Żydowskie zakłady fotograficzne w Grodnie

Ż
ydowskie zakłady
fotograficzne w
Grodnie
Tatiana Kozak
Таццяна Казак
Гродна
Projekt „Żydowskie zakłady fotograficzne w
Grodnie”
Tatiana Kozak
historyk z Grodna. Bada
dzieje grodzieńskich
szkół fotograficznych
istniejących do 1939
r., historię Grodna lat
1918-1939, działalność
Muzeum Grodzieńskiego
w latach 1920-1939.
Organizuje autorskie
wycieczki po Grodnie,
wśród nich „Żydowskie
Grodno”. Autorka
wielu artykułów o historii
Grodna.
O
d kilku lat zajmuję się dokładnym poznaniem dziejów grodzieńskiej fotografii.
Wyniki mojej pracy prezentuje wystawa pod tytułem „Lustra przeszłości”,
poświęcona historii fotografii w Grodnie (2009 r., Państwowe Grodzieńskie Muzeum Historyczno-Archeologiczne). Ukazał się również artykuł A. Waszkiewicza
„Grodzieńscy mistrzowie fotografii lat 1860-1930”.
Te informacje stały się inspiracją do stworzenia trasy wycieczki miejskiej pod nazwą
„Fotografia w Grodnie”. Pojawił się również pomysł popularyzacji historii żydowskich
szkół fotograficznych (stanowiły one 80% wszystkich istniejących szkół) za pomocą
narzędzi internetowych. W rezultacie stworzony został blog http://harodnia.blogspot.
com/, zawierający historię żydowskich szkół fotograficznych, który jest dostępny dla
każdego. Blog dostarcza nie tylko danych historycznych, lecz także mapki z oznaczonymi na nich miejscami, w których znajdowały się szkoły fotograficzne.
A
utor wierzy, że blog daje możliwość zaprezentowania historii fotografii
grodzieńskiej, a także znalezienia ludzi interesujących się tym zagadnieniem i
kolekcjonujących zdjęcia z innych białoruskich miast.
Kilka słów o historii żydowskich szkół fotograficznych w Grodnie.
G
rodzieńska fotografia lat 1860-1930 była znaczącym zjawiskiem w życiu miasta. Postępujące rozpowszechnianie fotografii, jej dostępność, sprzyjały
demokratyzacji życia miejskiego; każdy mógł mieć swój portret. Identyczny efekt
wywierało fotografowanie na świeżym powietrzu.
Większość grodzieńskich szkół fotograficznych należała do Żydów, rdzennych
mieszkańców, jak i przyjezdnych.
A
by fotograf mógł oficjalnie rozpocząć pracę w mieście, należało złożyć podanie
do gubernatora. Jako załączniki dołączano raport policyjny o niekaralności i
braku uczestnictwa w życiu politycznym. Dopiero po przedstawieniu odpowiednich
dokumentów wydawano petentowi „zezwolenie” na otwarcie prywatnego zakładu fotograficznego czy w ogóle na możliwość fotografowania na terenie miasta. Co roku
dokonywano spisu działających w Grodnie zakładów, sprawdzano przy tym jakość
ich usług.
Таццяна Казак
Гродна
J
ednym z pierwszych fotografów w Grodnie był pochodzący z Szereszewa Ilja
Aryjamawicz Sztuman. Jego prace znano już w 1860 r., zaś atelier fotograficzne
zarejestrował 23 stycznia 1864 r. Jego zakład znajdował się na ulicy Zamkowej pod
numerem 664. Była to już druga próba odkrycia „własnej fotografii” przez Sztumana.
W marcu 1863 r. fotograf wystosował do władz gubernialnych podanie o możliwość
uruchomienia drugiej pracowni, tym razem w Brześciu. Do prośby dołączył referencje,
wydane przez generała-majora Waksela, brzeskiego komendanta generała Sztadena,
oficera żandarmerii kapitana Łarionowa oraz pułkownika Bimberga. Jednak z nieznanych
przyczyn Sztuman opuścił Brześć i skierował się do miasta Sielcy w Królestwie Polskim. Pod koniec 1863 r. fotograf pojawił się w Grodnie i w tym mieście rozpoczął swoja
działalność.
Fotografie wykonywane w czasach Sztumana charakteryzowały się małym rozmiarem
(10x6 cm), znakomitą jakością i wiernym oddaniem rysów twarzy oraz szczegółów
ubioru. Najstarsze grodzieńskie fotografie pochodzą przeważnie z jednego albumu,
zawierającego m.in. prace Sztumana. Znajdziemy wśród nich zdjęcia znanych osób, na
przykład Piotra Orzeszko i Stanisława Nahorskiego, mężów Elizy Orzeszkowej. Wszystkie zdjęcia są z tyłu opisane imieninami i rokiem oraz ozdobione winietką.
N
iezwykłym zjawiskiem w dziedzinie fotografii były kobiety-fotografowie. W Grodnie na początku XX w. działała znana artystka żydowska – Enta (Eugenia) Reichstein. Była zdolną uczennicą Z. J. Karasika – wybitnego grodzieńskiego fotografa.
Pracowała u niego przez 4 lata. Mistrz pisał o Encie tak: „uczyła się z zapałem i osiągnęła
wspaniałe sukcesy, wie wszystko o sztuce fotografowania”. W 1890 r. E. Reichstein
otrzymała dyplom, tytuł „kobiety-fotografa”, a po upływie 4 lat pozwolenie na założenie
własnej pracowni.
A
by otworzyć atelier, fotograf powinien otrzymać zgodę władz gubernialnych
i zaświadczenie z policji, ale przede wszystkim musiał być mistrzem w swoim
fachu i mieć opanowaną technikę wykonywania zdjęć. Ostatni argument wykorzystał
Chaim Aron Feiwelewicz Jazerski, kiedy starał się o uzyskanie pozwolenia gubernialnego na otwarcie pracowni. W podaniu dowodził, że przez 4 lata uczył się sztuki
fotografii u miejscowego mistrza, Hirsza Dąbrowickiego, później przez 2 lata wywoływał
i retuszował zdjęcia u wspomnianego już Z. Karasika. W momencie składania podania
był, jeszcze nieoficjalnie, wspólnikiem Papirnego i zajmował się wykonywaniem zdjęć,
ich retuszem i drukiem.
Posiadając cenne praktyczne doświadczenie, Jazerski dwukrotnie pojawiał się w
Wileńskiej Akademii Sztuki, aby poznać tajniki sztuki fotograficznej. Zgodę gubernialną i
zaświadczenie otrzymał w 1897 r., a pracownię otworzył przy ulicy Sonornej (obecnie ul.
Sowiecka), w domu Barkowskiego. Później atelier mieściło się przy ulicy Murawiewskiej
(obecnie Elizy Orzeszkowej), pod numerem 8.
Fotografia często była zajęciem rodzinnym. W Grodnie istniały nawet rody grodzieńskich
fotografów, wśród nich Sołowiejczycy, Karasikowie i Helgorowie
J
ednym z najbardziej znanych grodzieńskich mistrzów fotografii był Zelman
Jakaulewicz Karasik. Pochodził z homelskich mieszczan guberni mohylewskiej i
do 1887 r. prowadził atelier w Sokółce. 7 października 1886 r. Zelman Karasik otworzył
pracownię w Grodnie przy ulicy Soborowej, następnie przy ulicy Kałażańskiej (obecnie
Kaluczyńskiej), przy ulicy Iwanowskiej (obecnie Telmana). Karasik otrzymał gubernialne
pozwolenie na rozpowszechnianie fotografii prezentujących Grodno. Mistrz wykonał
nawet fotokopię reprodukcji grawiury Brauna i Hohenberga, przywiezioną do Grodna
przez D. N. Baciusznika. Zelman Karasik otrzymał honorowe obywatelstwo Grodna w
1903 r. Otrzymał również medale Włodzimierza i Stanislawa „Za starania”.
Krewny Zelmana Karasika, Zelik Pinchusowicz Karasik, również zajmował się fotografią.
W historii grodzieńskiej fotografii zapisał się jako Karasik Młodszy. Jego pracownia
działała od 20 czerwca 1901 r. i znajdowała się przy ulicy Soborowej w domu Jafe. W
1906 r. Karasika Młodszego nagrodzono wielkim złotym medalem i honorowym dyplomem na międzynarodowej wystawie w Brukseli.
J
ednym z najwybitniejszych grodzieńskich fotografów był Lejbe Mejrawicz Helhor.
Pracownię, przy Placu Soborowym nr 6, prowadził jego ojciec, Meer Kuszelewicz
Helhor. Odkupił ją od Ch. M. Bińkowicza 25 listopada 1896 r.
Lejbe Mejrawicz Helhor był rzeczywistym członkiem i przyjacielem moskiewskiego
Rosyjskiego Towarzystwa Fotograficznego. W 1905 r. został nagrodzony złotym
medalem na międzynarodowej wystawie w Brukseli, srebrnymi medalami Stanisława w
latach 1908 i 1911, w 1903 r. – listem podziękowania na Wystawie Dźwińskiej, w 1912
r. – podarunkami od Mikołaja II i wielkiego księcia Dymitra Paulawicza. W 1923 r. Helhor
otrzymał podziękowanie od prezydenta II Rzeczypospolitej, Ignacego Mościckiego.
Obrazy Grodna według Helhora można podziwiać na pocztówkach z okresu pierwszego
trzydziestolecia XX w., a także w znanej pracy o Grodnie, napisanej przez J. Jadkowskiego, wydanej w 1923 r. w Wilnie.
Таццяна Казак
Гродна
www. harodnia.blogspot.com