docModel kształcenia kadr wymiaru sprawiedliwości – szkolenie
download 
Reklamacja Transkrypt
Model kształcenia kadr wymiaru sprawiedliwości – szkolenie
INSTYTUT WYMIARU SPRAWIEDLIWOŚCI sędzia dr Grzegorz Borkowski Model kształcenia kadr wymiaru sprawiedliwości – szkolenie wstępne w aspekcie krajowym i międzynarodowym Warszawa 2015 Spis treści I. Droga do urzędu sędziego i prokuratora w Polsce .................................................. 1 1. Aplikacja sędziowska i prokuratorska.................................................................. 1 2. Instytucja asesora sądowego a droga dojścia do zawodu sędziego w Polsce ... 8 3. Stanowisko Trybunału Konstytucyjnego co do asesorów sądowych ................. 16 II. Standardy europejskie co do szkolenia wstępnego sędziów i prokuratorów........ 23 1. Sędziowie .......................................................................................................... 23 2. Prokuratorzy ...................................................................................................... 36 III. Analiza komparatystyczna modeli szkolenia wstępnego w państwach europejskich ............................................................................................................. 40 1. Uwagi ogólne .................................................................................................... 40 2. Szkolenie wstępne we Francji, Niemczech i Holandii........................................ 44 2.1. Francja ....................................................................................................... 44 2.2. Niemcy ....................................................................................................... 46 2.3. Holandia ..................................................................................................... 47 3. Zestawienie rozwiązań legislacyjnych dotyczących szkolenia wstępnego w poszczególnych krajach Unii Europejskiej ............................................................ 50 4. Uwagi na temat szkolenia prokuratorów ........................................................... 64 IV. Przywrócenie instytucji asesora sądowego w Polsce w świetle standardów europejskich ............................................................................................................. 67 1. Standard nieskazitelności charakteru................................................................ 67 2. Niezawisłość a okres sprawowania urzędu sędziego........................................ 71 2.1. Orzecznictwo Trybunału Praw Człowieka................................................... 71 2.2. Dokumenty międzynarodowe ..................................................................... 72 3. Komisja i Trybunał Praw Człowieka wobec instytucji „sędziego na próbę” ....... 74 4. Nowy model asesora sądowego w Polsce ........................................................ 79 V. Rozwiązania legislacyjne w zakresie instytucji „sędziego na próbę” w wybranych państwach europejskich ........................................................................................... 87 1. Sędzia na próbę w Niemczech .......................................................................... 87 2. Asesorzy sądowi w pozostałych państwach europejskich – przegląd ............... 91 2.1. Systemy podobne do polskiego modelu asesury sądowej ......................... 91 2.2. Kraje, w których istnieją okresy próbne .................................................... 107 2.3. Kraje, w których brak możliwości orzekania w okresie próbnym .............. 110 2.4. Kraje, w których istnieje funkcja zastępcy sędziego ................................. 118 3. Asesorzy sądowi (sędziowie na próbę) w Europie – podsumowanie .............. 119 Podsumowanie ....................................................................................................... 122 I. Droga do urzędu sędziego i prokuratora w Polsce 1. Aplikacja sędziowska i prokuratorska Do początku XXI wieku w Polsce szkolenie wstępne (aplikacja) zarówno sędziów, jak i prokuratorów było zdecentralizowane. Za szkolenie aplikantów odpowiadały sądy apelacyjne (odpowiednio – prokuratury apelacyjne), które we własnym zakresie organizowały szkolenia zarówno teoretyczne, jak i praktyczne dla aplikantów z obszarów danej apelacji, w tym wykładowców, a następnie same organizowały egzamin sędziowski (odpowiednio – prokuratorski) w ramach obszaru apelacji. Z uwagi na to, że zajęcia w całym kraju były prowadzone na niejednolitym poziomie, a skład komisji egzaminacyjnych był różny dla poszczególnych apelacji, poziom osób ze zdanym egzaminem sędziowskim był w całym kraju różny. Co więcej, w dalszej perspektywie system ten sprzyjał zachowaniu w kraju swoistego partykularyzmu dzielnicowego, wynikającego z różnych tradycji prawnych. Na niejednolity poziom szkolenia aplikantów sądowych i prokuratorskich zwrócono również uwagę w uzasadnieniu ustawy o Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury, wskazując, że „1659 aplikantów sądowych (z czego tylko 671 etatowych) szkoli się w 23 ośrodkach szkoleniowych, zaś 790 aplikantów prokuratorskich (tylko 165 z nich to aplikanci etatowi) w 13 tego rodzaju ośrodkach. Iluzją jest wiara w to, że w każdym z tych ośrodków zajęcia seminaryjne z aplikantami prowadzą tej samej, najwyższej klasy specjaliści z różnych dziedzin prawa objętych programem aplikacji, zważywszy dodatkowo na fakt, że łącznie w skali kraju wspomniane zajęcia z aplikantami prowadzi 539 wykładowców na aplikacji sądowej i 435 na prokuratorskiej”. Długość okresu aplikacji zmieniała się, by na początku XXI wieku wynosić dwa i pół roku. Na zakończenie aplikacji kandydat przystępował do egzaminu (sędziowskiego lub prokuratorskiego), po czym – w przypadku pomyślnego wyniku tego egzaminu – mógł liczyć na etat asesorski. Okres asesury również stale się wydłużał, choć nigdy nie był do końca stale określony, tzn. mieścił się w tzw. widełkach – początkowo wynosił pół roku, następnie od roku do 2 lat, zaś tuż przed likwidacją asesury sędziowskiej wynosił już od trzech do 4 lat. Oczywiście wydłużenie okresu asesury powodowało, że w sądach było coraz więcej asesorów w stosunku do sędziów „zawodowych” (zob. dokładne dane poniżej). Pierwszą próbą centralizacji szkoleń sędziów i prokuratorów1 było powołanie z dniem 1 września 2006 r. ustawą z dnia 1 lipca 2005 r. o Krajowym Centrum Szkolenia Kadr Sądów Powszechnych i Prokuratury2 Krajowego Centrum Szkolenia Kadr Sądów Powszechnych i Prokuratury. Byłą to jednostka organizacyjna podległa Ministrowi Sprawiedliwości, której zadaniem – zgodnie z art. 2 wskazanej ustawy – było początkowo prowadzenie szkolenia i doskonalenia zawodowego sędziów, prokuratorów, asesorów sądowych, asesorów prokuratury, referendarzy sądowych, asystentów sędziów, zawodowych kuratorów sądowych oraz urzędników sądów i prokuratury w celu uzupełnienia ich specjalistycznej wiedzy i umiejętności zawodowych, a zatem prowadzenie szkolenia ustawicznego dla sędziów i prokuratorów oraz dla kadr sądownictwa i prokuratury. Pod koniec swego istnienia Krajowe Centrum uzyskało uprawnienie do prowadzenia aplikacji sądowo-prokuratorskiej3. Po raz pierwszy zatem uregulowano w Polsce szkolenie wstępne sędziów i prokuratorów w ramach systemu centralnego; co więcej – wzorem niektórych państw europejskich (vide Francja) jedna instytucja stała się odpowiedzialna za szkolenie zarówno sędziów, jak i prokuratorów. Warto w tym momencie zwrócić uwagę, że model kształcenia wstępnego kadr sądownictwa w Polsce miał być swego rodzaju pomieszaniem modelu francuskiego (jedna instytucja szkoląca sędziów i prokuratorów, tzw. magistrats) i modelu germańskiego (asesura sądowa oparta na idei sprawdzenia w praktyce kandydata na urząd sędziego – wzorowana na niemieckiej instytucji tzw. Richter auf Probe). Kolejnym impulsem do zmiany systemu kształcenia wstępnego sędziów i prokuratorów w Polsce było wydanie w dniu 24 października 2007 r. przez Trybunał 1 W stosunku do przedstawicieli administracji publicznej dobry wzorzec stanowiło powołanie Krajowej Szkoły Administracji Publicznej. 2 Dz. U. Nr 169, poz. 1410. 3 Uregulowanych zarówno w art. 137 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz. 1070 ze zm.), jak i art. 90 ustawy z dnia 20 czerwca 1985 r. o prokuraturze (tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr 21, poz. 206 ze zm.). 2 Konstytucyjny wyroku w sprawie SK 7/064. W wyroku tym Trybunał uznał, że instytucja asesora sądowego w dotychczasowym kształcie nie jest zgodna z art. 45 Konstytucji RP, w związku z czym niezbędne stało się przemodelowanie polskiego systemu naboru do urzędu sędziego. W związku z tym, że asesorzy sądowi stanowili niemal 1/4 całej kadry orzekającej w sądach powszechnych, Trybunał Konstytucyjny odroczył wejście w życie wyroku na maksymalny okres 18 miesięcy. W konsekwencji, ustawą z dnia 23 stycznia 2009 r. o Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury5 uchylono ustawę o Krajowym Centrum Szkolenia Kadr Sądów Powszechnych i Prokuratury i utworzono nową jednostkę wyposażoną w osobowość prawną – Krajową Szkołę Sądownictwa i Prokuratury. Wskazana wyżej ustawa obowiązuje, z pewnymi zmianami, do dziś. Zgodnie ze wskazaną wyżej ustawą Krajowa Szkoła Sądownictwa i Prokuratury prowadzi scentralizowane szkolenie wstępne kadr sądownictwa i prokuratury – aplikację ogólną oraz aplikacje specjalistyczne: sędziowską i prokuratorską, zaś zadania w tym zakresie realizuje Ośrodek Szkolenia Wstępnego w Krakowie6. Do podstawowych zadań Ośrodka należy: zorganizowanie naboru na aplikację ogólną, prowadzenie tej aplikacji, przeprowadzenie naboru na aplikacje sędziowską i prokuratorską spośród absolwentów aplikacji ogólnej, prowadzenie aplikacji sędziowskiej i prokuratorskiej oraz przygotowanie i obsługa administracyjna egzaminów sędziowskiego i prokuratorskiego, a także zorganizowanie stażu referendarskiego dla aplikantów aplikacji sędziowskiej. Obecnie funkcjonujący model szkolenia wstępnego sędziów i prokuratorów przedstawia poniższy diagram: 4 Wyrok TK z dnia 24 października 2007 r. (SK 7/06), OTK-A 2007/9, poz. 108. 5 Dz. U. Nr 26, poz. 157 ze zm., dalej jako ustawa o KSSiP. 6 Oprócz tego funkcjonuje również Ośrodek Szkolenia Ustawicznego i Współpracy Międzynarodowej z siedzibą w Lublinie. 3 APLIKACJA SĘDZIOWSKA 48 miesięcy APLIKACJA OGÓLNA 12 miesięcy APLIKACJA PROKURATORSKA 30 miesięcy Tak więc, po 12-miesięcznym etapie aplikacji ogólnej (warunkiem ukończenia aplikacji ogólnej jest uzyskanie pozytywnych ocen ze wszystkich sprawdzianów i praktyk objętych programem aplikacji) następuje podział aplikantów na kandydatów do urzędu sędziego, którzy kontynuują naukę na aplikacji sędziowskiej, i tych, którzy chcą zostać prokuratorami i odbywają aplikacją prokuratorską. Decydują o tym sami zainteresowani w kolejności wynikającej z uzyskanych ocen. Takie rozwiązanie jest znane również w innych państwach europejskich (np. Niemcy) i jest przez doktrynę oceniane pozytywnie. Już E. Waśkowski pisał, wprawdzie w odniesieniu do egzaminu końcowego, ale można te uwagi odnieść również tutaj, że: „Egzamin konkursowy ma tę przewagę nad prostym, że pobudza kandydatów do pilniejszej pracy. Przy systemie prostego egzaminu kandydatom chodzi tylko o to, żeby złożyć egzamin, a czy lepiej, czy gorzej, to nie ma dla nich znaczenia, gdyż nie wpływa na ich karierę. Przeto mogą oni zadowolić się minimum pracy niezbędnej do przygotowania, i minimum wiedzy, potrzebnej do złożenia egzaminu. Przy systemie egzaminu konkursowego między kandydatami istnieje współzawodnictwo; każdy stara się przygotować jak najlepiej, żeby zwyciężyć innych i dostać się na pierwsze lub jedno za pierwszych miejsc na liście, a więc czyni maksimum wysiłku, iżby posiąść maksimum wiedzy. 4 Niezawodnym rezultatem systemu konkursowego jest podwyższenie poziomu przygotowania kandydatów, a zatem i udoskonalenie personelu sędziowskiego. System prostego egzaminu może być celowy w tych wypadkach, kiedy chodzi o sprawdzenie przygotowania kandydatów do wolnego zawodu, w którym stosuje się zasada nieograniczonej konkurencji, jak to do zawodu lekarskiego, adwokackiego itp. Lecz tam, gdzie ma być obsadzona pewna ściśle określona liczba posad i pożądane jest obsadzenie ich przez najlepszych kandydatów, tem jest więcej na miejscu egzamin konkursowy”7. Po 30 miesiącach nauki na aplikacji sędziowskiej lub prokuratorskiej, w ramach których aplikanci odbywają zajęcia w Krajowej Szkole i praktyki zgodnie z programem aplikacji, przystępują oni do egzaminu – odpowiednio: sędziowskiego lub prokuratorskiego, przy czym warunkiem przystąpienia do egzaminu jest uzyskanie pozytywnych ocen ze wszystkich sprawdzianów i praktyk objętych programem aplikacji. W przypadku aplikacji prokuratorskiej Dyrektor Krajowej Szkoły przekazuje Ministrowi Sprawiedliwości listę klasyfikacyjną egzaminowanych aplikantów aplikacji prokuratorskiej; warunkiem umieszczenia na tej liście jest złożenie egzaminu z wynikiem pozytywnym. Minister Sprawiedliwości przedstawia egzaminowanemu aplikantowi propozycję pracy na stanowisku asesora powszechnej jednostki organizacyjnej prokuratury według kolejności miejsca zajmowanego na liście egzaminowanych aplikantów. Asesorów powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury mianuje Prokurator Generalny. Asesor uprawniony jest do wykonywania przewidzianych ustawą czynności prokuratorskich. Odbycie asesury przez absolwenta aplikacji prokuratorskiej daje mu uprawnienie do ubiegania się o powołanie na stanowisko prokuratora. Aplikację sędziowską kończy 18-miesięczny staż na stanowisku referendarza sądowego. Analogicznie jak w przypadku odbywania praktyk, w okresie stażu aplikantowi wyznacza się patrona stażu, który zapoznaje aplikanta z czynnościami 7 E. Waśkowski, System procesu cywilnego, I. Wstęp teoretyczny. Zasady racjonalnego ustroju sądów i procesu cywilnego, Wilno 1932, s. 15–16. W odniesieniu do przedwojennego szkolenia wstępnego sędziów zob. także E. Waśkowski, Podręcznik procesu cywilnego. 1. Ustrój sadów cywilnych. 2. Postępowanie sporne, Wilno 1932, s. 24 i n. 5 należącymi do zakresu jego obowiązków i niezwłocznie po zakończeniu stażu przedstawia patronowi koordynatorowi pisemną opinię wraz z oceną przebiegu stażu, w oparciu o które patron koordynator sporządza końcową opinię wraz z łączną oceną stanowiącą średnią arytmetyczną ocen wystawionych przez poszczególnych patronów. Absolwent aplikacji sędziowskiej po ukończeniu stażu kontynuuje pracę na stanowisku referendarza sądowego. Wraz z ukończeniem aplikacji nabywa on uprawnienie do ubiegania się o powołanie na stanowisko sędziego sądu rejonowego. Podkreślenia jednak wymaga, że ostatni etap aplikacji sędziowskiej (stażu po pozytywnym zaliczeniu egzaminu) uległ znacznej zmianie, albowiem początkowo okres stażu wynosił nie 18, a 24 miesiące, podczas których aplikant aplikacji sędziowskiej był zatrudniony na stanowisku asystenta sędziego na podstawie umowy o pracę na czas określony, a następnie na stanowisku referendarza sądowego na czas nieokreślony. Tak więc pierwotnie okres aplikacji sędziowskiej wynosił 54 miesiące, zaś łącznie z aplikacją ogólną było to pięć i pół roku. Staż na stanowisku referendarza sądowego miał w założeniu stanowić substytut asesury sądowej, w czasie której kandydat na stanowisko sędziego nabywał doświadczenia praktycznego. Nie spełnił on jednak zamierzonego celu, bowiem czynności referendarza sądowego są mocno ograniczone8 i nie pozwalają na jakikolwiek kontakt z salą sądową. W konsekwencji ustawa o Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury uległa w 2015 r. kolejnej znaczącej nowelizacji9, z mocy której zlikwidowano całkowicie nie tylko aplikację ogólną, lecz również staż w przypadku aplikacji sędziowskiej. Z uwagi na to, że aplikacje rozpoczynające się w 2016 r. będą się toczyć jeszcze starym trybem, od 2017 r. zarówno aplikacja sędziowska, jak i prokuratorska będą jednoetapowe i będą trwać po 36 miesięcy10 (przy czym równolegle do 2020 r. będą się jeszcze toczyć aplikacje w starym trybie). 8 Zob. raport Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka – D. Sześciło, Krajowa Szkoła Sądownictwa i Prokuratury. Co docenić, co zmienić, co udoskonalić?, Warszawa 2013, s. 8. 9 Ustawa z dnia 9 kwietnia 2015 r. o zmianie ustawy o Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 694). 10 Art. 27 ust. 1 ustawy o KSSiP w brzmieniu nadanym wskazaną powyżej ustawą nowelizującą. 6 Ustawa z dnia 9 kwietnia 2015 r. o zmianie ustawy o Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury oraz niektórych innych ustaw zawiera również wiele innych rozwiązań, które m.in. znacznie wzmacniają pozycję Ministra Sprawiedliwości w zakresie jego wpływu na sędziowskie szkolenie wstępne, i to pod względem zarówno instytucjonalnym, jak i merytorycznym, np. przez usunięcie (enumeratywnie uprzednio wymienionych) przesłanek odwołania Dyrektora Krajowej Szkoły przez Ministra Sprawiedliwości11, wpływ tego ostatniego na program szkoleń12, bezpośredni wpływ Ministra Sprawiedliwości na skład komisji konkursowych i osobę przewodniczącego13, czy też prawo Ministra Sprawiedliwości do zgłoszenia wiążącego sprzeciwu wobec kandydata na wykładowcę, pomimo pozytywnego zaopiniowania przez Radę Programową14. Trudno przy tym ocenić wskazane zmiany, wzmacniające znacznie uprawnienia przedstawiciela władzy wykonawczej w stosunku do przebiegu szkolenia przyszłych sędziów, inaczej niż negatywnie. Zmiany te stoją też w rażącej sprzeczności ze standardami w zakresie niezawisłości sędziowskiej nakreślonymi przez Radę Konsultacyjną Sędziów Europejskich (CCJE) (zob. rozdział 2) i mogą budzić wątpliwości natury konstytucyjnej, ze względu na bardzo silny, z punktu widzenia konstytucyjnej zasady podziału władz, wpływ Ministra Sprawiedliwości, a więc przedstawiciela egzekutywy, na władzę sądowniczą. Wprawdzie tematem niniejszego opracowania jest model kształcenia kadr wymiaru sprawiedliwości – szkolenie wstępne w aspekcie krajowym i międzynarodowym, jednakże wydaje się, że opisanie owego modelu bez choćby wzmianki na temat wpływu Ministra Sprawiedliwości na kształcenie przyszłych kadr wymiaru sprawiedliwości czyniłoby opracowanie niepełnym (zob. podsumowanie). Trzeba przy tym pamiętać, że Minister Sprawiedliwości, w drodze rozporządzenia, nadaje statut Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury, określający jej ustrój, organizację, siedzibę oraz symbole, mając na uwadze konieczność stworzenia odpowiednich warunków organizacyjnych niezbędnych do prawidłowej realizacji zadań przez Krajową Szkołę Sądownictwa i Prokuratury (art. 3 ustawy o KSSiP w brzmieniu nadanym ustawą nowelizującą) 11 Art. 12 ust. 1 ustawy o KSSiP. 12 Art. 15a ust. 2 i art. 15b ust. 3 ustawy o KSSiP. 13 Art. 19 i 20 ustawy o KSSiP. 14 Art. 53b ust. 1 ustawy o KSSiP. 7 2. Instytucja asesora sądowego a droga dojścia do zawodu sędziego w Polsce W doktrynie wskazuje się, że funkcja asesora sądowego (assessor) ma swoje korzenie w prawie rzymskim, gdzie doradcy prawni, pomocnicy sędziego, pretora lub edyla kurulnego zwani byli właśnie asesorami i wykonywali proste czynności sądowe, asystowali, doradzali sędziemu. W polskim sądownictwie asesorzy są obecni co najmniej od XIII wieku. Ich funkcje zmieniały się wraz z rozwojem organizacji sądów, zazwyczaj jednak uzupełniali komplety sądzące albo byli doradcami lub towarzyszami sędziego15. Pojęciem asesora w sądzie posługiwano się pod zaborem austriackim, na gruncie ustawy z 1867 r., jednakże oznaczało ono (pisane jako „assesor”) wówczas „sędziego fachowego stanu obywatelskiego”, który w sądach zwyczajnych handlowych, górniczych i morskich brał udział w rozprawie obok dwóch sędziów prawników. Przepis miał zastosowanie do sądów kolegialnych zarówno pierwszej instancji, jak i apelacyjnych, powołanych do rozpoznawania odwołań od wyroków sądów powiatowych. Do uzyskania posady sędziego fachowego stanu obywatelskiego upoważniony był każdy „nieposzlakowany krajowiec”, który ze względu na swoje powołanie miał dokładną znajomość stosunków wynikających z handlu, żeglugi lub górnictwa, a ponadto dysponował znajomością ustaw dotyczących tych zagadnień i zwyczajów. A zatem, jak pisał F.X. Fierich, „ustawodawstwo austriackie wymagało od sędziów fachowych stanu obywatelskiego nie tylko znajomości życia ekonomicznego, lecz także znajomości przepisów prawnych”16. W niepodległej Polsce funkcja asesora w zasadzie nie była znana przed 1928 r., pominąwszy ziemie byłego zaboru pruskiego (art. 5 rozporządzenia z dnia 15 15 T. Ereciński, J. Gudowski, J. Iwulski, Komentarz do prawa o ustroju sądów powszechnych i ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa, Warszawa 2007, s. 134. Zob. także literaturę powołaną w A. Ziółkowska, Instytucja Asesora sądowego ex ante i de lege ferenda [w:] D. Gil (red.), Korzenie i ewolucja instytucji prawa sądowego, Lublin 2013, s. 150. 16 F.X. Fierich, Współczesne zadania sędziego cywilnego a kwestia organizacji sądów ze szczególnym uwzględnieniem stosunków austriackich, Themis Polska, Tom drugi, zeszyt drugi (1913), s. 8–9. 8 grudnia 1919 r. o urzędach i urzędnikach sądowych w b. dzielnicy pruskiej,17). Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej – Prawo o ustroju sądów powszechnych z 1928 r. z jednej strony nawiązywało do asesorów w ujęciu przepisów obowiązujących w zaborze pruskim, a z drugiej strony do radców, sekretarzy rady, a zwłaszcza adiunktów sądowych, działających na ziemiach zaboru austriackiego (§ 3 austriackiej ustawy z dnia 27 listopada 1896 r. o organizacji sądownictwa)18. Asesorzy sądowi nie mieli umocowania konstytucyjnego, art. 77 Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r. stanowił bowiem jedynie, że sędziowie w sprawowaniu swojego urzędu sędziowskiego są niezawiśli i podlegają tylko ustawom, zaś art. 78 tej Konstytucji stanowił, iż sędzia może być złożony z urzędu, zawieszony w urzędowaniu, przeniesiony na inne miejsce urzędowania lub w stan spoczynku wbrew swojej woli jedynie mocą orzeczenia sądowego i tylko w wypadkach w ustawie przewidzianych. Zgodnie z rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 6 lutego 1928 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych.19 asesor był mianowany przez Ministra Sprawiedliwości, a w zakres jego czynności sędziowskich nie mogło wchodzić wydawanie wyroków. Mógł on działać przede wszystkim w charakterze sędziego śledczego, a także pełnić funkcję pomocy sądowej, przesłuchiwać świadków. Zgodnie z art. 260 § 2 tego rozporządzenia prezes sądu apelacyjnego mógł powierzyć asesorowi sądowemu pełnienie czynności sędziowskich, nie wyłączając śledztw, ale w zakres czynności sędziowskich asesora nie mogło wchodzić wydawanie wyroków. Już jednak w art. 282 § 2 tego rozporządzenia przewidywano, że asesorowie sądowi mogli pełnić zastępczo czynności sędziego grodzkiego i brać udział w składzie sądzącym Sądu Okręgowego zamiast sędziego grodzkiego20. Oddanie władzy sądowniczej osobie formalnie niezawisłej, jednak niebędącej wyposażoną we wszystkie gwarancje owej niezawisłości (przede wszystkim 17 Tyg. Urz. z 1919 r. Nr 70, s. 409. 18 Austr. Dz.U.P. Nr 217. Tak T. Ereciński, J. Gudowski, J. Iwulski, Komentarz..., s. 134. 19 Dz. U. Nr 6, poz. 40. 20 Szerzej S. Gołąb, Organizacja sądów powszechnych, Kraków 1938, s. 82. 9 nieusuwalność), budziła wątpliwości K. Stefki jeszcze w trakcie prac Komisji Kodyfikacyjnej w 1923 r.21. Przepisy prawa o ustroju sądów powszechnych w powyżej wskazanym brzmieniu obowiązywały aż do 1950 r., kiedy dodano przepis, zgodnie z którym prezes sądu wojewódzkiego mógł powierzyć asesorowi sądowemu na określony czas pełnienie czynności sędziowskich. Okres pracy w charakterze asesora sądowego nie mógł trwać dłużej niż 6 miesięcy. Następnie, na podstawie kolejnych nowelizacji, zmieniono podmiot, któremu przysługiwała kompetencja do powierzenia asesorowi sądowemu czynności sędziowskich (został nim bowiem Minister Sprawiedliwości), oraz określono maksymalny termin udzielania wotum. W ustawie z dnia 20 czerwca 1985 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych22 początkowo minimalny okres pracy w charakterze asesora sądowego, niezbędny do powołania na stanowisko sędziego sądu rejonowego, wynosił rok, a od 1998 r. – 2 lata, zaś maksymalny okres pracy na stanowisku asesora sądowego wynosił początkowo 2, a następnie 3 lata. W ustawie z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych23 minimalny okres pracy w charakterze asesora sądowego, niezbędny do powołania na stanowisko sędziego sądu rejonowego, wydłużono do 3 lat, zaś maksymalny okres, na który Minister Sprawiedliwości mógł powierzyć asesorowi sądowemu wykonywanie funkcji orzeczniczych, wydłużono do 4 lat. W konsekwencji powyższych zmian legislacyjnych wydłużających okres asesury sądowej liczba asesorów sądowych do 2007 r. stale rosła. Spadek liczby asesorów sądowych po 2007 r. był konsekwencją powołanego wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 24 października 2007 r. w sprawie SK 7/06. Według danych uzyskanych z Ministerstwa Sprawiedliwości sytuacja w latach 1993–2009 wyglądała w sposób następujący: 21 Zob. M. Mohyluk, Prawo o ustroju sądów powszechnych w pracach Komisji Kodyfikacyjnej II Rzeczypospolitej, Białystok 2004, passim, oraz T. Ereciński, J. Gudowski, J. Iwulski, Komentarz..., s. 400. 22 Tekst jedn. Dz. U. z 1994 r. Nr 7, poz. 25 ze zm. 23 Dz. U. Nr 98, poz. 1070 ze zm., dalej jako p.u.s.p. 10 Rok Sędziowie Asesorzy sądowi 1993 5644 696 1994 5803 740 1995 6088 811 1996 6415 804 1997 6687 926 1998 6978 784 1999 7222 940 2000 7253 1082 2001 7614 1154 2002 7837 1192 2003 8336 1140 2004 8160 1596 2005 8151 1676 2006 8254 1636 2007 8631 1451 2008 9060 858 2009 (stan na dzień 30.06.2009 r.) 9803 125 2009 (stan na dzień 31.08.2009 r.) 12 W ustawie z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych status asesorów sądowych został uregulowany w Dziale III ustawy. Zgodnie z art. 134 § 1 p.u.s.p. Minister Sprawiedliwości mógł mianować asesorem sądowym osobę, która ukończyła aplikację sądową lub prokuratorską albo aplikację sądowo-prokuratorską i zdała egzamin sędziowski lub prokuratorski oraz spełniała warunki określone w art. 61 § 1 pkt 1–4 ustawy, tj. posiadała obywatelstwo polskie i korzystała z pełni praw cywilnych i obywatelskich, była nieskazitelnego charakteru, ukończyła wyższe studia prawnicze w Polsce i uzyskała tytuł magistra lub zagraniczne uznane w Polsce oraz była zdolna, ze względu na stan zdrowia, do pełnienia obowiązków sędziego. Mianowanie na asesora sądowego nie było jednak dopuszczalne, jeżeli od zdania egzaminu sędziowskiego lub prokuratorskiego upłynął okres dłuższy niż 5 lat, chyba że osoba ta, przez okres co najmniej 3 lat po zdaniu egzaminu, zajmowała stanowisko lub wykonywała pracę albo zawód, o których mowa w art. 61 § 2 i 3 ustawy, tj. zajmowała stanowisko sędziego sądu administracyjnego lub sądu wojskowego, zajmowała stanowisko prokuratora, pracowała w polskiej szkole wyższej, w Polskiej Akademii Nauk, w instytucie naukowo-badawczym lub innej 11 placówce naukowej, mając tytuł naukowy profesora albo stopień naukowy doktora habilitowanego nauk prawnych, wykonywała zawód adwokata, radcy prawnego lub notariusza, zajmowała stanowisko radcy w Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa lub zajmowała stanowisko asystenta sędziego lub referendarza sądowego. Kandydat na asesora sądowego musiał przedłożyć informację z Krajowego Rejestru Karnego dotyczącą jego osoby i zaświadczenie stwierdzające, że jest zdolny, ze względu na stan zdrowia, do pełnienia obowiązków sędziego. Zgodnie z art. 134 § 5 p.u.s.p. Minister Sprawiedliwości mógł zwolnić asesora sądowego, po uprzednim wypowiedzeniu, za zgodą kolegium sądu okręgowego. W myśl art. 135 § 1 p.u.s.p. Minister Sprawiedliwości mógł, za zgodą kolegium sądu okręgowego, powierzyć asesorowi sądowemu pełnienie czynności sędziowskich w sądzie rejonowym na czas określony, nieprzekraczający 4 lat. Możliwe było przedłużenie tego okresu do ukończenia przez asesora sądowego 29 lat. Asesor na okres pełnienia czynności sędziowskich pozostawał pod pieczą sędziego wyznaczonego do pełnienia funkcji konsultanta, którym był sędzia sądu okręgowego orzekający w zakresie spraw, których rozpoznawanie zostało powierzone asesorowi. Sędzia pełniący funkcję konsultanta udzielał asesorowi na jego wniosek pomocy z zakresu techniki pracy sędziowskiej oraz wykonywania czynności administracji sądowej. Ponadto sędzia konsultant przeprowadzał lustrację posiedzeń sądowych odbywanych pod przewodnictwem powierzonego jego pieczy asesora i sporządzał kwartalne sprawozdania z wykonywanej funkcji. Artykuł 135 § 2 p.u.s.p. stanowił, że w zakresie orzekania asesorzy sądowi są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom. Asesor sądowy obejmujący stanowisko składał wobec Ministra Sprawiedliwości ślubowanie według następującej roty: „Ślubuję uroczyście na powierzonym mi stanowisku asesora sądowego służyć wiernie Rzeczypospolitej Polskiej, sumiennie i starannie wykonywać obowiązki urzędowe, stać na straży prawa, w postępowaniu kierować się zasadami godności i uczciwości, dochować tajemnicy państwowej i służbowej, a w razie powierzenia mi czynności sędziowskich sprawiedliwość wymierzać zgodnie z przepisami prawa, bezstronnie według mego sumienia". 12 Akt ślubowania nie miał jedynie charakteru symbolicznego, lecz także materialny, gdyż rota ślubowania wytyczała granice, których przekroczenie oznaczało popełnienie przewinienia służbowego i rodziło odpowiedzialność dyscyplinarną asesora sądowego. Złożenie ślubowania było przy tym jednym z warunków uzyskania przez asesora tzw. wotum, czyli prawa pełnienia czynności sędziowskich. Asesor sądowy, któremu nie powierzono pełnienia czynności sędziowskich, był upoważniony do wykonywania czynności referendarza sądowego. Do asesorów sądowych, którym powierzono pełnienie czynności sędziowskich, stosowano szereg przepisów dotyczących sędziów, z wyjątkami wskazanymi w art. 136 § 2 p.u.s.p. dotyczącymi: tekstu ślubowania, katalogu kar w postępowaniu dyscyplinarnym, przejścia w stan spoczynku, możliwości delegowania sędziego, obliczania wysokości wynagrodzenia, odszkodowania przysługującego wskutek zaistnienia wypadku przy pracy, urlopu na czas kampanii wyborczej w wypadku ubiegania się o mandat posła i senatora oraz wysokości uposażenia rodzinnego przysługującego w wypadku śmierci sędziego. W doktrynie24 przyjmowano w drodze analogii do art. 178 ust. 3 Konstytucji RP (odesłanie zawarte w art. 136 § 2 p.u.s.p. nie obejmowało bowiem przepisów innych ustaw, a więc także Konstytucji), że asesor nie mógł należeć do partii politycznej, związku zawodowego ani prowadzić działalności publicznej niedającej się pogodzić z zasadami niezależności sądów i niezawisłości sędziów. Zakaz ten wyprowadzano także z faktu, że „asesor jest sędzią in spe, a skoro spełnia czynności sędziowskie, to musi prezentować te same walory, które prezentuje sędzia”. Wskazywano również, że powierzenie asesorowi sądowemu czynności sędziowskich w konkretnym sądzie rejonowym przez określony czas oznaczało przyznanie mu władzy sądowniczej w tym zakresie. Asesor obdarzony wotum był zatem uprawniony do wydawania wyroków w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej oraz rozstrzygania sporów i konfliktów prawnych, a także rozstrzygania o zasadności zarzutów karnych w sposób bezstronny, zależny tylko od Konstytucji i obowiązujących ustaw. Asesor miał także – w określonym zakresie – prawo kierowania rozprawą, stosowania przymusu egzekucyjnego i aktów policji sesyjnej itp. Podkreślano ponadto, że asesor 24 T. Ereciński, J. Gudowski, J. Iwulski, Komentarz.... 13 bez wotum nie jest sędzią w rozumieniu ustaw procesowych, w związku z czym wyroki wydane przez asesora, któremu nie powierzono wykonywania czynności sędziowskich oraz wyroki wydane po upływie okresu, na jaki wykonywanie tych czynności powierzono, byłyby wadliwe. Na stanowisko sędziego sądu rejonowego mógł być powołany ten, kto spełniał warunki określone w art. 61 § 1 p.u.s.p., tj.: 1) posiadał obywatelstwo polskie i korzystał z pełni praw cywilnych i obywatelskich, 2) był nieskazitelnego charakteru, 3) ukończył wyższe studia prawnicze w Polsce i uzyskał tytuł magistra lub zagraniczne uznane w Polsce, 4) był zdolny, ze względu na stan zdrowia, do pełnienia obowiązków sędziego, 5) ukończył 29 lat, 6) złożył egzamin sędziowski lub prokuratorski, 7) pracował w charakterze asesora sądowego lub prokuratorskiego co najmniej 3 lata lub referendarza sądowego przez okres 5 lat. Tak więc do powołania na stanowisko sędziego sądu rejonowego niezbędne było wykonywanie funkcji asesora sądowego (lub prokuratorskiego) przez okres od trzech do 4 lat (nie dotyczyło to oczywiście osób wykonujących inne zawody prawnicze oraz przedstawicieli nauki). Obecnie o każdym wolnym stanowisku sędziowskim Minister Sprawiedliwości niezwłocznie obwieszcza w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski". Każdy, kto spełnia warunki do objęcia stanowiska sędziego sądu powszechnego, może zgłosić swoją kandydaturę na jedno wolne stanowisko sędziowskie, w ciągu miesiąca od obwieszczenia, przy czym kandydaturę zgłasza się prezesowi sądu okręgowego – gdy zgłoszenie dotyczy stanowiska sędziego sądu rejonowego albo sędziego sądu okręgowego, a prezesowi sądu apelacyjnego – gdy zgłoszenie dotyczy stanowiska sędziego sądu apelacyjnego. 14 Prezes sądu, po stwierdzeniu spełniania warunków przez kandydata, przedstawia jego kandydaturę właściwemu kolegium sądu, wraz z oceną jego kwalifikacji, oraz określa termin zgromadzenia ogólnego sędziów, na którym będzie prezentowana kandydatura, wraz z opinią kolegium o kandydacie. O zgłoszeniu każdego kandydata na wolne stanowisko sędziowskie właściwy prezes sądu zawiadamia Ministra Sprawiedliwości, przekazując wypełnioną kartę zgłoszenia kandydata. Zgromadzenie ogólne głosowania przekazuje i sędziów ocenia prezesowi zgłoszonych właściwego kandydatów sądu wszystkie w drodze zgłoszone kandydatury, ze wskazaniem liczby uzyskanych głosów. Prezes właściwego sądu przekazuje ocenione kandydatury Krajowej Radzie Sądownictwa, za pośrednictwem Ministra Sprawiedliwości. Krajowa Rada Sądownictwa rozpatruje kandydatury na stanowiska sędziów sądów powszechnych w trybie określonym w ustawie z dnia 12 maja 2011 r. o Krajowej Radzie Sądownictwa25 (uprzednio była to ustawa z dnia 27 lipca 2001 r.26). Rozpatruje ona i ocenia kandydatury do pełnienia urzędu sędziowskiego m.in. w sądach powszechnych oraz przedstawia Prezydentowi Rzeczypospolitej Polskiej wnioski o powołanie sędziów. Zgodnie z art. 179 Konstytucji RP sędziowie są powoływani przez Prezydenta Rzeczypospolitej, na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa, na czas nieoznaczony. Obecnie, jak wyżej wskazano, model dojścia do zawodu sędziego sądu powszechnego przez osoby niewykonujące innych zawodów prawniczych i niebędące profesorami w szkołach wyższych reguluje ustawa z dnia 23 stycznia 2009 r. o Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury. Ustawą tą (z dnia 23 stycznia 2009 r. o Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury) zmieniono także ustawę – Prawo o ustroju sądów powszechnych. Obecnie na stanowisko sędziego sądu rejonowego może być powołany ten, kto: 25 Dz. U. Nr 126, poz. 714 ze. zm. 26 Dz. U. Nr 100, poz. 1082 ze zm. 15 1) posiada obywatelstwo polskie i korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich, 2) jest nieskazitelnego charakteru, 3) ukończył wyższe studia prawnicze w Rzeczypospolitej Polskiej i uzyskał tytuł zawodowy magistra lub zagraniczne studia prawnicze uznane w Rzeczypospolitej Polskiej, 4) jest zdolny, ze względu na stan zdrowia, do pełnienia obowiązków sędziego, 5) ukończył 29 lat, 6) złożył egzamin sędziowski lub prokuratorski, 7) ukończył aplikację sędziowską w Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury lub pracował w charakterze asesora prokuratorskiego co najmniej przez 3 lata przed wystąpieniem o powołanie na stanowisko sędziego. Jednocześnie uchylony został dział III ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych dotyczący asesorów sądowych, aplikacji sądowej i aplikantów sądowych. Zgodnie z art. 68 ust. 1–3 ustawy o KSSiP z dniem 5 maja 2009 r. ustało powierzenie asesorom sądowym pełnienia czynności sędziowskich, zaś stosunki pracy nawiązane z asesorami sądowymi na podstawie mianowania przed dniem wejścia w życie ustawy wygasały po upływie 4 lat od dnia mianowania, chyba że wcześniej zostały rozwiązane lub wygasły. Do czasu ustania stosunku pracy asesor sądowy był upoważniony do wykonywania czynności referendarza sądowego. 3. Stanowisko Trybunału Konstytucyjnego co do asesorów sądowych Jak wyżej wskazano, uchwalenie zmian w ustawie – Prawo o ustroju sądów powszechnych i uchylenie przepisów dotyczących asesorów sądowych było konsekwencją wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 24 października 2007 r. w sprawie SK 7/06, w którym Trybunał uznał, że art. 135 § 1 p.u.s.p. jest niezgodny z art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, statuującym prawo do sądu. Jednocześnie Trybunał 16 Konstytucyjny odroczył utratę mocy wskazanego przepisu o 18 miesięcy oraz orzekł, że czynności asesorów sądowych, o których mowa w art. 135 § 1 p.u.s.p., nie podlegają wzruszeniu na podstawie art. 190 ust. 4 Konstytucji RP. Wydanie wyroku było jednak poprzedzone wydaniem przez Trybunał Konstytucyjny tzw. postanowienia sygnalizacyjnego. W 2005 r. i w styczniu 2006 r. do Trybunału Konstytucyjnego wpłynęły skargi konstytucyjne, w których zarzucono, że asesor sądowy nie spełnia wymogów niezawisłego sędziego w rozumieniu art. 45 Konstytucji RP. W ocenie skarżących asesor nie był sędzią w rozumieniu Konstytucji RP i nie miał szeregu gwarancji właściwych władzy sądowniczej, gdyż był zależny od Ministra Sprawiedliwości oraz kolegium właściwego sądu okręgowego: Po pierwsze, asesor – inaczej niż sędzia – powoływany jest przez Ministra Sprawiedliwości. Po drugie, powołanie ma miejsce na czas oznaczony, a asesor może zostać zwolniony przez Ministra Sprawiedliwości za zgodą kolegium sądowego. Oznacza to, że organ władzy wykonawczej może w praktyce ingerować w sposób władczy w sprawowanie wymiaru sprawiedliwości. Po trzecie, asesor pozostaje pod pieczą sędziego konsultanta, od którego sprawozdań i opinii zależy jego przyszłość zawodowa. Po czwarte, asesor może zostać delegowany do pracy w innym sądzie bez ograniczeń przewidzianych w przypadku sędziów. Pomimo tych różnic asesorzy zostali zrównani z sędziami w zakresie sprawowania władzy sądowniczej. Skarżący zarzucali, że powierzanie asesorom pełnienia funkcji sędziowskich było niezgodne z Konstytucją RP, a obowiązujące wówczas regulacje prowadziły do tego, że sprawy obywateli często były rozpoznawane przez organy, które nie spełniają konstytucyjnych standardów niezależności i niezawisłości, z udziałem osób zależnych od organów władzy wykonawczej. Trybunał Konstytucyjny uznał, że sytuacja wymagała wydania postanowienia sygnalizacyjnego w trybie art. 4 ust. 2 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale 17 Konstytucyjnym (w zw. z § 41 i § 42 pkt 1 uchwały Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Trybunału Konstytucyjnego z dnia 22 października 1997 r. w sprawie regulaminu Trybunału Konstytucyjnego) i zasygnalizował w dniu 30 października 2006 r. Sejmowi Rzeczypospolitej Polskiej konieczność rozważenia podjęcia inicjatywy ustawodawczej w przedmiocie unormowania systemu powoływania osób sprawujących władzę sądowniczą, tak aby zapewnić pełną realizację konstytucyjnych standardów prawa do sądu. Jak bowiem wskazał w uzasadnieniu Trybunał Konstytucyjny, w świetle informacji przedstawionych przez Ministra Sprawiedliwości, „w sądach rejonowych w 2006 r. pracowało 5237 sędziów oraz 1637 asesorów, którym powierzono sprawowanie władzy sądowniczej. Wynika stąd, że 23,81% osób orzekających w sądach rejonowych to asesorzy sądowi. W ocenie Ministra Sprawiedliwości asesorzy stanowią trzon kadry orzeczniczej i rozpoznają gros spraw wpływających do sądów. W wielu sądach rejonowych jest więcej asesorów niż sędziów. Trybunał Konstytucyjny zwrócił uwagę, że w razie stwierdzenia zgodnie ze stanowiskiem Rzecznika Praw Obywatelskich i Krajowej Rady Sądownictwa, iż kwestionowane regulacje naruszają konstytucyjne prawo do sądu, powołane dane obrazowałyby rozmiary tych naruszeń. Jednocześnie dane te oddawałyby skalę powstałych na tym tle problemów związanych z funkcjonowaniem organów wymiaru sprawiedliwości”. Po wydaniu postanowienia sygnalizacyjnego toczyła się w Polsce ożywiona dyskusja w gronie naukowców i praktyków oraz na łamach prasy fachowej, jednakże zabrakło działań legislacyjnych. Konsekwencją braku reakcji ze strony ustawodawcy na opisane wyżej postanowienie sygnalizacyjne było wydanie w dniu 24 października 2007 r. przez Trybunał Konstytucyjny wyroku w sprawie SK 7/06. W wyroku tym, jak już wspomniano, Trybunał Konstytucyjny uznał, że art. 135 § 1 p.u.s.p. jest niezgodny art. 45 ust. 1 Konstytucji RP. Jednocześnie jednak Trybunał Konstytucyjny orzekł, że wskazany wyżej przepis traci moc obowiązującą z upływem 18 miesięcy od dnia ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, zaś czynności asesorów sądowych, o których mowa w art. 135 § 1 p.u.s.p., nie podlegają wzruszeniu na podstawie art. 190 ust. 4 Konstytucji RP. W uzasadnieniu powyższego wyroku Trybunał Konstytucyjny rozważał m.in. zgodność z Konstytucją RP rozwiązań przewidzianych w ustawie – Prawo o ustroju 18 sądów powszechnych, dotyczących samodzielności asesora z uwagi na rolę kolegium sądu okręgowego oraz sędziego konsultanta w procesie powołania asesora sądowego na sędziego, zróżnicowanie wynagrodzenia sędziów i asesorów sądowych oraz możliwość delegowania asesora do innego sądu. Trybunał Konstytucyjny nie stwierdził niezgodności z Konstytucją RP przepisów ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych regulujących powyższe kwestie. Ponadto Trybunał Konstytucyjny badał zagadnienie niezależności asesora sądowego od instytucji pozasądowej, jaką jest Minister Sprawiedliwości. W tym zakresie Trybunał Konstytucyjny podkreślił, że problem należy widzieć przez pryzmat powoływania, powierzania pełnienia funkcji sędziowskich oraz odwoływania asesora. Jeśli chodzi o powoływanie, a w szczególności powierzanie pełnienia czynności sędziowskich, Trybunał wskazał, że ustawa nie precyzuje dokładnie ram czasowych, w jakich to powołanie ma się realizować. Podkreślił, że patrząc z funkcjonalnego punktu widzenia, niezawisłość nie musi oznaczać dożywotniego powołania albo powołania do czasu osiągnięcia wieku emerytalnego, ale musi oznaczać pewien stopień stabilizacji i w zatrudnieniu, i w wykonywaniu funkcji sędziowskich. W tej kwestii Trybunał Konstytucyjny odwołał się do orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (dalej jako ETPCz), które akcentuje, że jeżeli sędziowie lub osoby sprawujące władzę sądowniczą nie są powoływani dożywotnio, to powoływani mogą być na określony czas, ale muszą korzystać z pewnej stabilności i nie być uzależnieni od żadnej władzy27. Wskazał również, że próbując bliżej określić pewien minimalny okres, który dawałby poczucie stabilizacji zawodowej, ETPCz za wystarczające uznał 3 lata28. Odnosząc powyższe do realiów polskich, Trybunał Konstytucyjny uwypuklił, że regulacja statusu asesora takich gwarancji nie zawierała, ponieważ przepisy nie przewidywały minimalnego okresu, na który zatrudnia się tę osobę ani też minimalnego okresu powierzenia jej funkcji sędziowskich. W ocenie Trybunału była to sytuacja, która budziła daleko idące zastrzeżenia co do zgodności z zasadą 27 Wyrok ETPCz (pełny skład) z 23 października 1985 r. w sprawie Benthem przeciwko Holandii, nr skargi 8848/80, LEX nr 80997. 28 Wyrok ETPCz z 28 czerwca 1984 r. w sprawie Campbell i Fell przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, nr skargi 7819/77, 7878/77, LEX nr 80940 oraz wyrok ETPCz (pełny skład) z dnia 22 października 1984 r. w sprawie Sramek przeciwko Austrii, nr skargi 8790/79, LEX nr 80986. 19 niezawisłości. Sytuacja wyglądałaby z tego punktu widzenia w sposób jednoznaczny, gdyby w samej ustawie określony był wprost okres asesury i okres, na który następuje powierzenie pełnienia funkcji sędziowskiej. W konsekwencji Trybunał Konstytucyjny uznał, że obowiązująca wówczas regulacja, zakładająca swobodę ministra i kolegium sądu okręgowego (przynajmniej jeśli chodzi o „pierwsze" powierzenie czynności), oznaczała jednostronne uzależnienie statusu zawodowego asesora od tych organów. Trybunał Konstytucyjny uznał jednak, że najważniejszym argumentem przemawiającym za niezgodnością z Konstytucją RP powierzenia asesorowi wykonywania czynności sędziowskich jest dopuszczalność jego odwołania i to również w okresie tzw. wotum. Podkreślił przy tym, że nawet jeżeli przyjąć konstytucyjną dopuszczalność instytucji tymczasowego powierzenia asesorowi pełnienia tych czynności w określonych przez ustawę granicach rzeczowych i czasowych, to elementarny wymiar zasady niezawisłości, od której nie można również w tym wypadku odstąpić, wymaga, aby wówczas asesor mógł być odwołany ze stanowiska wyłącznie w takich wypadkach jak sędziowie albo nawet tylko w niektórych z nich. Trybunał Konstytucyjny podał przy tym następujące powody uznania niekonstytucyjności powyższego rozwiązania: − ustawa – Prawo o ustroju sądów powszechnych nie zawierało zastrzeżenia, że zwolnienie asesora (przynajmniej takiego, któremu powierzono pełnienie czynności sędziowskich) możliwe jest tylko na zasadzie wyjątku od reguły, − w ustawie nie ma dokładnie określonych okoliczności faktycznych stanowiących uzasadnienie odwołania z funkcji, − zwolnieniu decyduje nie sąd, lecz Minister Sprawiedliwości. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego oznaczało to, że niezależnie od tego, czy zwolnienie z funkcji asesora podlega kontroli sądowej, nie są spełnione istotne warunki niezależności od organów pozasądowych wynikające z art. 180 ust. 1 Konstytucji RP. W konsekwencji Trybunał uznał, że „nie ma żadnych gwarancji materialnoprawnych i dostatecznych gwarancji proceduralnych, które wskazywałyby, 20 iż wykluczone jest zwolnienie asesora z uwagi na treść wydawanych przez niego orzeczeń (S)”. Ponadto Trybunał Konstytucyjny zwrócił uwagę, że Minister Sprawiedliwości może sam przedstawić z pominięciem Krajowej procedury Radzie przed Sądownictwa organami kandydaturę właściwego na sądu sędziego (kolegium i zgromadzeniem ogólnym sędziów), co może rodzić dodatkowe więzi i ewentualne oczekiwania ze strony asesora. Można też zaznaczyć, że wbrew celom asesury w niektórych sądach asesorom sądowym z chwilą objęcia przez nich funkcji przydzielano sprawy najtrudniejsze lub najstarsze, zagrożone przedawnieniem. Na niezbyt chwalebną, oględnie rzecz ujmując, praktykę przekazywania spraw starych z całego wydziału nowo przybyłemu asesorowi zwracano uwagę również w literaturze29. Jak wyżej wskazano, na skutek wyroku Trybunału Konstytucyjnego uchwalono ustawę o Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury i z dniem 5 maja 2009 r. ustało powierzenie asesorom sądowym pełnienia czynności sędziowskich. Pomiędzy wydaniem wyroku przez Trybunał a powołaniem Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury dyskusja na temat dalszego kształtu szkolenia wstępnego sędziów była jeszcze bardziej ożywiona niż przed wydaniem wyroku przez Trybunał i objęła również Parlament30. Warto również w tym miejscu przywołać wcześniejsze orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego, na tle kompetencji referendarzy sądowych, w zakresie relacji pomiędzy wymiarem sprawiedliwości a ochroną prawną, jak również w zakresie dopuszczalności dokonywania określonych czynności, leżących w kompetencji sądów przez osoby niebędące sędziami. Przykładowo w orzeczeniu z dnia 13 marca 1996 r. Trybunał wyraził pogląd, że wymiar sprawiedliwości stanowi jedną z zasadniczych funkcji każdego państwa i polega na konkretyzowaniu i urzeczywistnianiu ustanowionych, względnie uznanych przez państwo ustaw i norm 29 Zob. M. Rogalski, Niezawisłość sędziowska w postępowaniu karnym, Lublin 2000, s. 55. 30 Zob. np. Zagadnienia statusu ustrojowego asesora sądowego oraz reformy systemu naboru kadr do organów wymiaru sprawiedliwości, 37. posiedzenie Komisji Ustawodawczej 25 kwietnia 2008 r., Warszawa 2008, passim. 21 prawnych w poszczególnych przypadkach drogą specjalnych postępowań organów państwowych do tych czynności powołanych, przy czym należy rozumieć to pojęcie przedmiotowo, tj. jako czynność polegającą na rozstrzyganiu konfliktów prawnych, a nie podmiotowo – jako wyłączną właściwość organów sądowych. Podobnie w wyroku z dnia 8 grudnia 1998 r. (K 41/97)31, Trybunał stwierdził m.in., że monopol sądów w zakresie sprawowania wymiaru sprawiedliwości nie oznacza, że wszystkie spory dotyczące sytuacji prawnej jednostki muszą być rozstrzygane wyłącznie przez sądy. Natomiast w wyroku z dnia 8 grudnia 1998 r. (K 41/97)32 Trybunał stwierdził, że sądowy wymiar sprawiedliwości jest integralnie związany z gwarantowanym konstytucyjnie prawem do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji RP) oraz z konstytucyjnym zakazem zamykania drogi sądowej dochodzenia naruszonych wolności lub praw (art. 77 ust. 2 Konstytucji RP), co jednak nie oznacza, iż wszystkie sprawy i spory dotyczące sytuacji prawnej jednostki muszą być od początku rozstrzygane przez sądy. Trybunał Konstytucyjny odwołał się tutaj do definicji wymiaru sprawiedliwości S. Włodyki33, która nadal jest powszechnie przyjmowana w doktrynie34. 31 OTK 1996/2, poz. 9. 32 OTK 1998/7, poz. 117. 33 S. Włodyka, Ustrój organów ochrony prawnej, Warszawa 1968, s. 49. 34 Zob. szerzej J. Bodio, G. Borkowski, T. Demendecki, Ustrój organów ochrony prawnej. Część szczegółowa, Warszawa 2013, a także uzasadnienie wyroku TK z dnia 12 maja 2011 r. (P 38/08), OTK-A 2011/4, poz. 33. 22 II. Standardy europejskie co do szkolenia wstępnego sędziów i prokuratorów 1. Sędziowie „Nie boję się krajów, w których jest złe prawo, boję się takich, w których są źli sędziowie”. Powyższe zdanie dobitnie pokazuje fundamentalne znaczenie niezawisłości sędziowskiej i związanej z nią zasady niezależności sądów – zagadnień w polskiej doktrynie i ustawodawstwie traktowanej rozłącznie (nawet na poziomie konstytucyjnym, zob. art. 178 Konstytucji RP), zaś w innych krajach traktowanych jako całość (w języku angielskim ujmuje się ją jako „independence of judiciary”35). Zagadnienie sędziowskiej niezawisłości stanowi nieodzowną część składową prawa do sądu; prawa, którego znaczenie podkreślają akty prawne, w których jest ono zagwarantowane: na poziomie konstytucyjnym (art. 45 Konstytucji RP), na poziomie unijnym (art. 47 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej), na poziomie europejskim (art. 6 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności) i wreszcie na poziomie ogólnoświatowym, zarówno normatywnym (art. 14 Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych), jak i deklaratywnym (art. 10 Deklaracji Praw Człowieka). Obecnie w polskich warunkach fundamentalne znaczenie ma interpretacja art. 6 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności dokonywana przez ETPCz, m.in. z uwagi na to, że Karta Praw Podstawowych odwołuje się wprost do orzecznictwa ETPCz, podobnie zresztą jak niejednokrotnie czynił to w swych orzeczeniach polski Trybunał Konstytucyjny oraz Sąd Najwyższy i Naczelny Sąd Administracyjny. Nie jest to, rzecz jasna, koncept nowy: na znaczenie niezawisłości sędziowskiej jako prawa fundamentalnego zwracał uwagę E. Waśkowski, według którego zasada niezależności sądów „czerwoną nicią przewija się przez całą historię kultury, począwszy od przysięgi sędziów składanych 35 Zob. G. Borkowski, Judicial independence in the light of art. 6 of the European Convention of the Human Rights – selected aspects, Teka Komisji Prawniczej PAN Oddział w Lublinie 2014, s. 5 23 w starożytnym Egipcie (...), dopiero jednak wprowadzenie ustroju konstytucyjnego stwarzało trwałą podwalinę do wybudowania niezawisłych sądów”36. Doktryna polska tradycyjnie dzieli gwarancje niezawisłości sędziowskiej na gwarancje ustrojowe i gwarancje procesowe37. Do gwarancji konstytucyjnych i ustrojowych doktryna zalicza: a) odpowiedni poziom moralno-etyczny sędziego i jego kwalifikacje zawodowe, b) stałość zawodu sędziego, c) materialną niezależność sędziego, d) niepołączalność zawodu sędziego z innymi zawodami, e) apolityczność sędziego, f) immunitet sędziowski, g) odpowiedzialność dyscyplinarną sędziego. Do gwarancji procesowych niezawisłości sędziego zalicza się: 1) kolegialność składu orzekającego (czyli tzw. udział czynnika społecznego w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości), 2) jawność rozprawy sądowej, 3) tajność narady, 4) zasadę swobodnej oceny dowodów, 5) instytucję wyłączenia sędziego38. 36 E. Waśkowski, System procesu cywilnego..., s. 47–48. 37 S. Włodyka, Ustrój organów ochrony prawnej, Warszawa 1975; J. Waszczyński, Ustrój organów ochrony prawnej (w zarysie), Łódź 1971. 38 J. Bodio, G. Borkowski, T. Demendecki, Ustrój organów..., s. 34 i n. 24 Konieczność zbadania, czy kandydat na sędziego wykazuje odpowiedni poziom moralno-etyczny sędziego i kwalifikacje zawodowe, spowodowała przyjęcie w polskim systemie prawnym instytucji asesora sądowego jako sędziego in spe, tj. osoby wykonującej funkcje orzecznicze przez czas określony, lecz niewyposażonej w przymiot nieusuwalności; w pozostałym zakresie gwarancje ustrojowe niezawisłości sędziego odnosiły się również do asesorów sądowych. W doktrynie wskazuje się, że niezawisłość obejmuje następujące elementy: 1) bezstronność w stosunku do uczestników postępowania, 2) niezależność wobec organów (instytucji) pozasądowych, 3) samodzielność sędziego wobec władz i innych organów sądowych, 4) niezależność od wpływu czynników politycznych, zwłaszcza partii politycznych, 5) wewnętrzną niezależność sędziego39. Podkreśla się przy tym, że niezawisłość oznacza stworzenie sędziemu pozycji umożliwiającej sprawowanie urzędu (orzekanie) w sposób zgodny z własnym sumieniem, w sposób wolny od jakichkolwiek możliwości bezpośrednich i pośrednich nacisków zewnętrznych40. Zagadnienie niezawisłości sędziowskiej nieobce jest również doktrynie zagranicznej. Przykładowo, w literaturze anglojęzycznej wskazuje się, że na niezależność, tudzież niezawisłość sądownictwa (independence of the judiciary), składają się dwa elementy: niezawisłość poszczególnych sędziów w zakresie wykonywania ich funkcji sądowych i niezależność sądownictwa jako całości (as a body). Niezawisłość sędziów ma przy tym dwa aspekty: po pierwsze – sędziowie w czasie orzekania nie 39 Z. Czeszejko-Sochacki, Prawo do sądu w świetle Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Państwo i Prawo 1997/11–12, s. 99–100. 40 L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Warszawa 2003, s. 361. 25 podlegają żadnej władzy, lecz prawu i po drugie – mają oni zagwarantowane odpowiednie warunki wykonywania swoich obowiązków41. Podkreśla się przy tym znaczenie osobowości sędziego jako podstawowego czynnika wpływającego na jego niezawisłość, bowiem „sędzia z charakterem to sędzia niezawisły, sędzia, który go nie ma – niezawisłym nie jest”42. Oczywiste jest przy tym, że sędzia jest tylko człowiekiem, a nie ma ludzi idealnych i bez wad, toteż „opinia publiczna od dawna szanuje sędziów nie zawsze za to jakimi są, ale za to jakimi powinni być”43. Powstaje przy tym problem kontroli nad sędziami w myśl zasady „sed quis custodiet ipsos custodes” (kto ma nadzorować tych, którzy dozorują)44. W tym zakresie polski ustawodawca zdecydował się na poddanie asesorów sądowych, jako adeptów sztuki sędziowskiej, nadzorowi wykonywanemu przez sędziów konsultantów oraz ocenie zgromadzenia ogólnego sędziów okręgu. Również Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu wypowiadał się niejednokrotnie na temat niezawisłości sędziowskiej. Na brak wymogu nieusuwalności sędziów do stwierdzenia ich niezawisłości Trybunał w Strasburgu, oprócz przytoczonej już sprawy Campbell i Fell przeciwko Zjednoczonemu Królestwu45, wskazywał również w sprawie Engel i inni przeciwko Holandii46. W innych z kolei orzeczeniach Trybunał uznał, że niezawisły sędzia nie musi być mianowany (względnie powołany) dożywotnio, lecz wystarczy okres 5-letni, a nawet 3-letni, o ile zachowane będą niezbędne gwarancje procesowe47. W sprawie Dupuis przeciwko Belgii48 Trybunał uznał, że nie ma zagrożenia niezawisłości sędziów sądu wojskowego, pomimo że cywilni członkowie sądu byli 41 Sh. Shetreet, Judges on Trial. A Study of Appointment and Accountability of English Judiciary, Amsterdam–Nowy Jork–Oxford 1976, s. 17. 42 A. Peyrefitte, Wymiar sprawiedliwości. Między ideałem a rzeczywistością, Warszawa 1987, s. 140. 43 P. Calamandrei, Lob der Richter, Monachium 1957, s. 39. 44 Zagadnienie to omawia K. Piasecki, Organizacja wymiaru sprawiedliwości w Polsce, Kraków 2005, s. 51. 45 Wyrok z dnia 28 czerwca 1984 r., skarga nr 7819/77 i 7878/77, § 80. 46 Wyrok z dnia 8 czerwca 1976 r., nr skargi 5100/71, 5101/71, 5102/71, 5354/72, 5370/72, § 68. 47 Wyrok z dnia 16 lipca 1971 r. w sprawie Ringeisen przeciwko Austrii, skarga nr 2614/65, § 95 oraz decyzja z dnia 1 marca 1979 r. w sprawie Sutter przeciwko Szwajcarii, nr skargi 8209/78, s. 174, pkt 2. 26 powoływani na okres 3 miesięcy, zaś wojskowi członkowie sądu jedynie na okres miesiąca, pod warunkiem że nie podlegali oni w tym czasie żadnej władzy w zakresie wykonywanych funkcji orzeczniczych. Podobnie w sprawie Sramek przeciwko Austrii49 Trybunał podkreślił konieczność niezależności członków sądu od stron, albowiem pozostawanie przez sędziego w pozycji podporządkowanej do jednej ze stron może powodować uzasadnione wątpliwości co do ich niezawisłości. Na temat niezawisłości sędziów i ich bezstronności wypowiedział się Trybunał także w orzeczeniu Langborger przeciwko Szwecji50, gdzie podkreślił, że do stwierdzenia, czy dany organ jest niezależny, należy wziąć pod uwagę m.in. sposób nominacji członków organu i okres sprawowania urzędu, istnienie gwarancji służących zabezpieczeniu przed zewnętrznymi naciskami oraz kwestię, czy dany organ stwarza wrażenie niezawisłości. Wiąże się to z obecną od dawna w prawie angielskim zasadą, zgodnie z którą „nie wystarczy, aby sprawiedliwości stało się zadość – musi to być jeszcze widoczne” (Justice not only has to be done- it has to be seen it has been done). Nie budzi raczej wątpliwości teza, że dobry sędzia musi być dobrze wykształcony, a odpowiednie kwalifikacje merytoryczne są, obok odpowiedniego poziomu moralnoetycznego, jedną z gwarancji niezawisłości sędziowskiej51. Dobrze oddaje tę myśl tytuł konferencji Programu Human Rights Education for Legal Professionals (HELP)52 przy Radzie Europy z 2014 r.: „Od dobrego szkolenia do dobrego orzeczenia”. Skoro zatem kwestia szkoleń sędziowskich jest nierozerwalnie związana z zagadnieniem sędziowskiej niezawisłości, nie powinno dziwić, że wszystkie główne dokumenty dotyczące kwestii tejże niezawisłości wymieniają odpowiednie szkolenie jako jeden z warunków bycia sędzią niezawisłym. Znaczenie szkolenia sędziów jest uznawane powszechnie, nie tylko w Europie, ale również w dokumentach międzynarodowych. Podstawowe zasady ONZ dotyczące 48 Decyzja z dnia 8 września 1988 r., skarga nr 12717/87, s. 208–209. 49 Wyrok z dnia 22 października 1984 r., skarga nr 8790/79, § 41. 50 Wyrok z dnia 22 czerwca 1989 r., skarga nr 11179/84, § 31–35. 51 S. Włodyka, Ustrój organów... 52 Zob. www.helpcoe.org Program mający na celu propagowanie wiedzy na temat praw człowieka i orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka wśród sędziów, prokuratorów i adwokatów w 52 państwach członkowskich Rady Europy. 27 niezawisłości sądownictwa53, przyjęte w 1985 r., mogą służyć za przykład. Zgodnie z pkt. 10 Zasad: „Do sprawowania urzędu sędziego wybierane będą osoby o nieskazitelnym charakterze i kompetentne, mające odpowiednie wykształcenie i kwalifikacje prawnicze. Każda metoda doboru sędziów powinna zabezpieczać przed powołaniem na urząd sędziowski z niewłaściwych pobudek. Przy wyborze sędziów, nie może mieć miejsca dyskryminacja ze względu na rasę, kolor skóry, płeć, religię, przekonania polityczne i inne, pochodzenie narodowe lub społeczne, majątek, urodzenie lub status, przy czym wymóg, iż kandydat na stanowisko sędziego musi być obywatelem danego kraju, nie może być uznany za dyskryminujący"54. Podstawowe zasady ONZ w sprawie niezawisłości sądownictwa i standardy tam wyrażone zostały przywołane w Zaleceniu Nr R (94) 12 Komitetu Ministrów Rady Europy dla państw członkowskich w sprawie niezawisłości, sprawności i roli sędziów. W Zasadzie nr III (odpowiednie warunki pracy) Komitet Ministrów Rady Europy stwierdził wprost, że „należy zapewnić odpowiednie warunki, aby umożliwić sędziom sprawne wykonywanie pracy; w szczególności powinno się powołać wystarczającą liczbę sędziów i zapewniać im odpowiednie szkolenie, takie jak praktyczne szkolenie w sądzie i – jeśli to możliwe – w innych instytucjach władzy i organach, zarówno przed ich powołaniem, jak i w czasie sprawowania urzędu. Koszty takiego szkolenia nie powinny obciążać sędziego, a samo szkolenie powinno obejmować w szczególności nowe ustawodawstwo i orzecznictwo. W uzasadnionych wypadkach powinno ono obejmować wizytacje szkoleniowe władz europejskich i zagranicznych oraz sądów”. 16 lat później Komitet Ministrów doszedł do wniosku, że wyżej wymienione zalecenie musi być istotnie zaktualizowane w celu wzmocnienia promowania niezawisłości sędziów i wzmocnienia jej gwarancji i wzmocnienia roli pojedynczych sędziów i w ogóle sądownictwa. W konsekwencji wydano w dniu 17 listopada 2010 r. Zalecenie CM / Rec (2010) 12 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich w sprawie: niezależności, efektywności i odpowiedzialności sędziów. Zgodnie z załącznikiem do Zalecenia sędziom należy zapewnić teoretyczne i praktyczne 53 UN Basic Principles on the Independence of the Judiciary. 54 Polskie tłumaczenie dostępne w zbiorze wydanym przez Instytut Wymiaru Sprawiedliwości Standardy Prawne Rady Europy. Zalecenia, Tom IV, Sądownictwo: organizacja, postępowanie, orzekanie, Warszawa 1998, s. 44 i n. 28 szkolenie wstępne i ustawiczne, w całości finansowane przez państwo. Powinno ono obejmować kwestie gospodarcze, społeczne i kulturowe związane z wykonywaniem funkcji sądowych. Intensywność i czas trwania takiego szkolenia powinny być określone w świetle wcześniejszego doświadczenia zawodowego. W uzasadnieniu (Explanatory Memorandum) do powyższego dokumentu wskazano m.in., że szkolenia wstępne, jako warunek konieczny do wykonywania działalności orzeczniczej, jak również szkolenie ustawiczne dla wszystkich sędziów, obejmujące zarówno nauczanie teoretyczne, jak i praktyczne, powinny być w pełni finansowane przez państwo. W niektórych państwach członkowskich doskonalenie zawodowe (szkolenie ustawiczne) jest obowiązkowe; w innych jest to obowiązek etyczny. Zarówno kształcenie wstępne, jak i ustawiczne powinny obejmować zagadnienia prawa europejskiego, w szczególności w odniesieniu do jego praktycznego zastosowania w codziennej pracy, Konwencję o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności oraz orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, a także nauczanie języków obcych. Ponadto wskazano, że w niektórych państwach członkowskich kandydaci mogą czasami mieć długie doświadczenie zawodowe jako prawnicy (nie sędziowie) i że w ich przypadku szkolenie wstępne będzie się różnić od tego, które zapewnia się kandydatom tuż po uczelni, bez doświadczenia zawodowego. Tego samego dnia, gdy Zalecenie zostało przyjęte (dnia 17 listopada 2010 r.), Rada Konsultacyjna Sędziów Europejskich (CCJE55) przyjęła 23 podstawowe zasady, zwane Magna Carta Sędziów, podsumowujące i kodyfikujące główne wnioski z wcześniej przyjętych opinii. Według Zasady nr 8 „szkolenie wstępne i ustawiczne jest prawem i obowiązkiem sędziów. Organizuje się je pod nadzorem sędziów. Szkolenie jest ważnym elementem zapewnienia niezawisłości sędziów, jak również jakości i skuteczności wymiaru sprawiedliwości". Rada Konsultacyjna Sędziów Europejskich przykładała dużo uwagi do problematyki szkolenia pracowników wymiaru sprawiedliwości i powołania do urzędu sędziego w swych poprzednich opiniach. W opinii nr 1 w sprawie standardów dotyczących niezależności sądownictwa i nieusuwalności sędziów, CCJE zajmuje się szeroko 55 Consultative Council of European Judges. 29 powołaniem sędziów. Rada Konsultacyjna podkreśliła, że w Europie istnieje duża różnorodność metod nominacji sędziów, jednak jest oczywiste, że nominacje te muszą się opierać na czynniku merytorycznym. Rada Konsultacyjna Sędziów Europejskich zauważa również, że istnieją różne modele powoływania sędziów w krajach europejskich: tych, z sądownictwem zawodowym56 (większość krajów tzw. prawa cywilnego) oraz tych, w których sędziowie są powoływani z grona doświadczonych praktyków (np. państw common law, takich jak Malta i Cypr, Wielka Brytania i niektóre inne kraje, takie jak Dania). W krajach z sądownictwem zawodowym powoływanie sędziów zawodowych zwykle zależy od powodzenia na egzaminie sędziowskim. Istotnym zagadnieniem jest jednak: − czy wystarczy sam konkurencyjny egzamin?; czy nie powinny jednak być oceniane cechy osobowościowe oraz praktyczne umiejętności? − czy na tym etapie nie powinien być zaangażowany organ niezależny od władzy wykonawczej i ustawodawczej? (np. w Austrii Personalsenates złożone z pięciu sędziów mają znaczenie w rekomendowaniu awansu, ale nie w odniesieniu do nominacji). Natomiast gdy sędziowie są lub mogą być powołani z grona doświadczonych praktyków, egzaminy raczej nie są istotne i podstawą nominacji stają się praktyczne umiejętności kandydata oraz konsultacje z osobami, które miały z nim styczność. Najbardziej jednak dogłębne rozważania na temat znaczenia szkolenia pracowników wymiaru sprawiedliwości (zarówno początkowego, jak i ustawicznego) zostały zawarte opinii nr 4 CCJE (do wiadomości Komitetu Ministrów Rady Europy) w sprawie odpowiedniego szkolenia wstępnego i ustawicznego sędziów na szczeblu krajowym i europejskim. Rada Konsultacyjna Sędziów Europejskich stwierdziła tam m.in., że istotne jest, aby sędziowie, po odbyciu pełnych studiów prawniczych, otrzymali szczegółowe, dogłębne, zróżnicowane szkolenie po to, by byli w stanie wykonywać swoje obowiązki w sposób zadowalający. Takie szkolenie jest również 56 Oczywiście chodzi o odróżnienie od krajów common law, gdzie sędziowie są wprawdzie również sędziami zawodowymi, jednakże przed objęciem urzędu sędziego muszą oni wykonywać inny zawód prawniczy. 30 gwarancją ich niezawisłości i bezstronności, zgodnie z wymogami Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Rada Konsultacyjna Sędziów Europejskich zauważa również, że „istnieją duże różnice między krajami europejskimi w odniesieniu do kształcenia wstępnego i szkolenia ustawicznego sędziów. Różnice te mogą być częściowo związane z pewnymi cechami różnych systemów sądowych, ale pod pewnymi względami nie wydają się być konieczne i nieuniknione. Niektóre kraje oferują długie formalne szkolenie w wyspecjalizowanych środowiskach, po którym następuje dalsze intensywne szkolenie. Pozostałe stanowią rodzaj stażu pod opieką doświadczonego sędziego, który przekazuje wiedzę i profesjonalne porady w oparciu o konkretne przykłady pokazujące, jakie podejść do konkretnego zagadnienia, unikając przy tym wszelkiego rodzaju dydaktyzmu. Państwa common law w dużym stopniu polegają na długim doświadczeniu zawodowym, głównie adwokackim. Pomiędzy tymi możliwościami istnieje cały szereg krajów, w których szkolenie jest w różnym stopniu zorganizowane i obowiązkowe. Niezależnie od różnorodności krajowych systemów instytucjonalnych i problemów pojawiających się w niektórych krajach, szkolenie powinno być postrzegane jako istotne z uwagi na konieczność poprawy nie tylko umiejętności tych, którzy wykonują służbę w sądzie, lecz także dla samego funkcjonowania owej służby". Podkreślono również, że szkolenie jest w interesie publicznym, oraz że musi być zachowana niezależność organu odpowiedzialnego za opracowanie programów nauczania. Sędziowie powinni odgrywać w nim istotną rolę lub sami być odpowiedzialni za organizowanie i nadzorowanie szkoleń. W związku z powyższym oraz zgodnie z zaleceniami Europejskiej Karty w sprawie statutu sędziów (zob. niżej), CCJE zaleca, aby obowiązki te w każdym kraju były powierzone nie Ministerstwu Sprawiedliwości lub innemu organowi podległemu władzy wykonawczej lub ustawodawczej, ale samemu sądownictwu lub innemu niezależnego organowi. Stowarzyszenia sędziów mogą również odgrywać ważną rolę w promowaniu i ułatwianiu szkolenia, we współpracy z tym organem sądowym lub innym, który jest bezpośrednio odpowiedzialny za szkolenia. Aby zapewnić należyte rozdzielenie ról, ten sam podmiot nie powinien być bezpośrednio odpowiedzialny za szkolenia i sprawy dyscyplinarne sędziów. Dlatego 31 CCJE zaleca, aby pod nadzorem sędziów lub innego niezależnego organu szkolenie było powierzone specjalnemu autonomicznemu ciału z własnym budżetem, które jest w stanie, w porozumieniu z sędziami, opracować programy szkoleniowe i zapewnić ich realizację. Osoby odpowiedzialne za szkolenia nie powinny być również bezpośrednio odpowiedzialne za nominacje lub awans sędziów. Jeśli podmiot (o którym mowa w opinii CCJE w Nr 1, pkt 73 (3), 37 i 45) jest odpowiedzialny za szkolenia i nominację lub awans sędziów, powinien istnieć jasny podział pomiędzy jego oddziałami odpowiedzialnymi za te zadania. Dla CCJE jest również oczywiste, że sędziowie, którzy uzyskują nominację sędziowską na początku swojej kariery zawodowej, muszą zostać odpowiednio przeszkoleni. W zakresie programu szkolenia wstępnego CCJE wskazała, że: „Program szkolenia wstępnego i intensywność szkoleń będą znacznie się różnić w zależności od wybranej metody rekrutacji sędziów. Szkolenie nie powinno składać się tylko z nauki o technikach i aspektach rozpatrywania spraw przez sędziów, ale należy również wziąć pod uwagę potrzebę świadomości społecznej oraz dużego zrozumienia różnych tematów odzwierciedlających złożoność życia w społeczeństwie. Ponadto otwarcie granic oznacza, że w przyszłości sędziowie będą musieli być świadomi, że są sędziami europejskimi i być bardziej świadomi kwestii europejskich”. Z uwagi na różnorodność systemów szkolenia dla sędziów w Europie, CCJE zaleca: 1) aby wszyscy mianowani na stanowiska sądowe posiadali lub nabyli, przed podjęciem swoich obowiązków, szeroką wiedzę z zakresu materialnego prawa krajowego i międzynarodowego oraz procedury; 2) że programy szkoleniowe bardziej specyficzne dla wykonywania zawodu sędziego powinny być przyjęte przez instytucję odpowiedzialną za szkolenia, a także przez trenerów i samych sędziów; 3) że te programy teoretyczne i praktyczne nie powinny ograniczać się do technik w dziedzinach czysto prawniczych, ale powinny również obejmować szkolenie w zakresie etyki i wprowadzenie do innych dziedzin istotnych dla działalności sądowej, takich jak zarządzanie sprawami i administrowanie sądami, informatyka, języki obce , nauki społeczne i alternatywne rozwiązywanie sporów (ADR); 32 4) że szkolenie powinno być pluralistyczne w celu zagwarantowania i wzmocnienia otwartości na sędziego; 5) że, w zależności od istnienia i długości wcześniejszego doświadczenia zawodowego, szkolenia powinny być istotnej długości w celu uniknięcia ich czysto formalnego charakteru. Rada Konsultacyjna Sędziów Europejskich zaleca praktykę prowadzenia przez jakiś czas szkolenia wspólnie dla różnych zawodów prawniczych i sądowych (np. prawników i prokuratorów w krajach, w których wykonują obowiązki inne od sędziów). Praktyka ta może wspierać lepsze wzajemne zrozumienie i wiedzę między sędziami i innymi zawodami57. Rada Konsultacyjna Sędziów Europejskich zwróciła również uwagę, że w wielu krajach dostęp do stanowisk sądowych zależy od uprzedniego doświadczenia zawodowego. Chociaż nie wydaje się możliwe, aby przyjąć taki model wszędzie, a jednocześnie przyjęcie systemu łączącego różne rodzaje rekrutacji może mieć również zaletę dywersyfikacji doświadczenia sędziów, ważne jest, by kształcenie wstępne obejmowało, w przypadku kandydatów, którzy przybyli prosto z uczelni, pewną praktykę w środowisku zawodowym (np. w kancelarii adwokackiej czy w spółkach). Również Europejska Karta w sprawie statutu sędziów zatwierdzona na wielostronnym spotkaniu zorganizowanym przez Dyrektoriat Spraw Prawnych Rady Europy w Strasburgu w lipcu 1998 r. odnosi się, w punkcie 2.3, do kwestii szkolenia sędziów: „statut zapewnia, poprzez odpowiednie szkolenia na koszt państwa, przygotowanie wybranych kandydatów do skutecznego wykonywania obowiązków sędziowskich. Władze muszą zapewnić odpowiednie programy szkoleniowe i podmiot, który je zrealizuje, w świetle wymogów otwartości, kompetencji i bezstronności, które są związane z wykonywaniem obowiązków sądowych". 57 Na marginesie niejako można zauważyć, że tego typu wzajemne spotkania pomiędzy przedstawicielami różnych zawodów są bardzo przydatne również po zakończeniu szkolenia wstępnego. Przykładowo, w Szwajcarii sędziowie w danym kantonie spotykają się rokrocznie z przedstawicielami miejscowych adwokatów w celu przedyskutowania wzajemnie ich trapiących problemów zawodowych, zob. P.D. Schupp, Sędziowie, prokuratorzy i adwokaci w Szwajcarii. Dream team? [w:] G. Borkowski (red.), Etyka zawodów prawniczych. Relacje na sali rozpraw, Lublin 2013, s. 19 i nt. 33 Dla krajów członkowskich Unii Europejskiej znaczenie może mieć Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie szkolenia pracowników wymiaru sprawiedliwości w Unii Europejskiej KOM(2006) 356 z dnia 29 czerwca 2006 r., w którym stwierdza się, że: „Systemy szkolenia pracowników wymiaru sprawiedliwości są ściśle związane z organizacją wymiaru sprawiedliwości w państwach członkowskich i znacznie się od siebie różnią. Kluczowe znaczenie ma procedura zatrudniania sędziów, prokuratorów i adwokatów. Jeśli chodzi o sędziów, a czasem również prokuratorów, szkolenie wstępne jest mniej lub bardziej intensywne, w zależności od tego, czy są oni zatrudniani bezpośrednio po zakończeniu studiów, czy też mają już kilka lat doświadczenia zawodowego. System szkolenia ustawicznego istnieje w prawie wszystkich państwach członkowskich, jest jednak w różnym stopniu rozwinięty”. Ponadto podkreślono, że krajowe struktury szkoleniowe odzwierciedlają różnice między krajowymi systemami wymiaru sprawiedliwość. Jak widać, Komisja Europejska doszła do podobnych konkluzji co Rada Konsultacyjna Sędziów Europejskich. Podkreślenia jednak wymaga, że wyżej wskazany dokument dotyczy głównie szkolenia ustawicznego sędziów i w żaden sposób nie można z niego wyprowadzić wniosku, że „Rezygnacja z aplikacji pozaetatowej jest koniecznym warunkiem sprostania europejskim zobowiązaniom w zakresie jakości kształcenia kadr wymiaru sprawiedliwości” (sic!, tak na s. 3 uzasadnienia ustawy o Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury). Na kwestię nominacji sędziowskich i wstępnego szkolenia sędziów zwróciła również uwagę Komisja Wenecka (Europejska Komisja na rzecz Demokracji przez Prawo), która w 2007 r. przyjęła Opinię w sprawie powoływania sędziów (Nr 403/2006). Komisja Wenecka stwierdziła m.in., że w Europie sposoby powoływania sędziów różnią się znacząco, w zależności od krajów i ich systemów prawnych; ponadto mogą się one różnić w obrębie tego samego systemu prawnego w zależności od rodzajów powoływanych sędziów. Zasady powoływania można podzielić na dwie główne kategorie: 1) system wyborczy i 2) system bezpośredniego powołania. 34 Ad. 1 W systemach wyborczych sędziowie są wybierani bezpośrednio przez naród (jest to bardzo rzadki przykład i występuje w kantonach szwajcarskich) lub przez Parlament (tę metodę stosuje się do wyboru sędziów w Słowenii, na Ukrainie58 i wobec szwajcarskich sędziów federalnych). System ten jest czasami postrzegany jako zapewnienie większej legitymacji demokratycznej, ale Komisja Wenecka doszła do wniosku, że może to również prowadzić do zaangażowania sędziów w kampanię polityczną i do upolitycznienia całego procesu. Ad. 2 W systemach bezpośredniego powołania organem powołującym może być głowa państwa (system taki, najczęściej po uprzedniej rekomendacji kandydatury przez radę sądownictwa, istnieje w Albanii, Armenii, Czechach, Gruzji, Grecji, Irlandii, we Włoszech, na Litwie, Malcie, w Mołdawii, Holandii, Polsce, Rumunii, Rosji i Słowacji). Najważniejszy jest zakres swobody, jaką ma głowa państwa w podejmowaniu decyzji w sprawie powołania. Należy zapewnić, że główną rolę w procesie odgrywa niezależny organ – Rada Sądownictwa. W niektórych krajach sędziowie są mianowani przez rząd (np. w Szwecji). Może również istnieć system mieszany, w którym powołania dokonuje głowa państwa i rząd. Inną jeszcze opcją jest bezpośrednie powołanie (a nie tylko rekomendacja) przez Radę Sądownictwa. Podobnie w konkluzji do innego dokumentu Komisji Weneckiej, tj. Raportu w sprawie niezależności sądownictwa: Część I: Niezawisłość sędziów (badanie nr 494/2008), Komisja podkreśliła, że wszystkie decyzje dotyczące powoływania i kariery zawodowej sędziów powinny być oparte na kompetencjach i powinna być brana pod uwagę różnorodność sądownictwa jako całości; niezbędnym gwarantem niezależności sądownictwa jest fakt, że niezależna Rada Sądownictwa ma decydujący wpływ na decyzje dotyczące powołania i kariery sędziów. Przy jednoczesnym poszanowaniu różnorodności istniejących systemów prawnych Komisja Wenecka zaleca, by stare demokracje, które jeszcze tego nie uczyniły, rozważyły utworzenie niezależnej rady sądownictwa. Widać tu zatem zmianę 58 Zob. zwłaszcza rozważania ETPCz zawarte w uzasadnieniu wyroku wydanego przez Wielką Izbę Trybunału w dniu 9 stycznia 2013 r. w sprawie, Volkov przeciwko Ukrainie, skarga nr 21722/11. 35 stanowiska Komisji Weneckiej w stosunku do uprzednio wyrażonych poglądów dotyczących wystarczających gwarancji niezawisłości sędziowskiej w tzw. starych demokracjach; nie wiadomo jednak, skąd wynikła owa zmiana59. 2. Prokuratorzy Regulacje dotyczące standardów wykonywania zawodu prokuratora są dużo słabiej rozwinięte w porównaniu z tymi, które dotyczą urzędu sędziego. Należy przy tym jednak pamiętać, że w niektórych krajach, np. Francji, Portugalii czy Rumunii, określenie „magistrature” tłumaczone na język polski jako „sądownictwo” obejmuje osoby wykonujące zawód zarówno sędziego, jak i prokuratora. Są jednak również dokumenty dotyczące tylko zawodu prokuratora. Przykładowo, w tzw. deklaracji z Bordeaux „sędziowie i prokuratorzy w demokratycznym społeczeństwie", która jest wspólną opinią nr 12(2009) (CCJE) i opinią nr 4 (2009) Konsultacyjnej Rady Prokuratorów Europejskich (CCPE) poruszono kwestię szkolenia sędziów i prokuratorów. W uzasadnieniu do Deklaracji stwierdza się m.in., że „najwyższy poziom umiejętności zawodowych jest warunkiem wstępnym dla zaufania, jakim społeczeństwo darzy zarówno sędziów, jak i prokuratorów, a na którym opierają one głównie swą legitymizację i rolę. Odpowiednie szkolenie zawodowe odgrywa kluczową rolę, ponieważ pozwala na poprawę ich wydajności, a tym samym poprawia jakość wymiaru sprawiedliwości jako całości. (...). Różne europejskie systemy prawne przewidują szkolenia dla sędziów i prokuratorów według różnych modeli. Niektóre kraje wprowadziły akademię, szkołę lub inną specjalistyczną krajową instytucję; inne przypisały te kompetencje określonym organom. (...), we wszystkich jednak przypadkach istotnym jest, aby zapewnić autonomiczny charakter instytucji odpowiedzialnej za zorganizowanie takiego szkolenia, gdyż autonomia ta jest zabezpieczeniem pluralizmu kulturowego i niezależności”60. 59 Zwraca na to uwagę. A. Seibert-Fohr (red.), Judicial Independence in Transitional Period, Nowy Jork 2012, s. 1349. 60 Uzasadnienie do deklaracji, s. 43–46. 36 Znaczenie szkolenia prokuratorów znajduje odzwierciedlenie w Wytycznych ONZ dotyczących roli prokuratorów, przyjętych w 1990 r. przez VIII Kongres Narodów Zjednoczonych na temat Zapobiegania Przestępczości i Postępowania z Przestępcami, które już w pkt 2 deklarują: „Państwa Członkowskie zapewniają: − że kryteria naboru prokuratorów będą zabezpieczać przed ich powoływaniem stronniczym lub kierowanym chęcią dyskryminowania ze względu na rasę, kolor skóry, płeć, język, religię, polityczne lub inne poglądy, pochodzenie narodowe, społeczne lub etniczne, stan posiadania, urodzenie, majątek lub inne czynniki wyznaczające status osobisty, z tym wszakże, że wymaganie, aby kandydat na stanowisko prokuratora miał obywatelstwo kraju, w którym miałby pełnić urząd, nie powinno być uznawane za przejaw dyskryminacji, − że prokuratorzy będą mieli odpowiednie wykształcenie i przeszkolenie oraz świadomość ideałów i obowiązków związanych z ich urzędem, zawartych w konstytucji i w innych ustawach, gwarancji praw podejrzanego i ofiary oraz praw człowieka i podstawowych wolności uznanych przez prawo krajowe i międzynarodowe." Punkt 2 lit. a Wytycznych był podstawą do sformułowania pkt 5 Zalecenia Rec (2000) 19 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich w sprawie roli prokuratury w systemie wymiaru sprawiedliwości karnej61, zgodnie z którymi państwa członkowskie powinny podejmować kroki w celu zapewnienia dokonywania rekrutacji, awansu i przeniesień prokuratorów zgodnie z uczciwymi i bezstronnymi procedurami, stanowiącymi zabezpieczenie przed jakimkolwiek podejściem faworyzującym poszczególne grupy, a także wykluczającymi dyskryminację na takiej podstawie jak płeć, rasa, kolor skóry, język, poglądy religijne, polityczne lub inne, pochodzenie narodowe lub społeczne, powiązanie z mniejszością narodowościową, status majątkowy, związany z narodzeniem lub inny. W pkt 7 Zalecenie stanowi, że szkolenie jest zarówno obowiązkiem i prawem wszystkich prokuratorów przed ich powołaniem, jak również na stałe. Państwa członkowskie powinny zatem podjąć 61 Polskie tłumaczenie tego i innych wybranych aktów prawnych dotyczących statusu prokuratora jest dostępne na stronie internetowej Prokuratury Okręgowej w Zielonej Górze, por. http://www.zielonagora.po.gov.pl/index.php?id=16 37 skuteczne środki w celu zapewnienia, że prokuratorzy mają odpowiednie wykształcenie i szkolenia, zarówno przed, jak i po ich wyznaczeniu. Raport Komisji Weneckiej na temat standardów europejskich w odniesieniu do niezależności systemu sądownictwa: Część II – prokuratura (badanie nr 494/2008) przypomina, że wymogi jakościowe w stosunku do prokuratora są podobne do tych,wobec sędziego i wymagają odpowiednich procedur powoływania i promocji. Prokurator, podobnie jak sędzia, będzie miał okazję do podjęcia niepopularnych decyzji, które mogą być przedmiotem krytyki w mediach, a także może się stać przedmiotem kontrowersji politycznych. Z tych powodów konieczne jest zapewnienie właściwej kadencji i stosownych ustaleń w zakresie promocji, dyscypliny i odwołania, które zapewnią, że prokurator nie może być prześladowany z powodu podjęcia niepopularnych decyzje62. Nie jest zatem niespodzianką, że Raport podkreśla konieczność szkolenia prokuratora: „Odpowiednie szkolenia powinny być dostępne dla prokuratorów w całej swojej karierze. Znaczenie szkoleń dla prokuratorów jest z pewnością na tym samym poziomie, co dla sędziów. Szkolenie takie powinno obejmować szkolenia z zakresu prawa, w tym praw człowieka, oraz szkolenia menedżerskie, zwłaszcza dla starszych prokuratorów. Ponownie, ciało eksperckie, jak Rada Prokuratorów może odgrywać ważną rolę w określaniu programów szkoleniowych. Ze względu na koszty i wydajność, można znaleźć synergie we wspólnym szkoleniu sędziów i prokuratorów"63. Jak zatem widać z powyższego zestawienia standardów obowiązujących w Europie w zakresie szkolenia sędziów, polski model wydaje się nie odbiegać w znaczącym zakresie od owych standardów. Krajowa Szkoła Sądownictwa i Prokuratury, jako organ prowadzący szkolenia zarówno wstępne, jak i ustawiczne dla sędziów i prokuratorów, wpisuje się w ten model. Istotne jest również to, że zarówno prowadzenie zajęć, jak i układanie programów szkoleń należą głównie do sędziów i prokuratorów (albo orzekających czy też liniowych, albo delegowanych do KSSiP). Nie oznacza to jednak, że polski model jest w całości spójny z opisanymi standardami; z pewnością nadzór (i to coraz większy) Ministra Sprawiedliwości, 62 Raport Komisji Weneckiej na temat standardów europejskich w odniesieniu do niezależności systemu sądownictwa: Część II – prokuratura (badanie nr 494/2008), s. 5. 63 Raport Komisji Weneckiej..., s. 70. 38 możliwość wpływania przez niego zarówno na program szkoleń, jak i dobór wykładowców nie mieszczą się w owych standardach i mogą wywoływać obawy co do możliwości wpływania czynników politycznych na szkolenie wstępne sędziów i prokuratorów w Polsce, tymczasem nadzór taki, zgodnie ze standardami europejskimi, powinien zostać wyeliminowany bądź przynajmniej ograniczony do niezbędnego minimum (np. do kwestii związanych z budżetem). 39 III. Analiza komparatystyczna modeli szkolenia wstępnego w państwach europejskich 1. Uwagi ogólne Istnieje wiele dostępnych opracowań dotyczących różnic pomiędzy krajami europejskimi w zakresie dojścia do zawodu sędziego, roli szkolenia wstępnego i kariery sędziowskiej. Przykładowo w ostatnim raporcie CEPEJ z 2014 r. (dane na 2012 r.) wskazuje się, że do wykonywania zawodu sędziego niezbędne jest uzyskanie specyficznej wiedzy, którą nabywa się właśnie podczas szkolenia wstępnego. Na 47 badanych krajów członkowskich Rady Europy szkolenie wstępne dla kandydatów na sędziów jest obligatoryjne w 38 krajach, a zatem w znakomitej większości. Na Malcie takie szkolenie w ogóle nie istnieje, zaś w Bośni i Hercegowinie, Finlandii, Czarnogórze, Szwecji, Szwajcarii, Irlandii Północnej, będącej częścią Wielkiej Brytanii i na Cyprze nie jest ono obligatoryjne64. Różne są również podmioty prowadzące sędziowskie szkolenie wstępne. Mogą to być: − szkoły sędziowskie (względnie dla sędziów i prokuratorów), gdzie szkolenie najczęściej jest kilkuletnie, np. w Albanii, Francji, na Węgrzech, we Włoszech, na Słowacji, w Macedonii (FYROM), Turcji czy na Ukrainie, − specjalne ośrodki przy Ministerstwie Sprawiedliwości lub Radzie Sądownictwa, np. w Bośni i Hercegowinie, Bułgarii, Słowenii, lub działające jako niezależne władze państwowe (np. w Belgii), czy wreszcie − prywatne placówki uniwersyteckich, jak ma to miejsce w Szwajcarii. Natomiast w krajach, w których sędziowie wywodzą się z grupy doświadczonych prawników, szkolenie może być jedynie kilkudniowe, jak np. w Anglii i Walii, gdzie 64 CEPEJ Report 2014, s. 292. 40 kurs trwa pięć dni, a ponadto odbywają się posiedzenia nadzorowane przez sędziego-wizytatora65. W zakresie podmiotów prowadzących szkolenie dla sędziów, w Raporcie wskazuje się, że od 2010 r. wzrosła liczba instytucji prowadzących szkolenia zarówno dla sędziów, jak i prokuratorów, przy czym większość z nich prowadzi szkolenia wstępne i ustawiczne. Najnowsze dane dotyczące szkolenia wstępnego w krajach członkowskich Unii Europejskiej można znaleźć w raporcie Europejskiej Sieci Szkolenia Kadr Sądownictwa (EJTN)66. Zgodnie z nim (nie otrzymano jedynie odpowiedzi z: Łotwy, Grecji, Irlandii Północnej i Szkocji) w większości krajów europejskich za rekrutację jest odpowiedzialne Ministerstwo i – z wyjątkiem Anglii – wymagane są 5-letnie studia prawnicze. Co ciekawe, na Słowacji, w wyjątkowych przypadkach, Minister może wybrać kandydata bez zdanego egzaminu sędziowskiego. W dziewiętnastu krajach67 sędziowie i prokuratorzy są wyłaniani w drodze publicznego konkursu, a wybór kandydatów na stanowiska sędziowskie jest ogłaszany i organizowany zgodnie z procedurami krajowymi oraz odbywa się w formie testów pisemnych i rozmów kwalifikacyjnych. W innych krajach (np. Cypr, Dania, Irlandia, Malta, Słowenia, Szwecja, Holandia) sędziowie są wybierani na podstawie stopni kwalifikacyjnych, uniwersyteckich dyplomów (Słowenia) uniwersyteckich lub lub na podstawie informacji o rozmów doświadczeniu zawodowym, referencji od uprzednich pracodawców, zagranicznych kursów itp. W Niemczech to władze Landów mogą samodzielnie decydować o procedurach wyboru, kryteriach (np. doświadczenie prawnicze, stopnie naukowe), centrach oceniania i rozmowach kwalifikacyjnych z przyszłymi sędziami; mogą się one różnić 65 CEPEJ Report 2014, s. 292. Szczegółowe dane dotyczące instytucji prowadzących szkolenia dla sędziów i prokuratorów w poszczególnych krajach, łącznie ze wskazaniem budżetu instytucji znajdują się na s. 296–299 Raportu. 66 Są to dane z 2014 r. dostępne na stronie EJTN, por. http://www.ejtn.eu/PageFiles/6343/Outcomes_Questionnaires_InitialTraining_Ichini.pdf. Zob. także raport:Judicial Training in the European Union Member States, (2011), przygotowany przez Generalny Dyrektoriat Polityki Wewnętrznej Parlamentu Europejskiego, dostępny na stronie http://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/etudes/join/2011/453198/IPOLJURI_ET%282011%29453198%28ANN01%29_EN.pdf 67 Poniższe dane opierają się na wyżej wskazanym raporcie. 41 zależnie od Landu. Kandydaci muszą zdać dwa egzaminy, a o rekrutacji decydują Ministerstwa Sprawiedliwości poszczególnych Landów. W Finlandii studenci prawa po uzyskaniu tytułu mogą się starać o przyjęcie na roczną aplikację w sądach rejonowych, administracyjnych lub sądzie apelacyjnym. Sędziowie są nominowani przez Prezydenta na wniosek Rady Nominacyjnej Sędziów. Na Malcie sędziowie są wybierani i nominowani przez organy wykonawcze. Może to nastąpić po konsultacji z komisją do spraw wymiaru sprawiedliwości, ale nie ma takiego obowiązku. W niektórych krajach (Austria, Czechy, Irlandia, Litwa, Malta, Słowenia, Szwecja, Anglia i Walia, Holandia, Finlandia) wymagane jest doświadczenie zawodowe lub praktyka w sądzie, zaś w innych kandydaci mogą rozpocząć karierę sędziowską zaraz po ukończeniu studiów (Francja, Rumunia, Polska, Hiszpania). We Włoszech od kandydatów wymaga się oprócz dyplomu uniwersyteckiego drugiego tytułu, w szczególności wpisu na listę prawników, tytułu doktora lub podyplomowych 2letnich studiów prawniczych. Węgierska Akademia Sędziowska, która zajmuje się naborem kandydatów do sądownictwa, wymaga również opinii psychologa na temat możliwości wykonywania zawodu. Ocena psychologiczna kandydata jest również wymagana w Czechach, Luksemburgu i Francji, podczas gdy w Irlandii kandydaci muszą podać powody, dla których uważają się za odpowiednich na dane stanowisko (jak również przedstawić zaświadczenie o braku zaległości podatkowych). W większości krajów Europy średnia wieku aplikantów wynosi poniżej 30 lat (Austria, Belgia, Bułgaria, Czechy, Węgry, Luxemburg, Polska, Portugalia, Słowenia, Szwecja, Hiszpania, Francja). W Danii natomiast nowi sędziowie są pomiędzy czterdziestym a siedemdziesiątym rokiem życia, podczas gdy prokuratorzy pomiędzy dwudziestym piątym a czterdziestym, co wynika z różnego systemu rekrutacji, a w Anglii i Finlandii sędziowie zazwyczaj mają 35–40 lat. W innych krajach średnia wieku wynosi 30–35 lat. W zakresie szkolenia wstępnego w raporcie EJTN wskazuje się, że długość szkolenia zazwyczaj wynosi od roku do 4 lat. Ogólnie staż jest dłuższy tam, gdzie rekrutacja odbywa się zaraz po zakończeniu studiów (np. we Francji), zaś jeśli 42 kandydaci wybierani są wśród prawników ze znacznym doświadczeniem, skracany jest on do minimum (np. w Anglii i Walii). Większość krajów członkowskich Unii Europejskiej (Bułgaria, Dania, Estonia, Węgry, Hiszpania, Szwecja, Wielka Brytania, Finlandia, Litwa) organizuje oddzielne szkolenia dla sędziów i prokuratorów, podczas gdy inne kraje organizują tylko jedną część szkolenia wstępnego wspólną dla obu profesji (Austria) lub pewne specyficzne zajęcia (Słowenia, Belgia, Czechy, Polska, Rumunia, Holandia); tylko Portugalia, Francja, Włochy, Luxemburg, Niemcy mają w całości wspólne szkolenia. Szkolenie praktyczne jest dłuższe niż szkolenia w ramach szkoły sądownictwa lub podobnej instytucji szkoleniowej: w czternastu krajach średnia długość szkoleń praktycznych wynosi więcej niż rok; mniej niż rok w ośmiu krajach; w pozostałych krajach system szkoleniowy jest odmienny. Jednak w krajach, w których istnieje Szkoła lub instytucja szkoląca (Włochy, Francja, Austria, Bułgaria, Polska, Portugalia, Rumunia, Słowenia, Hiszpania), sesje szkoleniowe trwają 6 miesięcy lub dłużej. Wszystkie kraje przyjmują kombinacje różnych metodologii, lecz są to zwłaszcza seminaria, wykłady, zajęcia grupowe, procesy pokazowe (mock trials), samodzielne szkolenia, praca na kazusach itd. Ewaluacja stażu i kandydata jest przeprowadzana w formie oceny przez opiekuna naukowego, a w większości przypadków również w formie egzaminów końcowych. Negatywna ocena aplikanta na końcu okresu szkolenia stwarza obowiązek podjęcia nowego szkolenia, a kolejna negatywna ocena oznacza zwolnienie. Generalna konkluzja z raportu EJTN, jeżeli chodzi o kwestie instytucjonalne, jest taka, że jeżeli istnieje instytucja szkoleniowa (Akademia), jest ona autonomiczna w kwestii organizacji szkolenia, chociaż zależna ekonomicznie od Ministerstwa Sprawiedliwości. 43 2. Szkolenie wstępne we Francji, Niemczech i Holandii68 2.1. Francja Francuska Krajowa Szkoła Sądownictwa (Ecole Nationale de la Magistrature, dalej ENM) ma dwa ośrodki – w Bordeaux do szkolenia wstępnego i w Paryżu odpowiedzialny za szkolenie ustawiczne i współpracę międzynarodową. Sędziowie (magistrats du siège) i prokuratorzy (magistrats du parquet) są członkami tej samej grupy zawodowej. Istnieją dwa sposoby dojścia do zawodu sędziego: 1) dopuszczenie do ENM jako „auditeurs de justice" (niższych urzędników sądowych); lub 2) dopuszczenie bezpośrednio do sądownictwa. Ad. 1) Francuska Krajowa Szkoła Sądownictwa, która powstała w 1958 r. i jest najstarszą szkołą sądownictwa w Europie, jest odpowiedzialna za organizację egzaminów konkursowych, wstępnego oraz ustawicznego kształcenia sędziów i prokuratorów, a także szkolenia w ramach współpracy międzynarodowej. Prowadzi wspólne szkolenia dla przyszłych sędziów i prokuratorów. Szkolenie wstępne trwa 31 miesięcy i dzieli się na następujące etapy: okres 8 miesięcy szkolenia teoretycznego w Bordeaux, po którym następuje okres 14 miesięcy praktyki w sądach i specjalny okres 5 miesięcy, w trakcie których dana osoba koncentruje się na wybranej funkcji. Aplikant musi odbyć obowiązkowy staż w ramach organów zewnętrznych (penitencjarny etap trwa 10 dni, etap pracy w kancelarii trwa 111 dni, staż w organizacjach międzynarodowych trwa 15 dni itp.). Szkolenie kończy się egzaminem. Minister Sprawiedliwości decyduje co roku, ile stanowisk należy obsadzić na podstawie obciążenia sądów pracą oraz względami budżetowymi. 68 W zakresie niniejszego podrozdziału oparto się głównie na danych zawartych w Opinii Dyrekcji Generalnej Praw Człowieka Rady Europy na temat ustawy o Akademii Sędziowskiej w Republice Serbii (W) DGI (2015)02 z lutego 2015 r., s. 33–42. 44 a) Przyjęcie w oparciu o wyniki konkursu Egzaminy organizuje Minister Sprawiedliwości. Istnieją trzy egzaminy wstępne, każdy dla innej kategorii kandydatów. Pierwszy z nich jest otwarty dla kandydatów w wieku 31 lat lub poniżej, którzy ukończyli co najmniej 4 lata studiów pierwszego stopnia, albo ukończyli określone szkoły (np. Ecole Normale Supérieure, Institut d'Etudes Politiques); wcześniejsza edukacja prawnicza nie jest wymagana. Kategoria ta przyciąga największą liczbę kandydatów. Drugi egzamin jest otwarty dla urzędników służby cywilnej w wieku 46 lat i 5 miesięcy lub poniżej, którzy służyli co najmniej 4 lata w służbie cywilnej. Trzeci jest otwarty dla kandydatów w wieku 40 lat lub poniżej, którzy mają co najmniej 8 lat doświadczenia w dziedzinie związanej z prawem. Kandydaci muszą być obywatelami Francji. Program szkoleń i egzaminy są takie same. b) Przyjęcie w oparciu o tytuł naukowy Kandydaci muszą mieć ukończone 31, ale poniżej 40 lat i posiadać: 1) tytuł magistra w zakresie prawa, ekonomii lub nauk społecznych i 4 lata doświadczenia w dziedzinie prawnej, ekonomicznej i społecznej; 2) tytuł doktora prawa i tytuł magistra w innej dziedzinie, lub 3) tytuł magistra prawa oraz co najmniej 3-letnie doświadczenie jako asystent w dziedzinie prawa. Przed wejściem w życie ustawy organicznej (Loi Organique) z dnia 5 marca 2007 r. pracownicy wymiaru sprawiedliwości przyjęci w oparciu o tytuł stanowili 1/5 liczby osób przyjętych na podstawie egzaminu, ale obecnie stanowią 1/3. Po dostaniu się do ENM laureaci, którzy są obecnie określani jako „młodsi oficerowie sądowi" (auditeurs de Justice), rozpoczynają kurs trwający 31 miesięcy (zarówno teoretyczny, jak i praktyczny). Uczestniczą w ogólnych kursach z wielu dziedzin, w tym prawa, historii, socjologii, psychologii, psychiatrii, medycyny sądowej, patologii i rachunkowości. Odbywają również kilka staży w różnych instytucjach, w tym kancelariach adwokackich, w policji, służbach śledczych, zakładach karnych i sądach. Następnie przeprowadzany jest egzamin (examen de classement) w celu ustalenia kolejności, według której kandydaci będą wybierać wolne stanowiska z listy 45 przygotowanej przez Ministerstwo Sprawiedliwości; to czy obejmą dane stanowisko czy inne, będzie zależeć od ich pozycji w rankingu. Wnioski składane są do Ministra Sprawiedliwości. Ad. 2) Większość sędziów i prokuratorów jest rekrutowana w powyżej opisanym postępowaniu. Niektórzy jednak mogą wejść bezpośrednio do sądownictwa. Liczba potencjalnych sędziów dopuszczonych tą drogą została zwiększona zgodnie z prawem z dnia 5 marca 2007 r. i jest to 1/4 zamiast 1/5 ogólnej liczby sędziów drugiej instancji, oraz 1/10 zamiast 1/15 sędziów wybranych na urząd po raz pierwszy. Muszą mieć co najmniej 35 lat i takie doświadczenie zawodową, które sprawia, że w szczególny sposób nadają się, aby zostać sędzią lub prokuratorem (w grupie tej są prawnicy, urzędnicy i profesorowie prawa). Ich wnioski są składane do komisji kwalifikacyjnej, która decyduje, kto zostanie dopuszczony do procesu rekrutacyjnego. Obecnie, zgodnie z ustawą z dnia 5 marca 2007 r., okres próbny, po którym jury ENM wydaje opinię, czy dana osoba nadaje się do wykonywania funkcji sądowych, nie jest obowiązkowy dla wszystkich. Wybór kandydatów na stanowisko sądowe zależy od pozycji „młodszych oficerów sadowych” w przechodzących rankingu do egzaminacyjnym, sądownictwa wynika zaś w odniesieniu bezpośrednio z do sędziów decyzji komisji kwalifikacyjnej. Dodatkowo komisja wyraża opinie, zalecenia lub zastrzeżenia dotyczące stanowisk, do sprawowania których nadają się kandydaci. Na podstawie wniosków kandydatów i tych opinii Minister Sprawiedliwości przydziela kandydatów do każdego wakującego stanowiska sędziego, a następnie Prezydent Republiki mianuje sędziów na te stanowiska69. 2.2. Niemcy Obecnie w Niemczech model dojścia do zawodu sędziego przedstawia się następująco: po 2 latach szkolenia wstępnego, które jest wspólne dla wszystkich 69 Zob. także N. Fricero, Les Institutions Judiciares 2014, Issy-les-Moulineaux 2014, s. 167 i n. 46 prawniczych zawodów regulowanych, oraz pomyślnym zdaniu egzaminu państwowego drugiego stopnia (pierwszy zdaje się po ukończeniu studiów prawniczych), można aplikować do pracy w charakterze sędziego lub prokuratora w każdym z 16 landów (krajów związkowych), jednakże w praktyce to Ministerstwa Sprawiedliwości tychże landów zapraszają osoby z najlepszym wynikiem z drugiego egzaminu na wywiad (rozmowę), którego celem jest ocena zdolności komunikacyjnych kandydata. Nie istnieje specjalna krajowa instytucja do spraw szkolenia. Odpowiedzialność za każdą czynność sędziowską wykonaną przez aplikanta spoczywa na sędzim, któremu aplikant podlega. Sędzia może przekazać aplikantowi pewien zakres uprawnień (wysłuchanie ustnych wyjaśnień, przeprowadzanie dowodu, przesłuchanie stron w postępowaniu niekarnym), ale w swej niezawisłości (zob. art. 97 ustawy zasadniczej, ust. 25 ustawy o sędziach) zachowuje władztwo proceduralne, omawiając z aplikantem właściwe dla sprawy kwestie prawne i faktyczne oraz sprawując pieczę nad prowadzeniem przez niego sprawy i, w razie konieczności, interweniując osobiście (por. ust. 10 ustawy o sędziach)70. 2.3. Holandia71 W Holandii istnieją odrębne programy dla sędziów i prokuratorów; od 2015 r. model szkolenia wstępnego zmienił znacząco swój kształt i obecnie przedstawia się on następująco: – Sędziowie Po centralnie zorganizowanej procedurze wyboru (która obejmuje także ocenę osobowości) aplikanci dzielą się na dwie grupy: tych, którzy po uzyskaniu wyższego wykształcenia mają doświadczenie praktyczne od 2 do 5 lat (często w charakterze adwokata lub urzędnika służby cywilnej), i tych, którzy mają doświadczenie ponad 5letnie. 70 Szerzej na temat modelu dojścia do zawodu sędziego w Niemczech w rozdziale 5 dotyczącym okresu próbnego. 71 Informacje własne Autora uzyskane z holenderskiej SSR. 47 Po wybraniu uczestnicy aplikacji sądowej odbywają staż w sądzie, gdzie będą pracować. Tutaj, w porozumieniu z Holenderskim Ośrodkiem Kształcenia i Szkolenia Sądownictwa (Studiecentrum- Rechtspleging (SSR)) zostanie ustalona długość programu szkolenia (co najmniej rok i 3 miesiące do 4 lat w zależności od wiedzy i doświadczenia) jak również zakres szkolenia z uwzględnieniem wymogów przyszłego stanowiska. Następnie aplikanci biorą udział w tygodniu wdrożenia, który oznacza początek 3-miesięcznej fazy wstępnej. Podczas tygodniowego wdrażania aplikanci zostaną zapoznani z organizacją aplikacji i pracą zawodową. Następnie aplikant rozpoczyna pracę w sądzie, gdzie przez resztę fazy wstępnej poświęca czas na pisanie projektów i praktykuje sesje sądowe przez symulacje. Ponadto odbywa krótki staż w prokuraturze. Pod koniec fazy wstępnej aplikant dokonuje samooceny i ustala indywidualny plan szkolenia. Wtedy rozpoczyna się główny etap programu (trwający co najmniej rok, maksymalnie 3 lata i 9 miesięcy). Faza główna odbywa się w dwóch lub trzech ośrodkach pracowo-szkoleniowych w ramach sądu, w zależności od długości programu i indywidualnego planu nauki. W związku z tym, możliwe jest „przechodzenie” między sądami. Pierwszy ośrodek pracy i szkolenia jest taki sam jak ośrodek szkoleniowy w fazie wstępnej, w którym szkolenie koncentruje się na prawie cywilnym i administracyjnym. Nadzór prowadzony jest przez sędziów pełniących w praktyce funkcje trenerów. Ponadto, przez jeden dzień w tygodniu główny trener koncentruje się na procesie uczenia się, zdolności do pracy i planie nauki, jak również projektach badawczych i kompetencjach, które wykraczają poza ośrodek pracowo-szkoleniowy. Kontrola głównych trenerów skupia się wyłącznie na nauce, a nie na ocenianiu. Aplikant odbywa również staż w europejskich i międzynarodowych sądach i krótki staż w prokuraturze, jeśli wybrał ośrodek pracowo-szkoleniowy z zakresu prawa karnego. Co 3 miesiące główny trener, trener od praktyki i aplikant oceniają oraz aktualizują indywidualny plan nauki, a po zakończeniu każdego ośrodka pracowoszkoleniowego dokonują odrębnej oceny. Oceny dotyczące stanu prawnego następują 6 miesięcy po rozpoczęciu fazy głównej. Pod koniec programu aplikant musi spełniać wszystkie warunki w odniesieniu do pięciu zakresów: „przygotowanie sesji sądu", „sesji sądu", „wyroków i decyzji", „sądownictwa, profesjonalizacji, polityki" i „współpracy i komunikacji”. Aplikanci są oceniani na podstawie portfolio, które 48 samodzielnie utworzyli. W zakresie tych pięciu tematów zostały opracowane poziomy osiągnięć w celu określenia, czy aplikant osiągnął etap niezależnego funkcjonowania jako nowy sędzia. Te poziomy osiągnięć służą jako standardy pomiarów przy ocenie aplikantów. – Prokuratorzy Wstępne szkolenie dla prokuratorów zmieniło się od początku 2015 r., zaś obecnie w całej Holandii jest jedynie siedmiu aplikantów prokuratorskich, co oczywiście oznacza, że jest zbyt wcześnie, aby ocenić, jak funkcjonuje nowy system. Wszyscy kandydaci muszą mieć dyplom magistra prawa, a także muszą mieć odpowiednie doświadczenie prawnicze, co najmniej 2-letnie. Po dokonaniu selekcji, wybrani kandydaci są dopuszczani do programu kształcenia wstępnego, które trwa od półtora roku do 4 lat, w zależności od ich wcześniejszego doświadczenia. Program organizowany jest zgodnie z następującymi zasadami: 1) należy przestrzegać wyboru i składu modułów; 2) każdy kandydat jest „właścicielem" swojego własnego procesu uczenia się, ma wykazać się aktywnym podejściem co do treści i postępów w treningu i ma zapewnione stymulujące środowisko, w którym jest on w stanie zdobyć odpowiednią wiedzę i umiejętności; 3) dwutorowe szkolenia, zgodnie z którymi teoria i praktyka są łączone; 4) poznawanie otoczenia prawnego oraz świadomość i wiedza o funkcjonowaniu organizacji związanych z procesem (sąd, policja i adwokatura, a także inne instytucje sądowe lub penitencjarne); 5) możliwość reprezentowania prokuratury w sądzie. Za część teoretyczną szkolenia, która odbywa się raz w tygodniu, odpowiada SSR. W okresie wstępnym trwającym 2 miesiące kandydat poznaje organizację prokuratury, osiąga biegłość reprezentowania w sądzie i projektuje swój plan szkoleniowy na cały okres szkolenia. Kolejny okres ma 4 różne etapy: 1) szkolenie praktyczne trwające od 3 do 15 miesięcy w prokuraturze i w sądzie; 49 2) 2–6 miesięcy w prokuraturze przed sądem odwoławczym; 3) szkolenie praktyczne 6–36 miesięcy w prokuraturze, sądzie i staż poza sądownictwem (np. kancelaria prawna, organizacja międzynarodowa, Ministerstwo Sprawiedliwości lub instytucja penitencjarna); 4) 3–6 miesięcy dokładnego szkolenia w oddziale prokuratury. W prokuraturze prokurator, który został wyznaczony jako koordynator szkolenia wstępnego, wspiera kandydata i wraz z nim identyfikuje jego potrzeby szkoleniowe zarówno w praktyce, jak i w teorii. Istnieje również lider zespołu, który jest odpowiedzialny za formalne ocenianie w trakcie szkolenia. Co 3 miesiące odbywa się posiedzenie w celu omówienia postępów kandydata. Po zakończeniu szkolenia kandydat odbywa ostateczną rozmowę z komisją zawodową. 3. Zestawienie rozwiązań legislacyjnych dotyczących szkolenia wstępnego w poszczególnych krajach Unii Europejskiej Poniżej zostaną przedstawione główne cechy szkolenia wstępnego w wybranych krajach Unii Europejskiej. Niektóre kraje i rozwiązania tam funkcjonujące są omówione również w rozdziale dotyczącym sędziów na próbę, inne zaś, z uwagi na specyfikę modelu kształcenia, są omówione tylko tam72. AUSTRIA Wakaty są ogłaszane publicznie i każdy, kto spełnia wymagania (np. ma austriackie obywatelstwo, tytuł magistra prawa, 5-miesięczną praktykę w sądzie) może się o nie ubiegać. Pod koniec 4-letniego okresu szkolenia aplikanci muszą zdać pisemny i ustny egzamin sędziowski. W przypadku oceny negatywnej aplikant może egzamin powtórzyć po okresie 6 miesięcy. Komisja egzaminacyjna jest organizowana we współpracy z wyższymi sądami okręgowymi. Składa się ona z 5 komisarzy, z których przynajmniej 2 musi być sędziami, a jeden prawnikiem. Ostateczna decyzja nominacyjna należy do Ministra Sprawiedliwości po uprzednim zapoznaniu się z rekomendacjami okręgowych i wyższych okręgowych sądów. 72 W tym zakresie opracowanie oparto głównie na Raportach wskazanych w przypisie 59 50 Aplikanci mają zazwyczaj poniżej 30 lat. Po szkoleniu wstępnym, które jest wspólne dla sędziów i prokuratorów, oraz po zdaniu egzaminu sędziowskiego pod koniec czwartego roku aplikanci ubiegają się o stanowisko sędziego lub prokuratora. Po wyborze na konkretne stanowisko dalsze szkolenia nie są obowiązkowe. Istnieje jedynie ogólny obowiązek aktualizowania swojej wiedzy. Oferta szkoleniowa jest znaczna, jednakże oparta na dobrowolnym udziale. W trakcie 4-letniego szkolenia praktycznego aplikanci zmieniają miejsce pracy co 3 miesiące w celu uzyskania wszechstronnego wglądu w system prawa. Oprócz szkolenia praktycznego w sądzie aplikanci odbywają również szkolenie teoretyczne. Na początku szkolenia wstępnego zajęcia odbywają się raz w tygodniu, popołudniami. Na dalszych etapach szkolenia wstępnego organizowane są kilkutygodniowe bloki szkoleniowe, całodzienne kursy co drugi tydzień i kilkudniowe seminaria. Aplikanci odbywają obowiązkowe staże zewnętrzne (staż w zakładzie karnym trwa 15 dni; staż w kancelarii trwa 80 dni, a w instytucjach użyteczności publicznej 10 dni) oraz staże opcjonalne (Ministerstwo Sprawiedliwości, instytucje sektora finansowego). BELGIA Sędziowie wybierani są w konkursie składającym się z egzaminu pisemnego i ustnego spośród kandydatów, którzy ukończyli 5-letnie studia prawnicze i mają roczne doświadczenie. Ministerstwo Sprawiedliwości podejmuje decyzję o nominacji. Jednostką odpowiedzialną za szkolenie wstępne i nakreślanie wytycznych szkolenia jest Najwyższa Rada Sprawiedliwości. Szkolenia te trwają 3 lata w przypadku sędziów i 18 miesięcy w przypadku prokuratorów, choć w początkowej fazie są wspólne. Szkolenie organizowane jest na zasadzie bloków przeplatających się szkoleń grupowych i indywidualnych w sądzie; aplikanci uczęszczają na organizowane ad hoc kursy podstawowe w Judicial Training Institute (IGO-IFJ), jednocześnie przechodząc szkolenia w sądach i prokuraturach. Prokuratorzy są również zobowiązani do odbycia aplikacji w instytucjach zewnętrznych przez okres 3 miesięcy, a sędziowie – 6 miesięcy. Sami mogą wybrać program aplikacji spośród różnych instytucji (zakładów karnych, jednostek publicznych, instytucji użyteczności publicznej, kancelarii) z wyjątkiem organizacji międzynarodowych, przy czym Komisja Ewaluacyjna musi taki program zatwierdzić przez rozpoczęciem. Pierwszej oceny 51 dokonuje tutor (opiekun naukowy stażu), a także sam aplikant (samoocena). W przypadku oceny negatywnej Komisja zwraca się do Ministra, który może aplikanta odwołać. BUŁGARIA Istnieją dwa typy konkursów na nominację sędziów pierwszej instancji: konkurs dla młodszych sędziów i sędziów pierwszej instancji. Pierwszy skierowany jest do młodych osób nieposiadających zawodowego doświadczenia, podczas gdy drugi skierowany jest do sędziów z doświadczeniem. Konkurs składający się z części pisemnej i ustnej przeprowadzany jest przez komisję wyznaczoną przez Najwyższą Radę Sądownictwa, która decyduje o naborze. Szkolenia dla sędziów i prokuratorów są oddzielne z pewnymi wspólnymi elementami i w obydwu przypadkach trwają po 9 miesięcy. Jednakże szkolenie praktyczne, podczas którego odbywają się wizyty w sądach, prokuraturach i zakładach karnych, trwa więcej niż rok. Oceny otrzymuje się od opiekunów oraz w czasie egzaminu końcowego. Instytucja szkoleniowa jest niezależną jednostką prawną: funkcjonowanie Instytutu zależne jest – z jednej strony – od Najwyższej Rady Sądowniczej, a z drugiej strony – od Ministerstwa Sprawiedliwości. Instytut pozyskuje fundusze z budżetu sądownictwa oraz z różnych programów i projektów. CYPR W kraju tym nie istnieje coś takiego jak konkurs lub okres szkolenia wstępnego. Aplikanci, którzy muszą mieć 6-letnią praktykę prawniczą, zgłaszają się do przewodniczącego sądu w rejonie, w którym wykonują praktykę. Prezes sądu rejonowego zasięga opinii wszystkich sędziów, którą następnie przekazuje do sądu najwyższego. Sąd najwyższy przeprowadza indywidualną rozmowę z każdym z aplikantów przed podjęciem decyzji o tym, kto jest najbardziej odpowiednim kandydatem. Raport Prezesa wraz z opinią sędziów jest kluczowy w procesie selekcji. Nominacji dokonuje Najwyższa Rada Sądownictwa, która jest całkowicie niezależna od organów rządowych. 52 CZESKA REPUBLIKA Aby zostać sędzią, aplikant musi ukończyć 5-letnie studia prawnicze, mieć 3 lata praktyki i zdać końcowy egzamin sędziowski. Konkurs składający się z egzaminów ustnych i pisemnych, jak również rozmowy z psychologiem są przeprowadzane przez sądy rejonowe w przypadku aplikantów sądowych (przyszłych sędziów) i rejonowe prokuratury w przypadku przyszłych prokuratorów. Aby ukończyć szkolenie wstępne, aplikant musi zdać ustny i pisemny końcowy egzamin sędziowski. Komisja egzaminacyjna składa się z trzech urzędników: sędziego, prokuratora i przedstawiciela Akademii Sądownictwa. Sędziowie i prokuratorzy powoływani są przez Prezesa Sądu Okręgowego oraz Prokuratora Okręgowego, którzy podejmują decyzję w oparciu o rekomendacje komisji i psychologa. Akademia Sądownictwa organizuje 3-letnie szkolenie wstępne wraz z rocznym szkoleniem praktycznym (w sądzie lub prokuraturze) i kursy teoretyczne. Część szkolenia dla prokuratorów i sędziów jest wspólna. DANIA W Danii nie ma formalnych testów wstępnych ani egzaminów. Administracja Sądów w Danii zatrudnia wszystkich „zastępców sędziego" – sędziów, którzy chcą być powołani na to stanowisko, odpowiada za szkolenia i rekrutację sędziów. Sędziowie są powoływani przez Ministra Sprawiedliwości na wniosek Rady Nominacyjnej Sędziów. Administracja Sądu ocenia kwalifikacje aplikantów sędziowskich na podstawie rozmów, dyplomów uniwersyteckich, informacji o doświadczeniu zawodowym, referencji od poprzednich pracodawców, kursów zagranicznych itp. Sędziowie są powoływani przez Królową na polecenie Ministra zgodnie z zaleceniami Rady Nominacyjnej Sędziów, która ma gwarantować, że sędziowie będą rekrutowani spośród wszystkich profesji prawniczych. Przewiduje się, że zalecenia Rady Nominacyjnej Sędziów dotyczące kandydata na stanowisko będą przestrzegane przez Ministra. Zastępcy sędziego są zazwyczaj w wieku 25–40 lat, a sędziowie powołani w wieku 40–70 lat. 53 Zastępcy sędziego przechodzą podstawowe szkolenie podczas pierwszych 3 lat zatrudnienia. Jest ono organizowane w zgodzie z ogólnymi wytycznymi. Program szkolenia wstępnego obejmuje 9 kursów trwających od 1 do 3 dni. Sędziowie powołani w sądach szkolą zastępców sędziego we wszystkich dziedzinach prawa. Podczas pierwszych 3 lat zaleca się, aby zastępcy sędziego zdobywali doświadczenie w ramach stażu w przynajmniej dwóch zewnętrznych instytucjach o łącznym czasie trwania 2 miesięcy. Staż może odbywać się w organach sądownictwa takich jak Duńska Administracja Sądowa, prokuratura, kancelarie i Ministerstwo Sprawiedliwości. W przypadku oceny negatywnej na zakończenie szkolenia przeprowadza się rozmowę z aplikantem w celu przedyskutowania możliwości dalszego szkolenia i odpowiednich kursów. Trzy lata szkolenia podstawowego kończą się testem ustnym przeprowadzanym przez Duńską Administrację Sądową. Za działalność Duńskiej Administracji Sądowej odpowiada Minister Sprawiedliwości, jednakże nie może on jej kontrolować ani zmieniać wydanych przez nią decyzji. ANGLIA I WALIA Kryteria wyboru sędziego zależą od stanowiska, ale zazwyczaj oznaczają wykwalifikowanego prawnika z 5-letnim doświadczeniem. Nie ma przy tym egzaminu, który należy zdać. Powszechne są natomiast testy kwalifikacyjne dla sędziów, na poziomie wstępnym, jako część procesu selekcji, mające na celu ograniczenie liczby rozmów kwalifikacyjnych. Osoby z najwyższym wynikiem zapraszane są przed panel, który ocenia formularze aplikacyjne i referencje lub przeprowadza kolejny test. Po tym następuje rozmowa, która przybiera często formę odgrywania scen (role-play). Preferuje się kandydatów, którzy mają doświadczenie jako sędziowie „pełnopłatni" (fee-paid), ale jest również miejsce dla kandydatów wyjątkowych, którzy spełniają wszystkie kryteria, lecz posiadają odmienne od obowiązującego wzorca doświadczenia zawodowego. Decyzje w tej kwestii podejmuje Rada Nominacyjna Sędziów, a o samym powołaniu decyduje Minister Sprawiedliwości. Nie ma formalnych danych dotyczących średniego wieku angielskich sędziów w momencie rekrutacji, jednakże ciężko byłoby znaleźć sędziów poniżej 35 roku 54 życia w momencie pierwszego powołania, zważywszy na poziom wymaganych kwalifikacji oraz wymóg dodatkowego doświadczenia zawodowego. Szkolenie wstępne sędziów obejmuje obecność na posiedzeniach z doświadczonym sędzią od 5 do 10 dni oraz wprowadzający 5-dniowy kurs stacjonarny. Sędziowie są również wspierani przez sędziów nadzorujących i mentorów. Szkolenia organizowane są przez komisję/radę studiów prawniczych dla młodszych sędziów. Istnieje oddzielne szkolenie dla sędziów i prokuratorów (którzy mogą być rekrutowani bezpośrednio przez Prokuraturę Królewską (Crown Prosecution Service)). Sądy, trybunały, koronerowie, sędziowie pokoju, wszyscy używają szerokiego wachlarza metod szkoleniowych, takich jak dyskusje grupowe, scenariusze i odgrywanie ról, ćwiczenia z użyciem aktorów urzeczywistniających sytuacje z sali rozpraw, projekcje kazusów na DVD. Szkolenie sędziów pokoju nadzorowane jest przez Lorda Kanclerza, a administrowane przez urzędników, którzy nie mają prawniczego przygotowania. Sędziowie mogą być oceniani przez sędziego nadzorującego po okresie orzekania lub przez kierownika kursu po stacjonarnym kursie wstępnym. Jeśli ocena jest negatywna, sędzia nadzorujący lub kierownik kursu mogą zalecić przedłużenie okresu szkolenia dla sędziego. Zważywszy jednak zarówno na wymóg znacznego doświadczenia zawodowego przed powołaniem, jak i rygorystyczność samego systemu powoływania sędziów, oceny negatywne są rzadkością. ESTONIA Po pisemnym egzaminie sędziowskim Sędziowska Komisja Egzaminacyjna w czasie egzaminu ustnego ocenia predyspozycje osobiste kandydata do wykonywania zawodu sędziego. Wcześniejsze doświadczenie nie jest obligatoryjne, wystarczy udokumentowany tytuł magistra. Jednakże kandydat na stanowisko sędziego, który nie ma wcześniejszego doświadczenia zawodowego, musi ukończyć 2-letnie szkolenie przygotowawcze, pracując jako urzędnik sądowy. Sędziów powołuje Minister Sprawiedliwości. Nowi sędziowie mają powyżej 35 lat. Przygotowanie sędziów i prokuratorów różni się w kwestii procesu rekrutacji, szkolenia wstępnego 55 i „służby przygotowawczej" (szkolenie prokuratorów trwa 6 miesięcy, w trakcie których pracują oni z mentorem, a po okresie szkolenia przechodzą rozmowę). Szkolenie wstępne sędziów, trwające 2 lata, jest obowiązkowe. Zważywszy na fakt, że estońskie sądownictwo składa się z zaledwie 230 sędziów, liczba aplikantów jest niewielka – około 10 rocznie, program szkolenia wstępnego na wielką skalę nie jest potrzebny. Aplikanci mogą uczęszczać na wszystkie szkolenia i specjalne kursy dla aplikantów (etyka sędziowska, nadzorowanie procesu itp.), jednak większość czasu spędzają w sądach, pracując pod nadzorem mentorów (on-the-job training). Staż w instytucjach zewnętrznych nie jest obligatoryjny. Szkolenie wstępne kończy się egzaminem. W przypadku oceny negatywnej kandydat zostaje odwołany. Sąd Najwyższy Estonii (zwłaszcza Dział Szkoleń Sądowych) jest organem konstytucyjnym i odpowiada za wstępne i ustawiczne szkolenie sędziów i pracowników sądów (urzędników) w Estonii. Dział Szkoleń Sądowych organizuje szkolenia sędziowskie, a także wspiera Radę Szkoleniową (samorządowy organ sądownictwa). Rada Szkoleniowa jest odpowiedzialna za wyznaczanie celów i określanie strategii dla szkoleń sądowych. Dział Szkoleń Sądowych ustala potrzeby szkoleniowe sędziów, przygotowuje strategie szkolenia, wyznacza programy szkolenia i organizuje ich realizację. FINLANDIA Typowa kariera sędziego w Finlandii przebiega następująco: tytuł magistra prawa, aplikacja sędziowska w Sądzie Okręgowym (ogólne szkolenie, rok w Sądzie Okręgowym lub 6 miesięcy w Sądzie Okręgowym i 6 miesięcy w Sądzie Apelacyjnym lub Administracyjnym; praca jako Młodszy Asystent Sekretarz (referendarz, urzędnik) w Sądzie Apelacyjnym lub Administracyjnym), powołanie na urząd sędziego. Szkolenie wymagane na takie stanowisko odbywa się przez „naukę w praktyce" głównie w charakterze asystenta sędziego. Referendarze są powoływani przez Prezesa Sądu Apelacyjnego lub głównego sędziego Sądu Administracyjnego. Sędziowie są powoływani przez Prezydenta kraju na wniosek niezależnej Rady Powołań Sędziowskich. Zazwyczaj nowo powoływani sędziowie są w wieku około 40 lat, jednakże wiele zależy od liczby wakatów w sądownictwie. 56 Najwyższy Sąd Finlandii organizuje szkolenia teoretyczne dla nowych referendarzy, którzy mogą również brać udział w ustawicznym szkoleniu dla sędziów. Ministerstwo Sprawiedliwości (ze względów historycznych) jest odpowiedzialne za organizację szkoleń ustawicznych dla sędziów. Długość szkoleń różni się i w zależności od potrzeb może przybierać formę jednodniowych sesji informacyjnych lub długoterminowych programów szkoleniowych. Szkolenia praktyczne dla sędziów i prokuratorów różnią się. Dla prokuratorów program szkolenia łączy zdobywanie doświadczenia praktycznego w prokuraturze z kursami teoretycznymi. WĘGRY Rekrutacja i szkolenia są odrębne dla sędziów i prokuratorów (ale są plany, aby ujednolicić szkolenia dla aplikantów sądowych i prokuratorskich). Istnieją dwie władze kompetentne w tej materii: Węgierska Akademia Sądownicza i Węgierskie Centrum Szkolenia dla Prokuratorów. Aby zostać powołanym na asystenta sędziego, należy ukończyć studia prawnicze, zdobyć 3-letnie doświadczenie zawodowe i zdać egzamin. Aby zostać sędzią, aplikanci muszą przedstawić Opinię o Predyspozycjach Zawodowych, wydaną przez psychologa. Rada sędziów przydziela każdemu aplikantowi punkty określone przez prawo. Po zdaniu egzaminu nie wymaga się już żadnych dodatkowych szkoleń. Sędziowie, którzy zazwyczaj mają mniej niż 30 lat, mogą się ubiegać o stanowisko autonomicznie. Specjalne kilkutygodniowe szkolenie dla asystentów sędziego jest organizowane przez Akademię Sprawiedliwości. Ocenę uzyskuje się od opiekuna. Aby zostać prokuratorem, należy odbyć rozmowę przed Komisją Głównych Prokuratorów, następnie odbywa się następna rozmowa w Biurze Prokuratora Generalnego, gdzie w skład komisji wchodzą zastępcy Prokuratora Generalnego oraz szefowie departamentów zawodowych. Nie jest wymagane wcześniejsze doświadczenie. Prokurator Generalny podejmuje decyzję o powołaniu w zgodzie z zaleceniami wyżej wymienionych komisji. Aplikanci mają zazwyczaj mniej niż 30 lat. Po trzech latach szkolenia i praktyki zawodowej mogą przystąpić do państwowego egzaminu zawodowego, pisemnego i ustnego. Podczas 3-letniego okresu szkolenia aplikanci pracują zgodnie z instrukcjami od prokuratorów, którzy zapewniają im także indywidualne szkolenia zawodowe (tutorial). Ponadto Węgierskie Centrum Szkolenia dla Prokuratorów organizuje regularne kursy teoretyczne (trwające 7 tygodni) 57 zakończone specjalnym egzaminem. Aplikanci prokuratorscy nie biorą udziału w stażach poza prokuraturą. Prokurator jako opiekun nadzoruje aplikanta w czasie okresu szkolenia. Jeśli aplikant nie zda państwowego egzaminu zawodowego (lub jego części), może go powtórzyć, choć nie może być nominowany młodszym prokuratorem aż do momentu zdania tego egzaminu. WŁOCHY Proces rekrutacji i szkolenie wstępne są wspólne dla sędziów i prokuratorów. Po ukończeniu 5-letnich studiów prawniczych muszą albo być dopuszczeni do praktyki adwokackiej, albo pracować jako urzędnicy państwowi lub zdać egzamin po 2-letnim kursie specjalizacyjnym przygotowującym do zawodów prawniczych, lub otrzymać tytuł doktora. Po egzaminie ustnym i pisemnym kandydaci są oceniani przez komisję składającą się z sędziów, prokuratorów i akademickich profesorów prawa, wyznaczaną przez Wysoką Radę Sądownictwa. Szkolenie wstępne trwa 18 miesięcy: 6 miesięcy organizowane przez Szkołę Sądownictwa z teoretycznymi i praktycznymi kursami i stażami zewnętrznymi; 6 miesięcy praktyki w różnych cywilnych i karnych sądach i 6 miesięcy w sądzie skupiając się na wybranej funkcji. Staże w instytucjach zewnętrznych, np. zakładach karnych, posterunkach policji, bankach, są obligatoryjne. Aplikanci są oceniani przez opiekuna. Szkoła Sądownictwa jest niezależną jednostką założoną w 2006 r., która zapewnia realizację prawa i obowiązku zawodowego szkolenia członków sądownictwa, współdziała w szkoleniach wstępnych sędziów i prokuratorów zgodnie z wytycznymi Wysokiej Rady Sądownictwa i biorąc pod uwagę propozycje lokalnych rad sądowych. Włoscy aplikanci mają powyżej 30 lat. Sesje szkolenia wstępnego w SSM rozpoczęły się w 2012 r. i szkoła wciąż testuje nowe metody i procedury. LITWA O posadę sędziego sądu okręgowego może się starać obywatel Republiki Litwy cieszący się dobrą reputacją, posiadający tytuł magistra prawa, spełniający wymagania określone przepisami prawa, np. 5 lat pracy w zawodzie prawniczym, ale niekoniecznie w wymiarze sądownictwa, oraz zdany egzamin dla kandydatów na sędziów. Szkolenie wstępne jest organizowane po powołaniu na stanowisko 58 sędziego i składa się z dwóch części: teoretycznej, trwającej 66 akademickich godzin, która jest organizowana przez Krajową Administrację Sądową w Centrum Szkolenia, oraz praktycznej, która trwa miesiąc i odbywa się w sądzie rejonowym (tydzień) i okręgowym (3 tygodnie). Na Litwie nie ma staży w instytucjach zewnętrznych. Kandydaci na stanowiska sędziów w sądzie pierwszej instancji są powoływani w drodze selekcji ustnej. Lista kandydatów, którzy zdali egzamin, jest przedstawiana Prezydentowi Litwy, Radzie Sądownictwa oraz Komisji Selekcyjnej. LUKSEMBURG Komisja rekrutacyjna ocenia aplikantów pod kątem doświadczenia prawniczego, znajomości trzech języków, fizycznych, psychicznych i moralnych predyspozycji do wykonywania zawodu. Wstępne szkolenie jest wspólne dla sędziów i prokuratorów, trwa 18 miesięcy. Po ukończeniu szkolenia w sądzie aplikant zostaje nominowany „ataché sprawiedliwości" na 2 lata. Sędziowie mają ponad 30 lat i jest wymagany staż w zewnętrznych instytucjach (radcowie, notariusze). MALTA Na Malcie nie ma systemu aplikantów ani stażu. Sędziowie są wybierani spośród doświadczonych prawników. Są oni wybierani i powoływani przez organy wykonawcze. Może się to odbywać po konsultacji z Komisją Wymiaru Sprawiedliwości (Commission for the Administration of Justice), ale takie działanie nie jest obligatoryjne. Prokuratorzy są wybierani po konkursie na aplikację i rozmowie kwalifikacyjnej. Aby zostać wybranym sędzią, kandydat musi otrzymać upoważnienie od prezydenta do wykonywania zawodu adwokata w Maltańskim Sądzie przez przynajmniej 12 lat. Członkowie Komitetu Studiów Sądowniczych są powoływani przez Ministra Sprawiedliwości i Prezesa Sądu Najwyższego. Komitet Studiów Sądowniczych jest finansowany przez Ministerstwo Sprawiedliwości i organizuje szkolenie ustawiczne sędziów. Ponieważ nie istnieje formalne szkolenie wstępne, Komitet wyznacza nowo powołanym sędziom opiekunów (mentorów). 59 PORTUGALIA Test wstępny podzielony jest na dwie części: pisemną i ustną, obejmujące główne dziedziny prawa. Zawiera również wypowiedź pisemną na tematy kulturalne, społeczne i ekonomiczne. Jury oceniające pisemne i ustne testy jest wyznaczane przez Ministra Sprawiedliwości. Procedura rekrutacyjna jest wszczynana po decyzji Ministra Sprawiedliwości zazwyczaj na prośbę Wysokiej Rady. Jednakże kolejne etapy są realizowane przez narodową instytucję szkoleniową. Doświadczenie zawodowe nie jest obowiązkowe, a aplikanci są zazwyczaj poniżej 30 roku życia. Szkolenie wstępne trwa trzy i pół roku, i jest wspólne dla sędziów i prokuratorów. W pierwszym roku odbywa się głównie w instytucjach szkoleniowych, w drugim – w sądach pod nadzorem doświadczonych sędziów i prokuratorów w roli opiekunów. Ostatnie półtora roku jest podobne, z tym że aplikanci otrzymują tytuł sędziego lub prokuratora stażysty. Aplikanci podlegają ocenie ciągłej, a wyniki końcowe otrzymuje się, wyciągając średnią z pierwszych 2 lat szkolenia. Portugalska instytucja szkolenia sądowego (CEJ) jest instytucją publiczną w ramach Ministerstwa Sprawiedliwości z autonomią administracyjną i pedagogiczną. RUMUNIA Istnieją dwa sposoby wstąpienia w szeregi sądownictwa, obydwa na drodze konkursu. Pierwszy dla magistrów prawa, gdzie nie jest wymagane uprzednie doświadczenie zawodowe, a dopuszczeni kandydaci przechodzą 2-letnie szkolenie wstępne w Narodowym Instytucie Sądownictwa jako „aplikanci" (auditeurs de justice). Drugi sposób przewidziany jest dla osób mających przynajmniej 5-letnie doświadczenie w zawodzie prawniczym – dopuszczeni kandydaci zostają sędziami lub prokuratorami bezpośrednio, jednakże zgodnie z przepisami po powołaniu muszą przejść 6-miesięczne szkolenie zawodowe organizowane przez Narodowy Instytut Sądownictwa. Komisję która wybiera aplikantów, wyznacza Najwyższa Rada Sądownictwa w oparciu o propozycje Narodowego Instytutu Sądownictwa, która to decyduje o procesie rekrutacji. Szkolenie wstępne trwa 2 lata – pierwszy rok szkoleń, wspólny dla sędziów i prokuratorów, odbywa się w siedzibie Narodowego Instytutu Sądownictwa 60 w Bukareszcie i jest szkoleniem teoretycznym oraz praktycznym. Drugi rok to szkolenia w sądach i prokuraturach. Staże w instytucjach publicznych i kancelariach są obligatoryjne, jednakże aplikanci mogą także odbywać staże w organizacjach międzynarodowych i Narodowym Instytucie Kryminalistyki. Aplikant z negatywną oceną musi zdać egzamin pisemny. W przypadku powtórnej oceny negatywnej zostaje zwolniony. Narodowy Instytut Sądownictwa jest koordynowany przez Najwyższą Radę Sądownictwa, która jest autonomiczną instytucją publiczną (gwarantem niezawisłości systemu sprawiedliwości). Ostatnio Narodowy Instytut Sądownictwa wprowadził nowy format szkoleń wstępnych w pierwszym roku z bardziej praktycznym i zintegrowanym podejściem do fundamentalnych zagadnień i umiejętności zawodowych. SŁOWACJA Rekrutacja sędziów i prokuratorów odbywa się oddzielnie. Kandydaci na sędziów i prokuratorów muszą zdać egzamin sędziowski z wynikiem pozytywnym. Zamiennie można przedstawić dowód zdania egzaminu adwokackiego, egzaminu notarialnego lub egzaminu zawodowego dla prawników z prawa handlowego. Kandydat nie musi zdawać żadnego z wyżej wymienionych egzaminów, jeżeli Minister Sprawiedliwości uchyli ten warunek za zgodą Rady Sędziowskiej Republiki Słowacji, jeżeli kandydat jest wyróżniającą się osobowością w dziedzinie prawa i pracował w zawodzie przez przynajmniej 20 lat. Komisja wyborcza na stanowiska sędziowskie składa się z 5 członków powołanych przez Prezesa Sądu, w którym odbywa się wybór. Komisja wyborcza na stanowiska prokuratorskie składa się z 3 członków wybieranych w drodze głosowania przez dział konstytucyjny parlamentu oraz 3 członków wybieranych w drodze głosowania przez Radę prokuratorów. Kandydat na stanowisko sędziego czy prokuratora musi udokumentować zdanie właściwego egzaminu (sędziowskiego, adwokackiego, notarialnego, z prawa handlowego) lub przynajmniej 20-letnią praktykę w zawodzie (akademickie doświadczenie). Kandydaci na sędziego muszą mieć przynajmniej 30 lat, a na prokuratora 20 lat. W Republice Słowacji nie istnieje specjalistyczne szkolenie wstępne dla kandydatów na sędziów i prokuratorów. Aby zdać egzamin sędziowski, kandydat musi pracować 61 w sądzie na stanowisku „wyższego funkcjonariusza sądowego" lub w prokuraturze jako „asystent prokuratora". W obydwu sytuacjach kandydat musi uczęszczać na specjalne szkolenia organizowane przez Akademię Sądową Republiki Słowacji. Kandydat w czasie egzaminu jest oceniany przez prezesa właściwego sądu rejonowego lub przewodniczącego prokuratora. Egzamin może być powtarzany trzykrotnie. Jednakże po trzecim nieudanym podejściu kandydat może pozostać na stanowisku funkcjonariusza sądowego lub asystenta sędziego. SŁOWENIA Rada Sądownicza wybiera kandydatów na podstawie najlepszych wyników akademickich z egzaminu państwowego. Po egzaminie państwowym kandydat powinien pracować jako prawnik w sądzie przez minimum 3 lata lub jako prawnik bądź notariusz w innych instytucjach; w rzeczywistości większość nowych sędziów pochodzi z sądów. O rekrutacji decyduje Ministerstwo Sprawiedliwości, a szkolenia wstępne dla sędziów i prokuratorów są takie same. Kandydaci muszą mieć przynajmniej 30 lat. Ministerstwo Sprawiedliwości i centrum szkoleń sądowych organizują szkolenia dla przyszłych sędziów, prokuratorów, adwokatów i notariuszy. Aplikanci odbywają szkolenia w sądach pierwszej instancji, a w niektórych przypadkach nawet w Sądzie Najwyższym. HISZPANIA Sędziowie i prokuratorzy są wybierani w drodze konkursu, składającego się z pisemnych i ustnych egzaminów. Organami kompetentnymi w tej dziedzinie są: Szkoła Sądownicza Rady Generalnej w Barcelonie (odpowiedzialna za szkolenia sędziów) i Centrum Studiów Prawniczych w Madrycie (odpowiedzialne za szkolenie prokuratorów). Długość szkoleń wstępnych dla sędziów to 2 lata (jeden teoretyczny w szkole w Barcelonie i jeden praktyczny w sądzie, obejmujący również staże zewnętrzne), a dla prokuratorów 6 miesięcy (2 miesiące praktyki i 4 miesiące kursów teoretycznych). Program szkoleń sędziowskich przygotowywany przez Szkołę 62 Sądowniczą jest autoryzowany przez Radę Generalną. Na koniec szkolenia kandydaci muszą zdać egzamin. W przypadku oceny negatywnej zostają zwolnieni73. SZWECJA Rekrutacją sędziów dożywotnich zajmuje się niezależna agencja państwowa, która przyjmuje aplikacje i przedstawia propozycje rządowi powołującemu sędziów. Powołanie sędziego zależy od jego zasług i listów uwierzytelniających. Kandydat musi mieć tytuł magistra prawa i przynajmniej 8-letnie doświadczenie praktyczne. Większość sędziów dożywotnich przeszła program szkoleń sędziowskich, ale nie jest to konieczne. Sędziami dożywotnimi mogą również zostać prokuratorzy lub prawnicy. Aby skorzystać z programu szkoleń dla sędziów, należy po ukończeniu 2-letniego stażu w sądzie pierwszej instancji złożyć apelację do sądu apelacyjnego. Program szkolenia sędziów trwa 4 lata i rozpoczyna się rocznym stażem w sądzie apelacyjnym. Następnie kandydat odbywa 2-letnią praktykę w sądzie pierwszej instancji na stanowisku sędziego. Ostatni rok to praktyka na stanowisku sędziego w sądzie apelacyjnym. Warto zaznaczyć, że w czasie pierwszego roku istnieje 6miesięczny okres próbny. Jeżeli kandydat zostanie uznany za nadającego się do wykonywania zawodu, po tym okresie otrzyma zatrudnienie stałe w sądzie apelacyjnym (ale nie jako sędzia dożywotni). Zwolnienia w czasie 6-miesięcznego okresu próbnego są rzadkością. Po ukończeniu szkolenia wstępnego kandydat musi pracować przez okres od 2 do 10 lat w innych dziedzinach np. w rządzie. Obecnie przy staraniu się o stanowisko sędziego dożywotniego ukończenie szkolenia sędziowskiego nie jest konieczne. W przypadku uzyskania oceny negatywnej droga aplikanta do powołania na stanowisko sędziego dożywotniego jest zamknięta, ale może on kontynuować pracę w sądzie z niższą pensją (niż sędzia dożywotni). Rząd powołuje sędziów dożywotnich do pierwszej, drugiej i trzeciej instancji. W czasie programu szkoleń sędziowskich odbywa się 11 różnych kursów i seminariów, trwających tydzień. Szkolenia są organizowane przez specjalną 73 Zob. szerzej F.V. Azon Vilas, Judiciary School- The Spanish Approach, Judicial Education and Training – Journal of the International Organization for Judicial Training 2014/2, s. 69 i n. 63 Akademię Sędziowską, która decyduje o budżecie dla sądów oraz liczbie sędziów dożywotnich i aplikantów w sądach. 4. Uwagi na temat szkolenia prokuratorów Według rekomendacji Rec(2000)19, paragraf 7, szkolenie jest kluczowym czynnikiem mającym wpływ na pełnienie funkcji prokuratora. Prokuratorzy mają prawo do szkolenia, a także obowiązek szkolenia zarówno przed objęciem funkcji, jak i w czasie jej pełnienia. Jak wskazuje się w najnowszym raporcie CEPEJ z 2014 r. (dane na rok 2012), liczba krajów, które deklarują, że prokuratorzy uczęszczają na ten typ szkoleń, przynajmniej na początku kariery, zwiększyła się od 2010 r. Do krajów tych należą: Albania, Armenia, Austria, Bośnia i Hercegowina, Belgia, Bułgaria, Chorwacja, Francja, Węgry, Republika Mołdawii, Holandia, Rumunia, Serbia, Słowacja, Szwajcaria, „była Jugosłowiańska Republika Macedonii” (tzw. FYROM), Turcja oraz Węgry, które rozpoczęły w tym zakresie reformę. Na Łotwie i Litwie, ponieważ nie istnieje specjalna instytucja odpowiedzialna za szkolenia prokuratorów, uczęszczają oni na szkolenia dla sędziów. W tym zakresie Rada Konsultacyjna Prokuratorów Europejskich (CCPE) wskazała, że łączone szkolenia dla sędziów, prokuratorów i innych prawników dotyczące wspólnych zagadnień mogą przyczynić się osiągnięcia wymiaru sprawiedliwości „najwyższej jakości”. W 36 krajach lub jednostkach wymagane jest szkolenie wstępne dla prokuratorów. W 7 krajach takich jak Albania, Bośnia i Hercegowina, Cypr, Finlandia, Łotwa, Czarnogóra i Szwajcaria szkolenie wstępne jest opcjonalne, a w 4 krajach (Islandia, Malta, Norwegia, Ukraina) nie jest w ogóle dostępne. Zgodnie z rekomendacją R(2000)19 szkolenie ustawiczne jest obowiązkowe w celu optymalizacji międzynarodowej współpracy oraz kontroli stanu i rozwoju przestępczości. W 2012 r. ogólne szkolenie ustawiczne było zapewnione w 47 z badanych krajów i podmiotów oraz w większości przypadków było obowiązkowe i regularne. Ogólnie, przybywa w Europie szkoleń ustawicznych dla prokuratorów (zarówno ogólnych, jak i specjalistycznych). Od 2010 r. liczba europejskich krajów i podmiotów ze wspólnymi instytucjami szkoleniowymi dla sędziów i prokuratorów zwiększyła się. Większość tych 64 wyspecjalizowanych instytucji zapewnia szkolenia zarówno wstępne, jak i ustawiczne. Dania, Estonia, Irlandia, Łotwa, Litwa, Malta, Szwecja, Północna Irlandia, Szkocja mają specjalne instytucje do szkolenia sędziów, ale nie prokuratorów. W Danii prokuratorom oferuje się zarówno wewnętrzne, jak i zewnętrzne szkolenie, podczas gdy w Estonii szkolenia dla prokuratorów organizowane są przez Biuro Naczelnego Prokuratora Krajowego. Przez wiele lat ośrodek szkoleń sędziowskich na Łotwie wychodził poza ramy i organizował regularne szkolenia dla prokuratorów. Na Litwie zachęca się sędziów do uczestnictwa w kursach organizowanych dla sędziów. W Irlandii i Szwecji szkolenia dla prokuratorów są organizowane przez prokuratury. W Hiszpanii Escuela Judicial organizuje wstępne i ustawiczne szkolenia dla sędziów podczas gdy Centro de Estudios Juridicos odpowiada za wstępne i ustawiczne szkolenia dla innych urzędników sądowych, włączając prokuratorów. Na Ukrainie sędziowie uczęszczają na szkolenia organizowane przez Narodową Szkołę Sądownictwa, a prokuratorzy jedynie szkolenie ustawiczne organizowane przez Narodową Akademię Prokuratury. Organizacje te mogą być powiązane z Ministerstwem Sprawiedliwości (np. Finlandia, Francja, Słowacja, Słowenia, Turcja), Wysoką Radą Sądownictwa (Hiszpania, Islandia, Rumunia), z Sądem Najwyższym (Estonia, Czarnogóra) lub bardziej ogólnie z administracją sądową (Norwegia, Szwecja, Szkocja) albo z prokuraturą (Federacja Rosyjska) lub mogą funkcjonować niezależnie i autonomicznie (Albania, Belgia, Chorwacja, Włochy). W Bułgarii Narodowy Instytut Sprawiedliwości funkcjonuje w powiązaniu zarówno z Ministerstwem Sprawiedliwości, jak i Wysoką Radą Sprawiedliwości. W krajach, gdzie nie istnieją specjalne szkolenia, instytucje szkolenia sędziów mogą być organizowane przez Sąd Najwyższy (Cypr). Oprócz wskazanych powyżej raportów, dokładne omówienie modeli szkolenia wstępnego kadr sądownictwa i prokuratury występujących we Francji, Portugalii, Hiszpanii, Grecji, Belgii, Rumunii, Holandii, Włoszech, Niemczech, Austrii i Szwecji, znajduje się w artykule A. Leciaka74. Na temat drogi do urzędu sędziowskiego i procedur powołania sędziów w krajach anglosaskich (Zjednoczone Królestwo 74 A. Leciak, Wybrane europejskie modele szkolenia wstępnego kadr sądownictwa i prokuratury, Kwartalnik Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury, numer specjalny z 2011 r., s. 65–84. 65 Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej oraz Stany Zjednoczone Ameryki) i wybranych państwach Europy kontynentalnej (Republika Francuska, Republika Federalna Niemiec, Królestwo Hiszpanii, Federacja Rosyjska) ciekawych i dokładnych danych dostarcza również publikacja „Status prawny sędziego we współczesnych systemach politycznych”75. 75 P. Mikuli (red.), Status prawny sędziego we współczesnych systemach politycznych, Koszalin– Gdańsk 2013. 66 IV. Przywrócenie instytucji asesora sądowego w Polsce w świetle standardów europejskich 1. Standard nieskazitelności charakteru Jak wiadomo, zarówno art. 6 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, jak i art. 47 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej posługują się pojęciem „niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą”, przy czym termin „independent” obejmuje zarówno cechę niezawisłości (sędziego), jak i niezależności (sądu). Co więcej, w sprawie Ringeneisen przeciwko Austrii, ETPCz przyjął bardzo szerokie ujęcie niezależności, uznając, że obejmuje ono zarówno niezależność od władzy wykonawczej, jak i od stron postępowania, co jednak może być uznane za przejaw bezstronności, toteż ujęcie to spotyka się z krytyką w polskiej doktrynie76. W piśmiennictwie, zwłaszcza francuskim, wskazuje się jednak, że sędzia powinien być niezawisły wobec własnych przekonań, uprzedzeń, zahamowań. „Jest to zatem kwestia osobistej etyki, która wpływa na bezstronność” (C’est alors une affaire d’éthique personelle, qui touche à l’impartialité)77. W pełni koresponduje z tym wypowiedź W.J. Habscheida, który uznaje, że „pytanie o osobistą niezawisłość sprowadza się do pytania o samą osobowość” (Persönliche Unabhängigkeit ist letztlich eine Frage der Persönlichkeit selbst).78 Problem oczywiście w tym, że zbadanie etyki czy osobowości kandydata na sędziego, który nigdy nie był na sali rozpraw i nie wiadomo, jak zareaguje na stres z tym związany i w ogóle na całe teatrum czy wręcz misterium sali sądowej, jest niezwykle trudne, by nie rzec niemożliwe. Sposobem na to, w zależności od kraju i systemu prawnego, może być albo nabór spośród osób wykonujących inne zawody prawnicze, albo swego rodzaju „wypróbowanie” kandydata na sali sądowej w okresie 76 Zob. P. Hofmański, A. Wróbel [w:] Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Komentarz, t. 1, L. Garlicki (red.), Warszawa 2010, s. 314. 77 L. Cadiet, J. Normand, S.A. Mekki, Théorie générale du procès, Paryż 2013, s. 601. Na temat prawa do sądu w ujęciu Konstytucji Francuskiej i orzecznictwie europejskich (i nie tylko) trybunałów zob. zwłaszcza S. Guinchard i in., Droit processuel. Droit commun et droit comparé du procès équitable, Paryż 2009, s. 485. 78 W.J. Habscheid, Die Unabhängigkeit des Rechtsanwalts, Neue Juristische Wochenschrift 1962/44, s. 1988. 67 próbnym. Powstaje jednak pytanie: na ile sędzia, niebędący jednak w pełni sędzią, a więc pozostający w swego rodzaju zawieszeniu co do swojej dalszej kariery, może być uznany za niezawisłego? Czy w ogóle jest możliwe, w świetle art. 6 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, powołanie sędziego na czas określony? W pewnym zakresie odpowiedzi na powyższe pytania udziela stanowisko organów Rady Europy i orzecznictwo ETPCz (zob. niżej). Oprócz odpowiedniego poziomu merytorycznego, do którego uzyskania, a następnie utrzymania niezbędne jest szkolenie sędziowskie (początkowo wstępne, a następnie ustawiczne), sędzia musi się również, a może wręcz przede wszystkim, legitymować odpowiednim poziomem moralno-etycznym, względnie – używając języka ustawowego – mieć nieskazitelny charakter. Wspominają o tym m.in. przywołane już Podstawowe zasady ONZ dotyczące niezawisłości sądownictwa79, przyjęte w 1985 r.. Zgodnie z pkt 10 tych zasad do sprawowania urzędu sędziego wybierane będą osoby o nieskazitelnym charakterze80 i kompetentne, mające odpowiednie wykształcenie i kwalifikacje prawnicze (zob. rozdział 2). Podobnie Zalecenie Nr R (94) 12 Komitetu Ministrów Rady Europy dla państw członkowskich w sprawie niezawisłości, sprawności i roli sędziów stwierdza, że „wybór i awans sędziów powinien być oparty na kryterium merytorycznym, z uwzględnieniem kwalifikacji zawodowych, nieskazitelnego charakteru (S)”. Również Rada Konsultacyjna Sędziów Europejskich posługuje się kryterium nieskazitelności charakteru jako standardu niezawisłości sędziowskiej we wspomnianej już opinii nr 1 w sprawie standardów dotyczących niezależności sądownictwa i nieusuwalności sędziów oraz Deklaracji z Bordeaux, będącej wspólną opinią nr 12(2009) Konsultacyjnej Rady Sędziów Europejskich (CCJE) i opinią nr 4 (2009) Konsultacyjnej Rady Prokuratorów Europejskich (CCPE). Sędziami i prokuratorami powinny być osoby o wysokiej uczciwości oraz posiadający odpowiednie umiejętności zawodowe i organizacyjne. Ze względu na charakter ich 79 UN Basic Principles on the Independence of the Judiciary. 80 W oryginale tego i kolejnych cytowanych aktów użyto słowa „integrity”, co można ująć jako uczciwość, prawość, jednakże w celu maksymalnego zbliżenia do polskich realiów użyto w tłumaczeniu – w myśl zasady tzw. ekwiwalencji funkcjonalnej (a więc jak najlepszego oddania sensu wyrażenia, kosztem tłumaczenia dosłownego) – sformułowania funkcjonującego w polskim systemie prawnym, tj. „nieskazitelność charakteru”. Na ten temat zob. G. Borkowski, Nieskazitelność charakteru a powołanie do wykonywania zawodów prawniczych [w:] Etyka zawodów prawniczych. Wzajemne relacje i oczekiwania, G. Borkowski (red.), Lublin 2012, s. 205 i n. 68 funkcji, które zostały przez nich świadomie zaakceptowane, sędziowie i prokuratorzy są stale narażeni na krytykę opinii publicznej i w konsekwencji muszą narzucić sobie obowiązek ograniczania uprzedzeń, w ramach prawa komunikowania się na temat swoich spraw. Jako główne podmioty wymiaru sprawiedliwości, powinni zawsze dbać o honor i godność zawodu i zachowywać się w każdej sytuacji w sposób godny ich urzędu81 Zagadnienie to uwypuklają także Zasady Postępowania Sędziowskiego z Bangalore z 2002 r., stwierdzając wprost, że: „Nieskazitelność charakteru jest niezbędna do prawidłowego piastowania urzędu sędziego”. Problemem staje się jednak ocena w praktyce owego nieskazitelnego charakteru kandydatów na urząd sędziego; o ile bowiem w krajach common law problem wydaje się nie istnieć, gdyż do uzyskania nominacji sędziowskiej niezbędne jest (co do zasady) uprzednie wykonywanie innych zawodów prawniczych, o tyle w krajach kontynentalnych takiej możliwości, a więc sprawdzenia, jak kandydat zachowuje się na sali sądowej jeszcze przed nominacją, już zazwyczaj nie ma. Próbowano sobie z tym radzić w różny sposób, np. przez testy psychologiczne czy wywiad środowiskowy zbierany przez Policję, jednakże przy dzisiejszym stylu życia i postępującej anonimizacji życia codziennego opinia sąsiadów może być – zwłaszcza w dużych miastach – całkowicie bezużyteczna, zaś wywiad policyjny może co najwyżej ujawnić przypadki naruszenia prawa, nie zaś etyki zawodowej. Niemieckim modelem jest stworzenie kolejnego etapu pomiędzy szkoleniem wstępnym sensu stricte a dożywotnią nominacją na urząd sędziego, tj. asesury sądowej, a konkretnie rzecz biorąc – instytucji „sędziego na próbę” (Richter auf Probe, zob. rozdział 5). Dzięki wprowadzeniu systemu, w którym osoba po zdanym egzaminie sędziowskim nie zostaje od razu sędzią dożywotnim, lecz najpierw musi przejść przez okres próbny, podczas którego wykonuje obowiązki sędziowskie, 81 W odniesieniu do sędziów zob. np. opinia Nr 3 (2002) CCJE na temat zasad i przepisów rządzących postępowaniem zawodowym sędziów, w szczególności etyki, niezgodnego zachowania i bezstronności (2002) i Uniwersalną Kartę Sędziego, przyjętą przez Centralną Radę Międzynarodowego Stowarzyszenia Sędziów w dniu 17 listopada 1999 r. w Taipei (Tajwan). W odniesieniu do prokuratorów, oprócz wytycznych ONZ na temat roli prokuratorów (1990), zob. europejskie wytyczne dotyczące etyki i postępowania prokuratorów, przyjęte przez Prokuratorów Generalnych z Europy w dniu 31 maja 2005 r. na konferencji w Budapeszcie. 69 można stwierdzić, czy kandydat na sędziego wykonuje swoje obowiązki w sposób prawidłowy, rzetelny, terminowy, jak również, w jaki sposób zachowuje się na sali rozpraw (w stosunku do stron postępowania, ich pełnomocników, pracowników sądu, czy kolegów – sędziów). Asesura sądowa (by trzymać się polskiej nomenklatury) pełni zatem dwie funkcje: preparacyjną i kontrolną; z jednej strony ma bowiem przygotować do prawidłowego wykonywania obowiązków sędziowskich, zaś z drugiej strony stwarza możliwość do oceny (przed nominacją) przydatności kandydata do pełnienia czynności sędziowskich. Oceny – dodajmy od razu – nie tylko zewnętrznej, ale i wewnętrznej, tj. dokonywanej przez samego kandydata na sędziego, zaś praca na sali rozpraw daje ku takiej refleksji znakomitą okazję. Jak bowiem jeszcze przed wojną zauważył A. Bobkowski: „(S) o ile o wewnętrzne gwarancje niezawisłości sędziego chodzi, widzimy je po pierwsze w samym stosunku sędziów do tej niezawisłości, a przede wszystkim, w odpowiednim doborze ludzi; słusznie bowiem twierdzi prof. E. Waśkowski w swojej „Organizacji adwokatury”, że nawet najidealniejszy ustrój, łączący nieodpowiednich ludzi, nigdy nie będzie Civitas Dei, a może nawet być czymś przeciwnym. Na to jednak jest jedyna rada: sędzia winien czynić rachunek sumienia jeszcze przed wstąpieniem do sądownictwa, czy potrafi sprostać swoim jakże ciężkim obowiązkom i rachunek ten powtarzać przy każdej okazji i raczej zawrócić z raz obranej drogi, niż popaść w sytuację, w której czuje, iż obowiązkom swym nie sprosta82”. Wskazuje się również, że asesura sądowa jest okresem niezbędnym w procesie kształcenia, ponieważ „pozwala ocenić czy przyszły sędzia w sposób wystarczający opanowuje umiejętności konieczne do pracy w wymiarze sprawiedliwości, biorąc pod uwagę poprawność orzecznictwa, sposób zachowania się na sali rozpraw i kontakty ze współpracownikami. Kultura osobista i wzorowe zachowanie przyszłego sędziego są równie ważne jak prawidłowość wydawanych przez niego orzeczeń”83. 82 A. Bobkowski, Niezależność sędziowska a chwila obecna, Głos Sądownictwa 1938/10, s. 753. 83 M. Rojewski, Aplikacje prawnicze, Warszawa 2005, s. 21. 70 2. Niezawisłość a okres sprawowania urzędu sędziego 2.1. Orzecznictwo Trybunału Praw Człowieka Trybunał wielokrotnie stwierdzał, że przy ustalaniu, czy dany organ może zostać uznany za „niezawisły", należy uwzględnić m.in. sposób mianowania jego członków oraz długość ich kadencji, istnienie gwarancji zabezpieczających przed naciskami z zewnątrz, a także kwestię, czy taki organ sprawia wrażenie niezawisłości (zob. sprawa Campbell i Fell przeciwko Zjednoczonemu Królestwu84 lub Brudnicka i Inni przeciwko Polsce85). Ponadto, nieusuwalność sędziów przez egzekutywę w trakcie trwania ich kadencji musi generalnie zostać uznana za niezbędną dla ich niezawisłości, a zatem jest włączona do gwarancji wynikających z art. 6 ust. 1 (Campbell i Fell, § 80). W orzeczeniu Campbell i Fell przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, przywoływanym w wyroku w sprawie Henryk Urban i Ryszard Urban przeciwko Polsce86, dotyczącym polskich asesorów, Trybunał uznał za wystarczające powołanie członków sądu dyscyplinarnego (w zakładzie karnym) na okres 3 lat87, przy braku możliwości wcześniejszego ich odwołania. W doktrynie podkreśla się jednak, że na stanowisko Trybunału w sprawie Campbell i Fell miało wpływ to, że członkowie sądu nie byli opłacani i trudno byłoby znaleźć kandydatów na dłuższą kadencję88. Z kolei w sprawie Maktouf i Damjanovic przeciwko Bośni i Hercegowinie89 Wielka Izba Trybunału odwołała się do wyroku w sprawie Urban i Urban przeciwko Polsce na zasadzie kontrastu, uznając, że pomimo iż sędziowie specjalnego trybunału 84 Wyrok z dnia 28 czerwca 1984 r., § 78, Seria A nr 80. 85 Sprawa nr 54723/00, § 38, ECHR 2005-II. 86 Wyrok w sprawie nr 23614/08 z dnia 30 listopada 2010 r. 87 Co więcej, w sprawie Dupuis przeciwko Belgii ówczesna Komisja Praw Człowieka dopuściła wręcz miesięczną kadencję członka wojskowego sądu dyscyplinarnego. Należy jednak podkreślić, że postanowienie w tej sprawie zapadło ponad ćwierć wieku temu (8 września 1988 r.), a Konwencja jak „żywy instrument” (living instrument doctrine) podlega ciągłym zmianom w zakresie interpretacji, z uwagi na zmieniające się warunki społeczne, w których funkcjonuje. 88 Harris, O’Boyle & Warwick- Law of the European Convention on Human Rights, Oxford 2014, s. 448. 89 Sprawa nr 2312/08 i 34179/08, § 52. 71 w Bośni i Hercegowinie byli powoływani na stosunkowo krótki okres, jednakże brak jakichkolwiek możliwości ich odwołania przez władzę wykonawczą wskazywał na to, że nie brak im było przymiotu niezawisłości. W przypadku sądów powszechnych sędziowie, zgodnie z wymogami Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, mogą być powoływani dożywotnio lub na czas określony, jednakże powołanie na odnawialną kadencję zostało zakwestionowane w sprawie Incal przeciwko Turcji90. Podobnie w sprawie Gurov przeciwko Mołdawii91 zakwestionowana została przez Trybunał niezawisłość sędziego orzekającego w oczekiwaniu na odnowienie kadencji (mandatu)92. Z orzecznictwa ETPCz czerpie Trybunał Sprawiedliwości w Luksemburgu, który na gruncie art. 47 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej podkreśla, że z punktu widzenia prawa do sądu podstawowe znaczenie ma wymóg niezawisłości i bezstronności, wskazując, iż są to cechy, które odróżniają organ sądowy od innych organów państwa i de facto stanowią o prawie do sądu93. 2.2. Dokumenty międzynarodowe Jeśli chodzi o stanowisko podmiotów międzynarodowych (głównie tych, które działają przy Radzie Europy, gdyż organy Unii Europejskiej nie wypowiadały się szerzej na temat okresu próby u sędziów), to przedstawia się ono następująco: – zarówno podstawowe zasady Narodów Zjednoczonych (patrz rozdział 2), jak i Rekomendacja nr R(94) 12 i Europejska Karta o Statusie Sędziów dopuszczają możliwość powoływania sędziów na czas określony; Europejska Karta w paragrafie 3.3 odnosi się do procedury naboru na stanowisko sędziowskie, na które składać się 90 Zob. również odmienne podejście Trybunału w sprawie Yavuz przeciwko Turcji. 91 Ze zdaniami odrębnymi sędziów L. Garlickiego i M.P. Pellonpaa. 92 Zob. opracowanie L. Garlickiego, „Pojęcie i cechy „sądu” w świetle orzecznictwa Europejskiej Konwencji Praw Człowieka [w:] A. Szmyt (red.), Trzecia władza. Sądy i Trybunały w Polsce, ,Gdańsk 2008, s. 150–151. 93 Por. wyrok ETS z dnia 19 września 2006 r. w sprawie C-506/04, Graham J. Wilson przeciwko Ordre des avocats de Barreau de Luxembourg. Zob. także uwagi N. Półtorak do art. 47 Karty Praw Podstawowych [w:] A. Wróbel (red.), Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej. Komentarz, Warszawa 2013, s. 1230; oraz R. Grzeszczak, M. Krajewski, „Sąd” w świetle przepisów art. 47 KPP oraz art. 267 TFUE, Europejski Przegląd Sądowy 2014/6, s. 4 i n. 72 może „okres próbny, niezbędnie krótki, po nominacji na stanowisko sędziowskie, lecz przed powołaniem dożywotnim”; – Rada Konsultacyjna Sędziów Europejskich (CCJE) w Opinii nr 1 na temat standardów dotyczących niezawisłości sędziowskiej i nieusuwalności sędziów, podkreśla, że najmniej problematyczne jest powoływanie dożywotnie sędziego, jednakże wiele krajów prawa cywilnego dopuszcza okresy próbne dla sędziów, a inne kraje z kolei korzystają z instytucji sędziego zastępczego (Wielka Brytania czy Dania), których okres powołania jest ograniczony i nie mają tak chronionego statusu jak sędziowie zawodowi. W związku z tym CCJE zaleca, by tam, gdzie niezbędne jest powierzenie całości władzy sędziowskiej na czas określony, nie była to sytuacja powtarzalna; ponadto Rada Konsultacyjna podkreśliła znaczenie obiektywizmu i transparentności działań organu nominującego w sytuacji, gdy wykonywanie czynności sędziowskich następuje na czas określony (par. 46–53 Opinii Nr 1 CCJE); – na temat powoływania sędziów na okres próbny wypowiadała się również niejednokrotnie Komisja Wenecka: a) w Raporcie na temat powołań sędziowskich z 16–17 marca 2007 r.94 Komisja Wenecka, powołując się na Uniwersalną Deklarację o Niezawisłości Sędziowskiej, przyjętą w Montrealu w czerwcu 1983 r., Europejską Kartę o statusie sędziów, jak również orzecznictwo Szkockiego Sądu Apelacyjnego, dochodzi do wniosku, że ustanowienie okresów próbnych może podkopać niezawisłość sędziowską95. Nie oznacza to jednak, że w ogóle nie istnieje możliwość ustanowienia sędziego na próbę. „W krajach ze stosunkowo młodym systemem prawnym może zachodzić praktyczna konieczność, aby najpierw ocenić kandydata na sędziego, przed jego stałą nominacją. Jeśli jednak okresy próbne są niezbędne, odmowa powołania sędziego 94 na urząd powinna opierać się na obiektywnych kryteriach Opinia nr 403/2006, § 38–43. 95 Wyraża się wręcz opinię, że tego rodzaju okres próbny jest dla sędziego swoistym „mieczem Damoklesa” – por. zestawienie różnych poglądów w tej kwestii w: M. Kuijer, Blindfold of Lady Justice. Judicial Independence and impartiality, Lejda 2004, s. 237–239. 73 i z zastosowaniem tych samych gwarancji proceduralnych, jak w wypadku usunięcia sędziego z urzędu”96; b) W Raporcie na temat niezależności systemów sądownictwa, część I: Niezawisłość sędziów, przyjętym w dniach 12–13 marca 2010 r., Komisja Wenecka w podsumowaniu stanowczo rekomenduje, aby sędziowie sądów powszechnych byli powoływani aż do osiągnięcia wieku emerytalnego. Okresy próbne dla sędziów są, zdaniem Komisji Weneckiej, problematyczne z punktu widzenia niezawisłości sędziowskiej97. 3. Komisja i Trybunał Praw Człowieka wobec instytucji „sędziego na próbę” Z uwagi na dość obfite czerpanie przez Trybunał Konstytucyjny z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w powołanym wyroku w sprawie SK 7/06 (zob. rozdział 1), wskazane tam orzeczenia dotyczące „sędziów na próbę” jedynie pośrednio nie będą tutaj omawiane, aby uniknąć duplikowania przekazywanych treści. Poniżej zostaną wskazane zatem dwa orzeczenia Europejskiego Trybunału Praw Człowieka przeciwko Polsce dotyczące instytucji asesora sądowego w Polsce, wydane już po orzeczeniu polskiego Trybunału Konstytucyjnego, w tym wiodący wyrok w sprawie Urban i Urban przeciwko Polsce. Poprzedzone zostaną jednak omówieniem postanowienia Komisji Praw Człowieka w sprawie Stieringer przeciwko Niemcom, w której bodajże po raz pierwszy rozważano status „sędziów na próbę”. Okoliczności, które legły u podstaw stanu faktycznego w sprawie Stieringer przeciwko Niemcom, wyglądały następująco: skarżący zarzucał, że z uwagi na to, iż w skład sądu karnego, który wymierzył mu karę, wchodziło dwóch asesorów (na co pozwalały specjalne przepisy w okresie po zjednoczeniu Niemiec – zob. rozdział 5) naruszało to jego, konstytucyjnie zagwarantowane, prawo do sądu. Komisja Praw 96 Zob. także opinia Komisji Weneckiej na temat Projektu zmiany konstytucji w zakresie reformy systemu sądownictwa w byłej jugosłowiańskiej Republice Macedonii (FYROM), CDL-AD (2005) 038, § 23. 97 § 38, Studium nr 494/2008. 74 Człowieka, odrzucając skargę z powodu jej niedopuszczalności98, podkreśliła, że ewentualne zwolnienia asesora z funkcji (sędziego na próbę) podlega zaskarżeniu do sądu dyscyplinarnego, co jest rozwiązaniem identycznym jak w przypadku sędziów zawodowych. Komisja wskazała m.in. na orzecznictwo Federalnego Trybunału Konstytucyjnego, który w decyzjach z dnia 9 listopada 1955 r. (BVerfGE 4 s. 331) oraz z dnia 3 lipca 1962 r. (BVerfGE 14 s. 156) uznał, że art. 97 § 2 Ustawy Zasadniczej zapewnia osobistą niezawisłość sędziom stałym, aby zagwarantować im obiektywną niezawisłość. Odwołania do sędziów, którzy nie mają przymiotu osobistej niezawisłości, muszą być traktowane jako wyjątek. Sądy, co do zasady, muszą być złożone z sędziów stałych, a sędziowie w okresie próbnym mogą uczestniczyć w wymiarze sprawiedliwości jedynie w granicach niezbędnych do ich edukacji lub innych niezbędnych ze względu na wymogi sprawiedliwości. Istnienie takiej konieczności, jeśli chodzi o sędziów w okresie próbnym, może się różnić w zależności od rodzaju sądu, izby itd., i za każdym razem powinno być oceniane z osobna. Można tu wskazać takie przyczyny jak konieczność wyszkolenia asesora, delegowanie sędziów do sądów wyższego rzędu w celu wypróbowania ich umiejętności. Co więcej, zasada niezawisłości sędziów nakazuje, by całkowita liczba asesorów w danym sądzie nie przekraczała niezbędnych potrzeb, a rozmieszczenie asesorów w poszczególnych sądach, wydziałach itp. było jak najbardziej sprawiedliwe. Komisja podkreśliła, że należy brać pod uwagę nie tylko brzmienie przepisów dotyczących asesorów sądowych, ale również to, w jaki sposób owe przepisy są interpretowane i jak działają w praktyce. W systemie niemieckim uczestnictwo asesorów sądowych w wymiarze sprawiedliwości służy celom zarówno ich edukacji, jak i wyboru najlepszych kandydatów na sędziów stałych, a także pozwala sądom korzystać z pracy osób, które po ukończeniu studiów prawniczych i zdaniu niezbędnych egzaminów nabyły uprawnienia do wykonywania zawodu sędziego. Wykonując funkcje sędziowskie, w pełni korzystają one z gwarancji ich osobistej niezawisłości, zaś sam fakt, że przez okres 3 lat mogą zostać zwolnieni, nie uzasadnia jeszcze wniosku, iż nie korzystają oni z niezawisłości sędziowskiej. Z tego 98 Decyzja z dnia 25 listopada 1996 r., skarga nr 28899/95. 75 powodu, z punktu widzenia Komisji, nie można stwierdzić, żeby ten system burzył zaufanie, jakim w demokratycznym społeczeństwie musi być obdarzane sądownictwo. Sztandarową wręcz sprawą, w której ETPCz pochylił się nad instytucją asesora sądowego w Polsce, jest sprawa Urban i Urban przeciwko Polsce. Wywodziła się ona z dość prostego stanu faktycznego, polegającego na tym, że dwaj bracia mieszkający w Uhercach Mineralnych zostali skazani przez sąd za stosunkowo drobne wykroczenie (odmowa ujawnienia tożsamości funkcjonariuszowi Policji, a ponadto używanie słów wulgarnych w miejscu publicznym), przy czym w składzie Sądu Rejonowego w Lesku zasiadał asesor sądowy. Skarżący twierdzili, że zostali pozbawieni sprawiedliwej rozprawy z uwagi na brak niezawisłości sądu rozpatrującego ich sprawę. Podnieśli, że stosowne ustawodawstwo dotyczące statusu asesorów sądowych nie spełniało standardu „niezawisłego sądu", wymaganego na podstawie art. 6 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Wsparli oni swoje twierdzenie ustaleniami Trybunału Konstytucyjnego zawartymi w wyroku z dnia 24 października 2007 r. oraz orzecznictwem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Europejski Trybunał Praw Człowieka w pełni podzielił stanowisko polskiego Trybunału Konstytucyjnego, którego orzeczenie w sprawie SK 7/06 wielokrotnie przytaczał. Przypomniał też m.in., że mianowanie sędziów przez egzekutywę jest dopuszczalne pod warunkiem, że nominaci są wolni od wpływów i nacisków w wykonywaniu swoich czynności orzeczniczych99. Trybunał zauważył, że główna podstawa ustaleń Trybunału Konstytucyjnego dotyczyła prawa Ministra do zwolnienia asesora sądowego odpowiednich pełniącego materialnych i czynności sędziowskie, proceduralnych gwarancji jak również braku chroniących przed uznaniowym wykonywaniem tego uprawnienia przez Ministra. Ustawa z 2001 r. nie określała dokładnie faktycznych podstaw do zwolnienia asesora sądowego i przewidywała podjęcie decyzji o zwolnieniu przez Ministra, a nie przez sąd, zaś brak wymaganych gwarancji skłonił Trybunał Konstytucyjny do uznania, że zwolnienie asesora z uwagi na treść jego orzeczeń nie było wykluczone. 99 Powołał się przy tym na sprawę Campbell i Fell, powołaną wyżej, § 79, oraz Flux przeciwko Mołdowie (nr 2), nr 31001/03, § 27 z dnia 3 lipca 2007 r. 76 W pkt 53 wyroku ETPCz stwierdził, że asesor sądowy sądzący sprawę braci Urban nie była niezawisła, co jest wymagane na podstawie art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, a powodem tego jest okoliczność, że mogła ona zostać zwolniona przez Ministra Sprawiedliwości w każdym momencie trwania swojej kadencji, oraz że nie istniały wystarczające gwarancje chroniące ją przed arbitralnym wykonaniem tego prawa ze strony Ministra. Na zasadzie kontrastu Trybunał Praw Człowieka przywołał sprawę Stieringer przeciwko Niemcom omówioną powyżej, w której odpowiednia regulacja niemiecka stanowiła, że zwolnienie sędziów stażystów podlega kontroli sądowej. Nie było, zdaniem Trybunału, konieczne badanie innych aspektów statusu asesorów sądowych, jako że sama możliwość ich zwolnienia przez egzekutywę wystarcza do podważenia niezawisłości Sądu Rejonowego w Lesku, którego skład stanowił asesor sądowy. Europejski Trybunał Praw Człowieka uznał również, że nie było wystarczające rozpatrzenie sprawy w drugiej instancji przez sąd złożony jedynie z sędziów zawodowych, z uwagi na to, że sprawa była rozpatrywana w okresie owych 18 miesięcy, na które Trybunał Konstytucyjny odroczył wejście w życie swojego wyroku. Europejski Trybunał Praw Człowieka powrócił do kwestii polskich asesorów sądowych w wyroku w sprawie Mirosław Garlicki przeciwko Polsce100. W sprawie tej skarżący – znany lekarz z dziedziny kardiochirurgii został aresztowany i postawiono mu wiele zarzutów, w tym m.in. zabójstwa pacjenta. Aresztowanie było dość spektakularne, zaś ówczesny Minister Sprawiedliwości wraz z Szefem CBA zwołali konferencję prasową, na której Minister Sprawiedliwości – Prokurator Generalny powiedział m.in., że „już nikt przez tego pana pozbawiony życia nie będzie”. Skarżący został aresztowany przez asesora sądowego. Skarżący twierdził, że w jego sprawie, która z chwilą jego aresztowania została upubliczniona, przy osobistym zaangażowaniu się Ministra Sprawiedliwości, nie można było wykluczyć, że asesor, która wydała nakaz tymczasowego aresztowania skarżącego działała pod ogromną presją, w końcu ulegając jej. Sąd Okręgowy, który w dniu 15 marca 2007 r. oceniał pierwotny nakaz aresztowania, również poddany był znacznej presji. 100 Wyrok z dnia 14 czerwca 2011 r., skarga nr 36921/07. 77 Trybunał stwierdził, że niezbędne gwarancje niezawisłości mają zastosowanie nie tylko w odniesieniu do „sądu" w rozumieniu art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, lecz obejmują także „sędziego lub innego urzędnika uprawnionego przez ustawę do wykonywania władzy sądowej" określonego w art. 5 ust. 3 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności101. Mając na uwadze powyższe, Trybunał uznał, że asesor, która wydała nakaz tymczasowego aresztowania skarżącego, nie dawała gwarancji niezawisłości, jakie są wymagane od „urzędnika" na podstawie art. 5 ust. 3 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, a wynika to z faktu, że w trakcie swojej kadencji mogła ona być w każdej chwili zwolniona przez Ministra Sprawiedliwości, oraz że nie było wystarczających gwarancji, które by ją chroniły przed arbitralnym wykonaniem tego uprawnienia przez Ministra (odwołał się tu ponownie do sprawy Henryk Urban i Ryszard Urban, § 53). Niezależnie od wyższej określonej wady o charakterze instytucjonalnym, Trybunał stwierdził, że w przedmiotowej sprawie istniały szczególne okoliczności dające podstawy do przyjęcia, że Minister Sprawiedliwości – Prokurator Generalny mógł być zainteresowany przebiegiem postępowania prowadzonego przeciwko skarżącemu. Trybunał opierając się na zapisie przebiegu konferencji prasowej, która miała miejsce w dniu 14 lutego 2007 r., zauważył że Minister Sprawiedliwości osobiście nadzorował śledztwo prowadzone przeciwko skarżącemu. „Trybunał nie może stracić z pola widzenia szerszego kontekstu sprawy skarżącego, która – jak się wydaje – była świadomie zaplanowana jako oznaka determinacji władz w dążeniu do wyplenienia korupcji w tym czasie. Ponadto, Trybunał odnotowuje spektakularny sposób zatrzymania skarżącego oraz działania władz mające na celu przyciągnięcie jak najszerszego zainteresowania mediów tą sprawą. Wszystkie wyżej wymienione okoliczności, zwłaszcza zaś osobiste zaangażowanie się w sprawę Ministra Sprawiedliwości – Prokuratora Generalnego, mogą być postrzegane jako elementy mogące dalej podważać niezawisłość asesora A.M.”. Mając na względzie całościowy kontekst sprawy, Trybunał stwierdził, że istniały podstawy do uznania, iż decyzje asesora mogły być podejmowane pod wpływem potencjalnej możliwości zwolnienia jej ze stanowiska przez Ministra Sprawiedliwości – Prokuratora Generalnego, toteż 101 Odwołał się tutaj do sprawy McKay, § 35, oraz opisanej powyżej Henryk Urban i Ryszard Urban przeciwko Polsce, nr 23614/08, § 45. 78 Trybunał uznał, że asesor nie była niezależna od władzy wykonawczej, jak wymaga tego art. 5 ust. 3 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, a zatem nastąpiło naruszenie tego przepisu. 4. Nowy model asesora sądowego w Polsce W omówionym w rozdziale 1 wyroku w sprawie SK 7/06 Trybunał Konstytucyjny uznał wprawdzie niekonstytucyjność ówczesnych regulacji dotyczących statusu asesora sądowego w zakresie wykonywania władzy sądowej, jednakże nie wykluczył możliwości czasowego pełnienia funkcji sędziego przez okres próbny. Zwrócił on bowiem uwagę, że Konstytucja RP nie zawiera wprost przepisu, który powierzałby sprawowanie wymiaru sprawiedliwości wyłącznie sędziom lub stwierdzał expressis verbis, że sądy są obsadzone wyłącznie przez sędziów w konstytucyjnym rozumieniu tego słowa. Zdaniem Trybunału można bronić poglądu, że prawodawca konstytucyjny, podkreślając w art. 45 ust. 1 Konstytucji RP niezależność i niezawisłość sądu, wskazał właśnie na częściowo inne aspekty tego zagadnienia niż wynikające z przepisów rozdziału VIII. „Gdyby bowiem założyć, iż art. 45 ust. 1 <<powtarza>> tylko w tej części to, co już zostało wyrażone w innych przepisach Konstytucji, to byłby to zbędny element tego przepisu. Wykładnia celowościowa nakazuje przyjąć, że w art. 45 ust. 1 Konstytucji chodzi o stworzenie pewnych gwarancji istotnych z punktu widzenia człowieka i obywatela oraz innych podmiotów stosunków prawnych, które mogą korzystać z konstytucyjnych wolności i praw. Przepisy rozdziału VIII Konstytucji traktują natomiast status sędziego z punktu widzenia zasad organizacji władz państwowych, tj. w pierwszej kolejności zasady podziału władzy. Oznaczałoby to, iż pojęcie sądu w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji nie jest w pełni tożsame z pojęciem sądu przy dosłownym zastosowaniu przepisów rozdziału VIII Konstytucji. Nie oznacza to oczywiście niezależności tych pojęć. Twierdzić wreszcie można, że Konstytucja z założenia nie reguluje całościowo problematyki funkcjonowania władzy sądowniczej. Ustawodawca w myśl art. 176 Konstytucji ma obowiązek określić ustrój sądów, oczywiście nie naruszając norm Konstytucji, ale może tę regulację uzupełnić albo dokonać jej konkretyzacji. Nie wolno mu więc zmienić konstytucyjnych założeń dotyczących nieusuwalności sędziów oraz naruszyć zasady niezawisłości sądów i niezależności sędziów. Powierzenie wykonywania władzy sądowej osobom o statusie zbliżonym do sędziów, 79 z zapewnieniem im formalnie cechy niezawisłości w orzekaniu, nie stanowi wprost naruszenia konstytucyjnego statusu sędziego ani zasady niezawisłości w jej materialnym rozumieniu”. Następnie Trybunał Konstytucyjny zwrócił uwagę na znaczenie rozstrzygnięcia sprawy bez uzasadnionej zwłoki dla realizacji prawa do sądu zagwarantowanego w art. 45 ust. 1 Konstytucji RP w kontekście procedury obsady stanowiska sędziowskiego. Ponownie odwołał się przy tym do orzecznictwa ETPCz, który nie traktuje pojęcia „sąd" użytego w Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności w sposób formalistyczny i przyjmuje, że „sąd może być złożony w całości lub częściowo z osób, które nie są zawodowymi sędziami"102. W podsumowaniu pkt 3.3 wyroku Trybunał Konstytucyjny stwierdza, iż „z Konstytucji wynika zasada, że wymiar sprawiedliwości jest sprawowany przez sędziów. Niezawisły i niezależny sąd to z założenia sąd składający się z sędziów. Jako wprost przewidziany wyjątek wskazany jest jedynie udział obywateli na zasadach określonych w ustawie. Konstytucja nie wyklucza całkowicie wprowadzania dalszych wyjątków od wymienionej zasady, polegających na powierzeniu sprawowania wymiaru sprawiedliwości osobom, których status prawny nawiązuje tylko do konstytucyjnej pozycji sędziego. Odstępstwa takie są jednak dopuszczalne, jeżeli zostaną spełnione łącznie dwa warunki. Po pierwsze, wyjątki muszą być uzasadnione konstytucyjnie legitymowanym celem i mieścić się w granicach realizacji tego celu. Instytucja powierzenia pełnienia czynności sędziowskich osobom niebędącym sędziami służyć powinna przede wszystkim lepszej realizacji podmiotowego prawa określonego w art. 45 Konstytucji. Po drugie, muszą być spełnione wszystkie istotne <<materialnie>> warunki, od których uzależniona jest bezstronność, niezawisłość i niezależność sądu. Inaczej mówiąc, niezależnie od nazwy stanowiska służbowego status osoby, której powierzono pełnienie czynności sędziowskich, musi odpowiadać wzorowi niezawisłości, wynikającemu z konstytucyjnych przepisów dotyczących statusu sędziego”. 102 Wyrok ETPCz z dnia 23 kwietnia 1987 r. w sprawie Ettl i inni przeciwko Austrii, skarga nr 9273/81, oraz wyrok z (pełny skład) z dnia 8 czerwca 1976 r. w sprawie Engel i inni przeciwko Holandii, skarga nr 5100/71, 5101/71, 5102/71, 5354/72, 5370/72. 80 I wreszcie, orzekając o zakresie stwierdzonej niekonstytucyjności (pkt 6 wyroku), Trybunał Konstytucyjny podkreślił, że nie wykluczył on możliwości istnienia instytucji asesorów. Zakwestionował natomiast jej normatywny kształt, mając na uwadze okoliczność powierzania (przez Ministra Sprawiedliwości, a więc przedstawiciela egzekutywy) asesorom orzekania, tj. wykonywania konstytucyjnej funkcji wymiaru sprawiedliwości, bez niezbędnych także konstytucyjnie gwarancji niezawisłości i niezależności, którymi cieszą się sędziowie. „Nie należy także rozumieć orzeczenia Trybunału jako wykluczenia co do zasady możliwości dopuszczenia do orzekania osób innych niż sędziowie w znaczeniu konstytucyjnym. W tym bowiem zakresie także międzynarodowe standardy wiążące Polskę wskazują na wiele możliwych wariantów rozwiązań, zgodnych z zasadami państwa prawa. Standardy te powinny być wykorzystane przy poszukiwaniu rozwiązania przez ustawodawcę. W każdym razie należy poszukiwać takich rozwiązań, które doprowadzą do zagwarantowania rzeczywistego oddzielenia trzeciej władzy od innych władz (art. 10 Konstytucji), rozluźnią więź między asesorami i ministrem sprawiedliwości, zapewnią wpływ Krajowej Rady Sądownictwa na karierę zawodową sędziego in spe. Nie przesądzając o przyszłym normatywnym kształcie instytucji asesorów, niniejsze orzeczenie Trybunału należy rozumieć jako negatywną konstytucyjną ocenę istniejącego obecnie (podkr. moje) normatywnego modelu tej instytucji”. Powyższe uwagi Trybunału można potraktować jako wytyczne do zmian legislacyjnych w kwestii ewentualnego uregulowania instytucji „sędziego na próbę” w Polsce. W momencie powstania niniejszego opracowania ustawa z dnia 10 lipca 2015 r. o zmianie ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz niektórych innych ustaw103), będąca efektem prac legislacyjnych nad projektem prezydenckim104 ustawy o zmianie ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych, została już uchwalona, przy czym nie weszła jeszcze w życie (co nastąpi z dniem 1 stycznia 2016 r.), jednakże można się pokusić o próbę oceny tych regulacji. Zaznaczyć przy tym trzeba, że powstanie projektu ustawy poprzedzone było wieloma dyskusjami na różnych forach, konferencjami, seminariami naukowymi, opracowaniami, gdzie 103 Dz. U. poz. 1224. 104 W uzgodnieniu z Krajową Radą Sądownictwa, Ministrem Sprawiedliwości i Naczelnym Sądem Administracyjnym. 81 ścierały się ze sobą różne koncepcje na temat przyszłego modelu dojścia do zawodu sędziego w Polsce105. Jak wynika z uzasadnienia projektu, podstawowym celem tej nowelizacji jest zapewnienie lepszej realizacji prawa do sądu. Ma to zostać osiągnięte przez wprowadzenie do systemu prawa instytucji asesora sądowego, z jednoczesnym ukształtowaniem tej instytucji w sposób zapewniający standardy ustrojowe. „Nowa regulacja zmierza do osiągnięcia dodatkowych celów, do których należą: 1) wprowadzenie nowej drogi do objęcia urzędu sędziego, zapewniającej lepsze przygotowanie kandydata do pełnienia tego urzędu i sprawdzenie potencjalnego kandydata pod kątem predyspozycji intelektualnych, osobowościowych oraz moralnych; 2) szybsze obsadzanie wolnych stanowisk sędziowskich”. Można mieć wątpliwości, czy rzeczywiście drugi ze wskazanych celów ma szansę być osiągnięty, albowiem ustawa przewiduje 5-letni okres asesury (zob. art. 106i § 1 p.u.s.p, zgodnie z którym asesorów sądowych powołuje Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa, na okres 5 lat) poprzedzony ukończeniem aplikacji sędziowskiej w Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury oraz złożeniem egzaminu sędziowskiego, a następnie wykonywaniem łącznie przez okres co najmniej 18 miesięcy „wymagających wiedzy prawniczej czynności bezpośrednio związanych ze świadczeniem pomocy prawnej, stosowaniem lub tworzeniem prawa” (art. 106h § 1 pkt 7 p.u.s.p.). Przy aplikacji sędziowskiej trwającej, według znowelizowanej ustawy o KSSiP (zob. rozdział 1) 36 miesięcy, droga do zawodu sędziego od momentu rozpoczęcia aplikacji sędziowskiej do objęcia urzędu sędziego będzie mogła trwać nawet dziewięć i pół roku (!)106. Trudno znaleźć racjonalne wytłumaczenie do aż takiego wydłużenia – wbrew deklaracjom z uzasadnienia projektu – drogi do urzędu sędziego. 105 Zob. np. Urząd Sędziego Koroną Zawodów Prawniczych. Materiały pokonferencyjne, Warszawa 2008, Zagadnienia statusu ustrojowego asesora sądowego oraz reformy systemu naboru kadr do organów wymiaru sprawiedliwości, Kancelaria Senatu - Warszawa 2008, poświęcony w całości zagadnieniom przywrócenia instytucji asesora sądowego numer Kwartalnika Krajowej Rady Sądownictwa z czerwca 2013r., nr 2(19), oraz Model zawodu sędziego, Kancelaria Senatu- Warszawa 2015 106 3 lata aplikacji sędziowskiej, 1,5 roku praktyki i 5 lat asesury. 82 Podkreślenia jednak wymaga, że zgodnie z projektowanym art. 61 § 1 pkt 7 p.u.s.p. kandydować na urząd sędziego sądu rejonowego może osoba, która m.in. „zajmowała stanowisko asesora sądowego co najmniej dwa lata”. Może się zatem okazać, że w praktyce ów okres asesury zostanie za każdym razem znacznie skrócony, przy czym, summa summarum, decydować będzie o tym praktyka, a zatem sytuacja będzie zbliżona do statusu Richter auf Probe w Niemczech. Normy regulujące status asesora sądowego, znajdujące się głównie w rozdziale 2a p.u.s.p., są dość szczegółowe i obejmują przepisy oznaczone od art. 106h do art. 106zg (sic!). Nie do końca wiadomo, jak taki sposób oznaczania nowo dodanych przepisów ma pomóc w poruszaniu się po akcie prawnym, ale i tak daleko tej ustawie do ustawy z dnia 20 litego 2015 r. zmieniającej ustawę z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty, która wprowadziła przepisy oznaczone indeksami do czwartego miejsca alfabetu łacińskiego, tj. od art. 44a do art. 44zzzx (!). Zgodnie ze znowelizowanym art. 106h § 1 p.u.s.p. na stanowisko asesora sądowego może być powołany ten, kto: 1) posiada obywatelstwo polskie i korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich; 2) jest nieskazitelnego charakteru; 3) ukończył wyższe studia prawnicze w Rzeczypospolitej Polskiej i uzyskał tytuł zawodowy magistra lub zagraniczne studia prawnicze uznane w Rzeczypospolitej Polskiej; 4) jest zdolny, ze względu na stan zdrowia, do pełnienia obowiązków asesora sądowego; 5) ukończył aplikację sędziowską w Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury; 6) złożył egzamin sędziowski; 7) przez okres co najmniej 18 miesięcy wykonywał wymagające wiedzy prawniczej czynności bezpośrednio związane ze świadczeniem pomocy prawnej, stosowaniem lub tworzeniem prawa 83 – przy czym wymagania z pkt 6 i 7 nie dotyczą osób, które złożyły egzamin prokuratorski, egzamin adwokacki, radcowski lub notarialny, a z pkt 5–7 osób, które zajmowały stanowisko asesora prokuratorskiego, wykonywały zawód adwokata, radcy prawnego lub notariusza albo zajmowały stanowisko prezesa, wiceprezesa, starszego radcy lub radcy Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa przez okres 18 miesięcy, stanowisko prokuratora lub pracowały w polskiej szkole wyższej, w Polskiej Akademii Nauk, w instytucie badawczym lub innej placówce naukowej i mają tytuł naukowy profesora albo stopień naukowy doktora habilitowanego nauk prawnych. Należy odnotować znaczące zmiany w zakresie ustrojowych gwarancji niezawisłości asesora sądowego, tj.: 1) uniezależnienie powołania asesora od Ministra Sprawiedliwości (art. 106i p.u.s.p.); 2) ustanowienie zasady nieusuwalności asesora na równi z sędzią (art. 106k p.u.s.p.); 3) przyznanie asesorowi immunitetu sędziowskiego (art. 106zd–106ze p.u.s.p.); 4) ustalenie czasowych ram pełnienia funkcji; 5) ścisłe określenie zasad oceny kandydata na asesora w sposób taki, jak uczyniono to w stosunku do kandydatów na sędziów (art. 106o–106w p.u.s.p.); 6) ustanowienie zasad oceny pracy asesora sądowego (art. 106x p.u.s.p.); 7) określenie zasad wynagradzania (art. 106y p.u.s.p.), jak również możliwości skorzystania z urlopu dla poratowania zdrowia (art. 106z p.u.s.p.); 8) ścisłe określenie zakresu powierzonej władzy sądowniczej (zakresu przedmiotowego orzekania). W zakresie punktu pierwszego asesorów sądowych, jak wyżej wspomniano, powoływać będzie Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa (art. 106i § 1 p.u.s.p.). Z pewnością jest to zmiana w bardzo dobrym kierunku. W uzasadnieniu stwierdza się, że „Prezydent będzie działał w tym zakresie 84 z wykorzystaniem prerogatywy, o której mowa w art. 144 ust. 3 pkt 17 Konstytucji RP”, jednakże może to budzić pewne wątpliwości konstytucyjne107 i prawdopodobnie będzie wymagało wypowiedzi Trybunału Konstytucyjnego. Rota przysięgi asesora nie odbiega od sędziowskiej, przyznano mu immunitet, a ramy czasowe pełnienia funkcji orzeczniczych określone są sztywno. Zwłaszcza ta ostatnia kwestia ma zasadnicze znaczenie w świetle orzecznictwa ETPCz, przy czym wątpliwości może budzić zakreślenie tak długiego, bo aż 5-letniego maksymalnego okresu asesury (patrz wyżej). Zgodnie z art. 106j § 1 p.u.s.p. w zakresie orzekania asesorzy sądowi są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji RP oraz ustawom, jednakże sama tego typu deklaracja nie wystarczy, rzecz jasna, do uznania asesora za rzeczywiście niezawisłego; ważne są unormowania zakładające odpowiednie stosowanie do asesorów przepisów dotyczących sędziów. Wydaje się, że oprócz regulacji ustrojowych, zgodnie z którymi np. asesor sądowy nie może należeć do partii politycznej, związku zawodowego ani prowadzić działalności publicznej niedającej się pogodzić z zasadami niezależności sądów i niezawisłości asesorów sądowych, wskazane byłoby również zawarcie w nowelizowanych przepisach normy, zgodnie z którą ilekroć w przepisach procesowych (k.p.c., k.p.k., kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia, kodeks karny skarbowy itd.) jest mowa o sędziach, tylekroć przepisy te stosuje się do asesorów. Pozwoliłoby to uniknąć ewentualnych problemów np. z podstawą prawną wyłączenia asesora itp. Pozytywnie należy również ocenić wyłączenie przedmiotowe zawarte w art. 2 § 1 p.u.s.p. zgodnie z którym: „Zadania z zakresu wymiaru sprawiedliwości wykonują sędziowie, a w sądach rejonowych także asesorzy sądowi z wyłączeniem stosowania tymczasowego aresztowania w postępowaniu przygotowawczym oraz postępowań upadłościowych i restrukturyzacyjnych”. Stosowanie tymczasowego aresztowania, a więc pozbawienia wolności na podstawie ograniczonego materiału dowodowego wymaga, jak się wydaje, pewnej praktyki, której asesorom – będącym ludźmi zazwyczaj młodymi – jednak brakowało, i do 2009 r. mogło to rzeczywiście powodować negatywny odbiór społeczny. To zaś z kolei podważało zaufanie 107 Zob. na ten temat opinię prawną A. Bojańczyka dostępną na stronach internetowych Sejmu. 85 społeczeństwa do wymiaru sprawiedliwości, na co zwracał uwagę ETPCz w sprawie Mirosław Garlicki przeciwko Polsce. Wprawdzie nie sposób omówić wszystkich przepisów ustawy, ale wydaje się, że uniezależnienie asesorów sądowych od Ministra Sprawiedliwości, przekazanie kompetencji do ich powoływania Prezydentowi RP, brak innych możliwości usunięcia asesora niż z przyczyn, które stosuje się do sędziów, możliwość delegowania do innego sądu jedynie za zgodą asesora sądowego i inne regulacje zrównujące status sędziego i asesora (apolityczność, zbliżone wynagrodzenie itd.) pozwalają na uznanie, że nowa regulacja dotycząca asesora sądowego spełniać będzie europejskie standardy w zakresie dostępu do niezawisłego sędziego konstytuującego niezależny sąd, gwarantując tym samym prawo do sądu w rozumieniu zarówno art. 45 Konstytucji RP108, jak i art. 6 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, art. 14 Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych czy wreszcie art. 47 Europejskiej Karty Praw Podstawowych. 108 Zob. w tym zakresie R. Hauser, Konstytucyjna zasada niezawisłości sędziowskiej, Zeszyty Naukowe Sądownictwa Administracyjnego 2015/1. 86 V. Rozwiązania legislacyjne w zakresie instytucji „sędziego na próbę” w wybranych państwach europejskich Jak wskazano w poprzednich rozdziałach, w Polsce do 2009 r. istniała instytucja asesora sądowego, oznaczająca osobę, która mogła orzekać w sądzie pierwszej instancji w każdej sprawie, nie będąc jednak jeszcze powołaną dożywotnio. Jednakże po orzeczeniu Trybunału Konstytucyjnego z 2007 r. dalsze funkcjonowanie instytucji asesora sądowego w dotychczasowym kształcie stało się niemożliwe. Zostało to niejako potwierdzone wyrokiem ETPCz w sprawie Henryk Urban i Ryszard Urban przeciwko Polsce, w którym ETPCz uznał, że asesorzy sądowi w Polsce nie mogą być uznani za „niezawisły i bezstronny sąd” w rozumieniu art. 6 europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Poniżej przedstawiony został przegląd rozwiązań legislacyjny w tym zakresie w wybranych państwach europejskich. Z uwagi na to, że instytucja asesora sądowego była wzorowana na niemieckim Richter auf Probe, rozwiązania dotyczące sędziego na próbę w tym właśnie kraju zostały wyodrębnione z pozostałych przykładów. 1. Sędzia na próbę w Niemczech109 Sędzią na próbę można zostać na okres maksymalnie 5 lat (reguluje to ustawa federalna – ust. 12 § 2 ustawy o sędziach), jednakże w praktyce ów próbny okres trwa 3-4 lata110, podczas których ma się de facto te same kompetencje co sędzia dożywotni i w zakresie orzekania jest się niezawisłym. W praktyce jednak gwarancje ustrojowe owej niezawisłości doznają pewnych istotnych ograniczeń, a mianowicie sędzia taki może być odwołany w ciągu pierwszych 18 miesięcy służby. Powodem nie jest przy tym zazwyczaj merytoryczna strona wyroków sędziego na próbę, lecz przewlekłość prowadzonych przez niego postępowań, niewłaściwy stosunek do stron, nieprawidłowości w kontaktach kolegami itp.; formalne zwolnienie jest przy tym bardzo rzadkie – zazwyczaj sam sędzia wnioskuje o zwolnienie go z urzędu. 109 Informacje zawarte w tym podrozdziale pochodzą z informacji uzyskanych przez Autora od przedstawicieli niemieckiego sądownictwa i prokuratury oraz instytucji szkolących sędziów w landach niemieckich. 110 § 12 DRiG. Jednakże osoba, która chciałaby zostać sędzią, po uprzednim wykonywaniu innego zawodu prawniczego przez znaczący okres może zostać tzw. Richter Kraft Auftrags (sędzią przez mianowanie) na okres próbny nieprzekraczający 2 lat (§ 16 DRiG) – zob. P.L. Murray, R. Stürner, German Civil Justice, Durham (North Carolina) 2004, s. 70. 87 Natomiast po upływie pierwszych 18 miesięcy zwolnienie staje się – co do zasady – możliwe jedynie w przypadku popełnienia przez niego deliktu dyscyplinarnego. Co więcej, podczas owego okresu próbnego to Minister Sprawiedliwości (danego landu) decyduje, w jakiej miejscowości będzie orzekać sędzia na próbę i przez jaki okres (zazwyczaj nie krótszy niż rok). Co ciekawe z polskiego punktu widzenia, sędziowie na próbę w połowie z 16 niemieckich landów są również delegowani do prokuratury rejonowej do pracy w charakterze prokuratora (sic!). Wynagrodzenie sędziego na próbę jest – co do zasady – równe wynagrodzeniu sędziego dożywotniego (z pominięciem dodatków z tytułu tzw. wysługi lat), jednakże w niektórych landach jest ono ograniczone do 90–95% wynagrodzenia sędziowskiego. W ramach wykonywanych przez siebie funkcji sędziowskich asesorzy (by użyć polskiego nazewnictwa) są niezawiśli i związani wyłącznie przepisami prawa – jest to tzw. niezawisłość materialna (art. 97 ust. 1 ustawy zasadniczej, § 25 ustawy o sędziach). W odróżnieniu od pełnej niezawisłości materialnej sędziom nie przysługuje niezawisłość osobista. Oznacza to, że mogą oni wbrew własnej woli zostać oddelegowani do pracy w innym sądzie, organie administracji sądowej lub prokuraturze (§ 13 ustawy o sędziach). Ponadto można ich odwołać w następujących okolicznościach: w ciągu 6, 12 lub 18 miesięcy od powołania, przy czym przepisy nie określają żadnych dodatkowych kryteriów dla tych okresów; w ciągu 3 lub 4 lat od powołania, jeśli sędzia nie spełnia wymagań niezbędnych do sprawowania urzędu lub komisja ds. powoływania sędziów nie powoła go na stanowisko sędziego stałego; lub z określonych przyczyn dyscyplinarnych (§ 22 ustawy o sędziach). Działania w tym zakresie podejmuje organ władzy wykonawczej w danym kraju związkowym (landzie), w którym asesor został powołany, przy czym podlegają one kontroli sądowej. Jak wspomniano, w każdym z krajów związkowych sędziów (w tym asesorów) powołuje właściwy minister. W niektórych landach do powołania sędziego wymagana jest pozytywna decyzja komisji ds. powoływania sędziów (w skład której wchodzą deputowani do parlamentu, przedstawiciele wymiaru sprawiedliwości i palestry oraz organów władzy wykonawczej i inni członkowie) oraz właściwego ministra (zob. art. 98 ustawy zasadniczej). Forma, w jakiej taka decyzja zostaje wydana, zależy od 88 prawa obowiązującego w danym kraju związkowym. Przepisy nie określają jednoznacznie, czy i w jakim stopniu ministrowi i komisji ds. powoływania sędziów przysługuje margines swobody w wykonywaniu swoich funkcji w ramach procedury powoływania sędziego. Zgodnie jednak z § 9 ustawy o sędziach sędzia musi być obywatelem Niemiec oraz musi się zobowiązać, że będzie stać na straży porządku demokratycznego w rozumieniu ustawy zasadniczej. Od kandydata na sędziego wymaga się także określonych kompetencji zawodowych i predyspozycji osobistych. Ponadto przepisy krajów związkowych stanowią, że komisje ds. powoływania sędziów podejmują decyzje, mając na uwadze umiejętności zawodowe i osobiste kandydata. Powyższe działania mogą być prowadzone wyłącznie po tym, jak przedłożona zostanie opinia (doradcza) rady sędziowskiej, w skład której wchodzą sędziowie (§ 57 ust. 3 ustawy o sędziach). Funkcje sędziowskie asesorów ograniczone są o tyle, że w procedurze podejmowania orzeczenia może uczestniczyć nie więcej niż jeden asesor (§ 29 ustawy o sędziach). Tym samym w obradach kolegialnych organów decyzyjnych może brać udział tylko jeden asesor, ale nie wyklucza to możliwości wydawania przez niego orzeczeń w charakterze samodzielnego sędziego. Co więcej, kompetencje asesorów ulegają poszerzeniu (np. od dnia 31 sierpnia 2009 r. Richter auf Probe może orzekać w sprawach kurateli również przez okres pierwszego roku od powołania). W trakcie pierwszego roku pracy asesorów obowiązują dodatkowe obostrzenia. W okresie przejściowym ograniczenia te nie obowiązywały w krajach związkowych, które zostały przyłączone do RFN po zjednoczeniu Niemiec; zastosowanie miała natomiast treść ust. 3 ustawy o dostosowaniu organów władzy sądowniczej w nowych krajach związkowych, że co najmniej jeden sędzia stały musi uczestniczyć w obradach kolegialnych organów decyzyjnych. Okoliczności te legły u podstaw stanu faktycznego we wspomnianej już sprawie Stieringer przeciwko Niemcom, w której skarżący zarzucał, że z uwagi na to, iż w skład sądu wchodziło dwóch asesorów (na co pozwalały przepisy w okresie po zjednoczeniu Niemiec), naruszone zostało jego, konstytucyjnie zagwarantowane, prawo do sądu. Komisja Praw Człowieka, odrzucając skargę111, podkreśliła, że ewentualne zwolnienie asesora z funkcji (sędziego na próbę) podlega zaskarżeniu 111 Decyzja z dnia 25 listopada 1996 r., skarga nr 28899/95. 89 do sądu dyscyplinarnego, co jest rozwiązaniem identycznym jak w przypadku sędziów zawodowych. Komisja powołała się przy tym na ustabilizowane orzecznictwo Federalnego Trybunału Konstytucyjnego w tym względzie, w tym wiodące wyroki z dnia 9 listopada 1955 r. i dnia 3 lipca 1962 r. (zob. wyżej). W doktrynie niemieckiej wykonywanie przez asesorów funkcji orzeczniczych nie wzbudzało większych wątpliwości co do ich niezawisłości, przy czym warto odnotować głos krytyczny, jaki stanowi artykuł R. Lippold112. Niemcy nie są przy tym jedynym krajem europejskim, w którym funkcjonuje instytucja sędziów „niepełnych” – czy powoływanych na okres przejściowy, czy z ograniczonymi możliwościami w zakresie orzekania. Nazwy, rzecz jasna, potrafią znacząco się różnić. I tak osoba, która zdała egzamin sędziowski lub ukończyła wymagane studia i ma prawo wykonywania zawodu (łącznie z orzekaniem) samodzielnie lub kolegialnie przez pewien okres, zanim otrzyma oficjalny status sędziego dożywotniego, może być nazywana „asesorem", „urzędnikiem sądu", „zastępcą sędziego", „urzędnikiem prawnym", „młodszym sędzią", „sędzią asystentem" itp. 112 Der Richter auf Probe im Lichte der Europäischen Menschenrechtskonvention, NJW 1991/38, s. 2383–2391, przy czym Autor nie dopuszcza nawet udziału sędziego na próbę w składzie orzekającym wraz z sędziami zawodowymi, co stoi w sprzeczności z linią orzeczniczą Trybunału w Strasburgu; wyraźnie wskazuje przy tym na (rzekome) zalety systemu austriackiego, gdzie podczas praktyk w sądach kandydaci na urząd sędziego wykonują czynności pozaorzecznicze, oraz brytyjskiego i irlandzkiego, gdzie osoby trafiające do zawodu sędziego mają za sobą duże doświadczenie w praktyce prawniczej. 90 2. Asesorzy sądowi w pozostałych państwach europejskich – przegląd 113 2.1. Systemy podobne do polskiego modelu asesury sądowej • Albania Proces kształcenia przyszłych sędziów i prokuratorów w Albanii reguluje ustawa o szkole magistratury (nr 8136 z dnia 31 lipca 1996 r., zmieniona ustawą nr 9414 z dnia 20 maja 2005 r.). Artykuł 14 tej ustawy stanowi, że wszyscy powołani do pełnienia funkcji aplikanta przechodzą 3-letni okres nauki, w ramach którego: a) pierwszy rok stanowi połączenie intensywnych kursów teoretycznych dla sędziów i prokuratorów; b) drugi rok składa się ze szkolenia w miejscu pracy w formie biernej, podczas którego uczestnicy uczęszczają na zajęcia, biorą udział w zaaranżowanych rozprawach oraz seminariach i warsztatach, piszą pracę dyplomową i chodzą na rozprawy sądowe; c) trzeci rok stanowi szkolenie w miejscu pracy w formie aktywnej, polegające na pracy nad podstawowymi rodzajami spraw i podejmowanie decyzji w ich zakresie pod „nadzorem sędziego lub prokuratora”. Artykuł 19 stanowi, że pod koniec drugiego roku, po ocenie wystawionej przez kadrę dydaktyczną, aplikanci są powoływani przez prezydenta Republiki Albanii na stanowisko sędziego lub prokuratora na okres trzeciego roku nauki, na podstawie rekomendacji Wysokiej Rady Sprawiedliwości i prokuratora generalnego. Praca ta jest odpowiednikiem szkolenia w miejscu pracy, ponieważ decyzje są podpisywane przez aplikantów sędziowskich, a sędzia nadzorujący pełni tylko funkcję konsultacyjną w przypadkach, gdy aplikant potrzebuje wsparcia. W tym przypadku kadencja trwa rok. Zgodnie z art. 20 wspomnianej ustawy ostatecznej oceny dokonuje się po ukończeniu 3-letniej nauki. Raport oceniający jest przekazywany rezydentowi w celu dopełnienia procedury powołania sędziów i prokuratorów, na podstawie rekomendacji Wysokiej Rady Sprawiedliwości i prokuratora generalnego. Jeżeli nie 113 Poniższe zestawienie oparte jest na badaniach własnych autora i informacjach otrzymanych od przedstawicieli instytucji szkolących kadry wymiaru sprawiedliwości w poszczególnych państwach europejskich, jak również danych zawartych w raporcie „The System of Trainee Judges in Europe” powstałym w Europejskim Trybunale Praw Człowieka w Strasburgu, który nie jest jednak powszechnie dostępny. Dane w większości są aktualne, jednakże nie da się oczywiście wykluczyć, że z uwagi na fakt, iż każdy system prawny jest „żywym instrumentem” i podlega stałym zmianom, niektóre z nich nie będą do końca aktualne. 91 ma wolnych stanowisk, osoba powołana na urząd otrzymuje wynagrodzenie i korzysta z innych uprawnień należnych sędziemu lub prokuratorowi. Ustawa nie przewiduje odwoływania aplikantów sędziowskich, a podczas szkolenia w miejscu pracy aplikanci sędziowscy mają takie same prawa i obowiązki co sędziowie i prokuratorzy obejmujący urząd na stałe. Należy jednak podkreślić, że obecnie trwają intensywne prace nad zmianą modelu kształcenia sędziów w Albanii i powyższe dane mogą się okazać nieaktualne. • Bośnia W jednej z dwóch jednostek administracyjnych Bośni i Hercegowiny urzędnicy sądowi w pewnym zakresie pełnią funkcje sędziego – orzekają w pewnych rodzajach spraw w sądach pierwszej instancji. Mianuje ich, podobnie jak sędziów zawodowych, Wysoka Rada Sędziów i Prokuratorów, jednak w ich przypadku kadencja trwa 6 lat. Taki sam system obowiązywał w Republice Serbskiej, jednak w 2008 r. Trybunał Konstytucyjny Republiki Serbskiej ogłosił, że jest on niezgodny z konstytucją, stwierdzając, że funkcje sędziowskie może pełnić wyłącznie sędzia. Oprócz tego w niemal wszystkich sądach funkcjonują sędziowie zastępczy, również powoływani przez Wysoką Radę Sędziów i Prokuratorów na czas określony (zazwyczaj 2 lata lub mniej, w przypadku zastępowania sędziów nieobecnych w danym okresie, np. podczas urlopu macierzyńskiego). Urzędnicy sądowi i sędziowie zastępczy są odwoływani przez Wysoką Radę Sędziów i Prokuratorów w tym samym trybie i na tych samych zasadach co sędziowie zawodowi. • Bułgaria Zgodnie z ustawą o sądownictwie z 2007 r. oraz Zarządzeniem nr 1/19.12.2007 Najwyższej Rady Sądownictwa w sprawie przeprowadzania konkursów na sędziów, prokuratorów i oficerów śledczych oraz ich awansowania i przenoszenia, aplikantów sędziowskich powołuje Najwyższa Rada Sądownictwa – niezależny organ, którego członkowie są wybierani przez przedstawicieli władzy sądowniczej i Zgromadzenie Narodowe. Powoływanie następuje w drodze konkursu złożonego z anonimowego egzaminu pisemnego oraz egzaminu ustnego. Powołane osoby przechodzą 92 półroczne szkolenie w Narodowym Instytucie Sprawiedliwości, podczas którego nie zasiadają w składzie rozpatrującym sprawy. Jeżeli aplikant nie zda egzaminu podsumowującego szkolenie, może do niego podejść ponownie, jednak kolejne niezaliczenie skutkuje odwołaniem aplikanta. Aplikanci sędziowscy, którzy zdali egzamin na zakończenie półrocznego szkolenia, mogą rozpatrywać sprawy i podlegają odwołaniu przez Najwyższą Radę Sądownictwa na tych samych zasadach co inni sędziowie, którzy nie objęli urzędu. Przed objęciem urzędu sędzia lub aplikant sędziowski może zostać odwołany w związku z przejściem w stan spoczynku (w wieku 65 lat), rezygnacją, skazaniem na karę pozbawienia wolności w związku z przestępstwem umyślnym, trwałą niezdolnością do pełnienia obowiązków utrzymującą się przez ponad rok, nadużyciem wymagającym podjęcia wobec niego kroków dyscyplinarnych, odmową uznania urzędu przez Najwyższą Radę Sądownictwa, instytucjonalnym konfliktem interesów (np. sprawowanie stanowiska w organie władzy wykonawczej) oraz przywróceniem do pracy po bezprawnym odwołaniu. Po objęciu urzędu sędzia może zostać odwołany wyłącznie w związku z przejściem w stan spoczynku (w wieku 65 lat), rezygnacją, z przestępstwem skazaniem umyślnym, na trwałą karę pozbawienia niezdolnością do wolności pełnienia w związku obowiązków utrzymującą się przez ponad rok oraz poważnymi lub powtarzającymi się nadużyciami bądź naruszaniem dobrego imienia władzy sądowniczej. Kadencja aplikantów sędziowskich trwa 3 lata, z możliwością przedłużenia maksymalnie o pół roku. Przez pierwsze pół roku aplikanci nie mogą orzekać. Po pomyślnym ukończeniu wstępnego szkolenia przez kolejne 2,5 roku posiadają oni wszystkie uprawnienia należne sędziom. Jedynym ograniczeniem jest to, że nie mogą orzekać samodzielnie, ale jako członkowie składu orzekającego. Po 3 latach (zgodnie z przepisami, maksymalnie po 3 latach i 6 miesiącach) aplikanci sędziowscy awansują pozakonkursowo na sędziów sądu rejonowego. Aplikanci sędziowscy mają status sędziego. Zasiadają oni w sądach rejonowych w składach orzekających na równi z sędziami; mogą również pełnić funkcję sędziów sprawozdawców. 93 • Dania W 1999 r. przeprowadzono reformę duńskiego systemu sądowniczego w celu zapewnienia niezawisłości organizacyjnej sądownictwa. Przed reformą odbyła się długa debata polityczna poświęcona wypracowaniu najlepszego sposobu na zagwarantowanie tej niezawisłości. Reforma zakładała rozdział sądownictwa i Ministerstwa Sprawiedliwości. Dnia 1 lipca 1999 r. ustanowiono duński Urząd Administracji Sądowej (Domstolsstyrelsen) oraz Radę ds. Powoływania Sędziów (Dommerudnævnelsesrådet). Utworzenie Urzędu Administracji Sądowej miało na celu wzmocnienie niezależności i niezawisłości sądownictwa oraz ukazanie jego pozycji jako trzeciej władzy w państwie. Natomiast Rada ds. Powoływania Sędziów powstała w celu zwiększenia przejrzystości powoływania sędziów, podkreślenia niezawisłości sędziowskiej i zapewnienia szerszej dostępności rekrutacji. Po utworzeniu Urzędu Administracji Sądowej i Rady ds. Powoływania Sędziów powstała organizacja zbiorczo określana jako „Sądy Danii". Składa się ona z sądów, Komisji ds. Dopuszczalności Środków Odwoławczych, Duńskiej Rady ds. Powoływania Sędziów i Duńskiego Urzędu Administracji Sądowej. Organizacja ta otrzymuje oddzielne środki z budżetu państwa. W duńskim systemie sądowym wyróżnia się sędziów mianowanych oraz zastępców sędziów (tzw. dommerfuldmægtige), którzy dopiero ubiegają się o powołanie na stanowisko sędziego, ale aż do emerytury mogą pełnić funkcję sędziów zastępczych. Niezawisłość sędziów gwarantowana jest art. 64 duńskiej konstytucji, który stanowi m.in., że sędzia może zostać odwołany z pełnionej przez siebie funkcji wyłącznie na mocy prawomocnego wyroku; przeniesienie sędziego nie może odbyć się bez jego zgody, chyba że w ramach reorganizacji sądu. Z kolei niezawisłość zastępców sędziów ustanowiona została w art. 54 i 54a ustawy o administracji wymiaru sprawiedliwości (Retsplejeloven), zgodnie z którymi „Zastępca sędziego może zostać odwołany z powodu niespełnienia warunków wymaganych do sprawowania stanowiska lub stanu zdrowia; odwołanie jest możliwe także w przypadku reorganizacji sądu. Ponadto zastępca sędziego, który ukończył sześćdziesiąty piąty rok życia, może przejść w stan spoczynku, nie tracąc przy tym prawa do wynagrodzenia, jakie otrzymywałby do czasu ustąpienia ze stanowiska z uwagi na wiek, o ile zostałby powołany na stanowisko sędziego (S)”. Odwołanie zastępcy 94 sędziego ze stanowiska rozpatrywane jest na wniosek duńskiego Urzędu Administracji Sądowej przez Specjalny Sąd Odwoławczy (Den Særlige Klageret), w skład którego wchodzi sędzia Sądu Najwyższego, sędzia Sądu Wyższego, sędzia sądu rejonowego, adwokat oraz prawnik dysponujący specjalistyczną wiedzą naukową. Zajmuje się m.in. sprawami dyscyplinarnymi dotyczącymi sędziów i innych członków personelu prawnego sądów. Jak dotąd żaden zastępca sędziego nie został odwołany z pełnionego przez siebie stanowiska. Zastępców sędziów powołuje duński Urząd Administracji Sądowej na czas nieokreślony. Funkcję tę mogą oni pełnić w sądach rejonowych, Sądach Wyższych lub Sądzie Najwyższym. W sądzie rejonowym zastępca sędziego może, za zgodą prezesa sądu (art. 10 ustawy o administracji wymiaru sprawiedliwości), działać wyłącznie w charakterze sędziego. W Sądzie Wyższym zastępca sędziego może być członkiem trójosobowego składu sędziowskiego (obok dwóch sędziów mianowanych), natomiast w Sądzie Najwyższym może on pełnić funkcje pomocnicze względem mianowanych sędziów Sądu Najwyższego. Za kształcenie zastępców sędziów odpowiada duński Urząd Administracji Sądowej. Opracowano wstępny program kształcenia realizowany przez zastępcę sędziego w ciągu 3 pierwszych lat pracy. Uczestnictwo w nim jest obowiązkowe i kończy się egzaminem. Sędzia sądu rejonowego wyznaczony w tym celu odpowiada za szkolenie w zakresie rozpraw, zaś sędzia o odpowiednio dłuższym stażu pracy nadzoruje szkolenie w sądzie komorniczym, sądzie upadłościowym oraz sądzie ds. spadkowych (wydziałach sądu rejonowego). • Finlandia W Finlandii osoba, która ukończyła studia prawnicze, może się ubiegać o przyjęcie na aplikację sądową w sądzie pierwszej instancji (sądzie rejonowym). Aplikacja ma charakter ogólny i przeznaczona jest dla wszystkich prawników, nie tylko tych, którzy zamierzają zostać sędziami. Regulują ją przepisy ustawy o sądach rejonowych (käräjäoikeuslaki, ustawa nr 581/1993) oraz rozporządzenie o sądach rejonowych (käräjäoikeusasetus, ustawa nr 582/1993). Mimo że aplikacja nie jest konieczna do bycia powołanym na stanowisko sędziego, sędziowie często ją odbywają. Aplikanci powoływani są przez sąd apelacyjny na wniosek głównego sędziego sądu 95 rejonowego, każdorazowo na okres jednego roku. Przed rozpoczęciem aplikacji należy złożyć przysięgę przed sądem apelacyjnym. W świetle fińskiego prawa aplikant nie jest jednak sędzią, tylko urzędnikiem służby cywilnej, i wypełnia właściwe takiemu urzędnikowi obowiązki. W swojej pracy, którą musi wykonywać należycie i bez zwłoki, aplikant jest nadzorowany przez przełożonych, tj. sędziów (z reguły przewodniczącego sądu). Aplikant nie może przyjmować korzyści finansowych ani dopuszczać się jakichkolwiek działań, które mogłyby narazić na szwank zaufanie publiczne pokładane w jego osobie lub funkcji, którą wykonuje. Funkcjonowanie sądów rejonowych, w tym sposób prowadzenia aplikacji, podlega nadzorowi sądów apelacyjnych. Jeśli aplikant dopuści się zaniedbania obowiązków, zostanie do niego skierowane upomnienie na piśmie. Może też zostać wydalony z aplikacji z miesięcznym wypowiedzeniem lub, w przypadku poważnego zaniedbania, ze skutkiem natychmiastowym. Decyzję o wydaleniu z aplikacji podejmuje ten sam organ, który decyduje o przyjęciu kandydata na aplikację, tzn. sąd apelacyjny. Aplikanci nie odbywają szkolenia teoretycznego, gdyż założeniem aplikacji jest zapoznanie ich z zasadami działania sądu rejonowego oraz umożliwienie im nabycia pewnego doświadczenia w pracy sędziego. Jest to zatem kształcenie oparte na praktyce. Po upływie dwóch pierwszych miesięcy, czyli okresie, gdy aplikant nie może samodzielnie podejmować żadnych decyzji, nabywa on prawo do samodzielnego decydowania w prostych, nieprocesowych sprawach cywilnych oraz zasiadania w charakterze członka lub przewodniczącego składu rozstrzygającego w mniej skomplikowanych sprawach. Tym samym aplikant sprawuje władzę sądowniczą już od trzeciego miesiąca aplikacji, a z czasem jego kompetencje do samodzielnego rozstrzygania różnego rodzaju kwestii rosną. Zadania, jakie aplikant może wykonywać na polecenie prezesa sądu, wymienione są w ustawie o sądach rejonowych. Prezes sądu ma obowiązek dopilnować, by aplikant został objęty odpowiednią opieką dydaktyczną i nadzorem administracyjnym, uzyskiwał szczegółowe i wartościowe informacje w ramach kształcenia oraz by przekazywane mu sprawy nie były zbyt trudne. Osoby, które po ukończeniu aplikacji pragną nadal pracować w sądownictwie, mogą ubiegać się o przyjęcie na stanowisko „referendarza“ w sądach apelacyjnych lub 96 sądach administracyjnych – w tym drugim przypadku referendarze nie pełnią funkcji orzekającej. Niemniej jednak ustawa o sądzie apelacyjnym (hovioikeuslaki, ustawa nr 56/1994) przewiduje możliwość dołączenia przez referendarza sądu apelacyjnego do składu sędziowskiego w niektórych sprawach wymienionych w ustawie. W takim przypadku referendarz musi mieć co najmniej 3 lata doświadczenia i, o ile nadano mu władzę sędziowską, przysługuje mu konstytucyjne prawo pozostania na stanowisku sędziego tymczasowego lub stałego. Po ukończeniu aplikacji można też ubiegać się o stanowisko młodszego sędziego (käräjäviskaali) lub tymczasowego sędziego sądu niższej instancji. Powołanie na dane stanowisko nie odbywa się jednak automatycznie – aplikant musi zgłosić swoją kandydaturę i pokonać w rywalizacji innych prawników, którzy ukończyli aplikację, oraz tymczasowych sędziów. Młodsi sędziowie są urzędnikami służby cywilnej przy sądzie rejonowym, upoważnionymi do wykonywania władzy sądowniczej. Na podstawie ustawy młodszy sędzia dysponuje tymi sami kompetencjami co aplikant sądowy, a więc, zgodnie z ustawą o sądach rejonowych, może samodzielnie rozstrzygać w pewnych sprawach cywilnych i karnych. Mając pewne doświadczenie w pracy sędziego, młodsi sędziowie mogą tymczasowo zastępować sędziów. Na tymczasowe lub stałe stanowisko młodszego sędziego powołuje sąd apelacyjny, zależnie od potrzeb. Sędzia taki może zostać odwołany przez ten sam organ i z tych samych przyczyn co aplikant sądowy (zob. wyżej). Funkcję młodszego sędziego stworzono po to, aby umożliwić pogłębianie wiedzy osobom, które ukończyły aplikację sądową i nie objęły jeszcze stanowiska sędziego sądu rejonowego. System ten obowiązuje jednak wyłącznie w odniesieniu do sądów rejonowych, a jego założenia nie zostały w praktyce jasno określone. Wielu prawników przed objęciem posady stałego sędziego sądu cywilnego, karnego, administracyjnego lub szczególnego, pełni funkcję sędziego tymczasowego, co, zależnie od potrzeb, może trwać wiele lat. Zgodnie z ustawą o powoływaniu sędziów (laki tuomareiden nimittämisestä, ustawa nr 205/2000) stałych sędziów powołuje prezydent Finlandii z rekomendacji Rady Państwa. Sędziów tymczasowych w sądach niższej instancji powołuje sędzia główny lub zgromadzenie plenarne sądu (jeśli sędzia ma pełnić tę funkcję krócej niż przez rok) albo Sąd Najwyższy lub Naczelny 97 Sąd Administracyjny (jeśli ma to być okres dłuższy niż rok). Sędziowie tymczasowi muszą mieć te same kwalifikacje co sędziowie stali, ale im również przysługuje konstytucyjne prawo do pozostania na stanowisku. Korzystają więc z tego samego zakresu niezawisłości co sędziowie stali. • Portugalia Szkolenie wstępne dla sędziów w Portugalii odbywa się na trzech różnych etapach. Pierwszy etap to teoretyczne roczne szkolenie w CEJ (Centrum Edukacji Sądowej), drugi etap odbywa się w sądach, pod nadzorem sędziów–opiekunów w roli asystentów przygotowujących sprawy poza sferą funkcji sędziego, pisząc projekty pism w sprawach, gromadząc dowody i orzecznictwo. Po ukończeniu tych dwóch etapów aplikanci powoływani są na stanowiska asesorów przez Najwyższą Radę Sądownictwa. Asesorzy pełnią swoje funkcje pod nadzorem, ale z pełną odpowiedzialnością za swoje działania i mając zapewnione odpowiednie prawa, ale i nałożone obowiązki i zobowiązania. Ten okres próbny trwa 12 miesięcy. Po tym okresie Najwyższa Rada gromadzi informacje o kompetencjach, stronie merytorycznej i zachowaniu podczas wykonywania obowiązków przez asesorów; w przypadku otrzymania informacji podających w wątpliwość przydatność do wykonywania obowiązków, Rada zarządza wizytację. Po okresie próbnym kandydaci na urząd sędziego obejmują stanowisko. Jeżeli nie ma wakatów, otrzymują stanowiska sędziów–asystentów aż do momentu zwolnienia się stanowisk. Podczas okresu próbnego asesorzy muszą przestrzegać zasad takich jak podczas pierwszego i drugiego etapu, a mianowicie zasad uprzejmości, punktualności, frekwencji, dyskrecji i zawodowej staranności. Ponieważ wykonywali już czynności sądowe, muszą przestrzegać zasad ustanowionych w Statucie Sędziowskim. Nie mogą wykonywać innej działalności publicznej ani prywatnej oraz nie mogą angażować się w działalność polityczną, a wysokość ich wynagrodzenia jest ustalona prawem i odpowiada pierwszemu poziomowi wynagrodzenia sędziego. 98 • Węgry Sytuacje, w których aplikantom sędziowskim przysługuje pełne prawo do podejmowania decyzji (tj. przy korzystaniu z autonomicznego prawa do składania podpisów), wymienione są w ustawach procesowych. W rzeczywistości jednak zakres autonomii aplikanta sędziowskiego jest bardzo ograniczony i sprowadza się do możliwości wykonywania uproszczonych procedur rejestracyjnych. Po zdaniu egzaminu kończącego aplikację aplikanci sędziowscy nabywają więcej niezależności i mogą samodzielnie składać podpisy na dokumentach w postępowaniach pozasądowych na upadłościowych oraz, szczeblu w okręgowym pewnym zakresie, i rejonowym, postępowaniach postępowaniach w sprawach o wykroczenie i postępowaniach karnych z powództwa prywatnego. Kształcenie aplikantów sędziowskich trwa 3 lata, a więc tyle samo, ile wymagane jest do przystąpienia do egzaminu kończącego aplikację. Aby jednak przystąpić do tego egzaminu, wystarczy odbyć 3 lata praktyki w dowolnym zawodzie prawniczym – mogą to być np. 2 lata aplikacji w kancelarii prawniczej, a następnie rok aplikacji sędziowskiej. W każdym przypadku po 3 latach kształcenia w ramach aplikacji sędziowskiej (bírósági fogalmazó) i po złożeniu egzaminu końcowego można zostać sekretarzem sądowym (bírósági titkár), który ma prawo do samodzielnego składania podpisów, choć nadal nie należy go uznawać za zawodowego sędziego. Do powołania na stanowisko zawodowego sędziego konieczne jest przepracowanie jednego roku w charakterze sekretarza sądowego. Kandydatów na aplikację sędziowską (którzy muszą być absolwentami prawa) przyjmuje się na podstawie wyników egzaminu na aplikację organizowanego przez Krajową Radę Sądowniczą (OBT)114. Szczegółowe zasady egzaminu na aplikację wymienione są w rozporządzeniu Ministerstwa Sprawiedliwości nr 11 z 1999 r. (X. 6.) w sprawie kształcenia i praktyki aplikantów sędziowskich. Dwa razy do roku prezesi sądów ogłaszają przetargi nieograniczone, informując OBT o liczbie oferowanych przez siebie miejsc na aplikacji. 114 Ustawa nr LXVIII z 1997 r. w sprawie stosunków służbowych pracowników sądownictwa. 13 § (1). 99 Ogłoszenia o naborze publikowane są w Dzienniku Urzędowym, w centralnym serwisie internetowym poświęconym sądownictwu, na stronach internetowych poszczególnych sądów oraz w dwóch gazetach o zasięgu ogólnokrajowym115. Kandydatury należy składać do OBT. Egzamin na aplikację składa się z dwóch części. Osoby, które uzyskają ponad 50% punktów w części pisemnej, mogą przystąpić do części ustnej. W skład komisji na części ustnej egzaminu wchodzą trzy osoby wyznaczone przez prezesa OBT na okres 5 lat spośród członków Komisji Egzaminacyjnej ds. Aplikacji. Ostateczna decyzja należy do prezesów sądów, którzy przekazują OBT nazwiska wybranych przez siebie kandydatów. Za rozwiązanie stosunku służbowego z aplikantem sędziowskim zatrudnionym w sądzie rejonowym, którzy podszedł bądź nie do egzaminu kończącego aplikację, odpowiada prezes sądu okręgowego. W przypadku aplikantów sędziowskich w innych sądach kwestią tą zajmują się ich prezesi. Może się to odbyć116: 1) za obopólną zgodą – w dowolnym momencie; 2) w drodze rezygnacji złożonej przez aplikanta – w dowolnym momencie, z dwumiesięcznym okresem wypowiedzenia; 3) w drodze zwolnienia aplikanta ze stanowiska, jeśli aplikant: a) osiągnął wiek emerytalny, b) wykazuje się brakiem kompetencji, c) nie przyjął nowego stanowiska lub, w przypadku przeniesienia, nie można mu było zaproponować nowego stanowiska. Zwolnienie z aplikacji powinno być odpowiednio uzasadnione. Rozwiązanie stosunku służbowego z aplikantem sędziowskim może nastąpić również w innych przypadkach przewidzianych prawem, np.: niezłożenie przysięgi w wymaganym 115 terminie, niemożność wyeliminowania konfliktu interesów, 1/A § (3). 116 19 § – 26 § ustawy nr LXVIII z 1997 r. w sprawie stosunków służbowych pracowników sądownictwa. 100 postępowanie dyscyplinarne, ze skutkiem natychmiastowym w trakcie okresu próbnego. Zgodnie z ustawą nr LXVIII z 1997 r. w sprawie stosunków służbowych pracowników sądownictwa aplikacja sędziowska trwa 3 lata117. Ustawa nr LXVIII z 1997 r. jednoznacznie reguluje zasady określające sytuacje konfliktu interesów. I tak aplikant sędziowski nie może zajmować stanowiska, na którym byłby przełożonym lub podwładnym osoby z nim spokrewnionej118, jak również: 1) nie może wykonywać czynności, które mogłyby wpłynąć na jego bezstronność; 2) nie może pełnić oficjalnej funkcji w partii politycznej, w tym funkcji o charakterze publicznym, z wyjątkiem kandydowania w wyborach powszechnych i samorządowych; 3) może prowadzić dodatkową działalność zarobkową wyłącznie za zgodą pracodawcy, przy czym nie dotyczy to działalności akademickiej, naukowej, artystycznej, dziennikarskiej, uniwersyteckiej, sportowej lub intelektualnej119. • Norwegia Ustanawianie sędziów pomocniczych zatrudnionych w sądach pierwszej instancji, umocowane ustawą o administracji sądów z 1915 r., ma w Norwegii długą tradycję. Prawnicy otrzymują dostęp do kształcenia na potrzeby pracy w charakterze adwokatów, prokuratorów czy urzędników administracji publicznej, które ponadto przygotowuje ich do przyszłej kariery sędziowskiej. Mimo że pierwotnym założeniem funkcji sędziego zastępczego było kształcenie, w praktyce osoby te szybko nabyły pełnię praw do orzekania bez konieczności odbycia aplikacji sędziowskiej. W przeciwieństwie do sędziów zawodowych, których powołuje norweska Krajowa Administracja Sądów, sędziowie pomocniczy powoływani są bezpośrednio przez sądy. O ile nominacje sędziom zawodowym wręcza król podczas posiedzenia rządu, 117 3 § (3). 118 36 § (1). 119 36 § (2). 101 z rekomendacji niezależnej Rady ds. Powoływania Sędziów, sędziów pomocniczych powołuje prezes właściwego sądu, bez zaangażowania ze strony Rady (na okres maksymalnie 2 lat, z możliwością przedłużenia o jeden rok). Podobnie jak inni funkcjonariusze publiczni, sędziowie pomocniczy mogą być zatrudniani tymczasowo; mają wówczas zastosowanie przepisy dotyczące zatrudnienia tymczasowego. W 2007 r. średnia długość pozostawania na stanowisku przez sędziego pomocniczego wynosiła 20 miesięcy. W sądzie miejskim w Oslo obowiązuje specjalny regulamin, zgodnie z którym funkcję tę można sprawować nawet przez 6 lat. Wykonując swoje obowiązki, sędzia pomocniczy korzysta z tej samej ochrony procesowej co sędzia zawodowy (art. 55h ustawy o administracji sądów). Z myślą o zapewnieniu bezstronności sędziów pomocniczych, ochrona ta została wzmocniona przy okazji reformy sądownictwa w roku 2002. • Rumunia W Rumunii istnieją tzw. auditeurs de justice, czyli aplikanci kształcący się w Krajowym Instytucie Sądownictwa (Institut National de la Magistrature – INM). Trzeba przy tym pamiętać, że pojęcie sądownictwo (Magistrature), podobnie jak w modelu francuskim obejmuje zarówno sędziów, jak i prokuratorów. Nie mogą oni występować w charakterze sędziego i rozstrzygać spraw, a jedynie uczestniczyć w rozprawach w ramach szkolenia praktycznego (zob. rozdział 3). Sędziów początkujących, a więc odpowiedników asesorów sądowych, powołuje Rada Wyższa Sądownictwa (Conseil Supérieur de la Magistrature – CSM), biorąc pod uwagę ogólną ocenę końcową uzyskaną przez każdego kandydata na aplikację w INM. Sędziowie (prokuratorzy) zawodowi powoływani są przez Prezydenta Rumunii z rekomendacji CSM. W przypadku sędziego początkującego nie ma kadencyjności – może on po prostu pracować na tym stanowisku przez okres jednego roku. Pod koniec tego jednorocznego okresu aplikant musi złożyć egzamin organizowany przez CSM, a sędziami zawodowymi mogą zostać wyłącznie osoby, które go zdadzą. Kandydat, który nie zdał egzaminu, może do niego przystąpić ponownie tylko raz. Jeśli nie uda 102 mu się zdać przy drugim podejściu, zostaje zdyskwalifikowany i musi zwrócić INM koszty poniesione na jego kształcenie, a także otrzymane stypendium. Stanowiska przyznawane są kandydatom odpowiednio do wyników uzyskanych na egzaminie. Kompetencje początkujących sędziów są ograniczone do spraw dotyczących: 1) alimentów, rejestrów, zmian w zakresie stanu prawnego wynikającego z rejestrów, zajęcia wynagrodzenia, stwierdzenia wykonalności, nadania klauzuli wykonalności i zabezpieczenia roszczenia; 2) spraw o zapłatę przy wartości przedmiotu sporu nieprzekraczającej 10.000 lei; 3) skarg na umieszczenie w krajowym rejestrze karnym; 4) nakazów zapłaty; 5) amnestii sądowej; 6) ułaskawienia; 7) wybranych przestępstw, o których mowa w art. 279 §. 2a rumuńskiego k.p.k. Podobnie początkujący prokuratorzy mają prawo występowania przed sądami i dokonywania czynności prokuratorskich w uzgodnieniu z prokuratorem mającym pełną stabilność zawodową, zaś postanowienia początkującego prokuratora są kontrasygnowane przez prokuratora pełniącego funkcje koordynatora (art. 23 ustawy nr 303/2004 o statusie sędziów i prokuratorów). Aplikantom przysługują identyczne gwarancje ochrony przed naciskami z zewnątrz jak w przypadku sędziów zawodowych, a realizacja określonych zadań w tym względzie należy do obowiązków CSM. Ponadto w odniesieniu do aplikantów i sędziów zawodowych zastosowanie mają te same zakazy oraz zasady ustalania konfliktów interesów. 103 • Szwecja W Szwecji termin „aplikant sędziowski” może odnosić się zarówno do urzędnika sądowego, jak i do referenta. Urzędnik sądowy − podstawę do rozpoczęcia kariery sędziego stanowi uzyskanie dyplomu magistra prawa (LL.M.). Absolwent studiów prawniczych może się ubiegać o stanowisko urzędnika sądowego (notarie) w sądzie rejonowym lub administracyjnym. Dokumenty aplikacyjne są przesyłane do Krajowej Administracji Sądowej (Domstolsverket), która dobiera kandydatów wyłącznie w oparciu o ich dotychczasowe osiągnięcia120. Rozmowy o pracę odbywają się tylko w nielicznych przypadkach. Wybrany przez organ kandydat jest zatrudniany na podstawie umowy o pracę, obowiązującej na okres półtora, dwóch lub dwóch i pół roku121, której przedłużenie zasadniczo nie jest możliwe, przy czym zazwyczaj urzędnik sądowy jest zatrudniany na okres nie dłuższy niż 2 lata. W niektórych przypadkach pełni on obowiązki jednocześnie na rzecz sądu rejonowego, jak i sądu administracyjnego gminy bądź też na rzecz placówki sądowej i organu rządowego. W takich sytuacjach okres zatrudnienia wynosi zazwyczaj maksymalnie dwa i pół roku. Jeżeli kandydat, po zaliczeniu egzaminu końcowego, ale przed podjęciem pracy w charakterze urzędnika sądowego, zajmował się zawodowo prawem, jego zatrudnienie w sądzie może zostać skrócone o maksymalnie 6 miesięcy. Pod koniec okresu zatrudnienia urzędnik sądowy zostaje wybrany przez sędziego głównego do orzekania w prostych sprawach122. W przypadku gdy dany urzędnik sądowy zostanie uznany za osobę niegodną zaufania, a tym samym nieodpowiednią do zawodu sędziego, może otrzymać wypowiedzenie z przyczyn związanych bezpośrednio z jego osobą (patrz poniżej). Urzędnik sądowy formułuje osądy w sposób niezależny. W przypadkach gdy orzekanie w danej sprawie wymaga udziału trzech sędziów, może on zostać wyznaczony jako trzeci sędzia z pełnym prawem głosu. 120 Rozporządzenie w sprawie urzędników sądowych. Punkt 7 (Notarieförordning [1990:469]). 121 Rozporządzenie w sprawie urzędników sądowych, Punkty 1-3 i 9-0. 122 Rozporządzenie zawierające instrukcje dla sądów rejonowych. Punkty 16–18 (Förordning [1996:381] med tingsrättsinstruktion). 104 Referent − praca na stanowisku referenta (fiskal) stanowi kolejny etap poprzedzający rozpoczęcie kariery sędziego. Referent (tj. osoba odbywająca pierwszy rok specjalistycznego szkolenia wymaganego do pracy w charakterze sędziego) nie podejmuje samodzielnie żadnych decyzji ani nie bierze udziału w wydawaniu wyroków. Opracowuje on co prawda robocze wersje orzeczeń, ale nie wydaje ich samodzielnie. O stanowisko referenta w sądzie apelacyjnym lub w administracyjnym sądzie apelacyjnym może ubiegać się osoba, która przepracowała wymagany okres na stanowisku urzędnika sądowego. Po otrzymaniu dokumentów aplikacyjnych sądy wybierają kandydatów i przeprowadzają z nimi rozmowy. Kandydat, który pomyślnie przejdzie procedurę rekrutacji, zostaje zatrudniony w sądzie apelacyjnym na podstawie umowy o pracę, po uprzednim przepracowaniu 6-miesięcznego okresu próbnego123. Sędzia niemianowany − po co najmniej roku pracy w sądzie apelacyjnym lub administracyjnym sądzie apelacyjnym aplikant sędziowski powraca do sądu rejonowego lub sądu administracyjnego gminy na okres co najmniej 2 lat, gdzie pełni funkcję sędziego niemianowanego (tingsrättsfiskal lub länsrättsfiskal), samodzielnie orzekając w wybranych sprawach. Następnie aplikant sędziowski musi być zatrudniony przez co najmniej rok na stanowisku asesora sądu apelacyjnego lub apelacyjnego sądu administracyjnego, po czym zostaje ustanowiony członkiem składu orzekającego. Zasiada w nim najczęściej dwóch lub trzech sędziów, którzy orzekają wspólnie, zaś asesor sądowy pełni funkcję drugiego lub trzeciego sędziego z pełnym prawem głosu. Po ukończeniu okresu próbnego aplikant sędziowski zostaje mianowany na stanowisko asesora sądowego (assessor). Może ubiegać się wówczas o nadanie mu stopnia sędziego mianowanego, jednak w praktyce wymaga to zazwyczaj zebrania większego doświadczenia. Asesor sądowy kontynuuje więc zatrudnienie w sądzie apelacyjnym. Często zdarza się jednak, że składa on wniosek o urlop, aby podjąć pracę w innym miejscu. Jako że pozostawanie na urlopie przez dłuższy okres nie jest możliwe, asesor sądu apelacyjnego musi w pewnym momencie zdecydować, czy złoży wypowiedzenie w sądzie apelacyjnym, czy też powróci tam do pracy. 123 Rozporządzenie zawierające instrukcje dla administracyjnych sądów apelacyjnych. Punkty 38 i 39 (Förordning [1996:380] med kanimarrattsinslruktion). 105 Po pierwsze, urzędnik sądowy może otrzymać wypowiedzenie ze skutkiem natychmiastowym (avskedad), jeśli w rażącym stopniu naruszy ciążące na nim zobowiązania wobec pracodawcy (np. popełnienie przestępstwa czy odmowa wykonywania obowiązków). Po złożeniu stosownego wniosku przez pracodawcę rada urzędników sądowych (Notarienämnden) wydaje decyzję w kwestii zwolnienia urzędnika sądowego124, któremu przysługuje prawo do odwołania się od tej decyzji do sądu pracy. Po drugie, urzędnik sądowy może otrzymać wypowiedzenie w trybie zwykłym (uppsägning) z przyczyn związanych bezpośrednio z jego osobą (uzależnienie od alkoholu, trudności we współpracy z innymi itp.)125. Rada dyscyplinarna (Personalansvarsnämnden) działająca przy Krajowej Administracji Sądowej decyduje o zasadności wręczenia urzędnikowi sądowemu wypowiedzenia126, któremu z kolei przysługuje prawo do odwołania się od tej decyzji do sądu pracy. Po trzecie, urzędnik sądowy może otrzymać wypowiedzenie w ramach redukcji etatów. Należy podkreślić, że ten rodzaj wypowiedzenia z reguły nie jest stosowany względem pracowników zatrudnionych na podstawie umowy na czas określony. Decyzję w kwestii zwolnienia urzędnika sądowego w ramach redukcji etatu podejmuje sąd rejonowy lub sąd administracyjny gminy, w którym jest on zatrudniony127. Referent, sędzia niemianowany lub asesor sądowy, podobnie jak urzędnik sądowy, może otrzymać wypowiedzenie ze skutkiem natychmiastowym w przypadku rażącego naruszenia zobowiązań wobec pracodawcy. O tego rodzaju kwestiach decyduje rada dyscyplinarna dla urzędników wyższego szczebla (Statens Ansvarsnämnd)128. Mogą oni również otrzymać wypowiedzenie w trybie zwykłym, oparte, podobnie jak w przypadku urzędników sądowych, na przesłankach 124 Rozporządzenie zawierające instrukcje dla sądów rejonowych. Punkt 57 (Förordning [1996:381] med tingsrättsinstruktion) oraz rozporządzenie zawierające instrukcje dla sądów administracyjnych. Punkt 47 (Förordning [1996:382] med länsrättsinstruktion). 125 Ustawa o ochronie zatrudnienia, Punkt 7 (Lag om anställningsskydd [1982:80]). 126 Rozporządzenie zawierające instrukcje dla Krajowej Administracji Sądowej. Punkt 7 (Förordning [2007:1073] med instruktion för Domstolsverket) oraz rozporządzenie dotyczące organów władzy. Punkt 25 (Myndighetsförordningen [2007:515]). 127 Rozporządzenie w sprawie zatrudnienia. Punkt 3 (Anställningsförordning [1994:373]). 128 Rozporządzenie zawierające instrukcje dla administracyjnych sądów apelacyjnych. Punkt 57 (Förordning [1996:380] med kammarrättsinstruktion) oraz rozporządzenie zawierające instrukcje dla sądów apelacyjnych. Punkt 55 (Förordning [1996:379] med hovrättsinstruktion). 106 dotyczących bezpośrednio jego osoby. W tym przypadku organem decydującym jest rada dyscyplinarna działająca przy Krajowej Administracji Sądowej129. Zgodnie z Konstytucją żaden organ publiczny, w tym także parlament (Riksdagen), nie może wpływać na orzecznictwo sądu lub zastosowanie litery prawa w konkretnym przypadku130. Dotyczy to wywierania presji na sędziach (w tym na urzędnikach sądowych, referentach, sędziach niemianowanych i mianowanych). Krajowa Administracja Sądowa, która odpowiada za generalną koordynację i ogólne aspekty funkcjonowania szwedzkiego sądownictwa, musi również przestrzegać zasady niezawisłości sądów131. 2.2. Kraje, w których istnieją okresy próbne • Azerbejdżan W Azerbejdżanie nie ma aplikantów sędziowskich sprawujących władzę sądowniczą. Wszyscy sędziowie sprawujący urząd są sędziami zawodowymi pracującymi w pełnym wymiarze, posiadają równy status i nigdy nie podlegają nadzorowi innego sędziego. Jednak można znaleźć kilka odległych podobieństw między azerskim systemem sądownictwa a systemem obowiązującym w Polsce, np. w odniesieniu do sposobu powoływania nowych sędziów (tzn. takich, którzy nigdy wcześniej nie pełnili urzędu) na wolne stanowiska. Jednocześnie występują zasadnicze różnice w zasadach powoływania i odwoływania nowych sędziów. Powoływanie sędziów, ocena ich pracy oraz ich odwoływanie podlegają przepisom ustawy o sądach i sędziach z dnia 10 czerwca 1997 r. i ustawy o Radzie prawnej i sądowniczej z dnia 28 grudnia 2004 r. 129 Rozporządzenie zawierające instrukcje dla Krajowej Administracji Sądowej. Punkt 7 (Förordning [2007:1073] med instruktion för Domstolsverket) oraz rozporządzenie dotyczące organów władzy. Punkt 25 (Myndighetsförordningen [2007:515]). 130 Instrument rządowy. Rozdział 11, punkt 2 (Kungörelse [1974:152] om beslutad ny regeringsform). 131 Rozporządzenie zawierające instrukcje dla Krajowej Administracji Sądowej. Punkt 1 (Förordning [2007:1073] med instruktion för Domstolsverket). 107 Aplikantów wybiera Komitet ds. wyboru sędziów ustanowiony przez Radę prawną i sądowniczą (zob. więcej na temat Rady poniżej) w ramach procedury obejmującej egzamin pisemny i ustny oraz długoterminowe szkolenia, po których ukończeniu każdy aplikant sędziowski podlega ocenie przez Komitet ds. wyboru sędziów. Nowych sędziów powołuje prezydent Azerbejdżanu na podstawie listy aplikantów, którzy pomyślnie przeszli proces rekrutacyjny i zostali wybrani do mianowania przez Radę prawną i sądowniczą. Zgodnie z art. 96 ustawy o sądach i sędziach nowi sędziowie są powoływani na 5letnią kadencję. W tym czasie przynajmniej raz muszą odbyć szkolenie z zakresu sądownictwa (jednak posiadają pełną władzę sądowniczą i status równy sędziom starszym stażem, których powołuje się na czas nieokreślony). Pod koniec pierwszej 5-letniej kadencji praca nowego sędziego poddawana jest ocenie Rady prawnej i sądowniczej. Jeżeli nie zostaną stwierdzone żadne poważne uchybienia, sędziego, z rekomendacji Rady prawnej i sądowniczej, powołuje się na kolejną kadencję na czas nieokreślony (która wygasa w wieku 65 lub, w wyjątkowych przypadkach, 70 lat). Kadencja nowych sędziów, których pracę oceniono jako niezadowalającą, nie podlega przedłużeniu. Decyzję o odwołaniu (lub nieprzedłużeniu kadencji) podejmuje Rada prawna i sądownicza. Zgodnie z art. 18 ustawy o Radzie prawnej i sądowniczej od decyzji podejmowanych przez ten organ przysługuje odwołanie do plenum Sądu Najwyższego. Decyzja plenum jest ostateczna. Ponadto nowi sędziowie podlegają tym samym procedurom dyscyplinarnym co pozostali sędziowie (powoływani na czas nieokreślony). Analogicznie, nowi sędziowie mogą zostać odwołani przed zakończeniem 5-letniej kadencji, jednak wyłącznie w tym samym trybie i z tych samych przyczyn co sędziowie pełniący urząd na czas nieokreślony. Przykładowe powody odwołania sędziego to: wykonywanie innej działalności, która pozostaje w konflikcie z funkcją sędziego, nabycie obywatelstwa innego państwa, niemożność pełnienia funkcji sędziego przez ponad pół roku z powodu poważnej choroby itd. (art. 113 ustawy o sądach i sędziach). • Cypr Na Cyprze pojęcie „aplikanta sędziowskiego” nie istnieje. Nowo ustanowiony sędzia pozostaje na okresie próbnym zasadniczo przez okres jednego roku. Po pomyślnym 108 przepracowaniu tego okresu zostaje on sędzią mianowanym. Wszelkie gwarancje niezawisłości przysługujące sędziom mianowanym znajdują również zastosowanie w okresie próbnym. Mianowanie na stanowisko sędziego odbywa się w całości w obrębie struktur sądowych, gdzie organem odpowiedzialnym jest Sąd Najwyższy. • Łotwa Podobnie system łotewski nie przewiduje stanowiska aplikanta sądowego, zaś art. 84 łotewskiej konstytucji stanowi, że „sędziowie są mianowani przez parlament i nie mogą zostać odwołani”. Jednakże obowiązujące w przypadku sędziów sądów rejonowych, miejskich czy administracyjnych okresy próbne mogą w pewnym stopniu przypominać asesurę sądową. Trzystopniowy system sądowniczy na Łotwie obejmuje sądy rejonowe i miejskie, sądy okręgowe oraz Sąd Najwyższy. Sędziowie ostatnich z dwóch wymienionych są mianowani bez konieczności odbycia okresu próbnego (ust. 61 i 62 ustawy o władzy sądowniczej z 1992 r.). Sędziowie sądów niższej instancji, tj. sądów rejonowych i miejskich, są powoływani przez parlament początkowo na okres 3 lat. W przypadku gdy zarówno minister sprawiedliwości, jak i komisja kwalifikacyjna są niezadowolone z pracy danego sędziego, zostaje on zdyskwalifikowany i jego kariera dobiega końca. Jeśli zaś zarówno minister sprawiedliwości, jak i komisja kwalifikacyjna wyrażą pozytywną ocenę, minister przedkłada kandydaturę sędziego parlamentowi, który decyduje o mianowaniu go na stałe lub przedłużeniu okresu próbnego o kolejne 2 lata (ust. 60 ustawy o władzy sądowniczej z 1992 r.). Parlament, jako organ niezależny może odrzucić kandydata rekomendowanego przez ministra na stanowisko sędziego, pomimo pozytywnej opinii samego ministra i komisji kwalifikacyjnej (w ostatnich latach miało miejsce kilka tego rodzaju przypadków). To samo dotyczy sądów administracyjnych. Należy jednak odnotować, że w trakcie 3-letniego (a czasem 5letniego) okresu próbnego sędzia nie jest traktowany jako aplikant czy asesor sędziowski, lecz jako pełnoprawny sędzia, a jedyną faktyczną różnicą jest okres urzędowania. 109 • Litwa Litewski system nie przewiduje stanowiska aplikanta sędziowskiego. Istnieje natomiast stanowisko asystenta sędziego, lecz osoba ta nie posiada żadnych praw do podejmowania decyzji lub samodzielnego działania. Jej obowiązki ograniczają się do pomocy sędziemu przy opracowywaniu spraw i tworzeniu roboczych wersji wyroków/orzeczeń, które mogą być wydawane/zatwierdzane wyłącznie przez (zwykłych) sędziów/izby sądowe. Zgodnie art. 56 i 57 ustawy o sądach (Teismu istatymas) osoba mająca odpowiednie kwalifikacje do pracy na stanowisku sędziego może zostać mianowana przez prezydenta Litwy na sędziego sądu rejonowego (będącego sądem pierwszej instancji) na okres 5 lat. Po upływie tego okresu prezydent może (bez konieczności odbycia uzupełniającego egzaminu lub uzupełniającej procedury rekrutacyjnej) powołać tę osobę na stanowisko sędziego do momentu, w którym osiągnie ona wiek 65 lat. 2.3. Kraje, w których brak możliwości orzekania w okresie próbnym • Austria W Austrii nie istnieje stanowisko aplikanta sędziowskiego orzekającego. Pojęcie „aplikanta sędziowskiego” w systemie austriackim dotyczy osób, które zdały końcowy egzamin zawodowy, przepracowały w sądzie 9 miesięcy, przystąpiły do kolejnego egzaminu przed prezesami sądów apelacyjnych i uzyskały stopień aplikanta sędziowskiego na okres 4 lat. Po upływie wymienionego okresu osoby te podchodzą do kolejnego egzaminu, po którego zdaniu uzyskują stopień sędziego mianowanego. Aplikant sędziowski nie ma uprawnień do orzekania w charakterze sędziego, zarówno samodzielnie, jak i w trybie kolegialnym. Wykonuje on obowiązki pod ścisłym nadzorem sędziów mianowanych, opracowując wyłącznie robocze wersje dokumentów i nie dysponując prawem do samodzielnego wydawania decyzji czy wyroków. W tym okresie aplikant sędziowski wykonuje polecenia nadzorującego jego pracę sędziego lub prokuratora, przestrzegając zasady poufności w sposób identyczny jak sędzia mianowany. 110 W sposób pośredni uzyskuje on gwarancje nadane sędziom w myśl art. 87 oraz art. 94 federalnego prawa konstytucyjnego, które przewidują niezawisłość urzędu sprawowanego przez sędziów, a także rozdzielność uprawnień administracyjnych i sądowniczych na wszystkich szczeblach postępowania, co eliminuje ryzyko jakiegokolwiek uzależnienia od władzy wykonawczej. • Chorwacja System obowiązujący w Chorwacji nie przewiduje stanowiska aplikanta sędziowskiego, a sędziowie są powoływani w drodze konkursu ogłaszanego publicznie. Wszystkie sądy mają jednak prawo zatrudniać tzw. doradców sądowych. Artykuł 119 ustawy o sądach stanowi, że doradca sędziowski musi mieć dyplom w dziedzinie prawa oraz zdać egzamin adwokacki, natomiast doradca Sądu Najwyższego musi spełnić wymogi obowiązujące sędziego sądu pierwszej instancji. Doradcy sędziowscy są uprawnieni do samodzielnego prowadzenia postępowania sądowego, w tym oceny materiałów dowodowych oraz ustalania faktów, w następujących przypadkach: 1) spory cywilne, w przypadku których wartość przedmiotu sporu nie przekracza 50.000 kun chorwackich (ok. 6.700 euro) oraz spory handlowe o wartości nieprzekraczającej 500.000 kun (ok. 67.000 euro); 2) postępowanie egzekucyjne; 3) postępowanie spadkowe; 4) postępowanie wieczystoksięgowe; 5) drobne wykroczenia; 6) postępowanie nieprocesowe, z wyjątkiem pozbawienia zdolności prawnej do podejmowania działań, rozwiązania współwłasności oraz ustalania granic nieruchomości gruntowej; 7) postępowanie przed sądem drugiej instancji oraz postępowanie w sprawach dotyczących nadzwyczajnych naprawczych środków prawnych, sprawozdania 111 doradców odnośnie do statusu akt sprawy oraz propozycje roboczych wersji decyzji. Na podstawie przeprowadzonego postępowania doradca sporządza pisemną propozycję i przedkłada ją sędziemu, który wydaje ostateczny wyrok w danej sprawie. W przypadku gdy przypisany do sprawy sędzia nie zgadza się z przedłożoną propozycją, przeprowadza on postępowanie samodzielnie. W myśl art. 117 § 2 ustawy o sądach kwestie zatrudniania i zwalniania doradców sędziowskich podlegają ogólnym zasadom zatrudniania urzędników państwowych. Osoby te są zatrudniane w ramach publicznej procedury konkursowej realizowanej bezpośrednio przez dany sąd. W ramach konkursu kandydaci zazwyczaj podchodzą do egzaminu pisemnego oraz odbywają rozmowę, na potrzeby których prezes sądu wyznacza specjalną komisję (ust. 7, 9 i 13 rozporządzenia w sprawie organizacji konkursów w organach publicznych). Można zatem stwierdzić, że ostateczna decyzja w kwestii wyboru kandydata na przedmiotowe stanowisko jest podejmowana przez prezesa sądu (ust. 17 ww. rozporządzenia). Doradcy sędziowscy – co do zasady – zatrudniani są na czas nieokreślony po przepracowaniu 6-miesięcznego okresu próbnego (ust. 53 ustawy o urzędnikach państwowych). Artykuł 76 ustawy w sprawie procedury cywilnej przewiduje zastosowanie identycznych gwarancji bezstronności w przypadku sędziów i doradców sędziowskich. W praktyce oznacza to, że mogą oni odstąpić od procedowania w danej sprawie na wniosek własny lub na wniosek którejkolwiek ze stron. • Czechy W Czechach termin „aplikant sędziowski” (justiční čekatel) oznacza osobę, która po ukończeniu studiów prawniczych pomyślnie przeszła procedurę konkursową i została powołana na aplikanta sędziowskiego w celu przejścia szkolenia zawodowego. Aplikant sędziowski zawiera z państwem umowę o pracę na czas określony (40 miesięcy), który to okres określa się „służbą przygotowawczą” (pripravná služba). Aplikant sędziowski może na polecenie prezesa sądu wykonywać „podstawowe czynności” (cytat z przepisów) w ramach postępowania sądowego, np. postępowania spadkowego lub egzekucyjnego. Podstawowe czynności wykonywane przez 112 aplikanta sędziowskiego to zazwyczaj czynności proceduralne sądu (doręczanie dokumentów sądowych aresztowanym, nadzór nad korespondencją itp.) lub decyzje proceduralne (decyzja o wliczeniu na poczet wyroku czasu przebywania w areszcie, zwolnienie od opłat sądowych, określone decyzje w postępowaniu egzekucyjnym). Nie są to nigdy decyzje co do istoty sprawy i przy ich ogłaszaniu aplikant podlega nadzorowi sędziego zajmującego się sprawą. Od powyższej zasady jest jeden wyjątek: w postępowaniu cywilnym aplikant może orzekać o nakazie zapłaty (jeżeli jego orzeczenia jednoznacznie domaga się powód). Nakaz zapłaty to decyzja dotycząca istoty sprawy, którą sąd wydaje bez posiedzenia jawnego. Jednak w przypadku wniesienia sprzeciwu od decyzji sądu, nakaz zapłaty zostaje automatycznie unieważniony i w takim przypadku konieczne jest wyznaczenie terminu rozprawy. W ograniczonych przypadkach, gdy aplikanci podejmują decyzję, odwołanie od takiej decyzji jest najpierw rozpatrywane przez sędziego (tego samego sądu), który może zmienić wydaną decyzję. Jeżeli sędzia nie zmieni decyzji wydanej przez aplikanta, sprawa zostaje przekazana do sądu apelacyjnego. Od czynności tych przysługuje jednak odwołanie, które jest rozpatrywane przez sędziego z tego samego sądu. Jeżeli sędzia zmieni decyzję aplikanta, podjęta przez niego nowa decyzja nadal jest uznawana za decyzję pierwszej instancji i przysługuje od niej odwołanie do sądu wyższej instancji. Dlatego, w odróżnieniu od polskich asesorów, czescy aplikanci nie są upoważnieni do sprawowania władzy sędziowskiej we własnym imieniu. Nie ma szczegółowych sędziowskich. Niezawisłość przepisów jest regulujących gwarantowana w niezawisłość odniesieniu aplikantów do sędziów powoływanych na czas nieokreślony przez prezydenta Republiki Czeskiej. Urząd ten koliduje z pełnieniem określonych funkcji publicznych, a sędziowie nie podlegają odwołaniu (z wyjątkiem kary w postępowaniu dyscyplinarnym). Jeżeli chodzi o powoływanie aplikantów sędziowskich, po ukończeniu studiów prawniczych można wziąć udział w konkursie na aplikanta. Konkursy ogłaszają prezesi sądów rejonowych po konsultacjach z Ministerstwem Sprawiedliwości. 113 Prezes sądu okręgowego powołuje aplikanta (tj. zawiera z nim umowę o pracę) na podstawie wyników konkursu. Umowa o pracę jest zawierana na czas określony (40 miesięcy) i podlega postanowieniom kodeksu pracy. Po odbyciu służby przygotowawczej aplikant sędziowski może złożyć wniosek o egzamin na sędziego zawodowego. Po zdaniu egzaminu można zostać powołanym na sędziego na czas nieokreślony. W Czechach nie obowiązują specjalne przepisy dotyczące odwoływania aplikantów sędziowskich i zastosowanie mają postanowienia kodeksu pracy. Po ukończeniu służby przygotowawczej aplikant może złożyć wniosek o egzamin na sędziego zawodowego (odborná justiční zkouška) i dopiero po zdaniu egzaminu może zostać powołany na sędziego. Takie powołanie obowiązuje na czas nieokreślony. Po spełnieniu określonych wymogów aplikanci sędziowscy mogą zostać powołani na ławników na czas służby przygotowawczej (podobnie jak inne osoby) i uczestniczyć w podejmowaniu decyzji przez senat sądowy. Jednak ich uprawnienia wynikają z powołania na ławników, a nie aplikantów sędziowskich. • Anglia 1. Osoby rozpoczynające pracę w sądownictwie W Anglii (i Walii) zasadniczo nie ma funkcji aplikantów sędziowskich. Oprócz sędziów wyższej rangi wyróżnia się sędziów niższej rangi, którzy rozpoczynają pracę w sądownictwie, jednak jedni i drudzy są powołani na stałe. Sędziowie niższej rangi są określani w ten sposób, ponieważ nie posiadają nieograniczonej władzy sądowniczej, a ich uprawnienia są określone ustawowo. Do głównych urzędów sprawowanych przez sędziów niższej rangi należą: sędziowie okręgowi, tzw. recorders (sędziowie o zakresie odpowiedzialności podobnym do sędziego okręgowego, jednak zwykle zajmujący się mniej skomplikowanymi lub mniejszej wagi sprawami) i sędziowie rejonowi (z uwzględnieniem sędziów rejonowych w sądach pokoju), a przepisy regulujące ich kadencje, powoływanie i odwoływanie mają również zastosowanie do sędziów. 114 Osoby rozpoczynające pracę w sądownictwie często obejmują funkcję określaną jako recorder. Jest to stanowisko w niepełnym wymiarze godzin obejmowane przez praktykujących prawników (utworzone na mocy art. 21 ustawy o sądach z 1971 r.). Recorder może rozpatrywać sprawy cywilne i karne, jednak jest ograniczony do występowania w składzie orzekającym sądów okręgowych (niższej instancji). Najniższą rangę mają sędziowie rejonowi, którzy mogą pełnić funkcję wyłącznie sędziów cywilnych, w odróżnieniu od sędziów rejonowych sądów pokoju. Sędziowie rejonowi mogą pracować w niepełnym wymiarze godzin – określa się ich jako zastępców sędziów rejonowych. Sędziowie rejonowi rozpatrują kwestie proceduralne i wydają orzeczenia tymczasowe, a także niemal wszystkie roszczenia wpływające do sądu ds. drobnych roszczeń oraz niektóre sprawy rozwodowe. Aby zostać sędzią okręgowym, należy mieć co najmniej od 10 lat prawo do występowania w Sądzie Koronnym (w charakterze solicitor-advocate lub barrister) oraz co najmniej 3 lata doświadczenia jako rekorder. Aby zostać recorderem, należy mieć co najmniej od 10 lat prawo do występowania w Sądzie Koronnym. Aby zostać sędzią rejonowym orzekającym w sprawach cywilnych, należy przez co najmniej 7 lat mieć ogólne uprawienia, tj. prawo do reprezentowania stron przed sądem we wszystkich sprawach w Sądzie Koronnym, Okręgowym lub Sądzie Pokoju. Na mocy ustawy o reformie konstytucyjnej z 2005 r. (CRA 2005) utworzono Komisję do spraw Powoływania Sędziów, która powołuje osoby na stanowiska sędziowskie w Anglii i Walii. Załącznik 12 do CRA 2005 stanowi, że w skład komisji wchodzi 15 osób, z których 6 nie jest sędziami zawodowymi (w tym przewodniczący Komisji), 5 sędziów, w tym jeden Lord sędzia odwoławczy, jeden młodszy sędzia (sędzia Wysokiego Trybunału), jeden sędzia będący Lordem sędzią odwoławczym lub młodszym sędzią, jeden sędzia okręgowy i jeden sędzia rejonowy, 2 adwokatów (jeden solicitor i jeden barrister), jeden niezawodowy sędzia pokoju i jeden członek lub przewodniczący trybunału będący sędzią zawodowym. CRA 2005 przewiduje jednolitą procedurę powoływania sędziów od rangi sędziego Wysokiego Trybunału i niższych. Komisja do spraw Powoływania Sędziów decyduje o rozdysponowaniu wolnych stanowisk i w tym celu powołuje grupy spośród członków Komisji. Lord Kanclerz może zaakceptować rekomendację, odrzucić ją lub zwrócić się do grupy o ponowne dokonanie wyboru. Komisja może również zdecydować, że żaden 115 z kandydatów nie jest odpowiedni i odmówić wydania rekomendacji, jednak Lord Kanclerz może zwrócić się do Komisji o ponowne rozpatrzenie tej decyzji. • Estonia W Estonii nie ma systemu aplikacji sądowych, wyróżnia się jednak dwie kategorie sędziów, chociaż pierwsza z nich różni się od polskich sędziów tym, że nie ma władzy orzekającej, zaś w drugiej sędziowie są wybierani na czas nieokreślony. 1. Kandydaci do pełnienia urzędu sędziowskiego Osoby starające się o powołanie na urząd sędziowski, spełniające wymogi przewidziane dla sędziów, mogą zostać mianowane kandydatami do objęcia urzędu sędziowskiego. Kandydaci muszą przejść 2-letnią służbę przygotowawczą i zdać egzamin końcowy. W ramach służby przygotowawczej kandydat zajmuje się przygotowywaniem spraw i może pełnić funkcję radcy prawnego lub sekretarza na posiedzeniach sądu (art. 61–63 ustawy o sądach). Kandydaci, którzy pomyślnie przejdą służbę przygotowawczą i zdadzą egzamin, są mianowani na stanowisko sędziego przez prezydenta. 2. Asesorzy Asesorzy są powoływani do pełnienia urzędu przez Ministerstwo Sprawiedliwości i wykonują obowiązki określone w ustawie (art. 120 ust. 5 ustawy o sądach). Zazwyczaj pracują w działach ksiąg wieczystych i rejestrowych sądów rejonowych. W określonych przypadkach biorą udział w sprawach cywilnych. Przykładowo, mogą uzyskać uprawnienia do decydowania w zakresie przygotowania sprawy do rozpatrzenia, ustalania i przedłużania terminów, zapoznania się z aktami sprawy, ustalania kosztów sądowych, pomocy prawnej, nakazów zapłaty w postępowaniu uproszczonym, powoływania zarządców masy spadkowej osób zmarłych i zabezpieczania mienia (art. 221, art. 59 ust. 6, art. 174, 4892, 586 i 595 estońskiego k.p.c.). Od wszystkich decyzji podejmowanych przez asesorów przysługuje odwołanie do Sądu Apelacyjnego, z wyjątkiem decyzji organizacyjnych i związanych z przygotowaniem sprawy, z uwzględnieniem ustalania i przedłużania terminów oraz odrzucania pozwów ze względów formalnych (art. 22 ust. 3 estońskiego k.p.c.). 116 Artykuł 114 ustawy o sądach w następujący sposób określa status prawny i niezależność asesorów: „(1) Asesor to osoba pełniąca urząd w sądzie, realizująca obowiązki określone w odpowiednich przepisach prawa. (2) Asesor wykonuje swoje obowiązki niezależnie, jednak musi postępować zgodnie z poleceniami sędziego w zakresie przewidzianym przez prawo”. Asesorzy są mianowani przez Ministra Sprawiedliwości; prawo nie określa długości trwania kadencji asesora. Podlegają oni ustawie o służbie cywilnej, w ramach której urzędnicy służby cywilnej są powoływani bezterminowo. Warunki ich odwoływania również określa ustawa. Podstawy do odwołania, określone w art. 113–129 ustawy o służbie cywilnej, są następujące: 1) śmierć; 2) wygaśnięcie kadencji; 3) likwidacja urzędu; 4) redukcja etatów; 5) utrata obywatelstwa estońskiego, jeżeli posiadanie takiego obywatelstwa jest wymagane do sprawowania danego urzędu; 6) objęcie funkcji w innym urzędzie państwowym; 7) zostanie wybranym w wyborach do parlamentu estońskiego, Parlamentu Europejskiego lub na prezydenta Estonii; 8) długotrwała niezdolność do pracy z powodu choroby lub urazu; 9) wyrok skazujący za przestępstwo popełnione umyślnie; 10) wykroczenie dyscyplinarne (poważne niewywiązanie się z obowiązków, niegodne zachowanie, utrata zaufania publicznego); 11) niespełnienie warunków wymaganych do pełnienia funkcji na podstawie: a) niezadowalających wyników pracy podczas okresu próbnego lub oceny; b) posługiwanie się nieodpowiednim językiem, niewystarczające umiejętności komunikacyjne lub zawodowe; c) trwałe problemy zdrowotne uniemożliwiające wykonywanie obowiązków w sposób zadowalający; d) brak uprawnień do dostępu do tajemnic państwowych, jeżeli taki dostęp jest wymagany na danym stanowisku. 117 2.4. Kraje, w których istnieje funkcja zastępcy sędziego W Europie istnieją również systemy prawne, w których – co do zasady – instytucja sędziego na próbę nie istnieje, aplikanci nie mają żadnych uprawnień w zakresie orzekania, jednakże, w wyjątkowych wypadkach, może się zdarzyć, że sędziego zawodowego w zakresie orzekania zastąpi kandydat do urzędu sędziego, niebędący jeszcze sędzią w pełnym tego słowa znaczeniu. Możliwość taka występuje np. w Belgii, Luksemburgu i Hiszpanii: W Belgii sytuacja taka zachodzi w przypadku aplikanta–stażysty, któremu Minister Sprawiedliwości wydłużył staż na 6-miesięczny okres, w Luksemburgu „attaché de justice” mianowany na okres od 1 roku do 4 lat (zob. rozdział 3) może wyjątkowo zastąpić sędziego dożywotniego w składzie kolegialnym, a nawet orzekając jednoosobowo; w Hiszpanii kandydat na sędziego, po zakończeniu szkolenia teoretycznego w Szkole i w oczekiwaniu na nominację asystuje sędziom zawodowym, jednakże istnieją również sędziowie „uzupełniający” w składach kolegialnych oraz zastępcy („sustitutos” – zob. art. 200 i 212 prawa organicznego o władzy sądowniczej), którzy będąc nominowanymi na okres roku, zastępują sędziego zawodowego z uwagi na jego chorobę, urlop z powodów osobistych, macierzyństwo itp. W każdym jednak z powyższych przypadków możliwość wykonywania czynności sędziowskich (orzekania) jest wyjątkowa i ma na celu zastępstwo sędziego zawodowego (dożywotniego). W Irlandii Północnej natomiast istnieje również instytucja sędziów na zastępstwo, którzy nie są opłacani na zasadzie miesięcznej pensji i zastępują sędziów zawodowych w przypadku np. choroby lub długotrwałej nieobecności. Są to jednakże prawnicy (adwokaci), którzy jednocześnie wykonują stałą praktykę; mogą oni również zostać sędziami zawodowymi bez konieczności przejścia przez etap sędziego „na zastępstwo”. Na koniec należy wspomnieć o dwóch krajach w kontekście instytucji sędziego na próbę: − na Słowacji do dnia 30 czerwca 2001 r. konstytucja w art. 145 stanowiła, że sędziowie są wybierani przez Radę Narodową w oparciu o propozycję Rządu 118 najpierw na 4 lata, a następnie dożywotnio. Obecnie art. 145 konstytucji stanowi, że sędziowie są powoływani przez Prezydenta w oparciu o propozycję Rady Sądownictwa Republiki Słowackiej dożywotnio; − w Słowenii art. 129 § 1 konstytucji stanowi, że sędziowie są wybierani dożywotnio. W przeszłości, a konkretnie w latach 2001–2003, były próby zmiany konstytucji w kierunku wprowadzenia instytucji sędziego na próbę, powoływanego (a nie wybieranego) na okres 3 lat. Ponadto w Słowenii istnieje instytucja asesorów sądowych, jednakże są to – według polskiej nomenklatury – ławnicy (czynnik społeczny), którzy biorą udział w sądzeniu poważnych spraw karnych, jak również w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych – jako członkowie składu sądzącego. Nie pobierają oni wynagrodzenia, a jedynie diety i zwrot kosztów podróży. 3. Asesorzy sądowi (sędziowie na próbę) w Europie – podsumowanie Próbując w jakiś sposób uszeregować pozostałe kraje europejskie w odniesieniu do instytucji sędziego na próbę, można, jak się zdaje, wyróżnić kilka głównych grup systemów prawnych132: A) Takie, w których w ogóle tego typu instytucja nie funkcjonuje, np. Austria, Chorwacja, Czechy, Anglia, Estonia, Francja, Irlandia, Włochy, Malta, Mołdawia, Rosja, Szwajcaria i Turcja. W ramach tej grupy można wyróżnić kraje, w których nie ma okresu szkoleniowego: w czterech z tych krajów wywodzących się z tej samej tradycji prawnej (Anglia, Irlandia, Walia, Malta) sędziowie są powoływani na podstawie lat doświadczenia w zawodzie prawniczym. W innych systemach sędziowie są powoływani albo w oparciu o pozytywny wynik z egzaminu (Mołdawia, Rosja), albo w drodze konkursu (Chorwacja) lub ukończenia praktyki przygotowawczej wraz z egzaminem (Estonia) lub w drodze wyborów (Szwajcaria). Natomiast w pozostałych pięciu z wymienionych krajów (Austria, Czechy, Francja, Włochy 132 W tym zakresie analiza ponownie bazuje na opracowaniu powstałym w Trybunale Praw Człowieka (niedostępnym w Internecie) oraz badaniach własnych Autora, przeprowadzonych w europejskich instytucjach szkolących kadry wymiaru sprawiedliwości. 119 i Turcja) istnieje okres szkolenia dla sędziów trwający od 2 do 4 lat, jednakże aplikant nie ma prawa orzekania ani podpisywania własnych decyzji. Jedyny wyjątek, jaki może się pojawić w tym zakresie (jak ma to miejsce np. w Czechach), to możliwość wydawania nakazów zapłaty. Można się jednak od nich odwołać do sędziego „dożywotniego”, który będzie sprawę rozpatrywał jako sąd pierwszej instancji, a zatem trudno mówić tu o podobieństwie do polskich asesorów sądowych. B) W drugiej grupie znajdują się kraje (np. Belgia, Luxemburg, Hiszpania), w których chociaż istnieją okresy szkolenia, jednakże asesorzy, co do zasady, nie mają władzy, aby orzekać lub podpisywać własnych decyzji, jednakże organizacja tych systemów prawnych pozwala w tym zakresie na wyjątki. Mianowicie, system zastępstwa sędziów pozwala asesorom podejmować decyzje w sprawach, w których pełnią funkcje zastępcy sędziego dożywotniego (np. na okres jednego roku, jak ma to miejsce w Hiszpanii), jeśli pojawi się taka potrzeba. Zastępcy sędziego istnieją także w innych krajach, np. Bośni czy Finlandii, jednakże w tych systemach istnieje funkcja asesora jako takiego. C) Następna grupa to kraje, które przyjęły systemy w pewnych aspektach porównywalne do polskiego asesora sądowego (np. Azerbejdżan, Cypr, Grecja, Łotwa i Litwa). Nie ma tam wprawdzie funkcji asesora, ale istnieje okres próbny dla sędziego powołanego zanim obejmie stanowisko. Na Litwie i Łotwie ma to zastosowanie tylko w przypadku niższych sądów i sądów administracyjnych, a okres próbny trwa od roku do 5 lat, przy czym na Litwie okres ten nie nazywa się okresem próbnym, ale 5-letnią kadencją sędziego, na którą powołuje Prezydent Litwy; po upływie kadencji, bez żadnego egzaminu lub procedur selekcyjnych osoba taka może być powołana na stanowisko sędziego dożywotniego. W pozostałych czterech krajach nominacja na sędziego dożywotniego ma miejsce po pomyślnie zakończonym okresie próbnym, w przypadku gdy końcowa ocena nie wskazuje na żadne braki zawodowe sędziego. W czasie okresu próbnego sędziowie mają takie same obowiązki jak sędziowie dożywotni i podlegają takim samym gwarancjom niezawisłości jak sędziowie piastujący stanowiska dożywotnio. 120 D) Kraje, w których funkcjonują rozwiązania podobne do asesora sądowego w Polsce – tu można wskazać Albanię, Bośnię i Hercegowinę (a konkretnie – dwie jednostki administracyjne wchodzące w skład tego kraju), Bułgarię, Danię, Finlandię, oczywiście Niemcy, Węgry (tam jednak kompetencje asesorów są bardzo ograniczone), Norwegię, Rumunię, Szwecję, czy też – do niedawna – Holandię. Każdy z tych krajów ma jednak system nieco odmienny od pozostałych. Jak jednak widać z powyższego zestawienia, instytucję sędziego, który na początku swojej kariery orzeka w zakresie nieco odmiennym od sędziów dożywotnich, możemy znaleźć w wielu krajach europejskich. Mając zaś na uwadze problemy, jakie wiążą się z oceną kandydatów na sędziego, którzy pełnią funkcje asystentów sędziów lub referendarzy sądowych, wydaje się, że przywrócenie instytucji asesora sądowego w kształcie jakiegokolwiek wpływu zapewniającym Ministra mu gwarancje Sprawiedliwości jest niezawisłości pomysłem i bez dobrym i nieodbiegającym od standardów europejskich. Najważniejsze bowiem, jak wskazuje Komisja Wenecka, jest to, aby nowi sędziowie byli wybierani na podstawie ich kompetencji i obiektywnych kryteriów133. 133 Zob. J.E. Helgesen, The Independence of Judges – and the Judiciary– as seen from Venice [w:] The Independence of Judges, Haga 2014, s. 113. 121 Podsumowanie Jak wynika z analizy przepisów dotyczących szkolenia wstępnego (aplikacji) sędziów i prokuratorów w Polsce oraz zestawienia ich z praktyką innych państw europejskich, polski model nie odbiega znacząco od standardów istniejących w tym zakresie w Europie. Szkolenie wstępne odbywa się w instytucji centralnej, co sprzyja ujednoliceniu poziomu wykształcenia kandydatów do urzędu sędziego i prokuratora w całym kraju. Na program szkolenia mają wpływ sami sędziowie i prokuratorzy, zaś wśród osób zajmujących się tworzeniem i realizacją szkoleń znaleźć można przede wszystkim sędziów i prokuratorów delegowanych do KSSiP. Wprawdzie KSSiP ma własną osobowość prawną, jednakże nie jest to jednostka samodzielna, lecz nadzorowana przez Ministra Sprawiedliwości. Nie stanowi to jeszcze o naruszeniu europejskich standardów w zakresie kształcenia przyszłych sędziów i prokuratorów, gdyż najczęściej za finanse instytucji odpowiedzialnych za kształcenie kadr wymiaru sprawiedliwości odpowiedzialny jest właśnie Minister Sprawiedliwości (jeśli nie jest to rada sądownictwa, co jest modelem pożądanym). Podkreślenia jednak wymaga, że ostatnie zmiany w strukturze i funkcjonowaniu KSSiP, wynikające z ustawy z dnia 9 kwietnia 2015 r. (np. brak enumeratywnie wymienionych przesłanek odwołania Dyrektora Szkoły przez Ministra Sprawiedliwości – art. 12 ust. 1 ustawy o KSSiP, wpływ tego ostatniego na program szkoleń – art. 15a ust. t2 i art. 15b ust. 3 ustawy o KSSiP, bezpośredni wpływ Ministra na skład komisji konkursowych i osobę przewodniczącego – art. 19 i 20 ustawy o KSSiP, czy też prawo Ministra do zgłoszenia wiążącego sprzeciwu wobec kandydata na wykładowcę, pomimo pozytywnego zaopiniowania przez Radę Programową – art. 53b ust. 1 ustawy o KSSiP) wskazują, że instytucja szkoląca kadry wymiaru sprawiedliwości w Polsce ewoluuje w kierunku sprzecznym ze standardami europejskimi, wymagającymi od tego typu instytucji niezależności od wpływu władzy wykonawczej. Bez wątpienia najbardziej pożądanym kierunkiem zmian, z punktu widzenia spełnienia wymogów niezależności sądownictwa od egzekutywy i legislatywy, byłoby przekazanie nadzoru nad instytucją szkolącą kadry wymiaru sprawiedliwości pod nadzór Krajowej Rady Sądownictwa oraz – odpowiednio – Krajowej Rady Prokuratury. Nie musiałoby to być przy tym pełne uniezależnienie od Ministra Sprawiedliwości, gdyż – jak już wspomniano, w pełni 122 zrozumiały i akceptowalny byłby wpływ pozostałych władz na finanse Szkoły, czy też na liczbę miejsc oferowanych kandydatom (a w perspektywie – na liczbę absolwentów). Odrębną kwestią pozostaje natomiast zagadnienie przywrócenia w zmienionym kształcie do polskiego porządku prawnego instytucji asesora sądowego jako niezbędnego etapu pomiędzy aplikacją sędziowską a dożywotnim powołaniem na stanowisko sędziego. Przy ocenie ustawy podstawowe znaczenie mają oczywiście standardy wskazane w wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 24 października 2007 r. w sprawie SK 7/06 oraz wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Urban i Urban przeciwko Polsce. Jak wynika z analizy obowiązujących w tym względzie standardów europejskich, zawartych w dokumentach Rady Europy i orzecznictwa ETPCz oraz praktyki państw europejskich w tym względzie, instytucja powołania sędziego na okres próbny, na początku kariery zawodowej, nie jest per se wyłączona. Rzecz w tym, w jakie gwarancje niezawisłości ów „sędzia na próbę” jest wyposażony w okresie wykonywania tzw. wotum (a zatem w okresie rzeczywistego sprawowania funkcji sędziowskich). Porównując rozwiązania legislacyjne w wybranych państwach europejskich, dopuszczających próbny okres wykonywania władzy sędziowskiej i wskazane wyżej standardy, ze statusem asesora sądowego wynikającym z ustawy można zaryzykować twierdzenie, że dopuszczenie asesorów sądowych do orzekania, przy jednoczesnym zapewnieniu im takiego samego statusu i gwarancji niezawisłości co sędziom (np. powołanie przez Prezydenta z decydującą rolą KRS w wyborze kandydata, brak możliwości odwołania, immunitet, brak bezpośredniego wpływu Ministra Sprawiedliwości na asesora) nie będzie stanowił naruszenia prawa do niezawisłego, bezstronnego sądu, zagwarantowanego zarówno w art. 45 Konstytucji RP, jak i w art. 6 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, art. 14 Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych oraz art. 47 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej. Nowo powstały model kształcenia wstępnego kadr sądownictwa w Polsce będzie zaś swego rodzaju mariażem, z elementami modelu francuskiego (jedna instytucja szkoląca sędziów i prokuratorów, tzw. magistrats) i germańskiego (konieczność sprawdzenia w praktyce kandydata na urząd sędziego, tzw. Richter auf Probe). 123 Wątpliwości może jednak budzić stosunkowo długi, bo aż 5-letni okres asesury, podczas którego kandydaci do urzędu sędziego nie będą pełnoprawnymi sędziami, zwłaszcza biorąc pod uwagę praktykę państw europejskich w tym względzie (zazwyczaj roczny, wyjątkowo zaś 2,5 lub 3-letni okres próby; 5-letni okres próby funkcjonuje w zasadzie jedynie w Azerbejdżanie i na Litwie, nie licząc oczywiście Niemiec, gdzie w praktyce trwa on jednak krócej). Powstaje pytanie o celowość zakreślenia tak długiego okresu próbnego, zwłaszcza wziąwszy pod uwagę, że w wypadku większości sędziów orzekających obecnie w Polsce okres asesury wynosił poniżej 4, a najczęściej około 3 lat, a w stosunku do osób będących obecnie sędziami sądów odwoławczych był to okres roczny lub 2-letni. Skoro zatem w wypadku niemal dziesięciotysięcznej obecnie rzeszy sędziów polskich wystarczył krótszy okres próbny, trudno dostrzec racjonalne podstawy do konieczności wydłużenia go w stosunku do osób rozpoczynających dopiero asesurę (z wyjątkiem może kwestii związanej z oszczędnościami budżetowymi134, ale nie może to być, rzecz jasna, czynnik decydujący o okresie próby kandydata na urząd sędziowski). Tak długi planowany okres próby dziwi tym bardziej, że przecież asesorzy sądowi będą mieli, w większości, za sobą okres szkolenia wstępnego w Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury oraz związane z tym egzaminy, oceny okresowe itp., a następnie półtoraroczny okres praktyki prawniczej, a zatem co do ich poziomu merytorycznego nie powinno być wątpliwości. Oczywiście może się okazać, że powyższe uwagi okażą się w praktyce nieuzasadnione, gdyż na stanowisko sędziowskie będzie się mogła ubiegać osoba, która „pracowała w charakterze asesora sądowego co najmniej dwa lata”, jednakże z uwagi na to, że asesor będzie musiał podlegać ocenie, a będzie ona dokonywana najwcześniej właśnie po upływie 2 lat, z pewnością asesura będzie trwać więcej niż 2 (a mniej niż 5) lat. Jak będzie to wyglądało w rzeczywistości, pokaże praktyka – jak wskazano wyżej, w Niemczech praktyka pokazuje, że asesorzy zostają sędziami przed upływem owego maksymalnego 5-letniego okresu próby. Problemem może być jednak ocena relacji pomiędzy ustawą a normą zawartą w art. 178 Konstytucji RP, zgodnie z którą sędziowie są powoływani dożywotnio. Wydaje 134 Asesor sądowy ma bowiem otrzymywać 80% uposażenia sędziego sądu rejonowego, przy czym wynagrodzenie asesora będzie powiększone o składki na ubezpieczenie społeczne. 124 się jednak, że Trybunał Konstytucyjny we wskazanym wyżej wyroku w sprawie SK 7/06 dopuścił możliwość czasowego sprawowania funkcji orzeczniczych przez osoby niebędące sędziami. Literalna wykładnia wskazanego przepisu w relacji do prawa do sądu zagwarantowanego w art. 45 Konstytucji RP oraz prawa do dwuinstancyjnego postępowania sądowego (art. 176 Konstytucji RP) może jednakże nastręczać trudności i będzie, zdaje się, wymagać interpretacji dokonanej przez Trybunał Konstytucyjny (podobnie zresztą jak zagadnienie konieczności – lub jej braku - kontrasygnaty Prezesa Rady Ministrów na powołaniu asesora sądowego przez Prezydenta RP). Generalnie jednak rzecz ujmując, rozwiązanie polegające na przywróceniu konieczności odbywania asesury sądowej przed dożywotnim powołaniem na urząd powinno być ocenione pozytywnie i z pewnością pomoże wszechstronniej ocenić kandydatów na sędziów, którzy obecnie, po zakończeniu aplikacji, mają w większości za sobą jedynie okres pracy w charakterze asystenta sędziego lub referendarza sądowego. Przeprowadzona analiza pozwala zaś na stwierdzenie, że zarówno obecnie funkcjonujący w Polsce model szkolenia wstępnego sędziów i prokuratorów, jak i reforma w zakresie wprowadzenia do polskiego systemu asesury sądowej, są zgodne ze standardami europejskimi i nie odbiegają od praktyki niektórych państw europejskich. 125
