Zagadnienia mieszkaniowe i osadnicze w pracach Ludwika

Transkrypt

Zagadnienia mieszkaniowe i osadnicze w pracach Ludwika Krzywickiego...
Człowiek i Środowisko
34 (3-4) 2010, s. 63-80
Maciej Cesarski
ZAGADNIENIA MIESZKANIOWE I OSADNICZE
W PRACACH LUDWIKA KRZYWICKIEGO
I ICH AKTUALNOŚĆ1
ABSTRAKT
Artykuł przedstawia Ludwika Krzywickiego jako badacza zagadnień mieszkaniowych i osadniczych z punktu widzenia ich ówczesnych uwarunkowań i teraźniejszości.
Prace Ludwika Krzywickiego wychwytują najważniejsze kwestie międzywojennego
układu stosunków mieszkaniowych i osadniczych w Polsce i innych państwach.
Mają wiele cech wspólnych nawiązujących do metody międzywojennej polskiej
szkoły badań mieszkaniowych, kontynuowanej przez powojenny Instytut Gospodarki
Mieszkaniowej. Aktualność badań Ludwika Krzywickiego dotyczy stanu i przyszłości społecznego mieszkalnictwa i polityki urbanizacyjnej. Kwestie opisywane przez
Ludwika Krzywickiego porównywane z dzisiejszymi wyzwaniami mieszkaniowymi
i osadniczymi potwierdzają istnienie nieusuwalnych – charakterystycznych dla rynkowego paradygmatu wzrostu gospodarczego – problemów, zmiennych tylko co do
formy przejawiania się.
Artykuł przedstawia Ludwika Krzywickiego jako badacza zagadnień
mieszkaniowych i osadniczych z punktu widzenia ich ówczesnych uwarunkowań i teraźniejszości. Prace Ludwika Krzywickiego wychwytują najważniejsze kwestie międzywojennego układu stosunków mieszkaniowych
1
Referat wygłoszony na międzynarodowej konferencji naukowej „Badania społeczne
i ich rola w kształtowaniu postępu. Ciągłość i zmiana” – z okazji 150 rocznicy urodzin
Ludwika Krzywickiego. Towarzystwo Naukowe Płockie, Płock, 19-20 października
2009.
63
Maciej Cesarski
i osadniczych w Polsce i innych państwach. Mają wiele cech wspólnych
nawiązujących do metody międzywojennej polskiej szkoły badań mieszkaniowych, kontynuowanej przez powojenny Instytut Gospodarki Mieszkaniowej. Aktualność badań Ludwika Krzywickiego dotyczy stanu i przyszłości
społecznego mieszkalnictwa i polityki urbanizacyjnej. Kwestie opisywane
przez Ludwika Krzywickiego porównywane z dzisiejszymi wyzwaniami
mieszkaniowymi i osadniczymi potwierdzają istnienie nieusuwalnych
– charakterystycznych dla rynkowego paradygmatu wzrostu gospodarczego
– problemów, zmiennych tylko co do formy przejawiania się.
1. Problemy mieszkaniowe i osadnicze w perspektywie
międzywojnia
Problemy mieszkaniowe opisywane są od początków osiadłego człowieka, jednak dopiero w początkowym okresie rozwoju kapitalizmu następuje
nagłe zaostrzenie tych problemów, przybierające formę kwestii mieszkaniowej o zasięgu społecznym. Uruchomionym rewolucją przemysłową gwałtownym procesom urbanizacji, spiętrzającym potrzeby mieszkaniowe i inne
osadnicze, towarzyszy oparcie ich zaspokajania na zasadach zysku. Masowe
pogorszenie warunków mieszkaniowych i innych standardów osiedleńczych
dotyka ludność robotniczą – mimo prób budownictwa patronalnego – oraz
uboższe drobnomieszczaństwo. Sytuacja na rynku mieszkaniowym wyznaczana przez stosunek podaży i popytu zaczyna decydować o czynnikach
dyskryminujących gorzej zarabiających: wysokości czynszu i zysku z inwestycji mieszkaniowych, rozmiarach budownictwa oraz poziomie utrzymania
zasobu. Podstawowymi przejawami powstałej wówczas kwestii mieszkaniowej są deficyt mieszkań w stosunku do potrzeb demograficznych i wymiany,
niedostateczne utrzymanie zasobu, bardzo trudna sytuacja mieszkaniowa
uboższych grup ludności i nadmierne, inne jej zróżnicowanie społeczne,
dysproporcje regionalne oraz w podziale miasto-wieś.
Kwestia mieszkaniowa nabiera współczesnego wyrazu od połowy
XIX w. wraz z dążeniem inwestorów z sektora prywatnego do osiągania
zysku z najmowania mieszkań ubogiej lub skrajnie biednej ludności pracującej. Do I wojny światowej istnieje w lepiej rozwiniętych państwach Europy
Zachodniej (zwłaszcza w Anglii i Francji) „szczątkowa” pomoc mieszkaniowa, głównie typu filantropijnego, dla niektórych najuboższych obywateli
kapitalistycznego państwa. Celem tej pomocy jest przede wszystkim podtrzymanie rozwoju wolnorynkowego kapitalizmu. Po 1918 r. pojawiają się
64
w bardziej masowej skali mieszkania społeczne związane z potrzebami wywołanymi wojennym zastojem budownictwa, demobilizacją oraz czasowym
utrzymywaniem przepisów o ochronie lokatorów wprowadzonych podczas
działań militarnych. Od późnych lat 20. do II wojny światowej zaspokajanie
potrzeb mieszkaniowych poprzez budownictwo typu społecznego przybiera
rezydualny („pozostałościowy”) charakter utrwalony wielkim kryzysem
przejawiającym się drastycznie w okresie 1929-1933. Zakłada się wówczas
wspomaganie tylko tych jednostek i grup społecznych, których nie stać na
zakup mieszkania na rynku. Wspomaganie takie nie zaspokaja w dostateczny
sposób społecznych potrzeb mieszkaniowych.2
W państwach, które wcześniej przechodzą początkową akumulację
kapitału i uzyskują dominującą pozycję ekonomiczną, wytwarzają się
wszakże – wraz z upływem czasu – stosunkowo lepsze warunki zaspokajania potrzeb mieszkaniowych, związane również ze słabnącymi nieco – po
skokowym wzroście – procesami urbanizacyjnymi. W państwach Europy
środkowej opóźnionych w rozwoju kapitalizmu, takich jak Polska, sytuacja mieszkaniowa jest nad wyraz trudna. Problem mieszkaniowy stanowi
bowiem zjawisko wtórne, tkwiące w warunkach ustrojowych. Warunki te
decydują o systemie zaspokajania potrzeb mieszkaniowych oraz o charakterze tych potrzeb. Wpływają na proporcje, w jakich klasy i grupy ludności
korzystają z wypracowanych przez społeczeństwo środków materialnych
przeznaczanych na zaspokajanie potrzeb mieszkaniowych. Mają wpływ
na poziom sytuacji mieszkaniowej. Potrzeba głębszych badań tej sytuacji
rodzi się w związku z rozwojem kapitalizmu i niemożnością rozwiązywania
kwestii mieszkaniowej przez mechanizmy wolnorynkowe. Dostrzegana jest
na ziemiach polskich w piśmiennictwie, począwszy od XIX wieku.3
2. Ludwik Krzywicki a polska szkoła badań mieszkaniowych
Ludwik Krzywicki należący do najlepiej wykształconych umysłów
wydanych przez kulturę XIX w., zajmujący się z wielkim powodzeniem
P. Malpass, Histories of social housing: a comparative approach, (w:) Social Housing in Europe II. A review of policies and outcomes, ed. K. Scanlon, Ch. Whitehead,
LSE, London 2008, s. 15-30.
3
J. Cegielski, Stosunki mieszkaniowe na ziemiach polskich w wieku XIX i na początku
XX, „Prace” nr 20, IBM, Arkady, Warszawa 1957, s. 19-98; J. Cegielski, Koncepcje
rozwiązywania kwestii mieszkaniowej w Polsce w okresie kapitalizmu, IBM, Warszawa 1970, s. 7 i dalsze.
2
65
Maciej Cesarski
różnymi dziedzinami nauki, badał również zagadnienia mieszkaniowe
i osadnicze. Konstanty Krzeczkowski stwierdza: „Krzywicki jednoczy
w sobie dwie wielkie cechy osobiste – wrażliwość i czujność wobec każdej
krzywdy ludzkiej i przenikliwy twórczy intelekt nieustannie rzeźbiący naszą
wiedzę.4 Stwierdzenie to odnieść można w całej rozciągłości do sposobu
badania problemów mieszkaniowych i osadniczych przez Ludwika Krzywickiego.5 Także w tym sensie, że Ludwik Krzywicki, będący krytycznym
zwolennikiem marksizmu w tamtych burzliwych, rodzących nadzieje
czasach, nie spostrzega przyszłości jako naukowo poznanego rozwoju
poddanego determinizmowi.6
Ludwik Krzywicki przybliża się do tematyki mieszkaniowej i osadniczej przede wszystkim w czasie aktywności w Szkole Głównej Handlowej
(w latach 1915-1933 – Wyższej Szkole Handlowej) oraz w Instytucie
Gospodarstwa Społecznego. Z SGH związany jest od 1919 r. formalnie
głównie poprzez dydaktykę7. Jest wszakże do 1925 r. członkiem Komisji
Bibliotecznej, przekazując część swojego księgozbioru do tworzącej się
Biblioteki WSH-SGH. W 1924 r. wchodzi do Komisji Weryfikacyjnej
utworzonej w celu powołania pierwszego składu profesorskiego WSH.
Inicjuje utworzenie Zakładu Polityki Społecznej SGH w 1930 roku. Od
K. Krzeczkowski, Zarys życia i pracy Ludwika Krzywickiego, (w:) Ludwik Krzywicki,
Praca… op. cit., s. IX.
5
Bibliografia prac Ludwika Krzywickiego, (w:) Ludwik Krzywicki. Praca zbiorowa poświęcona Jego życiu i twórczości, IGS, Warszawa 1938, s. 249-306. Postać
i twórczość Ludwika Krzywickiego sławią na gruncie polskim inni wybitni badacze stosunków społecznych: Andrzej Grodek, Tadeusz Kotarbiński, Oskar Lange,
Edward Lipiński, Stanisław Ossowski, Stanisław Rychliński, Edward Strzelecki,
Florian Znaniecki. Zob. Ludwik Krzywicki, Praca zbiorowa poświęcona… op. cit.,
s. 1-248; S. Ossowski, Ludwik Krzywicki, „Nauka Polska” t. XXIV, Warszawa 1939,
s. 3-27; E. Strzelecki, O Ludwiku Krzywickim, „Myśl Współczesna” 1947 nr 7/8, s.
2-15; E. Strzelecki, Krzywicki jako kierownik Instytutu Gospodarstwa Społecznego,
„Biuletyn IGS” 1959 nr 2, s. 2 i dalsze; T. Szturm de Szutrem, Instytut Gospodarstwa
Społecznego, PWN, Warszawa 1959, s. 15-31; T. Kotarbiński, Wstęp (w:) Ludwik
Krzywicki, Takimi będą drogi nasze. Broszura napisana w roku 1905, Warszawa
1958, podaję za: W setną rocznicę urodzin Ludwika Krzywickiego 1859-1959,
„Biuletyn IGS”, zeszyt specjalny, SGPiS, Warszawa 1959, s. 3 i dalsze; T. Kowalik,
Krzywicki, Wiedza Powszechna, Warszawa 1965, s. 3 i dalsze.
6
H. Holland, Ludwik Krzywicki – nieznany, Instytut Wydawniczy „Książka i Prasa”,
Warszawa 2007 s. 121-226; T. Kowalik, Słowo wstępne, (w:) H. Holland, Ludwik
Krzywicki… op. cit., s. 7-11.
7
E. Gutowska, A. Landau, Ludwik Krzywicki, (w:) Poczet wybitnych profesorów
SGH-SGPiS, SGPiS, Warszawa 1986, s. 115-153.
4
66
1921 r., nieprzerwanie do wybuchu wojny, kieruje IGS8. W SGH i IGS
współpracuje z mającymi historyczne zasługi dla badań mieszkaniowo-osadniczych Konstantym Krzeczkowskim, Stanisławem Rychlińskim
(swym uczniem i asystentem), Janem Strzeleckim, Edwardem Strzeleckim,
Ludwikiem Landau i innymi9.
Pisząc o pracach Ludwika Krzywickiego dotyczących kwestii mieszkaniowej oraz innych zagadnień osadniczych, Jego dokonaniach w tej dziedzinie i ich aktualności nie sposób pominąć powstającej w latach 20. i 30.
XX w. polskiej szkoły podchodzenia do badań mieszkaniowych. Szkoły,
wywodzącej się działalności naukowej i społecznej: przede wszystkim Teodora Teoplitza, a także wspomnianych – Konstantego Krzeczkowskiego,
Jana Strzeleckiego, Edwarda Strzeleckiego, jak również Stanisława Tołwińskiego, Michała Kaczorowskiego i innych. Zgodnie z metodą Szkoły,
kwestia mieszkaniowa, niedostateczny standard i głęboki niedobór mieszkań dla ludności najbardziej ich potrzebującej, stanowią wytwór stosunków
społecznych. Są skutkiem podporządkowania produkcji mieszkań zyskowi,
które nie bierze pod uwagę skali i struktury rzeczywistych potrzeb w tym
zakresie. W tej sytuacji budownictwo społeczne musi być realizowane
przede wszystkim z myślą o mieszkańcach. Lepsze zaspokajanie potrzeb
mieszkaniowych ludności słabszej ekonomicznie oznacza istotną poprawę jej ogólnych warunków życia. Jest formą budowy sprawiedliwszych
stosunków społecznych10. Mieszkanie i budynek mieszkalny są – zgodnie
z założeniami szkoły – głównymi elementami zintegrowanej zabudowy
mieszkaniowej w formie osiedla. Powinny być rozpatrywane w związku
z terenem zagospodarowanym w zieleń oraz standardami przestrzennymi
Instytut Gospodarstwa Społecznego stanowi w owych czasach niezależne stowarzyszenie pracowników nauki oraz działaczy związków zawodowych, z organizacji spółdzielczych, z samorządów miejskich, instytucji rządowych itp. Tematyka
mieszkaniowa stanowi w IGS część szerokiego pola badań warunków życia ludności
pracowniczej – przywiązuje się wtedy do niej duże znaczenie. Zob. T. Szturm de
Szutrem, Instytut Gospodarstwa Społecznego…op. cit.
9
M. Cesarski, Problematyka mieszkaniowa i osadnicza w pracach badaczy związanych z WSH-SGH (w:) Samorząd terytorialny i mieszkalnictwo w badaniach naukowych i dydaktyce SGH 1906-1995, red. A. Zalewski, „Monografie i opracowania”,
nr 423, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 1997, s.15-32.
10
T. Toeplitz, Klęska mieszkaniowa i próby jej usunięcia, Wyd. Urzędu Mieszkaniowego, Warszawa 1920, s. 3-14. S. Tołwiński, Postulaty mieszkaniowe klasy
robotniczej, „Robotniczy Przegląd Gospodarczy” 1925 nr 4, s. 1-2; T. Toeplitz, Stan
sprawy mieszkaniowej w Polsce, „Zdrowie”1927 nr 7, s. 354-404; E. Strzelecki,
Kwestia mieszkaniowa w Polsce, (w:) Bilans Gospodarczy Dziesięciolecia Polski
Odrodzonej, t. 2. Poznań 1929, s. 413-426.
8
67
Maciej Cesarski
osiedlowych urządzeń i obiektów świadczących podstawowe usługi społeczne i komunalne. Wymaga to szerszego rozumienia polityki mieszkaniowej i budowlanej wraz z rozwiązaniami polityki gruntowej i komunalnej,
złączonej z architekturą i urbanistyką społeczną11. Zasadnicze znaczenie
w tak rozumianej polityce mieszkaniowej ma relacja między kosztami budowy i eksploatacji mieszkania dla słabiej sytuowanej materialnie ludności,
a jej płacą i dochodami. Zależności te wyznaczają drogę do mieszkania
społecznie najpotrzebniejszego o niewielkiej powierzchni, wyposażonego
w niezbędne instalacje sanitarno-techniczne, dostępnego przy pomocy
środków publicznych dla ludności uboższej. Podstawową rolę we wspomaganiu społecznego budownictwa mieszkaniowego realizowanego przez
samorządy gminne oraz spółdzielnie powinno odrywać państwo12.
Dorobek badawczy Ludwika Krzywickiego w zakresie mieszkalnictwa i osadnictwa wpisujący się w nurt polskiej szkoły mieszkaniowej nie
doczekał się odrębnego omówienia.13 Zagadnienia mieszkaniowe i osadnicze ujmowane są w pracach Ludwika Krzywickiego – podobnie jak
inne kwestie społeczne – w dwóch zasadniczych płaszczyznach. Pierwszą
stanowi podejście przedmiotowe na ogół w formie krytycznego omówienia zasadniczych problemów, charakterystyczne dla jego wcześniejszych
publikacji. Płaszczyznę drugą wyznaczają analizy podmiotowe, głównie
przez postrzeganie zawikłań od strony warstw społecznych najbardziej
nimi dotkniętych. Tego typu ewolucja warsztatu badawczego dokonuje
się w związku z uczestnictwem Ludwika Krzywickiego w opracowywaniu koncepcji i wyników badań statystycznych, łączenia ich z badaniami
ankietowymi i uzupełniania materiałami pamiętnikarskimi14. Jest zbieżna
z akcentami i charakterem twórczości i konstrukcji prac czołowych przedstawicieli polskiej szkoły badań mieszkaniowych.
T. Toeplitz, Znaczenie społecznego budownictwa mieszkaniowego, KPM KSS,
Warszawa 1928, s. 6 i dalsze.
12
T. Toeplitz, Znaczenie społecznego budownictwa...op. cit. S. Tołwiński, Definicja
mieszkania społecznie najpotrzebniejszego, „Dom, Osiedle, Mieszkanie” 1939, nr
5, s. 2-30; K. Krzeczkowski, Kwestia mieszkaniowa w miastach polskich, Związek
Miast Polskich, Warszawa 1939, s. 15-127.
13
Przegląd niektórych prac L. Krzywickiego dotyczących zagadnień mieszkaniowych
zawiera publikacja J. Hryniewicz, Kwestia społeczna w pracach Ludwika Krzywickiego, IPS, Warszawa 1988, s. 4 i dalsze.
14
Mało znane jest, że Ludwik Krzywicki przetłumaczył na język polski Kwestię
mieszkaniową Fryderyka Engelsa. Tłumaczenia tego nie wydano drukiem. Zob. J.
Sztumski, Wstęp, (w:) Ludwik Krzywicki, Człowiek i Społeczeństwo, KiW, Warszawa
1986, s. 21.
11
68
3. Kwestia mieszkaniowa i problemy urbanizacji w pracach
Ludwika Krzywickiego
Artykuły Ludwika Krzywickiego dotyczące kwestii mieszkaniowej
i chaotycznego rozwoju miast w okresie narodzin i rozwoju kapitalizmu
w Europie, następnie w Stanach Zjednoczonych A.P., powstają już w XIX
wieku15. Ludwik Krzywicki dostrzega obiektywny, wynikający ze zmiany
stosunków społeczno-ekonomicznych, charakter masowych przemieszczeń
ludności ze wsi do miast, będący ówczesną dominującą formą urbanizacji.
Sprzeciwia się jednak projektom administracyjnego ograniczania wolności
osiedlania się, wykazując ich klasowe interesy kryjące się za działaniami
podejmowanymi pozornie w imię dobra ogólnospołecznego. Szuka środków
łagodzących narastanie na przełomie wieków na ziemiach polskich problemów mieszkaniowych i urbanistycznych poprzez upowszechnianie dobrych
wzorców postępowania w przodujących we wzroście gospodarczym krajach
zachodnich, głównie Anglii, Francji i Niemczech. W krajach tych zaczęto
używać wówczas – na mocy decyzji państwa – funduszy ubezpieczeń
społecznych na budowę mieszkań. Ludwik Krzywicki krytykuje również
postępowania łączące się zwykle z akcjami prywatno-filantropijnymi. Porusza socjologiczne aspekty stłoczenia ludności miejskiej, kładąc jako jeden
z prekursorów podwaliny pod rozwój socjologii miasta i ekologii społecznej
osadnictwa, wiążącej zachowania i struktury społeczne z przestrzenią16.
Wypowiada się także w sprawach planowania przestrzennego, polityki gruntowej i budowlanej oraz urbanistyki, stanowiących uznane dzisiaj, ważne dziedziny badań nad osadnictwem. Przedstawia czytelnikowi
polskiemu koncepcję „miast-ogrodów” autorstwa Ebenezera Howarda,
która wywarła wpływ na praktykę budowy miast. Ujawnia zatem swoje
zainteresowania systematyzacją spostrzegania przestrzeni w tej dziedzinie.
Docenia kwestię zdrowotności miejsc zamieszkania z punktu widzenia
przestrzennych relacji zabudowy mieszkaniowej i zakładów pracy twierdząc, że tylko państwo może podjąć skuteczne kroki zapobiegające poL. Krzywicki, Nowy projekt, ”Gazeta Polska” 1892 nr 2 (podaję za: L. Krzywicki,
Dzieła, t. 6, PWN, Warszawa 1962, s. 11-13); L. Krzywicki, Kwestia mieszkań we
Francji, „Gazeta Polska” 1892 nr 68 (podaję za: L. Krzywicki, Dzieła… op. cit., s.
136-138).
16
L. Krzywicki, Dwa wzorcowe miasta: Miasto zdrowia i miasto moralności. (Dwie
najnowsze utopie), „Przegląd Tygodniowy” 1898 nr 5, s. 68-69;. L. Krzywicki,
Rozwój miast, „Prawda”, 1892 nr 9, s. 196-197 (zob. także L. Krzywicki, Dzieła…
op. cit., s. 187-191).
15
69
Maciej Cesarski
wstawaniu patologicznych układów osadniczych w tym zakresie. Wskazuje
Anglię jako przodujące państwo pod względem aktywności municypalnej
w rozwiązywaniu kwestii mieszkaniowej, w której rady miejskie, rozporządzając znaczną liczbą domów mieszkalnych, umożliwiają warstwom
niezamożnym zamieszkiwanie za umiarkowany czynsz, przeciwdziałając
zwyżce komornego i spekulacji gruntowej. Z tych samych powodów postuluje Ludwik Krzywicki pozbawienie miast prawa do wyzbywania się
gruntów stanowiących własność municypalną oraz wnosi o ograniczenie
budowy wysokich kamienic. Krytykuje wzrost cen mieszkań i czynszów
dla najuboższych. Mówi o potrzebie prac teoretycznych w dziedzinie
mieszkalnictwa, jaśniej uświadamiających długofalowe cele działań.
Zgłaszając te spostrzeżenia i postulaty, dołącza do grona prekursorów
nowoczesnej polityki mieszkaniowej i osadniczej17.
W okresie odzyskiwania niepodległości Ludwik Krzywicki widzi potrzebę prowadzenia polityki miejskiej, interesuje się organizacją statystyki
w tym zakresie. Podkreśla, że polityka miejska nie może poprzestawać na
problemach bieżących, lecz powinna troszczyć się o przyszłość osadnictwa.
Podnosi konieczność łącznego rozpatrywania zasadniczych problemów
dotyczących innych, poza mieszkaniami, obiektów i urządzeń z zakresu
ochrony zdrowia, gospodarki komunalnej, handlu itp. Zadania te – zauważa
– najlepiej rozwiązywać może samorząd miejski, w którym reprezentowane
muszą być również interesy najuboższych18.
Ludwik Krzywicki bada w bezpośredni sposób problemy mieszkaniowe i komunalne w Polsce, biorąc udział w przygotowaniu, a następnie opracowując wyniki spisu nieruchomości i mieszkań w Warszawie
w 1919 r. oraz spisu ludności w 1921 r., wykonanego przez GUS19.
Tematyką mieszkaniową zajmuje się w bardziej usystematyzowany spoL. Krzywicki, Na widnokręgu (Drożyzna mieszkań), „Gazeta Polska” 1889 nr 92,
s. 4-5; L. Krzywicki, Z obcego świata (Ogrody-miasta), „Ekonomista” 1900 nr
26, s. 212-213; L. Krzywicki, Kwestia mieszkań (Reformy municypalne w Anglii
i Niemczech), „Ekonomista” 1900 nr 38, s. 311-313; L. Krzywicki, Miasta i koleje
podmiejskie, „Tygodnik Ilustrowany” 1901 nr 12, s. 222-223; L. Krzywicki, Orgia
geszeftu (Wzrost komornego), „Wiedza” 1909, t. l, s. 558-560.
18
L. Krzywicki, Samorząd miejski, „Myśl Polska” 1915, z. 2, s. 4-6; L. Krzywicki,
Zagadnienia miast ze stanowiska przyszłości, Wyd. ZMKP, Warszawa 1917 s. 91-100; L. Krzywicki, Organizacja statystyki miejskiej, Wyd. ZMKP, Warszawa 1918,
s. 3 i dalsze.
19
L. Krzywicki, Spis ludności i zwierząt gospodarskich 30. września 1921. Rozbiór
krytyczny wyników spisu, Warszawa 1923, s. 168 + 4 mapy (odbitka z „Miesięcznika
Statystycznego” 1922, t. V, z. 5 i 6).
17
70
sób, bazując na szerokiej gamie informacji faktograficznych, zwłaszcza
z Konstantym Krzeczkowskim, kierownikiem Sekcji Budżetów Domowych w IGS. Sposób badania kwestii mieszkaniowej w IGS jest wówczas
zgodny z podejściem polskiej szkoły badań mieszkaniowych. Tradycje
w tym zakresie nakazują przywołanie wywodzącego się z socjologii pojęcia więzi społecznej, mającego konotacje filozoficzne, psychologiczne,
pedagogiczne i inne. Pojęcie to wprowadzone do polityki społecznej
głównie przez Ludwika Krzywickiego20 było podejmowane przez polską
szkołę badań mieszkaniowych jako zadanie polityki w lokalnym środowisku zamieszkiwania21.
Problem mieszkaniowy omawiany jest przy udziale Ludwika Krzywickiego w badaniach ankietowych IGS dotyczących warunków życia
robotników w 1927 r., stanowiących istotne świadectwo podmiotowego
podchodzenia do tzw. kwestii robotniczej w Polsce22. Pojawia się także
– głównie w związku z zaległościami w płaceniu czynszów – w pracach
IGS prowadzonych podczas wielkiego kryzysu, po opracowaniu wyników
konkursu na pamiętniki bezrobotnych23, także w ankiecie dotyczącej warunków mieszkaniowych robotników i bezrobotnych w 1933 r. i porównaniach
otrzymanych danych, począwszy od 1921 roku24. Badania ujawniają systematyczne pogarszanie się warunków mieszkaniowych ubogiej ludności
pracującej i bezrobotnej na korzyść zamożnych warstw społeczeństwa polskiego. Zaangażowanie społeczne Ludwika Krzywickiego, troska o warunki
mieszkaniowe bezrobotnych i niezamożnej ludności pracowniczej wyrażają
się między innymi w Jego przekonaniu, że materiały statystyczne oraz wyniki badań ankietowych nie wyrażają w pełni niedostatecznego standardu
zamieszkiwania upośledzonych warstw społeczeństwa. Nie ilustrują wystarczająco patologicznych cech otoczenia dzielnic, kwartałów i domów,
miejsc odpoczynku, stanu higieny i ich reperkusji socjologicznych oraz
społeczno-gospodarczych.
L. Krzywicki, Pierwociny więzi społecznej, Dzieła t. 1, PWN, Warszawa 1957, s. 9
i dalsze.
21
A. Minkiewicz, Polityka społeczna w środowisku zamieszkiwania (studium więzi społecznej), IGS, „Biuletyn” Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 1999, s. 5-49.
22
L. Krzywicki, Przedmowa, (w:) Warunki życia robotniczego w Warszawie, Łodzi i Zagłębiu Dąbrowskim w świetle ankiet z 1927 roku, IGS, Warszawa 1929, s. VII-XI.
23
L. Krzywicki, Przedmowa, (w:) Pamiętniki bezrobotnych, IGS, Warszawa 1933,
s. V-VIX.
24
L. Krzywicki, Przedmowa, (w:) A. Zdanowski, Warunki mieszkaniowe robotników
w okresie kryzysu i bezrobocia, IGS, Warszawa 1936, s. III-VI.
20
71
Maciej Cesarski
W 1930 r., gdy w Polsce nastaje wielki kryzys, Ludwik Krzywicki
pisze referat na konferencję przygotowaną przez Polskie Towarzystwo
Reformy Mieszkaniowej, a także Warszawską Spółdzielnię Mieszkaniową.
Konferencja przeprowadzona jest w Banku Gospodarstwa Krajowego,
stanowiąc pierwsze spotkanie tej rangi poświęcone kwestii mieszkaniowej
w Polsce25. W referacie wypowiada się krytycznie o relacjach czynszu
i dochodów upośledzonych ekonomicznie „kątowników” najmujących
części izb, wskazując potrzebę wydatniejszej, publicznej kontroli nad
ruchem kapitałów inwestowanych w budowę mieszkań. Porusza zagadnienie najjaskrawszych przejawów nędzy mieszkaniowej związanych
z podnajmem jednoizbowych mieszkań przez dwa gospodarstwa domowe
(bez więzów rodzinnych) lub więcej, dwuizbowych przez trzy lub ponad
trzy gospodarstwa itd. Terminem „kątownik” obejmuje także ludność
odnajmującą „kąty”, gdyż ta może łatwo spaść do roli sublokatora lub
faktycznie (np. w jednoizbówkach) ją pełni. Przekonuje, że zaangażowanie kapitału prywatnego w budowę mieszkań dla tego typu ludności,
pozbawione pomocy środków publicznych, musi kształtować komorne
znacznie powyżej możliwości finansowych nie tylko podnajmujących,
lecz także większości ludności pracowniczej wynajmującej mieszkania26.
Spostrzeżenia te i postulaty potwierdza w całej rozciągłości Ogólnopolski Kongres Mieszkaniowy, zorganizowany w 1937 r. przez PTRM oraz
WSM, podsumowujący międzywojenną polską myśl mieszkaniową. Kongres, któremu patronuje m.in. Ludwik Krzywicki, zwołany jest w okresie
żywszego – w porównaniu z latami wielkiego kryzysu – rozwoju prywatnego budownictwa mieszkaniowego, interpretowanego przez władze jako
przełamanie trudności mieszkaniowych. Uświadamia jednak głębokość
kwestii mieszkaniowej w Polsce, w tym dalsze pogorszenia się sytuacji
mieszkaniowej niezamożnych warstw społeczeństwa. Opowiada się za
stworzeniem państwowego programu poprawy w tej dziedzinie27.
Powstały w 1924 r. BGK jest w okresie międzywojennym podstawową instytucją
udzielająca długookresowych kredytów z funduszy państwowych i własnych, m.in.
na potrzeby samorządów terytorialnych oraz budownictwa mieszkaniowego. Z. Landau, Bank Gospodarstwa Krajowego, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 1998,
s. 103-112, 146-157.
26
Prof. Ludwik Krzywicki, Wypowiedź, (w:) Sprawa mieszkaniowa. Sprawozdanie
z konferencji w Banku Gospodarstwa Krajowego w dniu 2 1.11. 1930 r. Biblioteka
PTRM, nr 2. Warszawa 1930, s. 56-61.
27
Materiały Pierwszego Kongresu Mieszkaniowego, nr l. Wyd. Komitetu Organizacyjnego Kongresu, Warszawa 1937.
25
72
4. Aktualność badań mieszkaniowych i osadniczych
Ludwika Krzywickiego – wnioski
Prace Ludwika Krzywickiego nie mogły pretendować do systematycznego wykładu zagadnień mieszkaniowo-osadniczych. Z łatwością
wychwytują jednak najważniejsze kwestie międzywojennego układu
stosunków w tej dziedzinie w Polsce i innych państwach. Wspólne dla
przytoczonych opracowań Ludwika Krzywickiego jest przeświadczenie,
iż rozwiązywania kwestii mieszkaniowej oraz poprawy w zakresie ogólniejszych standardów osiedleńczych nie może gwarantować swobodna
gra mechanizmów rynkowych. Zalecając interwencjonizm w stosunki
mieszkaniowe i osadnicze, Ludwik Krzywicki nie wypowiada się co do
stopnia jego sku teczności w warunkach żywiołowych procesów społeczno-gospodarczych w ramach kapitalizmu, zwłaszcza w państwach
takich jak Polska. Traktuje kwestię mieszkaniową i osadniczą jako jeden
z najistotniejszych problemów społecznych, dotykający w sposób szczególny słabo sytuowane materialnie warstwy ludności. Ludwik Krzywicki
podąża w kierunku spoglądania na całą sferę osadnictwa. Wiąże bowiem
zagadnienia mieszkaniowe ze sprawami polityki społecznej, komunalnej
i ludnościowej, strefowaniem miast, z żywiołową urbanizacją, rodzącymi
się w latach 30. elementami planowania makroprzestrzennego itd.
Wskazywany przez Ludwika Krzywickiego obiektywny, wynikający
ze stosunków produkcji charakter procesów osadniczych, dyskryminujących
ówczesny proletariat, przybiera w dzisiejszych czasach postać urbanizacji
opartej głównie na jednorodzinnej zabudowie, umożliwiającej warstwom
zamożnym dostęp do atrakcyjnego środowiska mieszkalnego. Okupione
jest to niedoborem środków finansowych i ziemi pod budownictwo dla
ludności o niskich i umiarkowanych dochodach oraz zmniejszaniem się
przestrzeni ekologicznej w związku z nadmiernym popytem bogatszych na
duże działki budowlane, indywidualny transport samochodowy, energię itp.
Obszary rezydencji mieszkaniowych i zamkniętych osiedli skomercjalizowanego sąsiedztwa, mającego zastąpić ową, tak uważaną przez Ludwika
Krzywickiego, więź społeczną, ograniczają również antropogeniczną przestrzeń publiczną. Rozlewająca się suburbanizacja jest głównym czynnikiem
segregacji społecznej i przestrzennej dokonującej się w różnych formach
poprzez zwiększanie konsumpcji indywidualnej. Hasło spójności społecznej głoszone zwłaszcza przez Unię Europejską nie dotyczy w zasadzie
w praktyce tego typu podziałów społecznych, mimo wielu formułujących
to unijnych dokumentów.
73
Maciej Cesarski
Sprzeciw Ludwika Krzywickiego wobec administracyjnego ograniczania swobody osiedlania się stanowi obecnie standard cywilizacyjny.
Praktykowane jest także zalecane przez Niego poszukiwanie sposobów
przeciwdziałania polskim problemom mieszkaniowym i urbanistycznym
na podstawie doświadczeń rozwiniętych państw zachodnich. Zatłoczenie
miast pozostaje od Jego czasów i publikacji istotnym polem badawczym
socjologii miasta i ekologii społecznej osadnictwa. Głoszona w Jego pracach potrzeba systematycznych badań, w tym teoretycznych, w zakresie
mieszkalnictwa jest podnoszona i realizowana przez środowisko byłego
powojennego Instytutu Gospodarki Mieszkaniowej (zlikwidowanego
w 2002 r.), a również przez utworzony na bazie IGM w 2003 r. Zakład
Mieszkalnictwa w Instytucie Rozwoju Miast. W Zakładzie tym pozostała
grupa badaczy podejmująca analizy nawiązujące do metod polskiej szkoły
mieszkaniowej. Pod koniec 2002 r. na bazie zlikwidowanego Instytutu
Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej utworzony jest także Instytut Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa. Zakład Mieszkalnictwa i Budownictwa IGPiM, bez badaczy b. IGM, zajmuje się rynkiem nieruchomości,
w tym mieszkaniowych oraz ich rewitalizacją. Doradza gminom w zakresie
strategii i gospodarki mieszkaniowej, także wspólnotom, inwestorom mieszkaniowym i innym. Potrzebę reform mieszkalnictwa w duchu stwierdzeń
Ludwika Krzywickiego głosi także Polskie Towarzystwo Mieszkaniowe
powołujące się na tradycje polskiej szkoły mieszkaniowej. Problematyka
ta znajduje również miejsce na corocznych konferencjach w Spale, organizowanych przez Polski Związek Inżynierów i Techników Budownictwa,
wspieranych dawniej przez IGM i nadal przez PTM.
Poruszane w tekstach Ludwika Krzywickiego zagadnienia planowania
przestrzennego, polityki gruntowej i budowlanej oraz urbanistyki, w tym
przestrzenne relacje zabudowy mieszkaniowej i miejsc pracy, należą do
podstawowych płaszczyzn ukierunkowanych społecznie badań IGM oraz
ZM IRM, opartych na przeświadczeniu, że przede wszystkim państwo i jego administracja publiczna zapobiegać mogą patologii osadnictwa. Wśród
aktualnych wyzwań w Polsce – i w podobnych pod względem stopnia
rozwoju gospodarki rynkowej państwach – znajduje się podkreślane przez
L. Krzywickiego zaspokajanie potrzeb mieszkaniowych przez samorządy
miejskie rozporządzające zasobem nieruchomości. Zasoby te powinny
umożliwiać warstwom niezamożnym zamieszkiwanie za umiarkowany
czynsz, przeciwdziałać zwyżce komornego i spekulacji gruntowej. Zalecane
przez Krzywickiego pozbawienie miast prawa do wyzbywania się gruntów
municypalnych oraz ograniczanie budowy wysokich kamienic są nadal
74
istotnymi przesłankami społecznie zorientowanej polityki mieszkaniowej
i osadniczej, podobnie jak jego krytyka wzrostu cen mieszkań i czynszów
dla ludności ubogiej.
W okresie odzyskiwania niepodległości, będącym ogólną analogią
do początków polskiej transformacji systemowej, Ludwik Krzywicki
przestrzega, jakże współcześnie, aby polityka miejska nie poprzestawała
na zadaniach bieżących. Przemawia za łącznym traktowaniem mieszkań,
obiektów i urządzeń z zakresu ochrony zdrowia, gospodarki komunalnej,
handlu – stanowiących obecnie składniki infrastruktury osadniczej. Aktualnego znaczenia nabierają okoliczności ankietowych oraz pamiętnikarskich
badań IGS, wykonanych podczas wielkiego kryzysu i obejmujących warunki mieszkaniowe ubogiej ludności pracującej i bezrobotnej. Aktualne
jest też przeświadczenie Ludwika Krzywickiego, iż statystyka i ankiety
nie pokazują w pełni problemów zamieszkiwania zmarginalizowanych
warstw społeczeństwa. Pomysłem czekającym na realizację jest także
konferencja na wzór tej z 1930 r., poświęconej kwestii mieszkaniowej
w Polsce u początków wielkiego kryzysu. Można snuć również analogie
do Kongresu Mieszkaniowego w 1937 r. o charakterze podsumowującym
międzywojnie, zwołanego w okresie stosunkowo pomyślnego rozwoju
prywatnego budownictwa mieszkaniowego, przedstawianego oficjalnie
jako przełamanie trudności mieszkaniowych. Na taki kongres czeka obecnie
polskie mieszkalnictwo.
Pytanie o aktualność badań Ludwika Krzywickiego staje się również
w dużym stopniu pytaniem o stan i przyszłość mieszkalnictwa społecznego i zorientowanej nań urbanizacji. Potrzeba mieszkalnictwa społecznego
przestała bowiem być w rozwiniętych państwach gospodarki rynkowej
prostą konsekwencją szczególnie niesprawiedliwych stosunków społecznych danych do poznania Ludwikowi Krzywickiemu w fazie pierwotnego
kapitalizmu. Po II wojnie światowej działania państwa opiekuńczego
w Europie Zachodniej przynoszą znaczny wzrost przeciętnej zamożności
ludności, w tym większą skalę społecznych inwestycji mieszkaniowych.
Kryzysy naftowe lat 70. sprowadzają jednakże mieszkalnictwo społeczne do
problemu, którego rozwiązaniu służyć ma działalność sektora prywatnego.
Sięgająca 100-lecia retrospekcja z początku XXI w. pokazuje tendencję do
regresu mieszkalnictwa społecznego. Kulminacją tego procesu są kryzysowe wydarzenia na rynku nieruchomości mieszkaniowych, rozpoczynające
się w Stanach Zjednoczonych w latach 2007-2008. Obecny kryzys pojawia
się po trwającej od lat 70. liberalizacji gospodarki rynkowej, w tym prywatyzacji mieszkań w sektorze publicznym i ograniczaniu rozwoju mieszkal75
Maciej Cesarski
nictwa społecznego. Nadmierne promowanie prywatnej własności domów
i mieszkań ujawnia jeden z mankamentów kapitalistycznego rynku, prowadzącego do niezrównoważonych form zamieszkiwania. Narusza bowiem
zbytnio pożądaną, zróżnicowaną strukturę stosunków własnościowych
w mieszkalnictwie. Jest w związku z tym groźne dla ogólnej równowagi
społeczno-gospodarczej. Odwrócenie tego mechanizmu wymaga zasadniczych przekształceń paradygmatu rozwoju społeczno-gospodarczego,
nastawionego dziś na konkurencję społeczno-ekonomiczną.
Obecne wyzwania cywilizacyjne są coraz bardziej rozbieżne z kreowanymi przez rynek indywidualnymi pragnieniami. Połączone jest z tym
odchodzenie od wiązania bezpieczeństwa obywateli ze społecznymi formami mieszkalnictwa i osadnictwa. Tymczasem mieszkalnictwo i osadnictwo społeczne, zaspokajające potrzeby słabo i przeciętnie sytuowanej
ludności, może być jednym z podstawowych instrumentów urbanistyki
i polityki urbanizacyjnej, prowadzących do równoważenia rozwoju miast.
Stwarza okazję do wpływania na przestrzenne relacje mieszkań, miejsc
pracy, usług publicznych, obszarów rekreacji itp. Przybliżać może wizję
publicznych stref z wieloma punktami świadczenia usług, zmniejszających
przemieszczanie się ludności i obciążanie transportu miejskiego, oszczędzających energię itp. Bazując na mieszkalnictwie i osadnictwie społecznym,
można przezwyciężać segregację miejską poprzez szerszą rewitalizację
zastojowych i upadających obszarów w kierunku zróżnicowanej struktury
społecznej. Dopiero wówczas społeczeństwa mogą zyskiwać rzeczywistą
zdolność do rozwiązywania strukturalnych problemów urbanizacji.
Przeprowadzone w okresie 1990-1998 zasadnicze zmiany administracyjno-terytorialnego podziału Polski umiejscawiają kształtowanie przestrzeni osadniczej w gestii administracji rządowej – centralnej i terenowej
– oraz samorządowej, tworzących zespoloną administrację publiczną.
Samorządowe budowanie mieszkaniowych i innych osadniczych podstaw
zamieszkiwania dopełnione jest możliwością interwencji administracji rządowej – centralnej i terenowej. Ustrój instytucjonalno-przestrzenny Polski
formalnie sprzyja po 1989 r. – poprzez uwolnienie oddolnych, samorządowych inicjatyw społecznych – kształtowaniu stosunków społecznych,
opartych na społecznych kryteriach mieszkaniowo-urbanistycznych. Szanse
w tym zakresie nie zostają jednak – jak w okresie międzywojennym – wykorzystane. Stosunki mieszkaniowe w Polsce lat transformacji systemowej
przypominają pod niektórymi względami cechy kwestii mieszkaniowej
z początkowego rozwoju kapitalizmu. Wskazują na to współczesne formy
przemian przybierających często treść z okresu międzywojennego. Najważ76
niejszymi są zmiany w systemie zaspokajania potrzeb mieszkaniowych,
związane z powrotem do traktowania mieszkania jako towaru. Powiększa
się społeczne zróżnicowanie sytuacji mieszkaniowej, mimo znacznego
wzrostu przeciętnego standardu zamieszkiwania. Oddziałują bariery rozwoju społeczno-gospodarczego, powodowane zbyt małym budownictwem
czynszowym usztywniającym rynek pracy, hamującym migracje zawodowe
– głównie przemieszczenia ludności młodej, poszukującej mieszkań. Istnieją
w Polsce społeczne zagrożenia mieszkaniowe (np. zbyt duża skala i tempo
prywatyzacji zasobu komunalnego i zakładowego, odgórne uwłaszczanie
spółdzielców, niedorozwój tbs) powiązane z unikalnością transformacji.
Znane z przeszłości związane z tym głębokie nierówności społeczne wymagają stosowania sprawdzonych w znacznej mierze form przeciwdziałania.
Zagrożenia te łączą się ze sprowadzeniem mieszkalnictwa społecznego
do obszaru napięć społeczno-politycznych. W Polsce i innych państwach
transformacji nie wykształca się nowy ład mieszkaniowy. Przekształcenia
w sektorze mieszkalnictwa i osadnictwa stanowią wypadkową decyzji
mało kontrolowanych i niestabilnych sił politycznych. W procesie tym
występują instytucjonalne, społeczne i ekonomiczne ograniczenia związane
z nieokreślonością transformacji. Niepewność jest głównym czynnikiem
dążeń do stawania się właścicielem lokalu lub domu. Wzmacnia ją polityczna tendencja do wspierania prywatyzacji. Te współczesne problemy
mieszkaniowe i osadnicze nie mogły być udziałem Ludwika Krzywickiego. Jego badania mieszkaniowo-osadnicze potwierdzają w sumie ich
nieusuwalne w rynkowym paradygmacie rozwoju zmienne, co do formy
przejawiania się, wady.
Adres Autora:
dr hab. Maciej Cesarski, prof. SGH
Szkoła Główna Handlowa
Kolegium Ekonomiczno-Społeczne
02-520 Warszawa, ul. Wiśniowa 41
77
Maciej Cesarski
BIBLIOGRAFIA
Cegielski J., Koncepcje rozwiązywania kwestii mieszkaniowej w Polsce w okresie
kapitalizmu, IBM, Warszawa 1970.
Cegielski J., Stosunki mieszkaniowe na ziemiach polskich w wieku XIX i na początku
XX, „Prace” nr 20, IBM, Arkady, Warszawa 1957.
Cesarski M., Adam Andrzejewski, (w:) Przeszłość dla przyszłości, red. L. Frąckiewicz,
PTPS, Wydawnictwo „Śląsk”, Katowice 2001.
Cesarski M., Działania i losy Instytutu Gospodarki Mieszkaniowej, „Problemy Polityki
Społecznej. Studia i Dyskusje” 2008 nr 12 (w redakcji).
Cesarski M., Mieszkalnictwo społeczne w państwach i perspektywie UE – retrospekcja
i wyzwania, „Problemy Rozwoju Miast” 2009, nr 1-2 (w druku).
Cesarski M., Problematyka mieszkaniowa i osadnicza w pracach badaczy związanych
z WSH-SGH, (w:) Samorząd terytorialny i mieszkalnictwo w badaniach naukowych
i dydaktyce SGH 1906-1995, red. A. Zalewski, „Monografie i Opracowania”, nr 423,
Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 1997.
Goryński J., Prace i pasje Adama Andrzejewskiego, „Kronika Warszawy” 1985, nr
3-4.
Gutowska E., A. Landau, Ludwik Krzywicki, (w:) Poczet wybitnych profesorów SGH-SGPiS, SGPiS, Warszawa 1986.
Holland H., Ludwik Krzywicki – nieznany, Instytut Wydawniczy „Książka i Prasa”,
Warszawa 2007.
Hryniewicz J., Kwestia społeczna w pracach Ludwika Krzywickiego, IPS, Warszawa
1988.
Kotarbiński T., Wstęp, (w:) Ludwik Krzywicki, Takimi będą drogi nasze, Warszawa
1958.
W setną rocznicę urodzin Ludwika Krzywickiego 1859-1959, „Biuletyn IGS”, Zeszyt
specjalny, SGPiS, Warszawa 1959.
Kowalik T., Krzywicki, Wiedza Powszechna, Warszawa 1965.
Krzeczkowski K., Kwestia mieszkaniowa w miastach polskich, Związek Miast Polskich, Warszawa 1939.
Krzywicki L., Dwa wzorcowe miasta: Miasto zdrowia i miasto moralności. (Dwie
najnowsze utopie), „Przegląd Tygodniowy” 1988 nr 5.
Krzywicki L., Dzieła, t. 6, PWN, Warszawa 1962.
Krzywicki L., Kwestia mieszkań (Reformy municypalne w Anglii i Niemczech), „Ekonomista” 1900 nr 38.
Krzywiki, Kwestia mieszkań we Francji, „Gazeta Polska” 1892 nr 68.
Krzywicki L., Miasta i koleje podmiejskie, „Tygodnik Ilustrowany” 1901 nr 12.
Krzywicki L., Na widnokręgu (Drożyzna mieszkań), „Gazeta Polska” 1889 nr 92.
Krzywicki L., Nowy projekt, ”Gazeta Polska” 1892 nr 2.
Krzywicki L., Organizacja statystyki miejskiej, Wyd. ZMKP, Warszawa 1918.
Krzywicki L., Orgia geszeftu (Wzrost komornego), „Wiedza” 1909 t. l.
78
Krzywicki L., Pierwociny więzi społecznej, Dzieła t. 1, PWN, Warszawa 1957.
Krzywicki L., Przedmowa, (w:) Pamiętniki bezrobotnych, IGS, Warszawa 1933.
Krzywicki L., Przedmowa, (w:) Warunki żucia robotniczego w Warszawie, Łodzi
i Zagłębiu Dąbrowskim w świetle ankiet z 1927 roku, IGS, Warszawa 1929.
Krzywicki L., Przedmowa, (w:) A. Zdanowski, Warunki mieszkaniowe robotników
w okresie kryzysu i bezrobocia, IGS, Warszawa 1936.
Krzywicki L., Rozwój miast, „Prawda” 1892 nr 9.
Krzywicki L., Samorząd miejski, „Myśl Polska” 1915 z. 2.
Krzywicki L., Spis ludności i zwierząt gospodarskich 30.września1921. Rozbiór
krytyczny wyników spisu, Warszawa 1923, (odbitka z „Miesięcznika Statystycznego”
1922 t. V, z. 5 i 6).
Krzywicki L., Z obcego świata (Ogrody-miasta), „Ekonomista” 1900 nr 26.
Krzywicki L., Zagadnienia miast ze stanowiska przyszłości, Wyd. ZMKP, Warszawa
1917.
Landau Z., Bank Gospodarstwa Krajowego, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa
1998.
Ludwik Krzywicki. Człowiek i społeczeństwo, KiW, Warszawa 1986.
Ludwik Krzywicki. Praca zbiorowa poświęcona Jego życiu i twórczości, IGS, Warszawa 1938.
Malpass P., Histories of social housing: a comparative approach, (w:) Social Housing in Europe II. A review of policies and outcomes, ed. K. Scanlon, Ch. Whitehead,
LSE, London 2008.
Materiały Pierwszego Kongresu Mieszkaniowego, nr l. Wyd. Komitetu Organizacyjnego Kongresu, Warszawa 1937.
Minkiewicz A., Polityka społeczna w środowisku zamieszkiwania (studium więzi
społecznej), IGS, „Biuletyn” Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 1999.
Ossowski S., Ludwik Krzywicki, „Nauka Polska” t. XXIV, Warszawa 1939.
Profesor Adam Andrzejewski i jego dzieło, (Procesy mieszkaniowe, urbanizacyjne
i społeczne). Wybór pism, red. A. Stasiak i M. Cesarski, KPZK PAN „Biuletyn”, z.
196, Warszawa 2001.
Prof. Ludwik Krzywicki, Wypowiedź (w:) Sprawa mieszkaniowa. Sprawozdanie
z Konferencji w Banku Gospodarstwa Krajowego w dniu 2 1.11. 1930 r. Biblioteka
PTRM, nr 2. Warszawa 1930.
Strzelecki E., Krzywicki jako kierownik Instytutu Gospodarstwa Społecznego, „Biuletyn IGS” 1959 nr 2.
Strzelecki E., Kwestia mieszkaniowa w Polsce, (w:) Bilans Gospodarczy Dziesięciolecia Polski Odrodzonej, t. 2. Poznań 1929.
Strzelecki E., O Ludwiku Krzywickim, „Myśl Współczesna” 1947 nr 7/8.
Szturm de Szutrem T., Instytut Gospodarstwa Społecznego, PWN, Warszawa 1959.
Toeplitz T., Klęska mieszkaniowa i próby jej usunięcia, Wyd. Urzędu Mieszkaniowego, Warszawa 1920.
Toeplitz T., Stan sprawy mieszkaniowej w Polsce, „Zdrowie”1927.
79
Maciej Cesarski
Toeplitz T., Znaczenie społecznego budownictwa mieszkaniowego, KPM KSS, Warszawa 1928.
Tołwiński S., Definicja mieszkania społecznie najpotrzebniejszego, „Dom, Osiedle,
Mieszkanie” 1939 nr 5.
Tołwiński S., Postulaty mieszkaniowe klasy robotniczej, „Robotniczy Przegląd Gospodarczy” 1925 nr 4.
Housing and settlement issues in the works of Ludwik Krzywicki
and their present
Abstract
Development refers to Ludwik Krzywicki as a researcher of housing
and settlement issues in terms of their conditions and then present. The
works of Ludwik Krzywicki capture the main aspects of the relationship
between the housing and settlement in Poland and other countries. They
have many features in common relating to the methods of the interwar
Polish school of housing research, continuing by the post-war Institute of
Housing. The timeliness of research of Ludwik Krzywicki applicable state
and future of social housing and urbanization policy. The issues described
by the Ludwik Krzywicki compared with today’s housing and settlement
challenges affirm the existence of irremovable – characteristic of a market
paradigm of economic growth – problems only variables, in the form of
display.
80

Zagadnienia mieszkaniowe i osadnicze w pracach Ludwika

Transkrypt

Podobne dokumenty

Oświadczenie woli

75.Absolutyzm we Francji-int

plik do pobrania