sytuacja absolwentów szkół wyższych na krośnieńskim rynku pracy

sytuacja absolwentów szkół wyższych na krośnieńskim rynku pracy

SYTUACJA ABSOLWENTÓW SZKÓŁ WYŻSZYCH NA KROŚNIEŃSKIM RYNKU PRACY
Agnieszka Kędra, Natalia Szałajda
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Stanisława Pigonia w Krośnie
Streszczenie
Zatrudnienie osób młodych, wkraczających dopiero w życie zawodowe stanowi duże wyzwanie dla
polityki społecznej i gospodarczej kraju, ponieważ brak możliwości realizacji swoich planów życiowych
wobec ubogiego rynku pracy staje się głównym zagrożeniem startu młodzieży i rodzi negatywne skutki społeczne. Celem artykułu jest diagnoza sytuacji absolwentów szkół wyższych na krośnieńskim rynku pracy. Analiza raportów i danych statystycznych GUS oraz sprawozdawczości lokalnego rynku pracy, jak również przegląd piśmiennictwa naukowego dotyczącego badanego obszaru umożliwiły dokonanie przeglądu instrumentów rynku pracy ułatwiających start absolwentom szkół wyższych, jak również perspektywy wsparcia w tym zakresie w bieżącej perspektywie finansowej UE. Zidentyfikowano
możliwości zatrudnienia, jak również możliwości w zakresie podjęcia własnej działalności gospodarczej tej grupy klientów Powiatowego Urzędu Pracy w Krośnie.
The Situation of Graduates on the Labor Market of Krosno
Summary
Employment of the young people, which just entering in working life, it constitutes a big challenge for
social and economic policy of the country, because the lack of possibility of the realization their life
plans in the presence of poor job market is becoming a main problem in the life start of young people
and it’s bringing the negative social effects. The aim of this article is to diagnose of the situation of
university graduates on the labor market of Krosno. The analysis of reports and the statistical of Central Statistical Office and reporting local labor market and also a review of scientific literature regarding the research area were allowed to review the labor market instruments helping the start of the
university graduates and also the prospects of support in the current EU financial perspective. The
employment and also opportunities of the taking own business, for this group of customers in the
Poviat Labor Office in Krosno were identified.
www.think.wsiz.rzeszow.pl, ISSN 2082-1107, Nr 4 (24) 2015, s. 30-38
Sytuacja absolwentów szkół wyższych na krośnieńskim rynku pracy
Wprowadzenie
Bezrobocie, szczególnie długotrwałe to zasadniczy problem społeczno-gospodarczy1, który zawsze
rodzi negatywne skutki. Sytuacja osób młodych na rynku pracy, w tym szczególnie kończących edukację (tj. absolwentów) jest aktualnym problemem badawczym. Zagadnieniami o kluczowym znaczeniu
dla przejścia ze sfery edukacji na rynek pracy są zarówno adekwatność kierunków i sposobów kształcenia w kontekście potrzeb rynku pracy, jak również niedopasowanie edukacji do wymagań pracodawców oraz sytuacji na rynku pracy zwłaszcza, że ze względu na nikłą współpracę pracodawców z
jednostkami zajmującymi się kształceniem kadr występować mogą różnice w postrzeganiu oczekiwań
pracodawców wobec pracowników, w tym także absolwentów. Od wielu lat udział osób młodych w
ogólnej liczbie osób pozostających w rejestrach bezrobocia utrzymuje się na wysokim poziomie. Analiza struktury bezrobocia wg poziomów wykształcenia w woj. podkarpackim świadczy o stosunkowo
trudnej sytuacji osób kończących szkoły zawodowe, zarówno zasadnicze, jak również policealne i
średnie zawodowe2. W dzisiejszych czasach wykształcenie wyższe albo zdobycie jakichkolwiek kwalifikacji nie jest gwarantem sukcesu zawodowego. Z roku na rok rośnie liczba bezrobotnych z wykształceniem wyższym. Absolwenci, aby zapewnić sobie godny byt zmuszeni są do podjęcia ciężkiej pracy
fizycznej lub wyjazdu za granicę. Mianem absolwenta można nazwać każdą osobę, która ukończyła
pewien etap edukacji w jednostce organizacyjnej wchodzącej w skład systemu oświaty. Ukończenie
danego etapu edukacji łączy się zazwyczaj z uzyskaniem dyplomu i upoważnień do podjęcia nauki w
niektórych innych placówkach oświatowych, zazwyczaj uczelni wyższego rzędu, lub wykonywania
określonego zawodu3. Jednak danych dotyczących absolwentów szkół nie można utożsamiać z liczbą
osób wchodzących na rynek pracy ze względu na zjawisko fluktuacji4, które związane jest z odłożonym w czasie napływem dość znacznej grupy osób kończących szkoły. Szczególnie jest to zauważalne
na niższych poziomach kształcenia. Absolwenci szkół zawodowych (także i średnich ogólnokształcących oraz techników) kontynuują bowiem swoją ścieżkę kształcenia na wyższym poziomie edukacji.
Jednocześnie zauważyć można, że co rok spada liczba studentów kształcących się w szkołach wyższych. W 2011 r. w szesnastu szkołach publicznych i niepublicznych zlokalizowanych na terenie województwa podkarpackiego było 70 933 studentów, tj. o 4 544 osoby mniej niż w 2008 roku5. W świetle powyższego celem artykułu jest diagnoza sytuacji absolwentów szkół wyższych na krośnieńskim
rynku pracy.
1
Diagnoza Sytuacji społeczno-gospodarczej Województwa Podkarpackiego, Regionalne Obserwatorium Terytorialne Departament Strategii i Planowania Przestrzennego Urząd Marszałkowski Województwa Podkarpackiego, Urząd Marszałkowski
Województwa Podkarpackiego, Rzeszów 2013, s. 102-103.
2
Tamże, s. 100.
3
http://wsp.pl/index.php/pl,2,105,,,edukacja-sloewnik_studencki_, 27.06.2015.
4
Ranking zawodów deficytowych i nadwyżkowych w województwie podkarpackim w 2011 r., Departament Rynku Pracy,
Wydział Analiz i Statystyki (AM), Rzeszów 2012 , s. 29.
5
http://stat.gov.pl, Bank Danych Lokalnych, 27.06.2015.
31
Sytuacja absolwentów szkół wyższych na krośnieńskim rynku pracy
1. Charakterystyka lokalnego rynku pracy z uwzględnieniem absolwentów szkół wyższych
Liczba ludności w powiecie krośnieńskim na koniec 2013 roku wyniosła 111 883 osoby, z czego około
51 % stanowiły kobiety. W 2014 roku liczebność mieszkańców zwiększyła się o 181 osób, jednak nie
spowodowało to zmiany procentowej przy podziale na płeć6.
W województwie podkarpackim obecnie znajduje się 15 szkół wyższych, z czego 7 ma statut publicznych7. Poniższy wykres ukazuję liczbę szkół wyższych w województwie podkarpackim w latach 2011 –
2014. Liczba studentów w województwie podkarpackim ma tendencję malejącą, co wynika z powodów demograficznych – jedynie w roku akademickim 2012/2013 liczba absolwentów szkół wyższych
wzrosła o 350 osób w porównaniu do roku poprzedniego (wykres 1). Podkarpacie jest regionem bogatym turystycznie i niejednokrotnie bywa jednak tak, że osoby młode przy wyborze uczelni, na której będą kontynuować dalszą edukację kierują się atrakcyjnością i wielkością miasta. Przy czym danych dotyczących absolwentów szkół nie można utożsamiać z liczbą osób wchodzących na rynek pracy ze względu na zjawisko fluktuacji.
Wykres 1. Szkoły wyższe w województwie podkarpackim (w szt.)
studenci
absolwenci
szkoły wyższe
2011/2012
2012/2013
2013/2014
studenci
70 933
67 535
62 731
absolwenci
20 174
20 524
16
15
szkoły wyższe
15
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Roczników Statystycznych Województwa Podkarpackiego 2012, 2013,
2014, Urząd Statystyczny w Rzeszowie
Przewagę wśród studentów stanowią osoby, które uczą się w systemie dziennym. W roku akademickim 2013/2014 około 37 % uczących się w szkole wyższej skorzysta z możliwości studiowania trybem
niestacjonarnym. Taka sytuacja wynika z możliwości bezpłatnego studiowania w publicznych wyższych szkołach. Mniejszą różnicę można zaobserwować porównując dane na temat absolwentów
szkół wyższych. Jedynie około 5 % więcej studentów ukończyło studia w trybie stacjonarnych w roku
akademickim 2012/2013 (wykres 2).
6
7
Tamże.
Tamże.
32
Sytuacja absolwentów szkół wyższych na krośnieńskim rynku pracy
Wykres 2. Studenci i absolwenci szkół wyższych według systemów studiów w województwie podkarpackim (w szt.)
2011/2012
2012/2013
2013/2014
absolwenci studiów
niestacjonarnych
9 592
9 083
absolwenci studiów stacjonarnych
10 582
11 441
studenci studiów niestacjonarnych
29 663
26 687
23 015
studenci studiów stacjonarnych
41 270
40 848
39 716
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Roczników Statystycznych Województwa Podkarpackiego 2012, 2013,
2014, Urząd Statystyczny w Rzeszowie
Zdecydowaną przewagę wśród podejmujących pierwszą pracę stanowią osoby z wyższym wykształceniem. Najmniej absolwentów zostało zatrudnionych po ukończeniu szkoły średniej ogólnokształcącej (wykres 3). Biorąc pod uwagę powyższe dane można stwierdzić, że pracodawca zatrudniający
młodą osobę kładzie duży nacisk na jej wykształcenie. Kieruje się on również kwalifikacjami potencjalnego pracownika, na co wskazuje bardzo niski odsetek zatrudnionych osób po średniej szkole
ogólnokształcącej w stosunku do absolwentów innych placówek edukacyjnych.
Dokonano również analizy struktury bezrobotnych według wykształcenia. Na podstawie danych statystycznych można zauważyć, że najwięcej zarejestrowanych osób bez pracy posiada jedynie wykształcenie zawodowe bądź niższe. Średnio co trzecia osoba z powiatu krośnieńskiego posiada wykształcenie zawodowe, a zaledwie około 14,5 % bezrobotnych ukończyło szkołę wyższą w 2014 roku
(wykres 4). Z powyższych danych wynika, że oprócz niedostatecznej liczby nowych miejsc pracy w
zawodach nie wymagających wykształcenia wyższego problem stanowi również niski poziom wykształcenia i brak należytych umiejętności do wykonywania pracy. Te czynniki uniemożliwiają wykonywanie pracy na stanowiskach oferowanych przez lokalnych pracodawców zgodnie z ich oczekiwaniami.
33
Sytuacja absolwentów szkół wyższych na krośnieńskim rynku pracy
Wykres 3. Absolwenci podejmujący pierwszą pracę w województwie podkarpackim (w szt.)
wyższe
średnie zawodowe
średnie ogólnokształcące
zasadnicze zawodowe
wyższe
2011
3080
2012
2391
2013
2531
średnie zawodowe
2651
1907
1675
średnie ogólnokształcące
945
773
624
zasadnicze zawodowe
1883
1192
1313
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Roczników Statystycznych Województwa Podkarpackiego 2012, 2013,
2014, Urząd Statystyczny w Rzeszowie
Wykres 4. Bezrobotni zarejestrowani według poziomu wykształcenia na terenie powiatu krośnieńskiego (w szt.)
2012
wyższe
2013
2014
2012
1034
średnie
zawodowe
2081
średnie
ogólnokształcące
509
zasadnicze
zawodowe
2474
gimnazjalne i
poniżej
1327
2013
1042
1947
502
2342
1304
2014
869
1600
440
1966
1119
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Głównego Urzędu Statystycznego, Bank Danych Lokalnych
Należy zauważyć, że nie wszyscy pracodawcy zgłaszają swoje potrzeby rekrutacyjne do Powiatowych
Urzędów Pracy, ponieważ publikują swoje oferty używając w tym celu portali internetowych. Powyższe zjawisko ilustruje wykres 5 przedstawiający oferty pracy zgłoszone do Powiatowego Urzędu Pracy
w Krośnie (10 ofert dla pracowników umysłowych, w tym 7 ofert dla pracowników z wykształceniem
34
Sytuacja absolwentów szkół wyższych na krośnieńskim rynku pracy
wyższym), podczas gdy na portalu praca pl. odnotowano 8 aktualnych ofert pracy na terenie miasta
Krosna.
Wykres 5. Oferty pracy od 1 – 30 kwietnia 2015 r. ( w szt.)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Powiatowego Urzędu Pracy w Krośnie
2. Formy wsparcia realizowane przez Powiatowy Urząd Pracy w Krośnie
Priorytetem polityki rynku pracy jest głównie rozwój przedsiębiorczości oraz poprawa zdolności adaptacyjnych pracowników oraz przedsiębiorstw8. Powiatowy Urząd Pracy w Krośnie prowadzi wiele
form wsparcia, wśród których wiele kierowanych jest bezpośrednio do młodych ludzi9, co stwarza
perspektywy do praktycznego wejścia w życie zawodowe. W powiecie krośnieńskim najpopularniejszą forma wsparcia były szkolenia, staże pracy, refundacje kosztów utworzenia nowych miejsc pracy,
dotacje na rozpoczęcie działalności gospodarczej. Najmniejsza grupa osób skorzystała z refundacji
składek ZUS (w roku 2014 – zaledwie 1 osoba), bonów na zasiedlenie (2014 – 2 osoby), bony na zatrudnienie (2014 – 2 osoby) oraz bony stażowe ( 2014 – 9 osób). Jest to związane z późnym wprowadzeniem tych form wparcia w życie. Absolwenci najchętniej korzystają z możliwości staży, szkoleń
oraz dotacji na rozpoczęcie działalności (tabela 1).
Na szczególną uwagę wśród podanych wyżej narzędzi wspomagania rynku pracy dla osób młodych
przez Powiatowy Urząd Pracy zasługuje bon na zasiedlenie. „Wniosek o bon składa bezrobotny do 30
roku życia, a przyznawany jest na podstawie zawartej umowy pod warunkiem, że:
- z tytułu podjęcia poza miejscem zamieszkania zatrudnienia, innej pracy zarobkowej lub działalności gospodarczej bezrobotny uzyskiwał będzie wynagrodzenie lub przychód w wysokości
co najmniej 100% minimalnego wynagrodzenia brutto miesięczne oraz będzie podlegał ubezpieczeniu społecznemu;
8
Krajowy Plan Działań na rzecz Zatrudnienia (projekt), Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Rynku Pracy,
Warszawa 2014.
9
Informator 2014 Pomoc dla pracodawców i ich pracowników oferowana przez Urzędy Pracy i/lub finansowana z Funduszu
Pracy, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej Departament Rynku Pracy, Warszawa 2014, s.30-36, 45-54, 59-66.
35
Sytuacja absolwentów szkół wyższych na krośnieńskim rynku pracy
-
odległość od miejsca dotychczasowego zamieszkania do miejscowości, w której podejmie
pracę lub działalność gospodarczą wynosi co najmniej 80 km lub czas dojazdu do tej miejscowości i powrotu środkami transportu zbiorowego przekracza co najmniej 3 godziny dziennie;
-
będzie pozostawał w zatrudnieniu, wykonywał inną pracę zawodową lub będzie prowadził
działalność gospodarczą przez okres co najmniej 6 miesięcy.
Wysokość środków w ramach przyznanego bonu wynosi nie więcej niż 200 % przeciętnego wynagrodzenia. W 2015 roku kwota bonu wynosić będzie 7 000 złotych.”10. Kolejnym instrumentem, o którym
warto wspomnieć jest praktyka absolwencka11. Praktykantem według Powiatowego Urzędu Pracy
może zostać osoba, która ukończyła minimum gimnazjum, ale nie przekroczyła 30 roku życia. Maksymalny okres trwania praktyki absolwenckiej wynosi 3 miesiące. Osoba bezrobotna spełniająca warunki oraz podejmująca pracę w ramach umowy o praktykę absolwencką pozostaje w rejestrze Urzędu Pracy jako obywatel bez pracy. Umowa może być zawarta zarówno z podaniem wysokości wynagrodzenia za pracę jak i nieodpłatnie. Pracodawca decydując się na wypłacenie pensji musi mieć na
uwadze, że wysokość płacy danego pracownika nie może przekroczyć 2-krotności minimalnego krajowego wynagrodzenia.
Tabela 1 Formy wsparcia ze środków Funduszu Pracy z podziałem na liczbę aktywizowanych osób
(szt.)
Rok
Kwota środków Funduszu Pracy w tys. zł
Liczba aktywizowanych osób
Z tego:
-szkolenia
-prace społecznie użyteczne
-staże
-prace interwencyjne
-roboty publiczne
-dotacje na rozpoczęcie działalności gospodarczej
-refundacja kosztów utworzenia dodatkowych miejsc pracy
-program specjalny
-refundacja składki ZUS
-bony stażowe
-bony zatrudnieniowe
-bony na zasiedlenie
2012
10466,4
1560
2013
12383,5
1596
2014
12874,9
894
544
70
495
33
88
138
189
3
-
557
72
508
46
36
211
164
2
-
200
62
309
25
20
119
145
1
9
2
2
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Powiatowego Urzędu Pracy w Krośnie
10
11
http://www.pupkrosno.info/bezrobotni_poszukujacy_pracy/Bon_na_zasiedlenie.html, 27.06.2015.
http://www.pupkrosno.info/bezrobotni_poszukujacy_pracy/praktyki_absolwenckie.html, 27.06.2015.
36
Sytuacja absolwentów szkół wyższych na krośnieńskim rynku pracy
Aktualnie Powiatowy Urząd Pracy prowadzi również projekty i dedykowane osobom młodym, w tym
absolwentom tj.:
-
projekt „Aktywizacja osób młodych pozostających bez pracy w powiecie krośnieńskim”12 –
zakłada on objęcie 605 osób różnymi formami pomocy. Wśród nich znajdują się: staże, jednorazowe środki na podjęcie działalności gospodarczej, prace inwestycyjne, szkolenia dla bezrobotnych, bon na zasiedlenie. Szacuje się, że koszt projektu wyniesie 5 mln zł;
-
program „Kuźnia przedsiębiorczości”13 – wspólna inicjatywa Powiatowego Urzędu Pracy w
Krośnie, Urzędu Miasta Krosna, Podkarpackiej Izby Gospodarczej oraz Stowarzyszenia Pomocy Niematerialnej „Szansa”. Jest to realizowany krośnieński projekt pomocy osobom bezrobotnym do 30 roku życia. Beneficjenci mogą otrzymać 18 tys. dotacji na otwarcie własnej
działalności gospodarczej, a dla mieszkańców Krosna dodatkowo lokal za symboliczną złotówkę.
Podsumowanie
Od wielu lat sytuacja osób młodych na rynku pracy pogarsza się14, stając się realnym wyzwaniem dla
służb zatrudnienia w całej Polsce. Od dawna wiadomo, że ukończenie choćby najlepszego kierunku
studiów nie daje pewności zatrudnienia w branży, która nas interesuje. Wsparcie absolwentów winno koncentrować się na wysokiej jakości ofertach pracy, kształceniu ustawicznym, praktyce zawodowej lub przyuczeniu do zawodu. W związku z tym problematyka przechodzenia z edukacji na rynek
pracy stanowi przedmiot coraz to bardziej wyraźnej troski polityki publicznej na różnych jej poziomach. Mimo wszystko poziom bezrobocia wśród osób z wykształceniem wyższym nieznacznie maleje.
Jest to spowodowane licznymi programami wsparcia skierowanymi do osób młodych. W powiecie
Krośnieńskim zaobserwować można liczne działania mające na celu wsparcie absolwentów szkół wyższych wkraczających na rynek pracy. Zarówno Powiatowy Urząd Pracy jak i Urząd Miasta Krosna prowadzą programy mające na celu wsparcie absolwentów. Wymienić tutaj możemy kilka aktualnie
prowadzonych form wsparcia. Duże nadzieje pokłada się w nowej perspektywie Europejskiej zwłaszcza w programie operacyjnym „Wiedza, edukacja, rozwój”. Jednym z priorytetów PO WER jest wsparcie osób młodych na rynku pracy z alokacją ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego i specjalnej linii budżetowej w wysokości 1 757 mln euro. Realizacja działań w ramach tego priorytetu w
powiecie Krośnieńskim jest skierowana do bezrobotnych osób młodych w wieku 15-29, które będą
przyczyniały się do aktywizacji zawodowej oraz poprawy sytuacji na rynku pracy, na którym o zatrudnieniu decyduje coraz częściej nie tylko wiedza i doświadczenie, ale osobowość oraz umiejętności
interpersonalne (m.in. to, jak współpracuje z ludźmi, jak szybko się uczy, czy potrafi naprawić swoje
błędy). Ponadto, pracodawcy oczekują często od absolwentów szkół wyższych dobrej znajomości
języka obcego (fachowego), aktywności, samodzielności oraz nastawienia na realizację celu i skuteczności w działaniu. Są oni skłonni zatrudnić absolwentów szkół wyższych, którzy posiadają odpowiadający im profil charakterologiczny, przy nawet niewielkich brakach w zakresie wiedzy czy doświadcze12
http://www.pupkrosno.info/urzad_pracy/Aktywizacja_osob_mlodych_pozostajacych_bez_pracy_w_powiecie_krosnienski
m.html, 27.06.2015.
13
http://www.pupkrosno.info/urzad_pracy/kuznia_przedsiebiorczosci.html, 27.06.2015.
14
Pańków M., Młodzi na rynku pracy, ISP, Warszawa 2012, s. 38-45.
37
Sytuacja absolwentów szkół wyższych na krośnieńskim rynku pracy
nia zawodowego. Mają oni bowiem świadomość, że osoby o preferowanej przez nich osobowości są
w stanie szybko te braki uzupełnić. Absolwenta atrakcyjnego dla pracodawcy powinno ponadto charakteryzować rozumowanie logiczne, myślenie analityczne i syntetyczne. Ważne jest również myślenie kreatywne, umiejętność rozwiązywania problemów i podejmowania decyzji. Ponadto pracodawcy
cenią umiejętności społeczne, takie jak umiejętności prezentacji, pracy zespołowej, porozumiewania
się i rozwiązywania konfliktów, a także radzenia sobie w trudnych sytuacjach społecznych. Pracodawcy nie zatrudniają absolwentów przede wszystkim dlatego, że nie mają takiej potrzeby, co wynika
także z dużej konkurencji na rynku. Mając do wyboru pracownika z doświadczeniem i absolwenta
wolą zatrudniać pracowników, którzy w ich opinii posiadają odpowiednie doświadczenie zawodowe i
posiadają m.in. kursy, szkolenia i uprawnienia przygotowujące do podjęcia i wykonywania pracy.
Część oferujących pracę osób może nie być zainteresowana zatrudnianiem absolwentów ze względu
na wcześniejsze negatywne doświadczenia, a także funkcjonowanie stereotypów, zarówno w odniesieniu do poziomu jakości kształcenia, jak i samych absolwentów. Warto jednak podkreślić, że istnieje
grupa pracodawców, którzy poszukują absolwentów do pracy15. Wykorzystują do tego dostępne instrumenty, takie jak staże i praktyki zawodowe, które mogą być dobrym narzędziem łagodzenia stereotypowego postrzegania absolwentów i zachęcenia innych pracodawców do częstszego sięgania do
tego rodzaju wolnych zasobów na rynku pracy.
Bibliografia
1.
Diagnoza Sytuacji społeczno- gospodarczej Województwa Podkarpackiego, Regionalne Obserwatorium
Terytorialne Departament Strategii i Planowania Przestrzennego Urząd Marszałkowski Województwa Podkarpackiego, Urząd Marszałkowski Województwa Podkarpackiego, Rzeszów 2013
2.
3.
Edukacja – Rynek pracy Absolwenci a zatrudnienie, Podkarpackie Obserwatorium Rynku Pracy, Rzeszów
2012
http://wsp.pl/index.php/pl,2,105,,,edukacja-sloewnik_studencki_
4.
http://www.pupkrosno.info/
5.
6.
http://stat.gov.pl, Bank Danych Lokalnych
Informator 2014 Pomoc dla pracodawców i ich pracowników oferowana przez Urzędy Pracy i/lub finansowana z Funduszu Pracy, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej Departament Rynku Pracy, Warszawa
2014
Krajowy Plan Działań na rzecz Zatrudnienia (projekt), Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament
Rynku Pracy, Warszawa 2014
Pańków M., Młodzi na rynku pracy, ISP, Warszawa 2012
Ranking zawodów deficytowych i nadwyżkowych w województwie podkarpackim w 2011 r., Departament
Rynku Pracy, Wydział Analiz i Statystyki (AM), Rzeszów 2012
7.
8.
9.
15
Edukacja – Rynek pracy. Absolwenci a zatrudnienie, Podkarpackie Obserwatorium Rynku Pracy, Rzeszów 2012, s. 16.
38