien zakończyć postępowanie w terminie jak najkrótszym i orzekać na podstawie całego materiału dowodowego. Koncentracja materiału dowodowego jest osiągana za pomocą koncepcji dyskrecjonalnej sędziego tzn., że sąd może uwzględniać fakty i dowody, których strony mimo możliwości nie przytoczyły od razu.33 W ramach tej zasady obowiązuje ponadto od momentu rozpoczęcia rozprawy dyrektywa w postaci zasady ciągłości rozprawy. Sąd powinien skoncentrować wszystkie przewidziane przez kodeks czynności procesowe tak, aby bez zbędnej zwłoki na pierwszej rozprawie wydać wyrok co do przedmiotu procesu, o czym mowa w art. 366 kpk. Przepisy kpk, poza zawieszeniem postępowania karnego, tylko w niektórych przypadkach przewidują dopuszczalność naruszenia ciągłości toku procesowego karnego na etapie rozprawy głównej i są to wypadki ujawnienia się przyczyn uzasadniających m.in.: - odroczenie rozprawy (np. z powodu niestawiennictwa oskarżonego), - przerwę (do 35 dni) w rozprawie (dla wypoczynku lub dla sprowadzenia dowodu), - odroczenie wydania wyroku (do 7 dni), jeżeli sprawa jest zawiła lub z innych ważnych powodów.34 32 Tamże, s. 79. Tamże, s. 80. 34 Por. R. Kmiecik, E. Skrętowicz, op. cit., s. 129. 33 30 Ponadto przepisy wprowadzające postępowanie przyśpieszone pozwalają na jednorazową przerwę w rozprawie trwającą nie dłużej niż 14 dni. Innym z wymogów w zakresie ciągłości rozprawy jest niezmienność składu sądzącego do chwili wydania orzeczenia. Prezes sądu może wyznaczyć sędziego dodatkowego do rozprawy, jeżeli istnieje prawdopodobieństwo, że będzie ona trwać przez dłuższy czas. W razie potrzeby można wyznaczyć dwóch sędziów dodatkowych i wówczas wskazana jest kolejność, w której będą oni wstępować do udziału w naradzie i głosowaniu. Sędzia dodatkowy bierze udział w naradzie i głosowaniu, jeżeli jeden z sędziów nie może uczestniczyć w składzie sądu. § 4 Zasada swobodnej oceny dowodów Zasada swobodnej oceny dowodów jest zasadą skodyfikowaną. Kierowana jest ona do każdego organu prowadzącego postępowanie i została uregulowana w art. 7 kpk. Według wskazanego przepisu organy postępowania kształtują swe przekonanie na podstawie wszystkich przeprowadzonych dowodów, ocenianych swobodnie z uwzględnieniem zasad prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego. Swobodnej ocenie nie mogą być poddane dowody uzyskane w sposób niedopuszczalny jak również przeprowadzone z naruszeniem gwarancji praw oskarżonego (podejrzanego). Zasada nie dotyczy oceny prawnej, ale wyłącznie przekonywalności dowodu jako argumentu uzasadniającego tezę dowodową. Przy swobodnej ocenie dowodów można mówić o ocenie apriorycznej i aposteriorycznej. Ocena aprioryczna to wstępna ocena dowodu dokonywana przez organ kierujący procesem m.in. pod względem prawnej jego dopuszczalności, natomiast aposterioryczna to ocena dowodów już przeprowadzonych. Pozytywna ocena przydatności dowodu warunkuje przeprowadzenie go na rozprawie, ale nie ma wpływu na ocenę aposterioryczną. O ocenie ostatecznej dowodu decyduje sąd i na podstawie art. 170 § 4 kpk, nawet oddalenie wniosku dowodowego nie stanowi przeszkody dla ponownej oceny i uznania go z przydatny nawet gdy nie ujawniły się nowe okoliczności. Przy stosowaniu zasady swobodnej oceny dowodów organ procesowy jest związany trzema czynnikami tj. przeprowadzonymi dowodami ocenianymi swobodnie, wskazaniami wiedzy i doświadczenia życiowego oraz zasadami prawidłowego rozumowania. Ocena dowodów następuje poprzez zespół operacji logicznych, tj. wnioskowanie, dowodzenie, 31 sprawdzenie i tłumaczenie, w wyniku których sąd selekcjonuje dowody z punktu widzenia ich autentyczności i wiarygodności po to, aby dokonać ustaleń faktycznych.35 Wydając wyrok sąd musi pamiętać, że jego podstawę może stanowić tylko całokształt okoliczności ujawnionych w toku rozprawy głównej. Dlatego przedmiotem oceny mogą być objęte wyłącznie dowody ujawnione na rozprawie, a więc nie mogą być objęte dowody nie przeprowadzone na niej. Jednocześnie przedmiotem oceny powinny być wszystkie dowody ujawnione na rozprawie. Dokonana przez organ ocena dowodów wykazywana jest w uzasadnieniu orzeczenia, w którym wskazane są, jakie fakty sąd uznał za udowodnione lub nie udowodnione, na jakich w tej mierze oparł się dowodach i dlaczego nie uznał dowodów przeciwnych (art. 424 § 1 pkt 1 kpk). Na podstawie powyższego można stwierdzić, że sąd może jednym środkom dowodowym dać wiarę a innym nie, jednakże ma obowiązek należycie, logicznie i przekonywująco uzasadnić wybór. Orzecznictwo Sądu Najwyższego wskazuje, że sąd odwoławczy, przekazując sprawę do ponownego rozpoznania, nie jest uprawniony do sugerowania sądowi rozpoznającemu ponownie sprawę oceny dowodów.36 C. Zasady dotyczące formy i sposobu prowadzenia procesu § 1 Zasada kontradyktoryjności Zasada kontradyktoryjności stanowi normę ogólną, zgodnie z którą postępowanie powinno przebiegać tak, aby zapewnić stronom pozostającym w sporze równouprawnienie, a więc pełną możliwość swobodnego przedstawienia sądowi przeciwstawnych racji oraz argumentów dowodowych i prawnych dotyczących spornych kwestii. Omawiana zasada zakłada istnienie trójpodmiotowego procesu, do którego zaliczamy: - stronę czynną (oskarżyciel, powód), - stronę bierną (oskarżony), - bezstronny sąd, który rozstrzyga spór. Wśród uprawnień stron w postępowaniu można wyróżnić: - uczestniczenie w czynnościach postępowania. Jest ono ściśle związane z zasadą jawności omówioną w dalszej części; - uprawnienie do zadawania pytań i składania oświadczeń. Strony uczestnicząc w czynnościach dowodowych mogą zachowywać się czynnie, a więc zadawać pytania 35 36 Tamże, s. 105. K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op.cit., s. 84. 32 osobowym źródłom dowodowym jak i składać odpowiednie oświadczenie po przeprowadzeniu dowodu; - uprawnienie do składania wniosków, w tym dowodowych, które są rozstrzygane przez organ prowadzący proces; - strony są uprawnione do korzystania z pomocy osoby mającej odpowiednie przygotowanie zawodowe do występowania przed sądem. Zgodnie z przepisami kpk oskarżony (podejrzany) ma prawo mieć obrońcę, natomiast pokrzywdzony, oskarżyciel posiłkowy, oskarżyciel prywatny, powód cywilny i osoba niebędąca stroną może korzystać z pomocy pełnomocnika; - strony mają uprawnienie do zaskarżania zapadłych decyzji procesowych.37 Przeciwieństwem zasady kontradyktoryjności jest zasada śledcza, która zakłada skupienie w ręku sądu wszystkich funkcji procesowych i wyklucza konieczność istnienia stron procesowych. W postępowaniu przygotowawczym możemy zauważyć przewagę zasady śledczej nad kontradyktoryjności. W szczególności występuje to w postępowaniu w sprawach o przestępstwo ścigane z urzędu. Pokrzywdzony nie ma żadnego wpływu na wszczęcie i przebieg postępowania, ponieważ proces toczy się z urzędu. Ponadto w postępowaniu przygotowawczym podejrzany ma ograniczone możliwości prowadzenia sporów ze swym przeciwnikiem procesowym, jakim jest prokurator. Prokurator prowadzi postępowanie według założeń procesu inkwizycyjnego. Przepisy kpk zapewniają podejrzanemu m.in. uczestnictwo w niepowtarzalnych czynnościach, jak również prawo do składania wniosków dowodowych, zaskarżania decyzji oraz innych czynności naruszających jego prawa. Niemniej jednak w tym stadium procesu podejrzany może podejmować obronę w warunkach kontradyktoryjności mając za przeciwników procesowych pokrzywdzonego, jego pełnomocnika oraz organy procesowe.38 Jedną z form realizacji omawianej zasady jest również porozumienie stron, które może mieć miejsce w postępowaniu przygotowawczym jak również w postępowaniu sądowym. Do tego celu służy postępowanie mediacyjne (art. 23a kpk), możliwość wydania wyroku na posiedzeniu bez potrzeby prowadzenia rozprawy (art. 335 kpk), jak i możliwość złożenia wniosku oskarżonego o skazanie go bez potrzeby dalszego prowadzenia sprawy (art. 387 kpk). 37 38 Tamże, s. 86. Por. R. Kmiecik, E. Skrętowicz, op. cit., s. 94-96. 33 § 2 Zasada jawności Unormowanie zasady jawności znajdziemy w Konstytucji RP jak i w ratyfikowanych umowach międzynarodowych. Zgodnie z art. 45 Konstytucji RP „Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez uzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd”. Natomiast z art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności wynika, że „Każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym albo o zasadności każdego oskarżenia w wytoczonej przeciwko niemu sprawie karnej.” Natomiast art. 14 ust. 1 Międzynarodowego Paktu praw obywatelskich i politycznych mówi o tym, że „Każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia sprawy przez właściwy, niezależny i bezstronny sąd, ustanowiony przez ustawę, przy orzekaniu co do zasadności oskarżenia przeciw niemu w sprawach karnych bądź co do jego praw i obowiązków w sprawach cywilnych”. Omawianą zasadę możemy rozpatrywać w następujących aspektach jawności: 1. zewnętrznej, zwanej również jako zasady publiczności – sprawa powinna być rozpoznawana na rozprawie sądowej w sposób publiczny tj. dostępny dla publiczności. Spełnia ona m.in. funkcję wychowawczego oddziaływania wymiaru sprawiedliwości na społeczeństwo, funkcję kontroli społecznej nad działalnością organów wymiaru sprawiedliwości. Jednocześnie wpływa na: - podniesienie poziomu pracy organów procesowych, zmuszając je do ścisłego przestrzegania form procesowych i zachowania obiektywizmu, - podniesienie poziomu wystąpień uczestników procesu, - zapobieganie naciskom, jakie mogą być wywierane na uczestników procesu, - wzrost zaufania społeczeństwa do organów wymiaru sprawiedliwości i ich autorytetu, - podniesienie poziomu świadomości i kultury prawnej społeczeństwa.39 Jawność rozprawy nie oznacza, że każdy może być obecny na rozprawie. Oprócz osób biorących udział w postępowaniu mogą być obecne tylko osoby pełnoletnie, nie uzbrojone. Jednakże przewodniczący może zezwolić na obecność na rozprawie małoletnim oraz osobom obowiązanym do noszenia broni. Nie mogą być jednak obecne na rozprawie osoby znajdujące 39 J. Grajewski, op. cit., s. 161. 34 się w stanie nie licującym z powagą sądu. Ponadto sąd może zezwolić przedstawicielom radia, telewizji, filmu i prasy na dokonywanie za pomocą aparatury utrwaleń obrazu i dźwięku z przebiegu rozprawy, gdy uzasadniony interes społeczny za tym przemawia, dokonywanie tych czynności nie będzie utrudniać prowadzenia rozprawy, a ważny interes uczestnika postępowania temu się nie sprzeciwia. Konstytucja oraz przepisy kpk przewidują wyjątki od zasady jawności. Zakres dopuszczalnych ograniczeń został określony w art. 45 § 2 Konstytucji RP i może nastąpić ze względu na moralność, bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny oraz ze względu na ochronę życia prywatnego stron lub inny ważny interes prywatny. Jednakże wyrok ogłaszany jest publicznie. Natomiast przepisy dotyczące procesu karnego przewidują następujące wyłączenia omawianej zasady: a) obligatoryjnie tajność całej rozprawy przewiduje się: - zgodnie z art. 359 pkt 1 kpk - w wypadku wniosku prokuratora o umorzenie postępowania z powodu niepoczytalności sprawcy i zastosowanie środka zabezpieczającego, - zgodnie z art. 359 pkt 2 kpk – w sprawie o pomówienie lub znieważenie, chyba że pokrzywdzony złoży wniosek aby rozprawa odbyła się jawnie, - art. 53 § 1 u.p.n. – w postępowaniu poprawczym, chyba że jawność rozprawy jest uzasadniona ze względów wychowawczych, b) obligatoryjnie sąd wyłącza jawność całej lub części rozprawy jeżeli: - zgodnie z art. art. 360 §1 kpk, mogłaby wywołać zakłócenie spokoju publicznego, obrażać dobre obyczaje, ujawnić okoliczności, które ze względu na ważny interes państwa powinny być zachowane w tajemnicy lub naruszyć ważny interes prywatny, - zgodnie z art. art. 360 §2 kpk, gdy osoba składająca wniosek o ściganie tego zażąda, - zgodnie z art. 393 § 4 kpk w razie odczytywania zeznań świadka incognito; c) fakultatywność wyłączenia jawności całej lub części rozprawy zachodzi: - zgodnie z art. 360 § 3 kpk, jeżeli choć jeden z oskarżonych jest nieletni lub na czas przesłuchania świadka, który nie ukończył 15 lat, - zgodnie z art. 13 u.o.ś.k., jeżeli świadek koronny złożył wniosek o wyłączenie jawności rozprawy na czas jego przesłuchania, - w związku z przesłuchaniem w charakterze świadka lub biegłego osoby zwolnionej przez organ przełożony z obowiązku zachowania tajemnicy służbowej (art. 179 § 1 kpk w zw. z art. 181 §1 kpk) lub zwolnionej przez sąd od obowiązku zachowania tajemnicy służbowej lub tajemnicy związanej z wykonywaniem zawodu lub funkcji (art. 180 § 1 kpk w zw. z art. 181 §1 kpk), 35 - zgodnie z art. 183 § 2 kpk na żądanie świadka, jeżeli treść jego zeznań mogłaby narazić na hańbę jego lub osobę dla niego najbliższą, - zgodnie z art. 226 k.p.k w razie potrzeby ujawnienia dokumentów zawierających tajemnicę państwową, służbową lub zawodową.40 Ponadto narada sądu jest zawsze tajnym etapem procesu, jak również zasada jawności zewnętrznej nie ma zastosowania w postępowaniu przygotowawczym. 2. wewnętrznej – oznacza jawność wobec stron czyli prawo do informacji o treści podejmowanych czynności procesowych oraz prawo do udziału w czynnościach podejmowanych w toku postępowania karnego. W porównaniu z jawnością zewnętrzną jest ona szersza, ponieważ zgodnie z art. 390 § 1 kpk oskarżony ma prawo być obecny przy wszystkich czynnościach postępowania dowodowego. Tym samym jawność wewnętrzna nie może być wyłączona podczas rozprawy w przypadkach, w jakich następuje wyłączenie jawności zewnętrznej. Zgodnie z przepisami kpk oskarżony wyjątkowo: - może być wydalony z sali rozpraw, jeżeli oskarżony pomimo upomnienia go przez przewodniczącego zachowuje się nadal w sposób zakłócający porządek rozprawy lub godzący w powagę sądu (art. 375 § 1 kpk), - opuszcza salę sądową na czas przesłuchania danej osoby, gdy należy się obawiać, że obecność oskarżonego mogłaby oddziaływać krępująco na wyjaśnienia współoskarżonego albo na zeznania świadka lub biegłego (art. 390 § 2 kpk).41 Natomiast w postępowaniu przygotowawczym jawność wewnętrzna jest ograniczona i to względem podejrzanego jak i pokrzywdzonego. Do przejawów jawności w postępowaniu przygotowawczym możemy m.in. zaliczyć: - zgodnie z art. 315 § 2 k.p.k, prawo do uczestnictwa w czynnościach śledczych i dochodzeniowych przeprowadzanych z ich inicjatywy, chyba że sprowadzenie podejrzanego pozbawionego wolności spowodowałoby poważne trudności, - zgodnie z art. 316 § 1 kpk, możliwość udziału w czynnościach, jeżeli czynności śledztwa lub dochodzenia nie będzie można powtórzyć na rozprawie i nie występuje obawa utraty lub zniekształcenia dowodu w skutek zwłoki, - zgodnie z art. 317 kpk, strony, a obrońcę lub pełnomocnika, gdy są już w sprawie ustanowieni, należy także na żądanie dopuścić do udziału w innych czynnościach 40 Tamże, s. 165 oraz M. Czajka, A. Światłowski, Prawo w diagramach. Kodeks Postępowania karnego, Bielsko-Biała 2005, s. 133-134. 41 K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op.cit., s. 90-91. 36 śledztwa. W szczególnie uzasadnionym wypadku prokurator może postanowieniem odmówić dopuszczenia do udziału w czynności ze względu na ważny interes śledztwa albo odmówić sprowadzenia oskarżonego pozbawionego wolności, gdy spowodowałoby to poważne trudności, - zgodnie z art. 318 kpk, gdy dopuszczono dowód z opinii biegłych albo instytucji naukowej lub specjalistycznej, podejrzanemu i jego obrońcy oraz pokrzywdzonemu i jego pełnomocnikowi doręcza się postanowienie o dopuszczeniu tego dowodu i zezwala na wzięcie udziału w przesłuchaniu biegłych oraz na zapoznanie się z opinią, jeżeli złożona została na piśmie. Podejrzanego pozbawionego wolności nie sprowadza się, gdy spowodowałoby to poważne trudności. § 3 Zasada rzetelnego procesu Zasada rzetelnego procesu, określana również jako zasada lojalności, uregulowana jest w art. 45 Konstytucji RP jak również wynika z art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności oraz art. 14 ust. 1 Międzynarodowego Paktu praw obywatelskich i politycznych, które omówiono w ramach omawiania zasady jawności. Pojęcie rzetelnego procesu obejmuje m.in. takie cechy procedury jak niezawisłość i bezstronność sądu, publiczność rozprawy sądowej, prawo do informacji o rodzaju i przyczynie oskarżenia, gwarancję nieprzymuszenia do składania wyjaśnień przeciwko sobie lub do przyznania się do winy.42 Zasada ta osłabia w pewnym stopniu negatywne konsekwencje nieznajomości prawa przez uczestników postępowania. Zasada rzetelności procesu oznacza konieczność: - zachowania równości stron co zostało omówione w ramach zasady kontradyktoryjności, - zapewnienia oskarżonemu prawa do obrony oraz posiadania tłumacza, jeśli oskarżony nie zna języka, w którym odbywa się rozprawa. Prawo oskarżonego do obrony omówiono w ramach zasady prawa do obrony, - zachowania lojalności organów procesowych wobec uczestników postępowania karnego, w tym także wobec oskarżonego, - 42 43 rozstrzygnięcia sprawy w rozsądnym terminie.43 Por. R. Kmiecik, E. Skrętowicz, op. cit. s. 135. K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op.cit., s. 94. 37 Zachowanie lojalności organów procesowych wobec uczestników postępowania karnego to zakaz wprowadzania w błąd w jakikolwiek sposób uczestników procesu. Z drugiej strony to obowiązek udzielania informacji nie tylko w przypadkach wyraźnie wskazanych przez przepisy, ale także w przypadku, gdy to może mieć znaczenie procesowe dla uczestników procesu, a z którego znaczenia nie zdają sobie sprawy. Wynika to z art. 16 kpk, zgodnie z którym, jeżeli organ prowadzący postępowanie jest obowiązany pouczyć uczestników postępowania o ciążących obowiązkach i o przysługujących im uprawnieniach, brak takiego pouczenia lub mylne pouczenie nie może wywoływać ujemnych skutków procesowych dla uczestnika postępowania lub innej osoby, której to dotyczy. Ponadto organ prowadzący postępowanie powinien w miarę potrzeby udzielać uczestnikom postępowania informacji o ciążących obowiązkach i o przysługujących im uprawnieniach także w wypadkach, gdy ustawa wyraźnie takiego obowiązku nie stanowi. W razie braku takiego pouczenia, gdy w świetle okoliczności sprawy było ono nieodzowne, albo mylnego pouczenia, nie może wywołać ujemnych skutków procesowych dla uczestnika postępowania lub innej osoby, której to dotyczy. Omawiana zasada oznacza również konieczność rozstrzygnięcia sprawy w rozsądnym terminie, czyli aby proces nie był przewlekany i stwarzał dla oskarżonego możliwości zrehabilitowania się. W literaturze często jest określana jako zasada szybkości postępowania. Kodeks postępowania karnego przewiduje liczne instytucje procesowe przeciwdziałające nieuzasadnionej przewlekłości postępowania, a należy do nich zwłaszcza instytucja terminów procesowych. Pomocnym w tym są również instytucje procesowe upraszczające formy i tryb postępowania karnego, np. postępowanie karne szczególne. Oczywiście sąd nie powinien stosować fakultatywnych uproszczeń w zakresie postępowania dowodowego w przypadku gdyby mogłyby być zagrożone prawa oskarżonego. 44 § 4 Zasada ustności Zasada ustności jest zasadą skodyfikowaną w art. 365 kpk, w myśl którego rozprawa odbywa się ustnie, a więc czynności procesowe muszą mieć formę ustnej wypowiedzi procesowych osób uczestniczących w postępowaniu. Realizowana jest ona przez cały przebieg postępowania dowodowego (rozprawy głównej, apelacyjnej lub kasacyjnej). 44 Por. R. Kmiecik, E. Skrętowicz, op. cit. s. 143-144. 38 Omawiana zasada jest jedną z gwarancji jawności, rozumianej jako warunek uznania faktu lub dowodu za podstawę faktyczną rozstrzygnięcia.45 Z uwagi na to, że czynności ustne wymagają utrwalenia, zastosowanie ma postulat pisemności czynności procesowych. Utrwalenie ma znaczenie w sytuacji, gdy chodzi o precyzję myśli i utrwalenia wypowiedzi, co pozwala na ich kontrolę w każdym czasie, nawet po jego dłuższym upływie.46 Jednakże dominujący charakter ma ustna forma czynności procesowych, a jej utrwalenie ma charakter uzupełniający i niejako dowodowy. Zasada ustności nie wyklucza możliwości dokonania niektórych czynności w innej formie, w szczególności pisemnej, np. z rozprawy w formie protokołu. W przypadku rozbieżności między pisemną a ogłoszoną ustnie treścią wyroku jest on wadliwy i stanowi bezwzględną przyczynę odwoławczą. Należy pamiętać, że zgodnie z art. 174 kpk dowodu z wyjaśnień oskarżonego lub z zeznań świadka nie wolno zastępować treścią pism, zapisków lub notatek urzędowych. Od zasady ustności istnieje wyjątek określony w art. 394 § 2 kpk, w myśl którego protokoły i dokumenty podlegające odczytaniu na rozprawie można uznać bez ich odczytania za ujawnione w całości lub w części. Należy jednak je odczytać, jeżeli którakolwiek ze stron o to wnosi. Ma to na celu spowodowanie większej szybkości i oszczędności procesowej jednakże wyjątek ten nie powinien być nadużywany, jako sprzeczny z podstawowymi zasadami przeprowadzania dowodów.47 § 5 Zasada kontroli Zasada kontroli uregulowana jest w przepisie art. 78 Konstytucji RP, zgodnie z którym każda ze stron poza wyjątkami ustawowymi ma prawo do zaskarżenia orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji. Ponadto zgodnie z art. 176 ust. 1 Konstytucji RP postępowanie sądowe jest co najmniej dwuinstancyjne. Uregulowania dotyczące kontroli znajdujemy również w prawie międzynarodowym. Art. 14 pkt 5 Międzynarodowego Paktu praw obywatelskich i politycznych stwierdza, że „.... każda osoba skazana za przestępstwo ma prawo odwołania się do sądu wyższej instalacji w celu ponownego rozpatrzenia orzeczenia o winie i karze zgodnie z ustawą.” Natomiast z art. ust. 1 i 2 Protokołu Siódmego do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonego 22.11.1984 r. wynika, że: 45 Tamże, s. 127 -128. Por. K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op.cit., s. 96-97. 47 Por. R. Kmiecik, E. Skrętowicz, op. cit. s. 128. 46 39 - każdy, kto został uznany przez sąd za winnego popełnienia przestępstwa, ma prawo do rozpatrzenia przez sąd wyższej instancji jego sprawy tak w przedmiocie orzeczenia o winie, jaki i co do kary. Korzystanie z tego prawa, a także jego podstawy, reguluje ustawa, - wyjątki od tego prawa mogą być stosowane w przypadkach drobnych przestępstw, określonych w ustawie, lub w przypadkach gdy dana osoba była sądzona w pierwszej instancji przez sąd najwyższy albo została uznana za winą w wyniku zaskarżenia wyroku uniewinniającego sądu pierwszej instancji.48 Kontrola spełnia funkcję: - prewencyjną, sprzyjającą poprawności działania organu procesowego ponieważ wie, że w ramach możliwej kontroli mogą zostać stwierdzone wady i błędy w zakresie dokonywanych czynności lub decyzji, co może spowodować uchylenie lub zmienienie albo orzeczenie decyzji lub innej czynności, - korekcyjną, polegająca na tym, że stwierdzone w wyniku kontroli wadliwe czynności lub decyzje najczęściej zostają powtórzone lub uzupełnione.49 W ramach dokonywanej kontroli możemy wyróżnić: a) kontrolę ściśle procesową, która jest dokonywana przez instancję odwoławczą w zakresie przestrzegania prawa, prawidłowych ustaleń faktycznych i zastosowanych skutków. W zależności od stadium postępowania i rodzaju środka zaskarżenia możemy wyróżnić następujące instytucje odwoławcze: - organy wyższego rzędu, jeżeli umiejscowione są w obrębie tego samego układu ustrojowo-organizacyjnego, np. art. 25 § 2 kpk, - organy będące ogniwami tej samej jednostki w sensie ustrojowo-organizacyjnym, np. art. 426 §3 kpk, - organy umiejscowione w ramach odrębnych układów ustrojowo-organizacyjnych, np. art. 293 § 2 kpk, - instancje odwoławcze, które wprawdzie są organami umiejscowionymi w odrębnych układach ustrojowo-organizacyjnych, jednakże działają w ramach tego samego toku instancji w danej sprawie, np. art. 306 § 1 i 2 w zw. z art. 329 § 1 kpk b) kontrolę administracyjno-nadzorczą, sprawowaną przez Ministra Sprawiedliwości oraz prezesów poszczególnych sądów, dotyczącą działalności administracyjnej sądów bez możliwości wkroczenia w zakres objęty niezawisłością sędziego.50 48 49 J. Grajewski, op. cit., s. 249. Por. K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op.cit., s. 97. 40 Z realizacją zasady kontroli mamy do czynienia również w postępowaniu przygotowawczym, o czym mowa w art. 326 kpk, na podstawie którego prokurator sprawuje nadzór nad postępowaniem przygotowawczym w zakresie, w jakim go sam nie prowadzi. Jest obowiązany czuwać nad prawidłowym i sprawnym przebiegiem całego nadzorowanego przez siebie postępowania. Z tytułu sprawowanego nadzoru prokurator może w szczególności: 1) zaznajamiać się z zamierzeniami prowadzącego postępowanie, wskazywać kierunki postępowania oraz wydawać co do tego zarządzenia, 2) żądać przedstawienia sobie materiałów zbieranych w toku postępowania, 3) uczestniczyć w czynnościach dokonywanych przez prowadzących postępowanie, osobiście je przeprowadzać albo przejąć sprawę do swego prowadzenia, 4) wydawać postanowienia, zarządzenia lub polecenia oraz zmieniać i uchylać postanowienia i zarządzenia wydane przez prowadzącego postępowanie. W razie niewykonania przez organ nie będący prokuratorem postanowienia, zarządzenia lub polecenia wydanego przez prokuratora sprawującego nadzór, na jego żądanie przełożony funkcjonariusza wszczyna postępowanie służbowe; o wyniku postępowania informuje się prokuratora. D. Zasady dotyczące sytuacji prawnej oskarżonego w procesie § 1 Zasada domniemania niewinności oskarżonego Zasada domniemania niewinności oskarżonego jest zasadą określoną w art. 42 ust. 3 Konstytucji RP i w myśl niego „każdego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu.” Ponadto omawiana zasada została wyrażona w art. 6 ust. 2 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, która również stwierdza, że „każdego oskarżonego o popełnienie czynu zagrożonego karą uważa się za niewinnego do czasu udowodnienia mu winy zgodnie z ustawą.” Została ona również skodyfikowana w art. 5 § 1 kpk stwierdzając, że „Oskarżonego uważa się za niewinnego, dopóki wina jego nie zostanie udowodniona i stwierdzona prawomocnym wyrokiem.” Na podstawie powyższego możemy stwierdzić, że omawiana zasada obowiązuje od wszczęcia procesu karnego i nakazuje traktować oskarżonego (podejrzanego) jako niewinnego, póki jego wina nie zostanie udowodniona i stwierdzona prawomocnym wyrokiem. 50 Wyłączenie zasady następuje nie w momencie wydawania Por. J. Grajewski, op. cit., s. 249-250 oraz K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op.cit., s. 98-99. wyroku 41 stwierdzającego winę oskarżonego, lecz od momentu uprawomocnienia się orzeczenia. Dotyczy to również wyroku warunkowo umarzającego postępowanie karne, ponieważ w razie spełnienia przesłanek określonych w art. 66 kk, sąd na posiedzeniu warunkowo umarza postępowanie wyrokiem, w którym stwierdzona jest wina oskarżonego.51 Należy zaznaczyć, że w przypadku uchylenia orzeczenia w ramach nadzwyczajnych środków kontroli odwoławczej, zasada domniemania niewinności obowiązuje w dalszym ciągu. Domniemanie niewinności działa: - wewnątrz procesu karnego i polega na tym, że oskarżony (podejrzany) ma być traktowany jako osoba niewinna w każdym etapie procesu, aż do uprawomocnienia się wyroku skazującego, - na zewnątrz procesu karnego i polega na oddziaływaniu omawianej zasady na każdą osobę, instytucję i organizację w taki sposób, że do czasu uprawomocnienia się wyroku skazującego oskarżony (podejrzany) nie może być traktowany przez nie jako winny. Odnosi się to również do wydawnictw prasowych i pozostałych środków masowego przekazu.52 Zasada domniemania niewinności oskarżonego wywołuje konsekwencje procesowe i do nich zaliczamy: - badanie winy oskarżonego (podejrzanego) powinno odbywać się w sposób obiektywny. Powinno być realizowane niezależnie od obciążającego materiału dowodowego jak i wewnętrznego przekonania organu procesowego. Skazanie oskarżonego może nastąpić, gdy zebrane dowody bez wątpienia pozwalają ustalić jego winę, a orzeczenie skazujące musi być zasadne, a ustalenie winy przekonywujące; - reguła wynikająca z art. 5 §2 kpk, zgodnie z którą nie dające się usunąć wątpliwości rozstrzyga się na korzyść oskarżonego. Są to takie wątpliwości które pozostają i utrzymują się, pomimo wyczerpania inicjatywy dowodowej i przeprowadzenia wszystkich dostępnych dowodów w trybie przewidzianym przez przepisy procesowe. W razie istnienia takich wątpliwości wybiera się określoną wersję, która dla oskarżonego przedstawia się najkorzystniej; - obowiązek dowodzenia przez organy procesowe. Oskarżony (podejrzany) nie ponosi konsekwencji, jeżeli nie udowodni, że popełnił przestępstwa, ponieważ na oskarżycielu ciąży materialny ciężar udowodnienia winy. Konsekwencją nieudowodnienia lub niemożności udowodnienia faktu przestępstwa będzie wyrok uniewinniający. Ponadto 51 52 M. Czajka, A. Światłowski, op. cit., s. 131-132. K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op.cit., s. 102. 42 brak aktywności oskarżonego w zakresie odpierania zarzutów oskarżenia nie stanowi okoliczności potwierdzającej jego winę; - stosowanie tylko takich ograniczeń swobody wobec oskarżonego, które są konieczne do prowadzenia procesu. Stosowanie środków zapobiegawczych jest ustawowym 53 ograniczeniem zasady domniemania niewinności oskarżonego. § 2 Zasada prawa do obrony oskarżonego Zasada prawa do obrony oskarżonego jest zasadą określoną w art. 42 ust. 2 Konstytucji RP i w myśl niego „Każdy, przeciw komu prowadzone jest postępowanie karne, ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania. Może on w szczególności wybrać obrońcę lub na zasadach określonych w ustawie korzystać z obrońcy z urzędu.” Została ona również skodyfikowana w art. 6 kpk, zgodnie, z którym oskarżonemu (podejrzanemu) przysługuje prawo do obrony, w tym prawo do korzystania z pomocy obrońcy, o czym należy go pouczyć. Ponadto omawiana zasada została wyrażona w art. 6 ust. 2 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, która również stwierdza, że „każdy oskarżony o popełnienie czynu zagrożonego karą ma, co najmniej prawo do: a) niezwłocznego otrzymania szczegółowej informacji w języku dla niego zrozumiałym o istocie i przyczynie skierowanego przeciwko niemu oskarżenia; b) posiadania odpowiedniego czasu i możliwości do przygotowania obrony; c) bronienia się osobiście lub przez ustanowionego przez siebie obrońcę, a jeśli nie ma wystarczających środków na pokrycie kosztów obrony - do bezpłatnego korzystania z pomocy obrońcy wyznaczonego z urzędu, gdy wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości; d) przesłuchania lub spowodowania przesłuchania świadków oskarżenia oraz żądania obecności i przesłuchania świadków obrony na takich samych warunkach jak świadków oskarżenia; e) korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nie rozumie lub nie mówi językiem używanym w sądzie. Prawo do obrony obejmuje wszelkie czynności podejmowane w interesie skarżonego (podejrzanego), które zmierzają do odparcia oskarżenia lub oddalenia roszczenia cywilno- 53 Por. J. Grajewski, op. cit., s. 102-104 oraz K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op.cit., s. 103-106. 43 prawnego albo odpowiedniego zmniejszenia jego odpowiedzialności, jak i do zmniejszenia wszelkich uciążliwości procesowych.54 Do zakresu prawa do obrony należą: 1) możliwość podejmowania całego szeregu czynności przez samego oskarżonego. W zakresie tym możemy wyodrębnić: a) uprawnienia przysługujące jako stronie procesowej. Możemy tu wyróżnić prawo do inicjatywy dowodowej, uczestnictwa w czynnościach dowodowych, zaskarżanie decyzji procesowych, do informacji procesowej; b) uprawnienia przysługujące wyłącznie oskarżonemu (podejrzanemu). Wyróżnić możemy w ramach tych uprawnień prawo do milczenia, niedostarczania dowodów przeciwko sobie; 2) prawo do korzystania z pomocy obrońcy (obrona formalna). W zakresie korzystania z pomocy obrońcy występuje obrona: a) nieobowiązkowa, gdzie oskarżony (podejrzany), zgodnie z art. 77 kpk, nie może mieć jednocześnie więcej niż trzech obrońców ustanowionych przez niego z wyboru lub obrońcę z urzędu, jeżeli w sposób należyty wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny; b) obowiązkowa, kiedy przepisy wymagają posiadania przez oskarżonego (podejrzanego) obrońcę i odbywania czynności z jego udziałem. Oskarżony może posiadać obrońcę z wyboru, a gdy nie ma obrońcy z wyboru, prezes sądu właściwego do rozpoznania sprawy wyznacza mu obrońcę z urzędu. Posiadanie obrońcy jest obowiązkowe: - zgodnie z art. 79 § 1 kpk, gdy jest nieletni, jest głuchy, niemy lub niewidomy lub zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności. Niepoczytalność ustalana jest według metody mieszanej, psychiatryczno-psychologicznej, uwzględniającej zarówno źródła niepoczytalności, jak i jej następstwa. Jeżeli w toku postępowania biegli lekarze psychiatrzy stwierdzą, że poczytalność oskarżonego zarówno w chwili popełnienia zarzucanego mu czynu, jak i w czasie postępowania nie budzi wątpliwości, udział obrońcy w dalszym postępowaniu nie jest obowiązkowy. Prezes sądu, a na rozprawie sąd, może wówczas cofnąć wyznaczenie obrońcy.55 - zgodnie z art. 79 § 2 kpk, gdy sąd uzna to za niezbędne ze względu na okoliczności utrudniające obronę, 54 55 K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op.cit., s. 106. E. Blaski, M. Czyż, P. Jędrusiak, A. Karabowicz, E. Kawulok, M. Kula, P. Kuziak, A. Margańska, B. Mroczkowska, Prawo karne, Zakamycze 2005, s. 119. 44 - zgodnie z art. 80 kpk, oskarżony musi mieć obrońcę w postępowaniu przed sądem okręgowym jako sądem pierwszej instancji, jeżeli zarzucono mu zbrodnię lub jest pozbawiony wolności. W takim wypadku udział obrońcy w rozprawie głównej jest obowiązkowy, a w rozprawie apelacyjnej i kasacyjnej, jeżeli prezes sądu lub sąd uzna to za konieczne, - zgodnie z art. 517i § 1 kpk, w postępowaniu przyśpieszonym przed sądem oskarżony musi mieć obrońcę. Udział jego jest obowiązkowy w rozprawie oraz w tych posiedzeniach, w których obowiązkowy jest udział oskarżonego zgodnie z art. 79 § 3 kpk. 3) obowiązek dokonywania przez organy procesowe czynności także na korzyść oskarżonego. Wyróżniamy tutaj : - obowiązek wynikający z art. 4 kpk, zgodnie z którym organy prowadzące postępowanie karne są obowiązane badać oraz uwzględniać okoliczności przemawiające zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego, - prawo wynikające z art. 425 § 4 kpk, zgodnie z którym oskarżyciel publiczny ma prawo wnieść środek odwoławczy także na korzyść oskarżonego.56 56 Tamże, s. 106-108 oraz J. Grajewski, op. cit., s. 131-133. 45 Wykaz skrótów art. artykuł Dz. U. Dziennik Ustaw Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r. kk Kodeks karny z 1997 r. kpk Kodeks postępowania karnego z 1997 r. pkt punkt, punktu s. strona u.o.ś.k. Ustawa o świadku koronnym z 1997 r. u.p.n. Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich z 1982 r. u.SN Ustawa o Sądzie Najwyższym z 2002 r. u.s.p. Prawo o ustroju sądów powszechnych z 2001 r. ust. ustęp 46 47 BIBLIOGRAFIA Źródła normatywne 1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U.97.78.483 ze sprost.). 2. Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z dnia 4 listopada 1950 r., (Dz.U.93.61.284 ze zm. i uzup.). 3. Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych z dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz.U.77.38.167). 4. Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich z dnia 26 października 1982 r. (tekst jedn. Dz.U. 2002.11.109 ze zm.). 5. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. 1997.88.553 ze zm.). 6. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. 1997.78.473 ze zm.). 7. Ustawa z dnia 25 czerwca 1997 r. o świadku koronnym (Dz.U. 1997.114.738 ze zm.). 8. Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. 01.98.1070 ze zm.). 9. Ustawa z 23.11.2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz.U. 2002.240.2052 ze zm.). Literatura 1. E. Blaski, M. Czyż, P. Jędrusiak, A. Karabowicz, E. Kawulok, M. Kula, P. Kuziak, A. Margańska, B. Mroczkowska, Prawo karne, pod red. E. Blaski, Zakamycze 2005. 2. M. Czajka, A. Światłowski, Prawo w diagramach. Kodeks Postępowania karnego, Bielsko-Biała 2005. 3. J. Grajewski, Przebieg procesu karnego, Warszawa 2005. 4. R. Kmiecik, E. Skrętowicz, Proces karny. Część ogólna, wyd. V, Zakamycze 2006. 5. A. Marek, Prawo karne, wyd. VII, Warszawa 2006. 6. K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, Proces karny, pod red. K. Marszał, Katowice 2003. 7. J. Nowacki, Z. Tobor, Wstęp do prawoznawstwa, Katowice 1996. 8. Z. Salamonowicz, Wstęp do prawoznawstwa, Szczytno 2000. 9. Pismo Dyrektora Biura Kryminalnego KGP Ads - 621/07 z dnia 06 marca 2007 roku. Wskazówki dla policjantów wykonujących zadania w postępowaniu przyspieszonym w sprawach karnych.
