Elementy kultury staropolskiej miłością, bogactwem i pasją

Elementy kultury staropolskiej miłością, bogactwem i pasją

Anna Grabińska
Wydział Wojskowo-Lekarski
Uniwersytet Medyczny w Łodzi
Al. Kościuszki 4, 90-419 Łódź
Elementy kultury staropolskiej miłością,
bogactwem i pasją zawodową zapisane,
„żywe” do dziś
Streszczenie
W artykule zaprezentowano postępowe postawy, które nie tylko wykraczały
poza pozycję kobiety w kulturze staropolskiej, ale są aktualne po dzień dzisiejszy.
Przeprowadzone analizy utworów literackich oraz materiałów bibliograficznych
wskazały na ponadczasowe wartości staropolskiej kultury kobiecej. Wymiar legendarny ma realizacja uczucia miłości w małżeństwie przez Barbarę Radziwiłłównę z królem, która może konkurować z współcześnie propagowanym, konsumpcyjno-globalnym modelem uczuć. Postawa Beaty Kościeleckiej wyraża
samodzielność ekonomiczno-prawną, Elżbiety Drużbackiej zaś – spełnienie dzięki
pracowitości i pasji zawodowej. Bohaterki pracy początkują drogę samodzielności
kobiet w działaniu oraz spełnionej miłości, które budzą wiele kontrowersji (dyskusji) do dziś.
Słowa kluczowe: kultura staropolska, kobiety prekursorki
Elements of traditional Polish culture love, wealth
and professional passion saved „Live” to the present day
Abstract
The paper presents a progressive attitude that not only went beyond the position of women in traditional Polish culture, but they are valid to this day. Performed analysis of literary and bibliographical material indicated the timeless values
of traditional Polish women’s culture. Legendary dimension is the realization feelings of love in marriage by Barbara Radziwiłłówna with the king, which can
compete with the modern propagated consumptional and global model of emo-
Anna Grabińska
100
tions. Attitude of Beata Kościelecka expresses economic and legal independence,
and Elżbieta Drużbacka fulfillment through hard work and professional passion.
Heroines of work initiate the way to independence of women in action and fulfilled love, which are very controversial (disputable) today.
Keywords: Old Polish culture, women predecessors
Zarys życia kobiet w kulturze staropolskiej
Utwory literackie są bardzo dobrym przykładem obrazującym przemiany i wzorce natury politycznej, społecznej i rodzinnej.
Tak jak na przestrzeni wieków, tak i w kulturze staropolskiej wzorzec
kobiety znajdował umocowanie w panujących stosunkach społecznych,
religijnych, obyczajowych oraz wynikających ze struktury życia rodzinnego [1, 8]. Jego podstawę określał przede wszystkim obowiązek zawarcia
małżeństwa, dający kobiecie poczucie względnego bezpieczeństwa (prawo
do tytułu po mężu), jej zawodem zaś było macierzyństwo. „Nadto czegokolwiek się niewiasta uczy, niech uczy się dla siebie samej lub co najwyżej
dla dzieci lub sióstr. Nie godzi się, by stała na czele szkoły, przebywała
z mężczyznami lub dysputowała, bo przez to wyzbędzie się wstydliwości
i skromności niewieściej”1. Uogólniając, można powiedzieć, że staropolski
wzorzec małżeństwa, bez nawiązania głębszych stosunków uczuciowych
oraz w poczuciu względnej stabilizacji materialnej, nosił znamię umowy.
Alternatywą dla stanu małżeńskiego była realizacja powołania zakonnego.
Ważną rolę w kształtowaniu ówczesnej pozycji kobiety odgrywały nie tylko uroda i majętność, ale także energia oraz twórczy rozum, aczkolwiek
staropolska edukacja skupia się na nauczaniu chłopców.
Dla kobiety niekwestionowanym obowiązkiem, walorem miała być
służba mężczyźnie (posłuszeństwo), przy czym im niższy stan miała niewiasta, tym większe posłuszeństwo zobowiązana była wykazać. Ówczesne
„ograniczenia dotyczyły w najpoważniejszym stopniu prawa spadkowego,
opiekuńczego, małżeńskiego, zdolności sądowej w procesie cywilnym”2
Cyt. za S. Zagórska, Aktualizacja legendy. Życie, posag i problem Halszki z Ostroga, rozprawa doktorska UAM w Poznaniu, Instytut Historii, Poznań 2010, www.repozytorium.amu.edu.
pl, s. 67.
2
Ibidem, s. 33.
1
Elementy kultury staropolskiej miłością, bogactwem i pasją zawodową zapisane, „żywe” do dziś 101
oraz działalności politycznej. Dyskryminowane przez przepisy prawne
możne kobiety mogły być latami więzione przez mężów we własnych domach, nie uzyskując pomocy nawet ze strony rodziny. W dobrym obyczaju
było bicie żon. Mężom zalecano, „kto dobrze kocha, ten tęgo bije”3. Zależne w małżeństwie kobiety miały ograniczony dostęp do majętności, nawet
tych, które wniosły do małżeństwa jako posag. W temacie staropolskiej
miłości małżeńskiej, reżyserowanej najczęściej przez rodziców na rzecz
umocnienia pozycji ekonomiczno-politycznej rodu, rolę kobiety ograniczono do prokreacji i przyjaźni.
Najbardziej cenione kobiece wzorce ówczesnych czasów miały bohaterki
przedstawione przez Sienkiewicza w Trylogii. Ich umocowanie w kulturze
staropolskiej wynikało z bogobojności, nieprzeciętnej urody oraz opiekuńczości. Kobietą bez skazy, wyznającą czyste uczucia, kontrolującą je jest
Helena Kurcewiczówna. Na drodze życia Helena jest pełna wiary w ludzi,
akceptuje wyznaczonego męża, jest mu całkowicie oddaną oddana [6].
W sferze życia kobiet staropolskich można wskazać dwie główne determinanty, tj. wyraźnie zakreślone normy postępowania oraz ich akceptowalność przez całokształt ówczesnego społeczeństwa. W takich uwarunkowaniach niezwykle trudną, wymagającą dużej odwagi sztuką była
realizacja kobiecych pragnień, wykraczających poza tak jasno zakreśloną
sferę życia. Kobiety, które łamały panujące normy obyczajowe, były nienawidzone. Spotykało je potępienie, ponieważ zajmowały nienależne im
miejce tej sfery.
Kobiety staropolskie, ale jakże ponadczasowe
Barbara Radziwiłłówna wybór miłości
Szczęśliwe i nieszczęśliwe losy królowej do dziś wzbudzają zainteresowanie historyków, ludzi sztuki oraz czytelników [3, 5, 7, 8]. Osąd Barbary
w pismach historycznych zmienia się wraz z jej przedwczesną śmiercią.
Józef Wybicki w dramacie Zygmunt August przedstawia ją jako „matkę
ojczyzny” i ofiarną patriotkę. Jako wyidealizowaną, pozytywną bohater
Ibidem, s. 39.
3
Anna Grabińska
102
kę w kolejnych wiekach zapisują Barbarę Grochowski, Okuń, Wężyk,
Feliński, Odyniec, Magnuszewski, Niemcewicz. Jej postać opisują jako:
skromną, przez całe życie nieszczęśliwą, poświęcającą się, szlachetną, dobrotliwą. Oceny królowej spisane przez Orzechowskiego, Szajnochę Bogatyńskiego są mniej pochlebne4. Krytykowano w niej egoizm, pragnienie
władzy, rozluźnienie norm moralnych.
Według powszechnie dostępnego, encyklopedycznego opisu królowa
„Lubowała się w drogich sukniach, kosztownościach, ozdobach […] nawet powóz kazała wyłożyć szkarłatnymi materiałami. […] Lubowała się
w pierścieniach […]. Ulubioną jej ozdobę stanowiły jednak perły […]”5.
Intryga braci, wsparta ze strony Barbary nadzieją posiadania potomka –
władcy Polski i Litwy – wymusza zgodę króla na nagły ślub. „Przeciwnicy
małżeństwa z królem głosili, że miała aż trzydziestu ośmiu kochanków!”6.
Jednak przygody miłosne i pomówienia w tej kwestii, zarówno dla króla, jak i niej samej nie były istotne. O związku królewskim Morstin pisał
„Musiała mieć Barbara wielki temperament, skoro tak pokochał ją Augustus, skoro tak przywiązał się do niej, że wolał stracić koronę niż jej miłość”7. Kobiety współczesne mogą zazdrościć Barbarze postawy małżonka,
który dla miłości i uznania małżeństwa był gotów poświęcić przywileje
i tytuły należne królowi.
Pośród intryg, nie zważając na rygory moralne i konwenanse, przeciwstawieństwa ze strony szlachty, Senatu, duchowieństwa, najbliższej rodziny (szczególnie teściowej), Barbara realizuje powołanie do miłości. Jest
szczęśliwa, zdobi się, dba o higienę, używa kosmetyków, potrafi kochać,
uszczęśliwiać króla. Wymienione zabiegi nie odstraszają przeciwników.
Niepochlebnie o małżeństwie królewskim pisze Mikołaj Rej:
„Kładąc złoto na parszywe ciało,
Które płodu już nie będzie miało,
Bo ten żywot czart zapieczętował,
Iż nie według Boga postępował”8.
Za Z. Stefanowska, J. Tazbir, Życiorysy historyczne literackie i legendarne, Warszawa 1984,
s. 76.
5
Za www.pl.wikipedia.org./wiki/Barbara_Radziwiłłówa (dostęp: 11 listopada 2012 r.).
6
Za Z. Kuchowicz, Wizerunki niepospolitych niewiast staropolskich XVI–XVIII wieku, Łódź
1972, s. 52.
7
Ibidem, s. 54.
8
Ibidem, s. 65.
4
Elementy kultury staropolskiej miłością, bogactwem i pasją zawodową zapisane, „żywe” do dziś 103
Barbara i Zygmunt w wielu aspektach charakteru wykazali podobieństwo. Oboje lubowali się w biżuterii oraz szykownych strojach. Uczestniczyli w zabawach, polowaniach, doznawali rozkoszy, a to sprzyjało rozwojowi zmysłowego uczucia, które dało im dużo szczęścia. Także presja,
nieustanne ataki, obmowy ze strony otoczenia spajają małżeństwo królewskie, potęgują uczucie miłości, ale nie są obojętne Barbarze. Powodują, że
zamyka się w swoim małżeńskim szczęściu i domowym życiu. Według
historyka medycyny Witolda Ziembickiego [3] chęć (presja) posiadania potomka przyczynia się do zapadnięcia na śmiertelną chorobę. Należy podkreślić, że Barbara rozumie interes dynastii (państwa). Nieustannie
realizuje miłość małżeńską, co kosztuje ją wiele cierpień, a nawet boleści
w końcowej fazie życia. Także do ostatnich dni życia brakuje jej akceptacji
jako królowej, synowej i bratowej ze strony rodziny męża. Takie doznania towarzyszą niejednokrotnie współczesnym małżeństwom, osłabiając
sielankę pożycia. Niespełnienie oczekiwań rodziców przez przyszłych zięciów lub synowe daje się zauważyć w środowisku młodzieżowym. Afronty
rodzinne zakorzeniły się w moralności na wieki. Nie osłabiły jednak więzi
uczuciowej pary królewskiej. W imię miłości Barbara poświęca zdrowie,
cierpi jej wizerunek, ale zyskuje uznanie najważniejszego w jej życiu mężczyzny. Głębię uczucia małżeńskiego podkreśla fakt, że król pozostaje przy
Barbarze nie tylko w chwilach, gdy była zdrowa i spełniali się seksualnie,
ale także gdy wymagała opieki w czasie śmiertelnych męczarni.
Zachowanie króla w czasie choroby i po śmierci Barbary jest nie tylko dowodem oddania, miłości, ale ma wymiar ponadczasowy, niezgodny z ówczesną moralnością. August szaty i biżuterię zmarłej przechowuje
jak relikwie. W mistycznych obrzędach widzi zjawę Barbary. W dalszym
życiu poszukuje kobiet podobnych małżonce. W źródłach historycznych
znajdujemy zapisy o podobieństwie Madonny wileńskiej do Barbary9.
W aspekcie patriotycznym historycy [3] uznali, że małżeństwo króla
z Barbarą osłabiło pozycję państwa poprzez spory, siła władzy zaś stanowiła czynnik postępowy. Dla społeczeństwa szlacheckiego wystąpienie
silnych więzów uczuciowych w małżeństwie, a szczególnie królewskim,
było gorszące. Naruszało stereotyp zachowań władcy oraz należnych
związkowi małżeńskiemu.
Z. Stefanowska, J. Tazbir, op.cit., s. 87.
9
Anna Grabińska
104
Beata Kościelecka – prekursorka w wymiarze
ekonomiczno-prawnym i matrymonialnym
Na atuty Beaty składają się: piękna sylwetka, „staranne, wręcz światowe wychowanie”, duża inteligencja i energia, rodowa duma. Andrzej
Krzycki pisze o niej:
„Ty uczciwą i cnotliwą, mowa, czyny, twarz nadobna…
Posiwiali i dojrzali dla cię w szał wpadają”10.
W rodowodzie historycy literatury [3, 10] zapisują, że matka Beaty swego czasu była konkubiną Zygmunta Starego. Opisują ją jako kobietę pełną
temperamentu, prowadzącą swobodny tryb życia, co przełożyło się na wychowanie córki. Przedmiotem dyskusji jest natomiast sprawa ojcostwa.
Beata, pamiętając o swoich wartościach, wykazuje wiele rozwagi
przy wyborze małżonka. Poślubiła najbogatszego człowieka w kraju Ilię
Ostrogskiego, posiadacza olbrzymich włości na Wołyniu i Ukrainie. Beata, podobnie jak Barbara, u boku męża doznaje uczucia miłości, które
odwzajemnia. Sielankę przerywa rychła śmierć małżonka. Beata zostaje matką, jednocześnie pragnie jak najdłużej zachować samodzielność.
„Wdowy były w świetle ówczesnego prawa na tyle samodzielne, że mogły
swobodnie dysponować dobrami im należnymi oraz być opiekunkami dla
pupili”11. Przez 25 lat, mimo trudności kreślonych przez ówczesną moralność, osobiście kieruje majętnościami odziedziczonymi po mężu. Rozumnie wykorzystuje przywileje należne wdowom, zapisane słowami wiersza:
„Pannom syr, mleko mężatkom, śmietana wdowom, a serwatka babom,
Pannom jabłka, gruszki mężatkom, pomarańcze wdowom, leśne jabłka
babom”12.
Beata jako kochająca żona, sprytna obserwatorka, niezależna kobieta,
sprawna administratorka majętności wykracza poza wzorzec staropolskiej kobiety. Jej zaciętość, samodzielność, wyrachowanie powodują, że
jak „lwica” radzi sobie w świecie kreowanym przez mężczyzn. „Zewsząd
dochodziły skargi do króla i na to i na więcej jeszcze: jakoby księżna Ili-
Z. Kuchowicz, op.cit., s. 97.
S. Zagórska, op.cit., s. 34.
12
Ibidem, s. 46.
10
11
Elementy kultury staropolskiej miłością, bogactwem i pasją zawodową zapisane, „żywe” do dziś 105
na (Eliszowa) kilkakrotnie już serebszczyznę od ludzi po zamkach wsiach
mężowskich ściągała”13.
Władczy charakter Beaty mimo wielu waśni i sporów czyni ją mocną w sferze materialnej, wyróżnia wśród kobiet na przestrzeni wieków.
Jako typowa przedstawicielka staropolskiego porządku zapisuje się Beata
poprzez stosunek do córki. Sprawia z jej życia pasmo bardzo skomplikowanych rozgrywek na podłożu rodzinno-politycznym. Wychowuje córkę w bezwolnym posłuszeństwie, a jej przyszłe życie planuje pod kątem
umocnienia pozycji i poszerzenia majętności. Czyni z córki niejako rzecz,
którą chce nabyć wielu klientów. Majętności odziedziczone przez córkę
stają się dla niej przekleństwem niedającym doznać drobiny szczęścia do
końca życia. Według zapisów historycznych [3] nadopiekuńczość Beaty
w stosunku do córki może częściowo usprawiedliwić wystąpienie obciążenia dziedzicznego, a w rezultacie jej obłąkanie. Zagórska [9] podaje, że
córka Beaty była dobrego zdrowia psychicznego, czego wyrazem były zawierane bez przeszkód małżeństwa oraz dziedziczenie majętności.
Znękana utarczkami, szarpana przetargami, zmęczona paktami o zgodę
Beata otwiera się na miłość, pragnie jej. Wchodzi w drugi związek małżeński, ale uczucie jest krótkotrwałe (kilka miesięcy), nieodwzajemnione.
Małżonek po uzyskaniu dyspozycji majętnościami więzi Beatę, skazując
na samotność – jak się okazuje później – do ostatnich dni życia. Ograniczenie swobody, która w ówczesnym czasie była należna mężczyznom,
nie pozwoliło odnieść pełnego sukcesu Beacie. Powiększeniu i utrzymaniu majętności Beata podporządkowała wszystko, nawet sprawy matrymonialne swoje i córki. Taka postawa kobiety w XVI wieku nie uzyskała
aprobaty mężczyzn, stąd nikt jej nie okazuje pomocy, gdy jest więziona.
W myśl porzekadła „pieniądze szczęścia nie dają” los znękanej, uwięzionej, unieszczęśliwionej niewiasty podziela także jej córka.
Inspiracje poetyckie Elżbiety Drużbackiej
Elżbieta Drużbacka już za życia została uznana za znakomitość literacką. Współcześnie uważana jest za chlubę narodu, a „Twórczość poetki wywarła poważny wpływ zarówno na szerokie kręgi czytelnicze, jak również
Ibidem, s. 93.
13
Anna Grabińska
106
na rozwój naszego piśmiennictwa XVIII stulecia14. Wśród historyków literatury oceniana jest bardzo pozytywnie [1]. Hugo Kołłątaj pisał o Elżbiecie,
że „Wszystkich poetów owego czasu przewyższała”. Według studiów literackich Popiołek [4] Drużbacka wymieniana jest jako jedna z trzech kobiet,
„uczonych-literatów”15 spisanych w 1760 roku przez Janockiego w słowniku bibliograficznym. Opinię niepochlebną spotykamy u Krzyżanowskiego16. Wśród zalet poetki wymieniane są: „instynkt pisarski”, werwa, fantazja, wrażliwość na piękno przyrody, zdolność prezentacji scen rodzajowych
będących źródłem wiedzy o czasach saskich. Do słabych stron zaliczono
brak wykształcenia i kultury artystycznej. Jej postać podobnie jak wymienionej wyżej Barbary Radziwiłłówny i Beaty Kościeleckiej zajęła ważne
miejsce w dziejach kultury kobiecej. Podobnie do poprzedniczek jest samodzielna, łamie ograniczenia. Na kapitał poetki złożyły się: życzliwość,
dobry stan zdrowia, duża ruchliwość, miłość rodziny. Dotknięta utratą
bliskich w trudnej sytuacji materialnej dorabia, pisząc wiersze okolicznościowe dla magnatów. Wychowana według surowych zasad obyczajowych,
w twórczości nieograniczona przez staropolską moralność i nieunikająca
t matów erotycznych. O sile zamkniętej w miłości pisze:
„Czegóż nie może miłość raz powzięta […]
Nie dba na trudy, nie zważa na pęta,
Rzuca się oślep i śmierci nie boi. […]
Przez mury, bramy, szańce, przez okopy mosty
Miłość ma wolny przystęp i gościniec prosty”17.
W twórczości daje wyraz walorom niewieścim, które nie dyskryminują
kobiet. Ocenia doznania erotyczne, wskazuje na predyspozycje obu płci
do „uprawiania” miłości.
„Niech będzie brutal z manier, z słowami nieostrożny […]
Miłość go w ryzy ujmie, przerobi, wykrzesze”18.
Według Elżbiety miłość stanowi „szkołę dla młodzieży, wstęp do polityki”19, kształtuje postawy. Autorka jest przeciwniczką małżeństw układa
Z. Kuchowicz, op.cit., s. 320.
B. Popiołek, Kobiecy świat w czasach Augusta II. Studia nad mentalnością kobiet z kręgów
szlacheckich, Kraków 2003, s. 22.
16
Z. Kuchowicz, op.cit., s. 321.
17
Ibidem, s. 327.
18
Ibidem, s. 329.
19
Ibidem.
14
15
Elementy kultury staropolskiej miłością, bogactwem i pasją zawodową zapisane, „żywe” do dziś 107
nych między rodami. Pisze o pożyciu małżeńskim. Lekkomyślne rozwody
potępia słowami:
„Przymierze ze Stwórcą dla stworzenia łamie,
Idź precz Antoni, żyj ze mną Adamie”20.
W moralności Elżbiety nie ma miejsca dla rozwodu, ale mieści się
rozejście małżeństwa. W twórczości wieści zmiany obyczajowe, realnie
wyraża zachowania szlachty, krytycznie ocenia możnowładców. Żywa do
dziś jest promowana przez Elżbietę równość wszystkich wobec prawa, potępienie magii i wszelkich tego typu skrajności. O równouprawnieniu kobiet pisze:
„W Polszczem zrodzona, w Polszcze wychowana,
W wolnym narodzie mnie też wolność dana
Mieć głos, że i ja na to nie pozwalam,
Co mi się nie zda […]”21.
Elżbieta zdaje sobie sprawę, że jest u początku drogi do zmian w moralności, ale nie zniechęca się i ponad wzorzec staropolski wynosi intelektualny rozwój kobiet. Jej ponadczasowość wyraża się w promowaniu kobiet
poprzez równouprawnienie do miłości i w małżeństwie oraz negatywnej
ocenie związków aranżowanych i nieprzemyślanej, pochopnej rezygnacji
z nich.
„Równy zdaniu męskiemu rozum polskiej damy.
I proszę się nie dziwić, że tak mówię śmiele,
Że nie mniej mamy mężów, jak dam mądrych wiele”22.
W działalności pisarskiej Elżbieta wskazuje na potencjał intelektualny
kobiet, poszukuje przykładów miłości ojczyzny. Szlachetne postawy rodaków z przeszłości przypomina ówczesnemu sobie społeczeństwu:
„Miło nam czytać z kronik w pozostałych znakach,
Jaka miłość ojczyzny bywała w Polakach […]
[…] w Polszcze urodzon, piękne duszy dary”23.
22
23
20
21
Ibidem, s. 331.
Ibidem, s. 337–338.
Ibidem, s. 338.
Ibidem, s. 339.
108
Anna Grabińska
Atuty wybranych postaci wzorcami życia aktualnymi
współcześnie
Ponadczasowość wartości zaprezentowanych przez Barbarę, Beatę
i Elżbietę wiąże się z faktem, że stanowiły znaczący krok w kierunku równouprawnienia kobiet oraz w każdej chwili mogą być aktualne, „wiecznie żywe”24. Szerokie, porównawcze badania Zagórskiej [10] pokazują, że
dzisiejsze społeczeństwo, w dobie globalizacji, wykazuje potrzebę związku z przeszłością (konkursy gwarowe, turnieje rycerskie, rekonstrukcje
bitew, parady) oraz potrzebę „dostarczania jednostkom zestawu wartości
i wzorów postępowania w życiu codziennym”25.
W naszym kraju do dzś pozycja kobiet w życiu politycznym czy ekonomicznym jest przedmiotem licznych dyskusji, uregulowań prawnych
(parytety, kobiece nazwy zawodów), a nawet prób wyznaczania jej ram
życiowych (aborcja). Jej pozycję rozpatruje się na tle funkcji żony i matki
(ograniczenia czasowe, rozłąka, instytucjonalna opieka nad dziećmi), kładąc na szalach np. „równość” małżonków, predyspozycje kobiety-matki.
Mając na uwadze wiele zaczerpniętych z historii literatury aspektów
czy ocen przedstawionych wzorców kobiet, celem podjętej pracy było
wskazanie na ich postępowość oraz wyniesienie ich atutów do rangi opowieści. Prościej kreować wzorce zgodnie z dążeniem epoki. Trudniej, gdy
ich składowe wykraczają poza promowane ówcześnie ramy obyczajowe.
Realizacja uczucia miłości w małżeństwie przez parę królewską, wbrew
obyczajowości staropolskiej, jest tu najlepszym przykładem. Może konkurować z propagowanym współcześnie konsumpcyjno-globalnym modelem
miłości. Pewnego podobieństwa można się dopatrywać między uwikłanymi w sieć dworskiego życia losami Barbary a współczesną cyberprzestrzenią otaczającą kobiety. Badania przeprowadzone przez M. Pokrywkę
wśród młodzieży maturalnej pokazują, że „związki nieformalne to charakterystyczny znak obecnych czasów; stają się coraz bardziej popularne,
a także akceptowalne przez społeczeństwo”26. Autorka wskazuje, że kohabitacja jest nowocześniejszą formą związku w stosunku do małżeństwa.
S. Zagórska, op.cit., s. 4.
Ibidem, s. 12.
26
M. Pokrywka, Małżeństwo i kohabitacja jako alternatywne wzory życia rodzinnego wśród
młodzieży maturalnej, Innowacje Psychologiczne 2012, t. 1, nr 1, Rozprawy i Artykuły Na24
25
Elementy kultury staropolskiej miłością, bogactwem i pasją zawodową zapisane, „żywe” do dziś 109
W dążeniu do osiągnięcia zamierzonych celów królowa nie przestrzega
ograniczeń obyczajowych, wykazuje samodzielność. Pomocna jest jej uroda, która do dziś nie straciła w tym względzie na znaczeniu. Jej postępowość zmienia mentalność i sposób bycia możnych Polek oraz przyczynia
się do rozwoju i rozkwitu naszego języka i literatury [3].
Barbara dzięki urodzie, zaletom charakteru oraz stylowi, w jakim żyła,
odegrała bardzo poważną rolę w kształtowaniu się staropolskiej kultury kobiecej, a jej miłość zapisuje się w wymiarze legendarnym. Wśród wartości
umieszczonych na szalach dziejów przez Barbarę są: doznanie wielkiej, odwzajemnionej miłości, higieniczny tryb życia, złamanie utrwalonego porządku małżeńskiego (małżeństwo jako komórka konsumpcyjno-produkcyjna) oraz niespotykany w tamtych czasach żal męża po stracie żony.
Współcześnie stany małżeńskie podobnie poddawane są wielu problemom dawnym, ale jakże współczesnym. Są wśród nich: zdrada, pomówienia, pokusy, zazdrość, które finalizuje rezygnacja, najprościej rozumiana
jako rozwód. Do słabych stron utrwalającego się obecnie modelu związku małżeńskiego należą: ograniczenie swobody, rywalizacja o pozycję,
chęć dominacji poprzez realizację kariery zawodowej. Miłość Barbary jest
trwała, odwzajemniona, dzięki czemu jej uczucia wygrywają z reputacją
i atakami ze strony wielu stanów. Nawet po śmierci król czci ją z mityczną
pasją. Fantastyczny splot uczuciowy, którego doznaje Barbara, opiera się
na eliminacji małostkowości, a to czyni go ponadczasowym, wzorcowym
w teraźniejszości. Pokusa kariery, stabilizacji życiowej, a także obawy niespełnienia poświęcenia drugiej osobie (co udało się parze królewskiej) są
współcześnie kluczowymi przyczynami płytkości uczuć. Godzą w naturę
kobiety pragnącej głębokiej więzi z partnerem oraz spełnienie mężczyzny.
Lansowane przez popularne pisma („Glamour”, „InStyle”) wzorce kobiece i męskie skutkują uprzedmiotowieniem oraz rozmyciem ról w życiu
zawodowym czy rodzinnym. Dzisiaj pośród atutów wymieniane są: uroda,
szczupła sylwetka, dyspozycyjność, otwartość, przedkładanie sukcesu zawodowego nad chęć bycia potrzebnym w realizacji małżeństwa. W takich
realiach można się dopatrywać pragnienia wielu kobiet doznania zmysłowego, podobnego Barbarze uczucia kochanki doskonałej w małżeństwie.
ukowe, s. 114–115.
Anna Grabińska
110
Postawa Beaty zaradnej, choć targanej pychą czy surowością wobec
poddanych, pomnażającej majętności nie mieści się w staropolskim wzorcu kobiety – istoty o niższej sprawności umysłowej, poddanej w stosunku
do mężczyzny. Nowe w ówczesnym życiu były: doznanie odwzajemnionej
miłości małżeńskiej (pierwsze małżeństwo), model kobiety niezależnej,
pełnej inicjatywy. Ponadczasowa była wrażliwość Beaty na piękno przyrody. Jako pierwsza znana kobieta zwiedzała Tatry. Takiego upodobania
przez prawie trzysta lat nie przejawiały polskie kobiety.
Działalność kobiet w sferze ekonomicznej, którą w przeszłości zagospodarowali mężczyźni, sprawiła, że pojawiły się nowe czynniki aktywizujące płeć męską do podnoszenia standardów w ramach rywalizacji.
Obok siły fizycznej i osobowości znaczenia nabrały wygląd i kompetencje.
Elżbieta Drużbacka z pasją opisuje miłość, równość, umiłowanie do
ojczystego kraju i tradycji, wizję nowych czasów. Jest kobietą spełnioną
dzięki pracowitości, aktywną, silną, mającą szeroką amplitudę przekazu
myślowego. Podstawę inspiracji poetyckich Drużbackiej stanowiły religijność oraz miłość. Słowa „Człowiek rozumny jest rządcą języka. Bez woli
jego nic z ust nie wynika”27 dobrze oddają ponadczasowość poetki oraz
mogą być mottem współczesnej obyczajowości, a w szczególności natury
politycznej.
W zamyśle pracy było wskazanie czytelnikowi, że poprzez rozpoznanie
oraz wykorzystanie swoich atutów można wiele osiągnąć. W mroku mentalności czasów staropolskich, że „Orzech, osieł, niewiasta jednym trybem
żyją. Nic dobrego nie czynią, kiedy ich nie biją”28, znajdujemy indywidualności, postaci-symbole. Tak jak pełna kobiecości Barbara Radziwiłłówna tryumfująca miłością, niezależna Beata Kościelecka, która ostatecznie
przegrywa w świecie kierowanym przez mężczyzn, czy pasjonatka Elżbieta Drużbacka wyrażająca w poezji samodzielność myśli. Zapoczątkowana przez bohaterki droga samodzielności kobiet w działaniu do dziś budzi wiele kontrowersji (np. promowanie wolności wyboru w środowisku
kobiety przyczynia się do osłabienia roli instytucji małżeństwa), ale nie
może osłabić ich ponadczasowości w spełnionej miłości.
Cyt. za E. Drużbacka, www.emultipoetry.eu/en/poem/4523 (dostęp: 11 listopada 2012 r.).
Z. Kuchowicz, op.cit., s. 20.
27
28
Elementy kultury staropolskiej miłością, bogactwem i pasją zawodową zapisane, „żywe” do dziś 111
Literatura
1. Bogucka Maria, Kultura Naród Trwanie Dzieje kultury polskiej od zarania do 1989
roku, Warszawa 2008.
2. Drużbacka E., Zły obyczaj w Polszcze, kiedy najzacniejsza dama przeląkłszy się czego
szpetne ma przysłowie, które jej stan, modestią i manierę. www.emultipoetry.eu/en/
poem/4523 (dostęp: 11 listopada 2012 r.).
3. Kuchowicz Z., Wizerunki niepospolitych niewiast staropolskich XVI–XVIII wieku,
Łódź 1972.
4. Pokrywka M., Małżeństwo i kohabitacja jako alternatywne wzory życia rodzinnego
wśród młodzieży maturalnej, Innowacje Psychologiczne 2012, t. 1, nr 1, Rozprawy
i Artykuły Naukowe.
5. Popiołek B., Kobiecy świat w czasach Augusta II. Studia nad mentalnością kobiet
z kręgów szlacheckich, Kraków 2003.
6. Sienkiewicz H., Ogniem i mieczem, Kraków.
7. Stefanowska Z., Tazbir J., Życiorysy historyczne literackie i legendarne, Warszawa
1984.
8. Wolański Filip, Rola kobiety w społeczeństwie Rzeczypospolitej epoki saskiej w świetle bernardyńskich kazań pogrzebowych, [w:] Per mulierem… Kobieta w dawnej Polsce – w średniowieczu i w dobie staropolskiej, K. Justyniarska-Choja, S. Konarska-Zimnicka (red.), Warszawa 2012.
9. www.pl.wikipedia.org./wiki/Barbara_Radziwiłłówa.
10.Zagórska S., Aktualizacja legendy. Życie, posag i problem Halszki z Ostroga, rozprawa doktorska UAM w Poznaniu, Instytut Historii, Poznań 2010, www.repozytorium.
amu.edu.pl.