Zmiany miejskiej sieci osadniczej Polski jako determinanta

Transkrypt

Zeszyty
Naukowe nr
694
Akademii Ekonomicznej w Krakowie
2006
Władysław Szczepankiewicz
Katedra Handlu i Instytucji Rynkowych
Krzysztof Piotr Wojdacki
Katedra Handlu i Instytucji Rynkowych
Zmiany miejskiej sieci osadniczej
Polski jako determinanta
kształtowania marketingowych
strategii rozwoju miast
1. Wprowadzenie
Miasta stanowią podstawowy układ odniesienia marketingu terytorialnego.
Tak postawionej tezie nie przeczy wykorzystanie marketingu terytorialnego w zarządzaniu innymi jednostkami przestrzennymi (gmina, region). Należy jednak
podkreślić, że to właśnie jednostkami miejskiej sieci osadniczej stanowią główny
obiekt zainteresowania tej odmiany marketingu [8, s. 40 i nast.]. Wynika to z oczywistego faktu, że to miasta są głównymi ośrodkami sieci osadniczej. Wyznaczają
one, poprzez wypełnianie różnego rodzaju funkcji, nie tylko swoją rangę, ale także
rangę regionu, którego stanowią centrum. W efekcie dochodzi do wykształcenia
się w naturalny sposób hierarchicznego układu jednostek terytorialnych. Układ ten
jest układem dynamicznym. Oznacza to, że jego elementy w sposób ciągły konkurują między sobą poprzez wytwarzanie przewag konkurencyjnych. Nie wdając się
w szczegółową identyfikację czynników konkurencyjności miast, można przyjąć,
że jednym z podstawowych czynników jest czynnik demograficzny. Rozpatrywać
go należy w kategoriach potencjału demograficznego, ale – jak wskazuje wielu
ZN694.indb 61
Szerzej na temat konkurencyjności i konkurowania miast m.in. w pracach [3, 6, 7].
1/30/08 1:19:11 PM
62
Władysław Szczepankiewicz, Krzysztof Piotr Wojdacki
autorów – także, a może przede wszystkim, jako „kapitał ludzki” niosący ze sobą
takie elementy jak potencjał intelektualny, innowacyjność, przedsiębiorczość itp.
[3, s. 23 i nast.]. W dobie globalizacji, przechodzenia do cywilizacji informacyjnej, te elementy stanowić będą o zmianach hierarchii ośrodków miejskich, a tym
samym, mówiąc szerzej, przestrzeni [5, s. 66].
Wejście Polski w struktury Unii Europejskiej stanowi wyzwanie nie tylko
w kategoriach gospodarczych, ale także w aspektach kształtowania systemu
osadniczego kraju, a szerzej – przestrzeni geonomicznej. Kształtowanie nowego
modelu osadniczego Polski, opartego przede wszystkim na węzłach – miastach
metropoliach, wymagać będzie odpowiednich zmian w kształtowaniu strategii
rozwoju miast, w wykorzystaniu instrumentarium marketingowego.
Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie i analiza zmian miejskiej
sieci osadniczej Polski w relatywnie długim okresie, a mianowicie w latach
1980–2003. Cel główny realizowany jest poprzez cele szczegółowe (cząstkowe),
które w postaci pytań przedstawić można w następujący sposób:
– jakie zmiany zachodziły w ilościowej strukturze miejskiej sieci osadniczej
Polski?
– jak kształtowała się demograficzna struktura miejskiej sieci osadniczej
Polski?
– jakimi tendencjami rozwoju demograficznego charakteryzowały się miasta
Polski?
2. Proces urbanizacji i jego fazy
Procesy urbanizacji stanowią jedną z najbardziej charakterystycznych cech rozwoju cywilizacyjnego XX w. Kształtowane są one poprzez oddziaływanie dwóch
sił, a mianowicie siły dośrodkowej oraz siły odśrodkowej. Pierwsza z nich przejawia się poprzez koncentrację ludności w przestrzeni miast. Druga natomiast związana jest z przemieszczaniem się ludności poza strefy miejskie (dyfuzja informacji
i urządzeń technicznych, poszukiwanie lepszych warunków środowiskowych itp.).
Jak pisze A. Harańczyk [4, s. 23], siły te nie działają jednocześnie, lecz w pewnej
charakterystycznej kolejności, wynikającej z przechodzenia społeczności przez
określone fazy rozwojowe. Można w związku z tym wyróżnić następujące fazy
urbanizacyjne: urbanizację, suburbanizację, dezurbanizację, reurbanizację.
Okresowi temu poświęcono większość poczynionych analiz statystycznych. W niektórych
jednak analizach okres badań uległ rozszerzeniu, w innych – skróceniu. Poza względami merytorycznymi, zabiegi takie wynikały z dostępności danych empirycznych. Obliczenia prowadzono
wykorzystując stworzoną przez autorów w poprzednich latach i ciągle aktualizowaną bazę danych
oraz jej specjalistyczne oprogramowanie. W efekcie przeprowadzone obliczenia dokonywano na
zbiorze liczącym kilkadziesiąt tysięcy liczb.
ZN694.indb 62
1/30/08 1:19:11 PM
Zmiany miejskiej sieci osadniczej Polski…
63
Nie wdając się w szczegółowe rozważania definicyjne, dla potrzeb niniejszego
opracowania można najogólniej przyjąć, że urbanizacja to proces charakteryzujący
się szybszym tempem zaludnienia obszarów centralnych niż obszarów otaczających miast (obszary zewnętrzne). W związku z tym liczba ludności całej aglomeracji wzrasta na skutek dodatniego przyrostu naturalnego i migracji ludności.
O suburbanizacji można natomiast mówić, gdy przyrost ludności na obszarach
zewnętrznych jest szybszy niż w centralnych częściach aglomeracji. Wtedy to
przyrost naturalny na obszarach zewnętrznych jest szybszy, a niektóre obszary
centralne charakteryzują się przyrostem ujemnym. Innymi słowy, główne miasto
traci na znaczeniu, a wzrasta rola obszarów zewnętrznych. Trzecia faza rozwoju
miasta (dezurbanizacja) polega na spadku liczby ludności na obszarach centralnych, a także spadku liczby ludności na obszarach zewnętrznych. Powoduje to
zmniejszanie się aglomeracji jako całości, a wynika z ujemnego przyrostu naturalnego oraz ujemnego bilansu migracji z obszarów zewnętrznych do obszarów
aglomeracji. Ostatnia z faz rozwoju miast to faza reurbanizacji. Występuje ona
wówczas, gdy udział ludności obszaru centralnego w globalnej liczbie ludności
aglomeracji rośnie, początkowo na skutek zahamowania tempa ubytku, a następnie
wzrostu ludności tego obszaru. Następuje więc w tej fazie odradzanie się miast.
Przedstawione fazy rozwoju procesów urbanizacyjnych mogą przebiegać
w różnych krajach w inny sposób. Wynika to z różnej siły oddziaływania głównych determinant tego procesu, do których zaliczyć można warunki geograficzne,
stopień rozwoju społeczno-gospodarczego danego obszaru (kraju, regionu), preferencje poszczególnych grup ludności, politykę władz, podmiotów gospodarczych
i innych uczestników procesów społeczno-gospodarczych. Należy jednak zaznaczyć, że formy i zakres tych przeobrażeń co do kierunku są zbliżone.
3. Sieć osadnicza miast Polski i jej przeobrażenia
W wypadku Polski procesy urbanizacyjne najszybciej przebiegały po II wojnie
światowej, a związane były przede wszystkim z odbudową kraju oraz z uprzemysłowieniem. Celem polityki industrializacji było przekształcenie Polski z kraju rolniczo-przemysłowego w kraj przemysłowo-rolniczy. Uprzemysłowienie spełniało
więc rolę głównego czynnika przyspieszającego procesy urbanizacyjne. Rozwój
miejskiej sieci osadniczej, a co za tym idzie, również liczby ludności zamieszkującej miasta, był nierównomierny.
W badanym okresie (lata 1980–2003) liczebność sieci osadniczej miast Polski
ulegała zmianom (por. rys. 1 i tabela 1). Nastąpił wzrost o 80 jednostek, co daje
przyrost o blisko 10%. Okres ten nie był jednak jednorodny. Wyróżnić można
cztery podokresy:
ZN694.indb 63
1/30/08 1:19:11 PM
64
– lata 1980–1986 – powolny wzrost liczby miast,
– lata 1987–1992 – przyspieszenie wzrostu liczby miast,
– lata 1993–1999 – szybki rozwój liczby miast,
– lata 2000–2003 – stabilizacja liczby miast.
840
820
804 804805 806
812 813
822
813 818
825 830
853
860
874 875 880
884 882 884
2001
845
1996
860
864 869
1995
880
1998
900
833 835
800
2003
2002
2000
1999
1997
1994
1993
1992
1991
1990
1989
1988
1987
1986
1985
1984
1983
1982
1981
760
1980
780
Rys. 1. Liczba miast Polski w latach 1980–2003
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.
Tabela 1. Zmiany liczby miast Polski w latach 1980–2003
Lata
Stan na początku
okresu
1981–1985
804
1986–1990
1991–1995
1996–2000
2001–2003
Wzrost
liczby miast
812
830
860
880
8
18
Stan na koniec okresu
812
830
30
860
4
884
20
880
Reasumując, wzrost liczby miast Polski w badanym okresie można uznać
za relatywnie duży, biorąc pod uwagę fakt, że przybyło 10% nowych jednostek
w miejskiej sieci osadniczej. Analiza liczby miast i jej zmian daje pewien obraz
sieci osadniczej Polski. Jednak, jak wcześniej stwierdzono, za podstawową charakterystykę sieci osadniczej trzeba uznać liczbę ludności mieszkającej w miastach
oraz jej udział w globalnej liczbie ludności Polski.
Zmiany liczby ludności miast wynikają z oddziaływania trzech podstawowych
czynników determinujących, a mianowicie:
ZN694.indb 64
1/30/08 1:19:12 PM
65
– zmian statutu administracyjnego miejscowości i granic administracyjnych
miast,
– różnic w wielkości przyrostu (ubytku) naturalnego ludności miast i wsi,
– migracji [7, s. 97].
Lata poddane analizie charakteryzują się niejednorodnością w kształtowaniu
się dynamiki i tempa zmian ludności w miastach (por. rys. 2). Analiza tych wskaźników pozwoliła na wyodrębnienie trzech podokresów:
– lata 1980–1991,
– lata 1992–1997,
– lata 1998–2003.
25 000
24 000
23 543,3
23 000
22 000
21 000
20 978,7
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
20 000
Rys. 2. Liczba mieszkańców miast Polski w latach 1980–2003
Lata 1980–1991 to okres silnego wzrostu liczby ludności miast. Fakt ten
dokumentuje wzrost liczby ludności w miastach wynoszący 2 773,1 tys., wielkość
wskaźnika dynamiki o podstawie stałej ds = 113,2% oraz wskaźnik średniorocznego tempa zmian t = 1,135%. Należy jednak zaznaczyć, że w porównaniu z okresami wcześniejszymi już w tych latach nastąpiło znaczne osłabienie tempa wzrostu
ludności miejskiej (por. tabela 2). Nie wdając się w szczegółową analizę przyczyn
takiego stanu rzeczy można przyjąć, że pogłębiający się kryzys społeczno-ekonomiczny spowodował zmianę uwarunkowań społeczno-gospodarczych, w których
ZN694.indb 65
Szerzej problematyka ta została poruszona m.in. w [1].
1/30/08 1:19:13 PM
66
przebiegały procesy urbanizacyjne. Jednocześnie przekształceniu uległy struktury
demograficzne oraz procesy socjologiczne związane ze zmianami postaw i zachowań ludności. W efekcie tego nastąpiło:
– obniżenie się przepływów ludności ze wsi do miast,
– wzrost migracji zewnętrznych (ujemne saldo dla kraju i miast),
– spadek przyrostu naturalnego (szczególnie w latach 1985–1991).
Powyższe czynniki i procesy spowodowały osłabienie dynamiki zmian liczby
ludności miast. Nie rekompensowały tego zmiany administracyjne, polegające na
wzroście liczby miast o 29 jednostek terytorialnych.
Tabela 2. Bilans ludności miejskiej (w tys. osób)
Lata
1961–1965
1966–1970
1971–1975
1976–1980
1981–1985
1986–1990
1991–1995
1996–2000
2001–2003
Stan na dzień
1 stycznia
Przyrost
14 401
1280
15 681
17 088
19 030
1407
1942
1273
23 752
23 752
23 877
19 030
20 979
1500
23 860
15 681
17 088
1949
20 979
22 479
Stan na dzień
31 grudnia
Dynamika
zmian
(w %)
Średnioroczne
tempo zmian
(w %)
109,0
1,73
108,9
111,4
1,71
2,18
110,2
1,97
105,7
1,11
22 479
107,2
108
23 860
100,5
0,09
–334
23 543
98,6
–0,28
17
23 877
100,1
1,39
0,01
Okres drugi obejmuje lata 1992–1997. Jest to czas jeszcze większego obniżenia
dynamiki wzrostu liczby ludności miast Polski (ds = 100,7%) oraz minimalnego
średniorocznego tempa jej wzrostu (t = 0,106%). W ostatnim roku tego okresu
(1997 r.) zaobserwowano jednocześnie maksimum liczby ludności zamieszkującej
miasta (23 927,9 tys.). Wzrost liczby ludności miast w całym tym okresie wyniósł
224,0 tys. Na tak niski przyrost liczby ludności wpływ miały wspomniane wcześniej
pogarszające się warunki życia znacznej części społeczeństwa oraz ogólna sytuacja
gospodarcza kraju [4, s. 28]. Można więc przyjąć, że okres ten stanowi proces suburbanizacji lub – jak niektórzy autorzy stwierdzają – jest jego kontynuacją.
Ostatnie lata (1998–2003) charakteryzują się odwróceniem tendencji – ze
wzrostowej na spadkową. Spadek ten wyniósł 379,5 tys., co w wartościach względnych daje 1,6%. Sytuacja ta może wskazywać na początkową fazę dezurbanizacji
w Polsce. Innego zdania są jednak autorzy Aktualizacji raportu o stanie zagospodarowania przestrzennego kraju, stwierdzając, że wynika to jedynie ze zjawiska
ZN694.indb 66
1/30/08 1:19:13 PM
67
statystycznego związanego z niedoskonałościami sprawozdawczości GUS [7, s. 99
i nast.]. Stwierdzają dalej, że „(…) ludność dużych miast nie zmniejsza się zapewne
w wymiarze realnym, a w granicach obszarów metropolitalnych – niewątpliwie
wzrasta”. Główny powód osłabienia procesów urbanizacyjnych autorzy ci upatrują
natomiast w zmniejszaniu się migracji netto ze wsi do miast.
Gdańsk
Szczecin
Białystok
Bydgoszcz
Poznań
Warszawa
Liczba ludności (2000)
Łódź
Wrocław
Lublin
1 600 tys.
800
200
50
Kraków
Rys. 3. Miejska sieć osadnicza Polski (2000 r.)
Źródło: IGiPZ PAN, htpl//WWW.igipz.pl.
Przedstawione główne tendencje zmian ludności miejskiej sieci osadniczej
w latach 1980–2003 miały swoje implikacje w przekształcaniu się struktury
ludności Polski analizowanej z punktu widzenia miejsca zamieszkania. Z przeprowadzonych obliczeń wynika, że mimo znacznego w ostatnich latach osłabienia procesów urbanizacyjnych, liczba ludności miast na przestrzeni badanego
okresu wzrastała (wzrost wyniósł 12%), gdy w tym samym czasie liczba ludności
zamieszkującej wsie nieznacznie malała (spadek o 1,0%) – por. rys. 4. Spowodowało to określone zmiany w strukturze demograficznej kraju – następował wzrost
udziału ludności miejskiej (2,9%), przy jednoczesnym spadku udziału ludności
zamieszkującej wsie – por. rys. 5.
ZN694.indb 67
1/30/08 1:19:15 PM
68
116
114
112,2
112
110
108
106,8
106
104
102
99,3
miasto
wieś
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
1995
1994
1993
1992
1991
1990
1989
1988
1987
1986
1985
1984
1983
1982
100
1980
98
1981
100
ogółem
Rys. 4. Dynamika zmian liczby ludności Polski według miejsca zamieszkania w latach
1980–2003 (1980 = 100)
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS.
100
80
%
41,3
39,8
38,2
38,2
38,2
38,3
38,2
58,7
60,2
61,8
61,8
61,8
61,7
61,8
1980
1985
1990
1995
miasto
2000
wieś
2001
2002
60
40
20
0
Rys. 5. Struktura ludności Polski według miejsca zamieszkania w latach 1980–2003
Dopełnieniem obrazu demograficznego miast Polski jest analiza oparta
na parametrach szeregów statystycznych odzwierciedlających liczbę ludności
w poszczególnych jednostkach miejskiej sieci osadniczej. Otrzymane wyniki
przedstawiono w tabeli 3.
ZN694.indb 68
1/30/08 1:19:16 PM
69
Tabela 3. Parametry opisowe liczby ludności miast Polski w latach 1986–2003
Rok
Średnia
arytmetyczna
1986
27 934
1996
27 666
1995
zmienności (V)
Współczynniki
asymetrii (As)
koncentracji (K)
312,08
11,22
0,559
304,21
11,18
27 764
304,38
1997
27 500
304,08
1999
27 308
303,24
11,24
2001
26 977
303,94
11,31
2003
26 611
314,56
1998
2000
2002
27 367
27 132
26 717
303,58
303,49
313,93
11,19
11,17
0,549
0,549
0,548
11,23
0,548
11,26
0,547
11,85
11,88
0,547
0,547
0,550
0,551
Przeprowadzone obliczenia pozwalają na sformułowanie szeregu wniosków
dotyczących rozkładu ludności miast Polski. Przede wszystkim należy stwierdzić, że:
– następuje zmniejszanie się średniej wielkości miast w Polsce. Spadek ten
wyniósł w badanym okresie 1,6%;
– miejska sieć osadnicza charakteryzuje się znacznym stopniem zróżnicowania pod względem liczby ludności. Potwierdza to wartość współczynników
zmienności;
– charakterystyczną cechą sieci miast Polski jest wysoki poziom asymetrii. Jest
to asymetria lewostronna (As > 0), co oznacza, że większość miast posiada liczbę
ludności mniejszą od średniej – są to więc (biorąc pod uwagę wartości średniej
arytmetycznej) miasta małe,
– procesowi asymetrii towarzyszy wysoki poziom koncentracji. Oznacza to, że
znaczna część ludności miejskiej zamieszkuje nieliczne, ale wielkie ośrodki.
Badany okres jest relatywnie krótki, w związku z tym trudno wyrokować
o trwałych tendencjach zmian. Dotyczy to przede wszystkim procesów polaryzacji
(współczynnik zmienności V, współczynnik koncentracji K).
Dotychczasowa syntetyczna identyfikacja miejskiej sieci osadniczej i jej zmian
w czasie dotyczyła pewnego agregatu. Wiadomo jednak, że sieć ta nie jest jednolita, ale przeciwnie – stanowi całość bardzo zróżnicowaną pod względem zakresu
funkcji pełnionych przez poszczególne miasta oraz pod względem ich wielkości.
Konieczne wydaje się więc przeprowadzenie dezagregacji do poziomu podobnych
do siebie, ze względu na przyjęte kryterium, grup miast. Podstawowym problemem, jaki w tej sytuacji się pojawia, jest wybór kryterium delimitacji. Z wcześ-
ZN694.indb 69
1/30/08 1:19:16 PM
70
niejszych rozważań wynika, że jednym z podstawowych kryteriów delimitacji
sieci osadniczej miast jest ich wielkość w sensie potencjału demograficznego.
Temu też problemowi poświęcona zostanie następna część opracowania.
3. Struktura demograficzna miast Polski – analiza
dynamiczna
Przyjęcie kryterium demograficznego delimitacji miejskiej sieci osadniczej
spowodowało konieczność określenia liczby klas miast oraz przedziałów klasowych. W pracy przyjęto podział stosowany przez Główny Urząd Statystyczny,
nieznacznie go modyfikując.
Delimitacji miast Polski według liczby ich mieszkańców dokonano wyodrębniając 8 klas wielkości o następujących dolnych i górnych granicach przedziałów
(w tys.):
– klasa I [0, 5),
– klasa II [5, 10),
– klasa III [10, 20),
– klasa IV [20, 50),
– klasa V [50, 100),
– klasa VI [100, 200),
– klasa VII [200, 1000),
– klasa VIII [1000–).
Opierając się na przyjętej liczbie klas oraz przedziałów klasowych, dokonano
delimitacji miast Polski w badanym okresie – lata 1980–2003, tak pod względem
liczebności, jak i liczby mieszkańców poszczególnych klas. Analiza prowadzona
była na podstawie danych bezwzględnych, ale także danych strukturalnych. Odpowiednie dane i wyniki obliczeń zawierają rysunki 6–9.
W badanym okresie następowały zmiany tak w liczbie miast poszczególnych
klas, jak i w liczbie zamieszkujących je mieszkańców. Nie wdając się w szczegółową analizę należy przedstawić jednak główne tendencje dotyczące tych zmian.
Sieć miejskich jednostek osadniczych Polski charakteryzuje się przede
wszystkim:
– znaczną liczbą małych ośrodków (do 5 tys. mieszkańców). W 1980 r. ich
liczba wynosiła 264, co stanowiło blisko 33% wszystkich miast. Jeżeli w miejscu
tym przyjmie się (za GUS), że termin „małe miasta” odnosi się do miast o liczbie mieszkańców poniżej 20 tys., to okaże się, że ich liczba wzrośnie do 618, co
Modyfikacja ta polegała na połączeniu miast o liczbie mieszkańców do 2 tys. oraz miast
o liczbie 2–5 tys. mieszkańców w klasę I, a także wyróżnieniu klasy VIII, a więc klasy miast
o liczbie mieszkańców równej lub przewyższającej 1 mln.
ZN694.indb 70
1/30/08 1:19:16 PM
71
stanowi 76,8% miejskiej sieci osadniczej. Analogiczne wskaźniki dla roku 2003
wynosiły: 663 oraz 75,0% – por. rys. 6–7;
– zróżnicowanymi tendencjami zmian liczby elementów w pierwszych trzech
klasach miast. W badanym okresie następowały zmiany w tendencjach liczebności
miast w pierwszych trzech klasach. Do początku lat 90. następował spadek liczby
miast najmniejszych, by następnie (od 1992 r.) przemienić się w silny trend wzrostowy. Wśród miast od 5 tys. do 10 tys. mieszkańców sytuacja była podobna. Inaczej przebiegała zmiana liczby miast od 10 tys. do 20 tys. mieszkańców – w całym
badanym okresie następował powolny wzrost ich liczby (por. tabela 4). W efekcie
w całym agregacie „małe miasta” do 1992 r. obserwuje się tendencję spadkową,
a okres 1993–2003 to lata szybkiego wzrostu liczby tej grupy miast – por. rys. 6;
– niejednorodnością tendencji liczby miast średnich. Klasy: IV (20–50 tys.
mieszkańców) oraz V (50–100 tys.) tworzą agregat „miasta średnie”. Do 1997 r.
liczba miast obu klas wzrastała, co w efekcie dało sumę równą 190. Ostatnie pięć
lat to odwrócenie tendencji wzrostowej, dla miast zarówno klasy IV, jak i klasy V.
Efektem tego było zmniejszenie się liczby miast średnich ze 190 do 181 w roku
2003 – por. rys. 6;
– umiarkowanie wzrostową tendencją liczby miast dużych (klasa VI oraz VII),
czyli miast od 100 tys. do 1000 tys. mieszkańców). Użyty termin „umiarkowana
tendencja wzrostowa” oznacza w przypadku analizowanych klas miast niejednorodność tendencji. Generalnie nastąpił wzrost ich liczby, jednak miał on miejsce
do 1993 r. Po tej dacie nastąpiła stagnacja – liczba miast dużych utrzymuje się na
poziomie 41;
– występowaniem tylko jednego miasta liczącego ponad 1 mln mieszkańców
– jest nim Warszawa.
Zmiany w liczebności poszczególnych klas miast znalazły odbicie w zmianach
struktury miejskiej sieci osadniczej w latach 1980–2003 (por. rys. 7).
Nie wdając się w szczegółowe analizy można stwierdzić, że w latach 1980–2003
następował spadek udziału miast małych na korzyść miast średnich. Nieznaczny
wzrost zanotowano także w udziale miast dużych.
Drugim aspektem analizy miejskiej sieci osadniczej jest aspekt demograficzny.
Innymi słowy, analizy realizowane zgodnie z tym aspektem mają dać odpowiedź
na pytania:
– ile osób mieszka w miastach poszczególnych klas?
– jaki stanowi to procent ludności miast Polski?
– jakie zmiany następowały w badanym okresie?
Szczegółowe obliczenia (w wariancie VIII klas) zawiera tabela 6. Przyjmując
jednak podział na miasta małe (klasa I, II, III), średnie (IV, V), duże (VI, VII)
oraz wielkie (VIII), można sformułować kilka wniosków (por. rys. 8 i 9).
ZN694.indb 71
1/30/08 1:19:16 PM
1/30/08 1:19:17 PM
160
170
180
190
250
260
169
270 264
280
290
163
Klasa III [10 000–20 000)
253
Klasa I (0–5 000)
183
295
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
300
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
105
115
125
135
145
170
175
180
185
111
Klasa IV [20 000–50 000)
175
Klasa II [5 000–10 000)
139
185
132
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
190
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
ZN694.indb 72
72
1/30/08 1:19:18 PM
19
Klasa VII [200 000–1 000 000)
38
51
17
49
0
1
2
20
22
24
26
21
Klasa VIII [1 000 000–)
23
Klasa VI [100 000–200 000)
Rys. 6. Liczebność miast Polski według wielkości demograficznej w latach 1980–2003
12
14
16
18
20
35
40
45
50
Klasa V [50 000–100 000)
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
22
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
55
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
ZN694.indb 73
73
20,7
14
15
16
17
20
13,8
16,3
Klasa IV [20 000–50 000)
20,6
Klasa II [5 000–10 000)
14,9
20,9
13
20,2
21,3
Klasa III [10 000–20 000)
30,3
21
22
23
24
19
20
21
22
30
31
32
33 32,8
33,5
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
Klasa I (0–5 000)
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
34
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
ZN694.indb 74
1/30/08 1:19:19 PM
74
1/30/08 1:19:19 PM
1,7
2,3
Klasa VII [200 000–1 000 000)
Klasa V [50 000–100 000)
1,9
5,5
0
0,1
0,2
2,4
2,6
2,8
3
2,7
Klasa VIII [1 000 000–)
Klasa VI [100 000–200 000)
Rys. 7. Struktura miejskiej sieci osadniczej według grup wielkościowych miast w latach 1980–2003 (w %)
1,5
2
4,7
2,5
4
5
6
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2,5
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
7
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
ZN694.indb 75
75
1/30/08 1:19:20 PM
2300
2400
2500
2600
2700
750
2335
2392
800 787
850
900
760
Klasa III [10 000–20 000)
Klasa I (0–5 000)
2682
903
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
3400
3600
3800
4000
4200
4400
1200
1250
3466
1300 1284
1350
1400
Klasa IV [20 000–50 000)
1231
Klasa II [5 000–10 000)
4232
4092
1317
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
950
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
ZN694.indb 76
76
2500
2700
2900
3100
3300
2614
3456
Klasa V [50 000–100 000)
3313
5600
5900
6200
6500
6800
7100
7400
5751
7136
Klasa VII [200 000–1 000 000)
6573
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2800
2900
3000
3100
3200
3090
2865
3155
Klasa VI [100 000–200 000)
1550
1600
1650
1700
1596
1671
Klasa VIII [1 000 000–)
Rys. 8. Liczba ludności w miastach Polski według grup ich wielkości w latach 1980–2003 (w tys.)
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2995
1610
1678
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
ZN694.indb 77
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
3500
77
1/30/08 1:19:21 PM
1/30/08 1:19:21 PM
10,0
10,5
11,0
11,5
12,0
3,2
3,4
3,6
3,8
11,4
10,4
Klasa III [10 000–20 000)
3,3
Klasa I (0–5 000)
11,4
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
16,0
16,5
17,0
17,5
18,0
5,0
5,5
6,0
6,5
6,1
16,3
Klasa IV [20 000–50 000)
5,2
Klasa II [5 000–10 000)
17,8
17,4
5,6
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
4,0
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
ZN694.indb 78
78
1/30/08 1:19:22 PM
30,5
Klasa VII [200 000–1 000 000)
27,4
12,5
27,9
14,1
6,5
7,0
7,5
8,0
11
12
13
14
15
7,6
14,7
Klasa VIII [1 000 000–)
Klasa VI [100 000–200 000)
6,7
Rys. 9. Struktura miejskiej sieci osadniczej Polski według liczby mieszkańców w grupach miast w latach 1980–2003 (w %)
26
28
30
32
12
13
14
14,5
Klasa V [50 000–100 000)
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
7,1
12,7
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
15
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
ZN694.indb 79
79
80
Przede wszystkim obserwuje się sytuację odwrotną w stosunku do analizy
liczebności poszczególnych klas miast. Chodzi mianowicie o fakt, że w klasach
o największej liczebności liczba ludności, a ściślej jej procentowy udział, jest najmniejsza. Przykładem mogą być tutaj małe miasta, które stanowią 73% miejskiej
sieci osadniczej, a mieszka w nich jedynie 19% ludności miast Polski. I odwrotnie
– w miastach dużych i wielkich, czyli charakteryzujących się małą liczebnością,
występuje znaczna koncentracja ludności. Wnioski powyższe potwierdzają wcześniej postawione tezy dotyczące miejskiej sieci osadniczej Polski.
Z punktu widzenia celów pracy równie istotna jest analiza dynamiczna, prowadzona na podstawie szeregów chronologicznych. Dokonano więc analizy tendencji rozwojowych liczby ludności poszczególnych klas miast Polski, a uzyskane
wyniki zawarto w tabeli 4. Należy w tym miejscu dodać, że otrzymane oceny
parametrów strukturalnych oraz struktury stochastycznej są w większości modeli
zadowalające. Nie dotyczy to stwierdzenie modeli tendencji rozwojowych dla
segmentu wielkich miast (Warszawa).
Tabela 4. Oceny parametrów strukturalnych i struktury stochastycznej modeli trendu
liczby mieszkańców miast Polski według klas miast w latach 1980–2003
Wyszcze��
gólnienie
Oceny parametrów
Błąd średni szacunku
su
a0
a1
a0
a1
21 786,449
110,692
206,328
14,440
489,682
Średnie miasta
6436,468
60,101
7,161
242,829
Wielkie miasta
1638,036
0,709
24,044
Ogółem
Małe miasta
Duże miasta
Ogółem
4425,45
9369,626
9,968
Trend liniowy
26,621
27,727
0,225
16,230
102,316
122,733
10,131
Trend wykładniczy
0,0077
0,0069
Małe miasta
8,377
0,0048
0,0040
Duże miasta
9,117
0,0066
0,0109
Średnie miasta
Wielkie miasta
8,770
7,400
0,0086
0,0005
0,0145
0,0057
1,500
8,890
0,0006
j2
0,272
33,009
0,048
291,284
0,279
0,0140
0,238
0,899
0,0987
0,0003
0,0071
0,0096
0,0010
0,0221
0,2701
0,0010
0,0003
0,0355
0,0115
0,2451
0,7591
Z przeprowadzonych analiz wynika, że:
– w badanym okresie wszystkie klasy miast Polski charakteryzują się wzrostową tendencją liczby ludności;
– różne jest natężenie tej tendencji, badane za pomocą wskaźnika średniorocznego tempa zmian;
ZN694.indb 80
1/30/08 1:19:22 PM
81
– najszybciej rozwijają się miasta zaliczone do klasy IV oraz V (grupa miast
średnich) – odpowiednie średnioroczne wartości tempa wzrostu liczby ludności
wynoszą 1,15% i 1,60% (dla całej grupy – 1,35%);
– w grupie miast dużych (klasa VI i VII) zanotowano tempo wzrostu na poziomie 0,66%. Należy jednak zaznaczyć, że tendencja wzrostowa jest wynikiem
rozwoju demograficznego miast klasy VII (1,16%). Natomiast miasta liczące od
100 do 200 tys. mieszkańców charakteryzowały się spadkową tendencją o średniorocznym tempie spadku 0,45%;
– najniższe tempo wzrostu liczby ludności zanotowano w grupie miast małych
(do 20 tys. mieszkańców) – 0,37%. W grupie tej, podobnie jak w wypadku dużych
miast, tendencja wzrostowa jest wypadkową wzrostowych tendencji w klasach
I i III oraz tendencji malejącej w klasie II.
4. Zakończenie
Przedstawione zmiany miejskiej sieci osadniczej, tak w aspekcie ilościowym,
jak i demograficznym, stanowią jedną ze wstępnych analiz w procesie kształtowania marketingowej strategii rozwoju miast. Wynika to z faktu, że czynnik demograficzny stanowi jeden z głównych elementów wyznaczających miejsce i rangę
ośrodka w zhierarchizowanym ich układzie. Dokonane analizy, prowadzone na
poziomie całej miejskiej sieci osadniczej i na poziomie wyodrębnionych klas
miast, pozwoliły na sformułowanie wielu wniosków. W badanym okresie:
– następowały zmiany ilościowe miejskiej sieci osadniczej – wzrost liczby
miast o 10%;
– wzrost ten był zróżnicowany w poszczególnych klasach miast. Najwyższym
tempem wzrostu charakteryzowały się klasy miast V, IV oraz I, czyli miasta średnie i małe;
– charakterystyczną cechą sieci miast Polski jest wysoki poziom asymetrii. Jest
to asymetria lewostronna (As > 0), co oznacza, że większość miast posiada liczbę
ludności mniejszą od średniej – są to więc (biorąc pod uwagę wartości średniej
arytmetycznej) miasta małe;
– procesowi asymetrii towarzyszy wysoki poziom koncentracji. Oznacza to, że
znaczna część ludności miejskiej zamieszkuje nieliczne, ale wielkie ośrodki;
– ludność miast wzrosła o 2553 tys. (12,2%), jednak ostatnie lata przyniosły jej
spadek;
– miejska sieć osadnicza charakteryzuje się znacznym stopniem zróżnicowania
pod względem liczby ludności;
– podobnie jak to miało miejsce w ilościowej analizie miejskiej sieci osadniczej, najszybciej wzrastała liczba mieszkańców miast średnich i małych;
– następuje zmniejszanie się miast średniej wielkości w Polsce.
ZN694.indb 81
1/30/08 1:19:23 PM
82
Literatura
[1] Andrzejewski A., Procesy urbanizacyjne w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych, Biuletyn KPZR PAN, z. 154, Warszawa 1991.
[2] Domański R., Miasto innowacyjne, Studia, t. CIX, KPZR PAN, PWN, Warszawa
2000.
[3] Gregor B., Ewolucja oraz współczesne koncepcje marketingu [w:] Marketing terytorialny, red. T. Markowski, Studia, t. CXII, PAN KPZR, Warszawa 2002.
[4] Harańczyk A., Miasta Polski w procesie globalizacji gospodarki, PWN, Warszawa
1998.
[5] Jałowiecki B., Współczesne przekształcenia struktury osadniczej i przestrzeni miejskiej [w:] Cywilizacja informacyjna a przekształcenia przestrzeni. Zmiany strukturalne metropolii polskich, red. J. Kołodziejski, T. Parteka, KPZR PAN, Biuletyn 186,
Warszawa 1999.
[6] Konkurencyjność miast i regionów, red. Z. Szymla, AE w Krakowie, Kraków 2001.
[7] Markowski T., Od konkurencyjności zasobów do konkurencyjności regionów, „Samorząd Terytorialny” 1996, nr 12.
[8] Szromnik A., Marketing terytorialny – koncepcja ogólna i doświadczenia praktyczne
[w:] Marketing terytorialny, red. T. Markowski, Studia, t. CXII, PAN KPZR, Warszawa 2002.
[9] Węcłowski G., Bański J., Degórski M., Komornicki T., Korcelli P., Śleszyński P.,
Aktualizacja raportu o stanie przestrzennego zagospodarowania kraju, PAN IGiPZ,
htpl://www.igipz.pan.pl, 2003.
Changes in the Urban Settlement Network in Poland
as a Determinant in Shaping Urban Development Marketing
Strategies
The goal of the article is to present and analyse the changes in the Polish urban
settlement network over a relatively long period of time – 1980–2003. This main aim is
achieved through more detailed (partial) objectives that may be presented as questions:
– What changes took place in the quantitative structure of the urban settlement network
in Poland?
– How did the demographic structure of the urban settlement network in Poland
develop?
– What kind of demographic development trends were observed in Polish cities?
Based on abundant empirical material, the authors conducted a series of statistical
analyses, which led to a set of conclusions on the changes in urban units of the settlement
network in Poland, both in quantitative and demographic terms. Based on the assumption
that the settlement network and demography are both important determinants of urban
development, these results may serve as a starting point for other analyses, which in effect
will enable the development of an urban development marketing strategy.
ZN694.indb 82
1/30/08 1:19:23 PM

Zmiany miejskiej sieci osadniczej Polski jako determinanta

Transkrypt

Podobne dokumenty

376 Wykaz wydawnictw zwartych