WYROK SĄDU APELACYJNEGO w BIAŁYMSTOKU z dnia 15 maja

WYROK SĄDU APELACYJNEGO w BIAŁYMSTOKU z dnia 15 maja

WYROK SĄDU APELACYJNEGO w BIAŁYMSTOKU
z dnia 15 maja 2008r. /II AKa 45/08/
Zatrzymanie, o którym mowa w art. 75 § 2 kpk, jako służące zapewnieniu prawidłowego toku
postępowania karnego, jest zatrzymaniem procesowym i w wypadku, gdy było niewątpliwie niesłuszne
przysługuje za nie odszkodowanie i zadośćuczynienie, zgodnie z art. 552 § 4 kpk.
Przewodniczący SSA: Eugeniusz Wildowicz
Sędziowie S.A.:Andrzej Czapka, SSO del. do SA: Piotr Sławomir Niedzielak (sprawozdawca)
przy udziale Prokuratora Prokuratury Apelacyjnej w Białymstoku – Anety Rafałko
Sąd Apelacyjny w Białymstoku w II Wydziale Karnym po rozpoznaniu w dniu 15 maja 2008r.. sprawy J.B.
o odszkodowanie za niesłuszne zatrzymania, z powodu apelacji wniesionej przez pełnomocnika wnioskodawcy
od wyroku Sądu Okręgowego w B. z dnia 14 stycznia 2008r., sygn.akt IIIKo 170/05
I.
II.
utrzymuje zaskarżony wyrok w mocy;
zasądza od Skarbu Państwa na rzecz adwokata A. A. 175,68 zł, w tym 31,68 zł należnego podatku VAT,
tytułem nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu z postępowaniu odwoławczym;
III.
kosztami sądowymi postępowania odwoławczego obciąża Skarb Państwa.
Z UZASADNIENIA
J.B. złożył wnioski o zasądzenie odszkodowania i zadośćuczynienia za zatrzymania w dniach: 19 listopada
2002 r., 27 lutego 2004 r., 8 grudnia 2004 r.; za pobyt na obserwacji sądowo-psychiatrycznej od dnia 8 grudnia
2004 r. do dnia 6 stycznia 2005 r.; zatrzymania w dniach: 1 lipca 2005 r., 28 września 2004 r., 10 listopada 2004
r., 29 marca 2005 r.; pobyt na internacji od dnia 23 lutego 2006 r. do dnia 25 września 2006 r.; zatrzymania w
dniach: 23 lutego 2006 r., 14 czerwca 2005 r., 5 stycznia 2007 r.; pobyt na internacji w dniach od 5 stycznia 2007
r. do dnia 8 stycznia 2007 r.; zatrzymanie w dniu 13 marca 2007 r.; pobyt na internacji w dniach od 13 marca
2007 r. do dnia 30 marca 2007 r.
Na rozprawie w dniu 17 grudnia 2007 r. wnioskodawca rozszerzył swoje żądanie o zasądzenie za
powyższe pozbawienia wolności dożywotniej renty inwalidzkiej w miesięcznej wysokości kwoty przeciętnego
zarobku osiąganego w gospodarce uspołecznionej, bowiem po zwolnieniu z internacji orzeczono u niego
umiarkowany stopień niepełnosprawności.
Wyrokiem
z
dnia
14
stycznia
2008
r.,
sygn.
akt
III
Ko
170/05,
Sąd
Okręgowy
w B., na podstawie art. 552 § 3 i 4 kpk:
- zasądził od Skarbu Państwa na rzecz J.B. kwotę 1130 złotych z ustawowymi odsetkami w wysokości
11,5% w stosunku rocznym licząc od dnia uprawomocnienia się wyroku tytułem odszkodowania i
zadośćuczynienia za zatrzymanie w dniu 27 lutego 2004 r;
- w pozostałej części wniosek oddalił;
-
zasądził
od
Skarbu
Państwa
na
rzecz
adw.
A.A.
kwotę
702,72
złote
tytułem kosztów zastępstwa procesowego udzielonego wnioskodawcy z urzędu, w tym 126,72 złotych tytułem
podatku VAT;
- kosztami postępowania obciążył Skarb Państwa.
Od wyroku tego wniósł apelację adw. A.A. – pełnomocnik z urzędu wnioskodawcy. Zaskarżył wyrok w
całości. Zarzucił wyrokowi:
1) obrazę przepisów prawa materialnego – art. 552 § 4 kpk poprzez:
a) błędną wykładnię, polegającą na:
- nietrafnym przyjęciu, jakoby przedmiotowe zatrzymania zarządzone w trybie art. 75 § 2 kpk miały nie
stanowić zatrzymań procesowych objętych dyspozycją art. 552 § 4 kpk, skutkujących uprawnieniami
odszkodowawczymi w razie ich niewątpliwej niesłuszności,
- wykluczeniu a priori możliwości uznania przymusowego przebywania J.B. na obserwacji psychiatrycznej
od 8 grudnia 2004 r. do 6 stycznia 2005 r. za okres pozbawienia wolności objęty normą art. 552 § 4 kpk
(nieprawidłowym w świetle motywów wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 10 lipca 2007 r., SK 50/06);
b) niewłaściwe zastosowanie – w wyniku zasądzenia nieadekwatnych kwot odszkodowawczych
związanych z zatrzymaniem w dniu 27 lutego 2004 r.;
2) błąd w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę orzeczenia, mogący mieć wpływ na jego treść,
polegający na niezasadnej konstatacji, iż żadne z omawianych pozbawień wolności J.B. nie nosiło znamion
niewątpliwej niesłuszności;
3) obrazę przepisów postępowania, mogącą mieć wpływ na treść orzeczenia:
a) art. 7 kpk – przekroczenie granic swobodnej oceny dowodów, wyrażające się m. in. w dowolnym
przyjęciu, jakoby można było zarzucić wnioskodawcy (osobie dotkniętej nader poważnym schorzeniem natury
psychiatrycznej) umyślne, naganne zachowania, mające niweczyć niewątpliwą niesłuszność zatrzymania
dokonanego (na podst. art. 247 § 1 kpk) w dniu 14 czerwca 2005 r. i odpowiedzialność odszkodowawczą Skarbu
Państwa na zasadzie ryzyka z tego tytułu,
b) art. 35 § 1 oraz art. 70 kpk w zw. z art. 16 i 17 pkt 4 kpc poprzez nieprzekazanie z urzędu wniosku J.B. –
w zakresie żądania odszkodowania za umieszczenie go na ww. obserwacji psychiatrycznej – do rozpoznania w
postępowaniu cywilnym (przy konkluzji, iż w tej mierze żądanie miałoby nie podlegać rozpoznaniu w ramach nin.
postępowania).
W konkluzji, mając na uwadze powyższe, wniósł o uchylenie przez Sąd Apelacyjny zaskarżonego wyroku i
przekazanie sprawy Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania.
Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:
Apelacja pełnomocnika wnioskodawcy nie zasługuje na uwzględnienie. Zaskarżony wyrok jest co do
zasady trafny i nie zachodziły podstawy do jego uchylenia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania
Sądowi Okręgowemu w B., o co wnosił skarżący.
Na wstępie stwierdzić należy, że z zarzutów podniesionych w apelacji trafnym jest tylko ten, że Sąd
Okręgowy niezasadnie przyjął, że zatrzymania zarządzone w trybie art. 75 § 2 kpk nie stanowią zatrzymań
procesowych objętych dyspozycją art. 552 § 4 kpk, skutkujących uprawnieniami odszkodowawczymi w razie ich
niewątpliwej niesłuszności. Niemniej podzielenie tego zarzutu, w okolicznościach przedmiotowej sprawy, mając
na względzie treść uzasadnienia zaskarżonego wyroku, nie mogło ostatecznie prowadzić do uwzględnienia
wniosku końcowego apelacji.
Kwestia charakteru prawnego zatrzymania określonego w art. 75 § 2 kpk, w świetle przepisu art. 552 § 4
kpk, była przedmiotem szczegółowych rozważań Sądu Apelacyjnego w Białymstoku w sprawie II AKa 40/08 z
wniosku J.B. o odszkodowanie i zadośćuczynienie za niewątpliwe niesłuszne zatrzymanie w dniu 6 lipca 2004 r.
Sąd Apelacyjny w w/w sprawie nie podzielił analogicznego zapatrywania Sądu Okręgowego w
Białymstoku., co wyrażone w niniejszej sprawie, iż art. 552 § 4 kpk nie może stanowić podstawy dochodzenia
roszczeń odszkodowawczych za zatrzymanie w trybie art. 75 § 2 kpk, jako nie będące zatrzymaniem
procesowym. Wypada przytoczyć całość poczynionych wówczas przez Sąd Apelacyjny wywodów, gdyż są one w
pełni aktualne również w realiach przedmiotowej sprawy. Sąd Apelacyjny stwierdził wówczas, co następuje:
„W przedmiotowej kwestii Sąd Okręgowy w Białymstoku odwołał się do wyroku Sądu Apelacyjnego w
Białymstoku z dnia 10 marca 2005 r., II AKa 334/04. W wyroku tym wyrażono zapatrywanie, że „skuteczność
dochodzenia w oparciu o przepis art. 552 § 4 kpk, roszczeń związanych z niewątpliwie niesłusznym
zatrzymaniem nie jest możliwa w wypadku każdego rodzaju zatrzymania ale jedynie w wypadku zatrzymania
policyjnego, o którym mowa w art. 244 kpk czy zatrzymania wydanego na podstawie art. 247 kpk, uprawniającego
sąd lub prokuratora do zarządzenia zatrzymania osoby wskazanej w tym przepisie.”
Analiza całości przywołanego wyżej orzeczenia Sądu Apelacyjnego, nie daje jednak podstaw do
odczytywania cytowanego zapatrywania prawnego w sposób, w jaki uczynił to Sąd Okręgowy w B.
Zważyć bowiem trzeba, że Sąd Apelacyjny w Białymstoku w przedmiotowym judykacie przede wszystkim
przywołał w sposób akceptujący, zaproponowany przez doktrynę prawa karnego, podział form zatrzymania na
procesowe, porządkowe, penitencjarne i administracyjne. Podkreślił zarazem, że przepisy Rozdziału 58 – ustawy
z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego, kształtują – w sposób szczególny do unormowań
zawartych w art. 417, 417¹, 417² Kodeksu cywilnego – odpowiedzialność Skarbu Państwa za szkody, wyrządzone
przez funkcjonariuszy państwowych, powstałe w wyniku niesłusznego pozbawienia wolności mającego związek
wyłącznie z postępowaniem karnym. Uznał zatem wyraźnie, że przepisy Rozdziału 58 kpk, w tym art. 552 § 4
dotyczą wyłącznie pozbawienia wolności, które nastąpiło w związku z prowadzonym postępowaniem karnym. Z
motywów, jakimi w tym zakresie kierował się Sąd Apelacyjny, wynika przy tym jednoznacznie, że przy ocenie
charakteru formalnoprawnego zatrzymania w aspekcie przepisu art. 552 § 4 kpk, rozstrzygające znaczenie ma
cel stosowania takiego środka, którym w wypadku zatrzymania procesowego jest zapewnienie prawidłowego toku
postępowania karnego, czy to w fazie przygotowawczej czy jurysdykcyjnej. W aprobowanym przez Sąd
Apelacyjny podziale zatrzymań na procesowe i inne, R.A Stefański (Komentarz – Kodeks postępowania karnego,
pod redakcją prof. dr hab. Zbigniewa Gostyńskiego, Dom Wydawniczy ABC, 2004, tom II, str. 16, teza 2 do art.
244) zdefiniował zatrzymanie procesowe, właśnie, jako realizujące przede wszystkim zadania w zakresie
zapewnienia prawidłowego toku postępowania karnego i wskazał na przepisy art. 243, 244 § 1, art. 247 § 1 kpk,
art. 45 kpw, stwierdzając zarazem, że zbliżone do niego jest zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie
obwinionego na rozprawę (art. 52 kpw).
Należy ponadto podnieść, że w wyroku z dnia 10 marca 2005 r. Sąd Apelacyjny w Białymstoku w
odniesieniu do cytowanego na wstępie zapatrywania prawnego, stwierdził, że nie jest ono niczym nowym, a
jedynie wyrazem przypomnienia i aprobaty wcześniejszego stanowiska tego Sądu, wyrażonego w wyroku z dnia
19 sierpnia 1999 r. w sprawie II AKa 141/99, którego teza brzmi: "Przepisy rozdziału 58 Kodeksu postępowania
karnego stanowią podstawę do dochodzenia roszczeń odszkodowawczych za niewątpliwie niesłuszne
zatrzymanie, o ile zatrzymanie to miało charakter procesowy, to jest stanowiło środek przymusu przewidziany w
art. 244 lub 247 k.p.k.".
Teza ta była poprzedzona ogólnym stwierdzeniem, że przepis art. 552 § 4 kpk nie daje podstaw do
dochodzenia materialnej rekompensaty w przypadku jakiegokolwiek bezprawnego pozbawienia wolności,
ograniczając je do przypadków niesłusznego skazania stwierdzonego w drodze uchylenia wyroku skazującego
przez uwzględnienie nadzwyczajnych środków zaskarżenia, stwierdzenia nieważności orzeczenia oraz
niewątpliwie niesłusznego zastosowania środków przymusu przewidzianych prawem procesowym, to jest
tymczasowego aresztowania lub zatrzymania.
Trzeba zauważyć, że wyrok w sprawie II AKa 141/99 zapadł w 1999 r., kiedy to w przepisie art. 75 § 2 kpk
nie było mowy o zatrzymaniu, miał on bowiem wówczas następujące brzmienie: „W razie nie usprawiedliwionego
niestawiennictwa oskarżonego można sprowadzić go przymusowo.”. Dopiero z dniem 1 lipca 2003 r. przepis ten
otrzymał aktualną treść: „W razie nie usprawiedliwionego niestawiennictwa oskarżonego można zatrzymać go i
sprowadzić przymusowo.” (na mocy ustawy z dnia 10 stycznia 2003 r. - o zmianie ustawy - Kodeks postępowania
karnego, ustawy - Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego, ustawy o świadku koronnym oraz
ustawy o ochronie informacji niejawnych, Dz. U. z 2003 r., Nr 17, poz. 155). Wypada przypomnieć, że
analogiczne zmiany wprowadzono wówczas również w treści przepisów artykułów: 376 § 1 i 382 kpk.
W tym stanie rzeczy w cytowanej wyżej tezie wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 19 sierpnia
1999 r., obok odwołania się do art. 244 i 247 kpk, nie mogło znaleźć się odwołanie do art. 75 § 2 kpk i innych, w
których mowa o zatrzymaniu procesowym. Siłą rzeczy odwołania takiego zabrakło także w wyroku tego Sądu z
dnia 10 marca 2005 r. Nie mogło się ono również znaleźć we wspomnianym zapatrywaniu prawnym wyrażonym
przez Ryszarda A.Stefańskiego.
W tej sytuacji okoliczność, że Sąd Apelacyjny jako zatrzymania procesowe wskazywał przewidziane w art.
244 § 1 i art. 247 kpk, absolutnie nie może oznaczać, że – w ocenie Sądu Apelacyjnego – przymiotu zatrzymania
procesowego pozbawione są pozostałe z zatrzymań przewidzianych w przepisach kodeksu postępowania
karnego, w tym wskazane w art. 75 § 2 tego kodeksu.
Przyczyną zmiany brzmienia przepisów wskazanych wyżej artykułów było to, że przymusowe
sprowadzenie musi być zawsze poprzedzone zatrzymaniem. Jednocześnie jest oczywistym, że zatrzymanie, o
którym mowa w tych przepisach jest pozbawieniem wolności, które ma służyć zapewnieniu prawidłowego toku
postępowania karnego w fazie jurysdykcyjnej.
Zatrzymanie, o którym mowa w art. 75 § 2 kpk jest zatem ze swej istoty zatrzymaniem procesowym,
którego dotyczy przepis art. 552 § 4 kpk.
W przedmiotowej kwestii, tożsamy pogląd wyrażony został nie tylko w Hofmański, Sadzik, Zgryzek, KPK,
Komentarz, t. I, Warszawa 2004, 2. wydanie – tom III, str. 303, teza 32 do art. 552 (do którego odwołał się
pełnomocnik wnioskodawcy): „Lege non distinquente odszkodowanie za niewątpliwie niesłuszne zatrzymanie
może być dochodzone także w wypadku zatrzymania poprzedzającego przymusowe doprowadzenie (art. 75 § 2,
art. 247 § 1, art. 285 § 2).”. Takie samo stanowisko prezentuje również Tomasz Grzegorczyk, który stwierdził, że
– „Przepis art. 552 § 4 dotyczy jedynie zatrzymania karnoprocesowego; przy innych rodzajach zatrzymania,
wynikających z ustaw szczególnych (np. ustawy o Policji, o wychowaniu w trzeźwości, z Kodeksu postępowania
w sprawach o wykroczenia), przepis ten może mieć zastosowanie, ale tylko wtedy, gdy wynika to z przepisów
owej ustawy statuującej podstawę tegoż zatrzymania.” (T.Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego, Wydanie
III rozszerzone i uzupełnione, Zakamycze 2003, str. 1386, teza 14 do art. 552 § 4).
Problematykę zatrzymania poruszył również Trybunał Konstytucyjny w wyroku: z dnia 6 grudnia 2004 r., SK
29/04 (OTK – A 2004/11/114). Odnosząc się do istoty zatrzymania stwierdził między innymi: „Najogólniej rzecz
biorąc, zatrzymanie polega na krótkotrwałym pozbawieniu człowieka wolności przez właściwe organy państwowe.
W doktrynie rozróżnia się dwie grupy sytuacji objętych zakresem znaczeniowym tego terminu, a mianowicie: (1)
zatrzymanie procesowe i (2) pozaprocesowe. Zatrzymanie procesowe jest dokonywane na podstawie art. 243248 k.p.k., celem zastosowania środka zapobiegawczego sensu stricto (w szczególności tymczasowego
aresztowania) albo przymusowego doprowadzenia osoby podejrzanej albo oskarżonego do organu procesowego
(por. S. Waltoś, Proces karny. Zarys systemu, wyd. 7, Warszawa 2003, s. 405). W szerszym rozumieniu pojęciem
tym obejmuje się również sytuacje, w których zachodzi konieczność zmuszenia innego uczestnika postępowania
(świadka, tłumacza, specjalisty) do wzięcia udziału w określonej czynności procesowej [procesowe zatrzymanie
dyscyplinujące] (por. T. Grzegorczyk, Rozpoznawanie przez sąd zażalenia na zatrzymanie i przymusowe
doprowadzenie w znowelizowanej procedurze karnej, "Prokuratura i Prawo" nr 7-8/2003, s. 7; A. Zachuta,
Wybrane relacje pomiędzy k.p.w. i k.p.k. w zakresie procesowych zatrzymań uczestników postępowania karnego
i postępowania w sprawach o wykroczenia (po nowelizacji obu porządków procesowych), "Monitor Prawniczy" nr
1/2004, s. 21-22).”. Dodał również: „W rozdziale XXIII k.p.k. [powinno być XXVII – przypis sędziego
sprawozdawcy] przewidziano dwie zasadnicze formy zatrzymania procesowego: tzw. ujęcie na gorącym uczynku
(zatrzymanie subsydiarne), uregulowane w art. 243 k.p.k. oraz właściwe zatrzymanie, którego dokonuje policja
lub inne właściwe organy państwowe na zasadzie art. 244 k.p.k.” (patrz także wyrok TK z dnia 5 lutego 2008 r., K
34/06, OTK-A 2008/1/2).
Z wywodów tych także należy wnosić, że zatrzymania, o których mowa w Rozdziale XXVII kpk, są
wprawdzie zasadniczymi, ale nie jedynymi formami zatrzymania procesowego i że zatrzymanie procesowe ma
też inne formy, między innymi mające na celu przymusowe doprowadzenie osoby podejrzanej lub oskarżonego
do organu procesowego.
Reasumując całość powyższych wywodów, stwierdzić należy, że nie może budzić żadnych wątpliwości, że
zatrzymanie, o którym mowa w art. 75 § 2 kpk, jako służące zapewnieniu prawidłowego toku postępowania
karnego, jest zatrzymaniem procesowym i w wypadku, gdy było niewątpliwie niesłuszne przysługuje za nie
odszkodowanie i zadośćuczynienie, zgodnie z art. 552 § 4 kpk.
Bez znaczenia jest przy tym, że zatrzymanie z art. 75 § 2 kpk służy z zasady sprowadzeniu oskarżonego
do przeprowadzenia określonej czynności dowodowej (czynności dowodowych), a nie w ogóle zapobieżeniu jego
ucieczce lub ukryciu się, gdyż przez fakt umożliwienia przeprowadzenia takiej czynności, niezbędnej w świetle
obowiązującej procedury karnej dla prawidłowego wyrokowania, w istocie ma na celu zabezpieczenie
prawidłowego toku postępowania. Z tych też względów jest również bez znaczenia, że może ono mieć na celu
sprowadzenie oskarżonego, nie do organu procesowego, lecz do instytucji przez ten organ wyznaczonej do
przeprowadzenia określonej czynności dowodowej.”.
Sąd Apelacyjny podziela w pełni wyżej cytowane rozważania i stwierdza, że w świetle przedstawionej wyżej
argumentacji, nie sposób było uznać za trafne stanowiska Sądu Okręgowego, że zatrzymania J.B. w dniach: 19
listopada 2002 r., 8 grudnia 2004 r., 1 lipca 2005 r., 28 września 2004 r., 10 listopada 2004 r., 29 marca 2005 r.
oraz z dnia 1 lipca 2005 r., jako znajdujące oparcie w art. 75 § 2 kpk, nie stanowiły zatrzymań procesowych w
rozumieniu art. 552 § 4 kpk i nie dawały wnioskodawcy prawa do dochodzenia odszkodowania lub
zadośćuczynienia, w trybie wskazanego wyżej przepisu.
Błędne zapatrywanie prawne Sądu Okręgowego w sygnalizowanej wyżej kwestii, w realiach przedmiotowej
sprawy, nie mogło jednak skutkować uchyleniem zaskarżonego wyroku i przekazaniem sprawy do ponownego
rozpoznania, w części, w jakiej żądania wnioskodawcy dotyczyły wyżej wskazanych zatrzymań.
Sąd Okręgowy, odrzucając prawną możliwość dochodzenia w trybie art. 552 § 4 kpk odszkodowania i
zadośćuczynienia za wymienione wyżej zatrzymania, słusznie poniechał merytorycznej oceny czy były one
niewątpliwie niesłuszne w rozumieniu przepisu wskazanego powyżej artykułu, niemniej przedstawił okoliczności
faktyczne tych zatrzymań. Ustalenia Sądu Okręgowego w tej mierze, w świetle zgromadzonego materiału
dowodowego, uznać należy za prawidłowe. Analiza całości okoliczności zaistniałych w sprawach, w których
doszło do poszczególnych z przedmiotowych zatrzymań, wynikających z przeprowadzonych dowodów, prowadzi
do wniosku, że żadne z nich nie miało przymiotu niewątpliwej niesłuszności w rozumieniu art. 552 § 4 kpk, gdyż
wynikały one z realnej konieczności spowodowanej umyślnym i nagannym zachowaniem wnioskodawcy.
Z takich samych przyczyn zaskarżony wyrok jest również trafny w zakresie, w jakim dotyczy
odszkodowania i zadośćuczynienia za zatrzymanie w dniu 14 czerwca 2005 r. W tym wypadku, co jest również
nie bez znaczenia dla oceny pozostałych z wyżej wymienionych zatrzymań, podnieść należy, co następuje:
Apelujący kwestionując stanowisko Sądu Okręgowego odwołuje się do uchwały Sądu Najwyższego z dnia
15 września 1999 r., I KZP 27/99 (OSNKW 1999/11-12/72, Biul. SN 1999/9/12, M.Prawn. 1999/11/3, Prok.i Pr.
1999/11-12/8, Wokanda 1999/11/15, M.Prawn. 2000/5/315), wadliwie ją przedstawiając i interpretując. Sąd
Najwyższy, odnosząc się do kwestii odpowiedzialności Skarbu Państwa z tytułu niewątpliwie niesłusznego
tymczasowego aresztowania, uznał wprawdzie – „W każdym wypadku umorzenia postępowania na podstawie art.
17 § 2 pkt 2 k.p.k. w zw. z art. 31 § 1 k.k., wobec ustalenia, że sprawca czynu zabronionego był w chwili jego
popełnienia niepoczytalny, tymczasowe aresztowanie trzeba uznać za niewątpliwie niesłuszne. Brak bowiem
podstaw do przyjęcia, bez względu na stan zdrowia psychicznego oskarżonego (podejrzanego) w toku
postępowania, że zachowaniem swoim, np. przez zatajenie choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego, czy
innego zakłócenia czynności psychicznych, przyczynił się do zastosowania tymczasowego aresztowania, a za
taką oceną przemawiają po prostu właśnie względy słuszności.” (tezę tę skarżący w sposób niepełny cytuje w
apelacji).
Niemniej jednak stanowiska tego nie sposób odczytywać w sposób tak kategoryczny, jak chce tego
apelujący. Sąd Najwyższy, w ostatniej części swych rozważań, stwierdził bowiem wyraźnie: „(…) gdy w
okolicznościach konkretnej sprawy w przedmiocie odpowiedzialności karnej lub w przedmiocie odszkodowania
ustalić można, że to właśnie umyślne, naganne zachowanie oskarżonego spowodowało niekorzystne dla niego
orzeczenie w przedmiocie tymczasowego aresztowania, przyjąć należy, iż w tych warunkach nie jest ono
niewątpliwie niesłuszne.”.
Analizując treść uzasadnienia zaskarżonego wyroku podnieść należy, że Sąd Okręgowy w odniesieniu do
zatrzymania J.B. w dniu 14 czerwca 2005 r., ustalił prawidłowo, w świetle przeprowadzonych dowodów, że
przedmiotowe zatrzymanie nastąpiło właśnie z uwagi na takie umyślne, naganne zachowanie wnioskodawcy. W
rezultacie zasadnie uznał, że zatrzymanie J.B., mimo że postępowanie karne zostało umorzone wobec
niepoczytalności wyżej wymienionego, nie było niewątpliwie niesłuszne w rozumieniu art. 552 § 4 kpk. Należy
przy tym podnieść, że sam fakt, że J.B. jest dotknięty nader poważnym schorzeniem natury psychiatrycznej, które
przesądziło, o umorzeniu przez Sąd Rejonowy w S. postępowania w sprawie V W 332/04, z uwagi na
niepoczytalność wnioskodawcy, nie wyklucza oceny jego zachowania, które spowodowało konieczność
zastosowania środka przymusu w postaci zatrzymania, jako umyślnego i nagannego. Płaszczyzna tej oceny nie
jest bowiem tożsama z tą, która stanowi podstawę ustaleń w zakresie okoliczności wyłączających winę w
rozumieniu art. 31 § 1 kk, czy też art. 17 § 1 kw. W aspekcie całokształtu okoliczności zaistniałych w sprawie, w
której doszło do zatrzymania wnioskodawcy w dniu 14 czerwca 2005 r., w tym również z uwzględnieniem
prawomocnego orzeczenia kończącego postępowanie, zachowanie J.B., które stało się przyczyną rzeczonego
zatrzymania, zasadnie oceniono jako umyślne i naganne, a zastosowanie środka przymusu, jako wynikające z
realnej konieczności za nie mające przymiotu niewątpliwej niesłuszności (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia
23 maja 2006 r., I KZP 5/06, OSNKW 2006/6/55, Biul. SN 2006/5/17, Prok.i Pr. 2006/9/18).
Niezależnie od powyższego podnieść trzeba, mając na względzie całość poczynionych na wstępie
rozważań w zakresie rodzaju zatrzymań, za jakie, w razie ich niewątpliwej niesłuszności, przysługuje
odszkodowanie i zadośćuczynienie na mocy art. 552 § 4 kpk, że Sąd Okręgowy prawidłowo odrzucił prawną
możliwość dochodzenia na podstawie przepisu tego artykułu odszkodowania i zadośćuczynienia za zatrzymania,
które nastąpiły w dniach 23 lutego 2006 r., 5 stycznia 2007 r. i 13 marca 2007 r. Zatrzymania te bezsprzecznie
bowiem nie miały charakteru zatrzymania karnoprocesowego, o którym mowa w art. 552 § 4 kpk, lecz mieściły się
w grupie zatrzymań penitencjarnych, za które dochodzenie roszczeń w oparciu o przepis wyżej wymienionego
artykułu nie jest możliwe. Podstawą wspomnianych wyżej zatrzymań był bowiem przepis art. 201 § 2 kodeksu
karnego wykonawczego, nie zaś przepisy kodeksu postępowania karnego, i miały one na celu wykonanie wobec
J.B. środka zabezpieczającego w postaci umieszczenia w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym.
Stanowisko Sądu Okręgowego dotyczące wniosku J.B. o zasądzenie odszkodowania i zadośćuczynienia
za pobyt na obserwacji sądowo-psychiatrycznej w okresie od dnia 8 grudnia 2004 r. do dnia 6 stycznia 2005 r.
jest również w pełni zasadne i brak jest podstaw do podzielenia w tym zakresie wywodów zawartych w
wywiedzionym środku odwoławczym. Wypada przypomnieć, że art. 552 § 4 kpk wymienia enumeratywnie
wypadki w jakich pozbawienie wolności danej osoby uprawnia ją do dochodzenia od Skarbu Państwa
odszkodowania za poniesioną szkodę oraz zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, z niego wynikłe. Nie ma
wśród nich obserwacji sądowo-psychiatrycznej, jakkolwiek bezsprzecznie wiąże się ona z okresowym
pozbawieniem wolności osoby poddanej tej czynności dowodowej.
Z literalnego brzmienia przepisu art. 552 § 4 kpk wynika zatem wyraźnie, że nie dotyczy on roszczeń o
odszkodowanie lub zadośćuczynienie za szkodę lub krzywdę wynikłą z pozbawienia wolności związanego z
obserwacją psychiatryczną. Nie kwestionując zatem tego, że obserwacja sądowo-psychiatryczna jest faktycznie
pozbawieniem wolności w rozumieniu art. 63 § 1 kk, stwierdzić jednak trzeba, że nie ma żadnych podstaw
normatywnych, aby poddanie oskarżonego obserwacji psychiatrycznej oceniać w kategoriach zastosowania
środka zabezpieczającego, tymczasowego aresztowania lub zatrzymania, dających prawo do odszkodowania i
zadośćuczynienia na podstawie art. 552 kpk (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 16 maja 2002 r.
II AKa 114/02, Wokanda 2003/5/43, KZS 2002/11/53; jak również komentarz do art.552 kpk, w: J. Grajewski, L.K.
Paprzycki, S. Steinborn, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Tom II, art. 425-673, Zakamycze 2006).
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 10 lipca 2007 r. SK 50/06 (OTK-A 2007/7/75), do którego
odwołuje się apelujący, sam przez się, niczego w przedmiotowym zakresie nie zmienia. Dotyczy bowiem
wyłącznie niekonstytucyjności art. 203 kpk, w aspekcie braku wystarczających gwarancji procesowych
zapewniających
sądową
weryfikację
zgłoszonej
przez
biegłych
konieczności
połączenia
badania
psychiatrycznego z obserwacją w zakładzie leczniczym oraz braku wskazania maksymalnego czasu trwania
obserwacji psychiatrycznej w zakładzie leczniczym. Nie tworzy zatem normatywnych podstaw do uznania, że
przepis art. 552 § 4 kpk należy stosować również do obserwacji sądowo-psychiatrycznej, nawet wówczas, gdyby
w świetle, kryteriów przywołanych przez apelującego z uzasadnienia tego wyroku, można było w okolicznościach
danej sprawy przyjąć, że obserwacja sądowo-psychiatryczna, nie była oczywiście niezbędna, gdyż nie zachodziło
wysokie prawdopodobieństwo popełnienia przez osobę poddaną takiej czynności dowodowej czynu zabronionego
zagrożonego karą izolacyjną.
Stanowisko Sądu Okręgowego w zakresie w jakim wnioski dotyczyły odszkodowania za internacje jest,
wobec treści przepisów art. 552 § 1 i 3 kpk, oczywiście trafne i nie było kwestionowane przez apelującego.
W odniesieniu do zarzutu apelacji związanego z zatrzymaniem z dnia 27 lutego 2004 r., stwierdzić należy,
że nie został on przez apelującego w ogóle umotywowany i sprowadza się jedynie do samego zakwestionowania
rozstrzygnięcia Sądu Okręgowego, a przez to jawi jako dowolny i nie zasługujący na uwzględnienie. Apelujący nie
wykazał dlaczego zasądzone przez Sąd Okręgowy odszkodowanie i zadośćuczynienie miałyby mieć charakter
nieodpowiednich (zaniżonych) w stosunku do poniesionej przez wnioskodawcę szkody i doznanej krzywdy.
Należy podkreślić, że w przedmiotowym zakresie prawidłowość dokonanych przez Sąd Okręgowy ustaleń
faktycznych i ich oceny w aspekcie wysokości zasądzonego odszkodowania i zadośćuczynienia nie budzi
żadnych zastrzeżeń. Miał też rację Sąd Okręgowy uznając, że na podstawie art. 552 § 4 kpk mogą być
rekompensowane jedynie szkoda i krzywda, będące bezpośrednim następstwem niesłuszności zastosowanego
środka przymusu, nie zaś dalsze szkody, które powodują, że wnioskodawca utracił całkowicie lub częściowo
zdolność do pracy zarobkowej, albo jeżeli zwiększyły się jego potrzeby lub zmniejszyły widoki powodzenia na
przyszłość. Sąd Apelacyjny podobnie, jak Sąd Okręgowy, podziela w tym względzie stanowisko Sądu
Najwyższego zawarte w postanowieniu z dnia 7 lutego 2007 r. V KK 61/06 (OSNKW 2007/3/28), w tym
zapatrywanie, że w wypadku dalszych szkód o charakterze wyżej opisanym renta powinna być dochodzona w
drodze procesu cywilnego.
Nie można również podzielić zarzutu apelacji, że Sąd Okręgowy w wypadku, w którym uznał, że żądania
wnioskodawcy nie podlegają rozpoznaniu w postępowaniu karnym na podstawie art. 552 § 4 kpk, lecz w
postępowaniu cywilnym, zobowiązany był przekazać wniosek J.B. w tym zakresie, z urzędu, do rozpoznania w
tym ostatnim postępowaniu.
Przepis art. 35 kpk nie dotyczy bowiem właściwości sądu w zakresie ogółu spraw wpływających do
sądownictwa powszechnego, lecz jedynie właściwości sądu w sprawach rozpoznawanych w postępowaniu
karnym. Wniosek J.B., w części, w której z wyżej wskazanych przyczyn nie dotyczył roszczeń, o których mowa w
art. 552 § 4 kpk nie statuował sprawy karnej, lecz cywilną, której rozpoznania wnioskodawca może nadal
dochodzić w postępowaniu cywilnym, a treść wyroku Sądu Okręgowego nie stanowi ku temu przeszkody.
Zasadności tego stanowiska nie podważa także treść przepisu art. 70 kpk, gdyż dotyczy on wyłącznie powództwa
adhezyjnego, o którym mowa w przepisach Rozdziału 7 Działu III Kodeksu postępowania karnego. Sytuacje, w
których sąd właściwy w sprawach karnych ma obowiązek przekazać pismo procesowe inicjujące z zasady sprawę
cywilną, ustawa określa wprost (art. 67, 68 i 69 kodeksu postępowania karnego). W tym stanie rzeczy przepis
artykułu 35 kpk nie obligował Sądu Okręgowego do przekazania z urzędu wniosku J.B. w stosownym zakresie na
drogę postępowania cywilnego. Bez znaczenia dla trafności tego stanowiska jest - w ocenie Sądu Apelacyjnego –
również, przywołany przez apelującego, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 października 2001 r., IV KKN 466/99
(OSNKW 2002/1-2/9). Dotyczy bowiem ewidentnie innych układów procesowych, niż rysujące się w niniejszym
postępowaniu, a mianowicie sytuacji, w której sąd rozpatrujący w postępowaniu karnym kasację albo apelację
wniesioną tylko co do rozstrzygnięcia o powództwie cywilnym, dochodzi do wniosku, że w tym zakresie sprawa
powinna być rozpoznana ponownie. Postępowanie karne, co do jego głównego przedmiotu, zostało zatem
ostatecznie zakończone i nie mogło się toczyć w przyszłości, wykluczony był w nim zatem ponowny proces
adhezyjny, a prawidłowe rozpoznanie powództwa adhezyjnego wymagało uzupełnienia postępowania
dowodowego, co w tym stanie rzeczy żadną miarą nie mogło nastąpić przed sądem karnym i siłą rzeczy sprawa
musiała zostać przekazana w zaskarżonym zakresie do ponownego rozpoznania sądowi cywilnemu z urzędu.
Trzeba też pamiętać, że w tamtym postępowaniu, gdyby sąd I instancji dostrzegł kwestie sygnalizowane przez
Sąd Najwyższy dotyczące postępowania dowodowego i doszedł do wniosku, że zachodzą przesłanki z art. 415 §
3 kpk, miałby w przypadku pozostawienia powództwa cywilnego bez rozpoznania ustawowy obowiązek, zgodnie
z art. 67 kpk, przekazania pozwu sądowi właściwemu do rozpoznawania spraw cywilnych, oczywiście, gdyby
powód złożył w tym względzie wymagany prawem wniosek.
Jednocześnie, z przyczyn wyżej wskazanych dotyczących zakresu obowiązków sądu karnego w wypadku
uznania, że wniosek o odszkodowanie lub zadośćuczynienie nie dotyczy zatrzymania, o którym mowa w art. 552
§ 4 kpk, Sąd Apelacyjny w składzie procedującym w niniejszej sprawie, nie może podzielić stanowiska Sądu
Apelacyjnego w Białymstoku zawartego w wyroku z dnia 10 marca 2005 r., II AKa 334/04 (OSAB 2005/2/27, KZS
2005/7-8/145, OSA 2005/12/85), zgodnie z którym w opisanej wyżej sytuacji braku podstaw prawnych do
rozpoznania wniosku, należało uchylić zaskarżony wyrok i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania sądowi
cywilnemu. Zważyć bowiem trzeba, że przepis art. 558 kpk dotyczy stosowania przepisów kodeksu postępowania
cywilnego wyłącznie w sprawach o odszkodowanie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub
zatrzymanie w rozumieniu Rozdziału 58, Działu XII Kodeksu postępowania karnego, rozumianych pozytywnie, tj.
wówczas, gdy możliwe jest dochodzenie roszczenia w trybie art. 552 § 4 kpk, a nie wówczas, gdy z przyczyn
prawnych taka możliwość jest wyłączona, co miało miejsce tak w tamtym postępowaniu, jak i w niniejszej
sprawie. Trzeba także wskazać, że ponowne rozpoznanie sprawy przez sąd I instancji w rozumieniu art. 437 § 2
kpk, który to przepis musiał stanowić podstawę rozstrzygnięcia Sądu Apelacyjnego w Białymstoku w wyroku z
dnia 10 marca 2005 r. (z uwagi na kształt tego rozstrzygnięcia) oznacza procedowanie po raz kolejny w tym
samym przedmiocie przez sąd właściwy w sprawach rozpoznawanych w postępowaniu karnym, nie zaś
jakikolwiek inny sąd, chyba że zachodziłyby okoliczności o jakich mowa w wyżej powołanym wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 17 października 2001 r. Sądem I instancji w sprawach o odszkodowanie za niesłuszne
zatrzymanie jest, zgodnie z art. 554 kpk, sąd okręgowy właściwy ze względu na miejsce, w którym nastąpiło
zwolnienie zatrzymanego. Natomiast przepisy art. 16 i art. 17 pkt 4 kodeksu postępowania cywilnego odnoszą się
do właściwości rzeczowej sądu w sprawach cywilnych z uwagi na wartość przedmiotu sporu, a zatem, z przyczyn
wyżej wskazanych, trudno się zgodzić, aby mogły mieć zastosowanie w realiach niniejszej sprawy.
Z tych wszystkich względów Sąd Apelacyjny orzekł jak w części dyspozytywnej wyroku.