Tadeusz Baranowski - Instytut Archeologii i Etnologii PAN

Tadeusz Baranowski
Autoreferat
Wstęp
W latach 1966-1971 studiowałem archeologię Polski i powszechną na Wydziale
Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie uzyskałem stopień magistra na podstawie
pracy „Rząd koński z wodzami łańcuchowymi w okresie wpływów rzymskich na terenie
Europy środkowej”, pod kierunkiem prof. dra hab. Witolda Hensla, opublikowanej w
„Archeologii Polski” (4. T. Baranowski 1973b, Rząd koński z wodzami łańcuchowymi na
terenie Europy środkowej w okresie wpływów rzymskich), „Archeologia Polski” 17 (2), s.
391-477).
W roku 1988 uzyskałem stopień doktora na podstawie rozprawy „Kaliskie skupisko
osadnicze kultury przeworskiej – przemiany osadnicze”, promotor – prof. dr hab. Zbigniew
Bukowski. Główne wyniki opublikowano (41. T. Baranowski 1983; Dzieje badań
archeologicznych nad okresem przedrzymskim i rzymskim w dorzeczu środkowej Prosny,
„Rocznik Kaliski” 16, s. 41-57; 46. T. Baranowski 1985a Kalisia Ptolemeusza, „Rocznik
Kaliski” 18, s. 13-26; 57. T. Baranowski 1988a, Kaliskie skupisko osadnicze kultury
przeworskiej (przemiany zasiedlenia), „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i
Etnograficznego w Łodzi”, Seria Archeologiczna 13, s. 31-44).
W 1971 r. odbyłem staż w Instytucie Historii Kultury Materialnej PAN.
Od 1972 r. pracowałem w Instytucie Historii Kultury Materialnej PAN (od 1992 r.
nowa nazwa Instytutu – Archeologii i Etnologii PAN) w Zakładzie Epoki Metali, początkowo
jako stażysta, potem asystent, starszy asystent (od 1975 r.) oraz archeolog (1980 do 1988),
adiunkt (od 1988), obecnie starszy dokumentalista.
Od 2004 do 2011 byłem kierownikiem Zakładu Archeologii Średniowiecza.
Od 2012 jestem kierownikiem Zespołu Badań Regionalnych (ZeBRa) w Ośrodku
Interdyscyplinarnych Badań Archeologicznych w Warszawie.

Numery poprzedzające notki bibliograficzne oznaczają pozycję w ogólnym wykazie publikacji
1
Byłem przez wiele lat członkiem i sekretarzem Rady Naukowej IAE (przed zmianą
nazwy IHKM) PAN.
W roku 1993 zostałem odznaczony Srebrnym Krzyżem Zasługi.
W roku 1993 zostałem wyróżniony Odznaką Zasłużony Działacz Kultury.
Posiadam również Srebrną i Złotą odznakę Za Opiekę nad Zabytkami.
W roku 2010 za zasługi na polu badań archeologicznych oraz ochrony zabytków
i popularyzacji wyników prac archeologicznych zostałem odznaczony odznaką Zasłużony
dla Miasta Kalisza.
Działalność naukowa
Największy wpływ na ukształtowanie mojej sylwetki naukowej zawdzięczam doc. dr
hab. Krzysztofowi Dąbrowskiemu, prof. dr hab. Witoldowi Henslowi, prof. dr hab. Jerzemu
Okuliczowi-Kozarynowi oraz prof. dr hab. Stanisławowi Tabaczyńskiemu.
W mojej działalności naukowej, podczas przeszło 40-letniej praktyki, zajmowałem się
bardzo różnorodną problematyką. W zakresie chronologicznym obejmowała ona głównie
okresy: przedrzymski i wpływów rzymskich; okres wędrówek ludów; tak zwany okres
plemienny i piastowski wczesnego średniowiecza, aż po pełne średniowiecze. W
początkowym etapie moich badań naukowych przeważały prace poświęcone starszym
odcinkom dziejów. Stopniowo punkt ciężkości przesuwał się w kierunku zagadnień
wczesnego średniowiecza, którego dotyczyła największa liczba przeprowadzonych przeze
mnie prac terenowych, przygotowanych opracowań, wykładów i referatów oraz
zrealizowanych wystaw.
W zakresie terytorialnym przeważała problematyka związana z archeologią Polski –
zwłaszcza południowej Wielkopolski, ze szczególnym uwzględnieniem Kalisza oraz
zagadnienia dotyczące Polski północno-wschodniej.
W dziedzinie archeologii europejskiej moim obszarem zainteresowań stała się
południowa Europa – Włochy (głównie Wenecja).
Wszystkie z przedstawionych powyżej zakresów mojej aktywności dotyczyły zarówno
wykopalisk, jak i publikacji. Działałem na następujących polach szeroko pojętej archeologii:
2
1. Osadnictwo regionu Kalisza od okresu przedrzymskiego po średniowiecze (w tym
studia nad przemianami środowiska naturalnego jako czynnik wpływający na obraz
kulturowy osadnictwa oraz funkcjonowanie tak zwanego szlaku bursztynowego, a
także powstawanie i funkcjonowanie grodów i formowanie się miast we wczesnym
średniowieczu Polski; w pewnym stopniu także zagadnienia chrystianizacji i
symboliki wyobrażeń).
2. Studia nad wczesnośredniowiecznym osadnictwem Laguny Weneckiej.
3. Zagadnienia kultury Bałtów (studia nad pochówkami koni, rzędem i uprzężą końską
oraz oporządzeniem jeździeckim w starożytności i we wczesnym średniowieczu).
4. Formy popularyzacji archeologii, szczególnie poprzez wystawy oraz tworzenie
rezerwatów.
Przedstawione zagadnienia przeplatały się ze sobą i mimo znacznej różnorodności
spaja je pewna logika i konsekwencja w doborze prac terenowych i realizacji projektów
badawczych, opracowań oraz przygotowanych wystaw. Moje prace miały z reguły
interdyscyplinarny charakter. Współpracowałem z historykami, lingwistami, antropologami,
zoologami,
botanikami,
geologami
i
geomorfologami,
specjalistami
od
badań
metaloznawczych i badań szkła, muzealnikami, historykami sztuki, etnografami, a nawet z
krytykami literackimi. Będzie jeszcze dalej o tym mowa.
W związku z przedstawionymi powyżej uwagami, proponuję przyjęcie jako podstawy
przewodu habilitacyjnego monotematycznego cyklu moich artykułów i innych działań
związanych z następującą problematyką:
1. OSADNICTWO REGIONU KALISZA
OD OKRESU PRZEDRZYMSKIEGO PO ŚREDNIOWIECZE
Problematyka szeroko pojętego osadnictwa w okolicach Kalisza stanowiła główną oś
mojej działalności naukowej. Poświęciłem jej najwięcej uwagi podczas wszystkich prac
terenowych oraz opracowań gabinetowych. Pomijając kwestie okresu przedrzymskiego i
rzymskiego, na których skupiłem się aż do ukończenia rozprawy doktorskiej (o czym jeszcze
będzie
mowa),
na
czoło
wysuwają
się
zagadnienia
archeologiczno-historyczne
wczesnośredniowiecznego Kalisza i jego zaplecza.
W tym zakresie należy wymienić kilka głównych tematów:
a. Powstanie i rozwój grodu na Zawodziu jako punktu centralnego (niektóre zagadnienia
zostaną omówione w części dotyczącej przemian środowiska naturalnego i geomorfologii),
3
podstawowe prace wiązały się z rozpoznaniem przeze mnie i rekonstrukcją na podstawie
danych archeologicznych przebiegu zmian osadniczo-kulturowych zachodzących na tym
terenie.
b. Określenie zasadniczych faz funkcjonowania grodu powiązanych z obrazem przestrzennym
i charakterystyką obiektów wewnątrz umocnień (organizacja przestrzeni i miejsc
centralnych). W pierwszym rzędzie dotyczy to uściślenia chronologii na podstawie analizy
układów stratyfikacyjnych i datowania bezwzględnego (analiza C14 oraz dendrochronologia,
a także podziału na część sakralną oraz świecką, a ponadto charakterystyki wytwórczości,
której ślady zostały odkryte podczas badań wykopaliskowych.
c. Przemiany architektury sakralnej i świeckiej, drewnianej i murowanej.
d. Możliwości wnioskowania o charakterze pochówków i ich społecznych aspektów ze
znalezisk funeralnych pochodzących z cmentarza przykościelnego na Zawodziu (w tym
również kwestia pochówków Mieszka III Starego i jego syna, również Mieszka).
e. Zagadnienie kształtowania się poszczególnych elementów kaliskiego ośrodka osadniczego,
upadek grodu na Zawodziu i uformowanie się nowego centrum Kalisza.
Dochodzi do tego również problematyka bliższego i dalszego zaplecza grodu. Bliskie
zaplecze to osada podgrodowa za starorzeczem służącym za fosę, przylegająca do grodu od
strony zachodniej (między grodem a Prosną) oraz osada na tak zwanym Starym Mieście,
usytuowana na północ od grodu.
Na tym tle rysują się wyraźnie trzy nurty mojej działalności naukowej: badania
terenowe, naukowe studia gabinetowe oraz popularyzacja wyników prac, aż do działań
muzealniczych włącznie (por. moje zaangażowanie w prace nad powstaniem rezerwatu na
Zawodziu w Kaliszu w części 4 niniejszego autoreferatu.
Prowadziłem prace wykopaliskowe ukierunkowane na uzyskanie informacji
dotyczących wszystkich powyższych zagadnień.
Przede wszystkim po przeanalizowaniu całości układów stratyfikacyjnych grodziska
na Zawodziu, na podstawie dawnej dokumentacji badań (Iwony i Krzysztofa Dąbrowskich), a
także własnych prac wykopaliskowych, doszedłem do wniosku, że procesy osadnicze na tym
terenie nie zachodziły w sposób opisywany przez moich poprzedników. Najprawdopodobniej
przemiany osady obronnej nie miały charakteru, jak określają to niektórzy – „pączkowania” –
od niewielkiej osady obronnej, poprzez nieco większą, do największej. Najrozleglejszy obszar
oraz najbardziej zróżnicowany funkcjonalnie charakter podziału przestrzeni wiązał się z drugą
fazą istnienia grodu – X-XI w. (131. T. Baranowski 2004f, The stronghold in Kalisz, Polish
lands at the turn of the 1st and the 2nd millennia, P. Urbańczyk red., Warszawa, s. 285-304).
4
Rozpatrywałem również zagadnienia, które dotyczyły przejawów działalności
osadniczej stwierdzonej podczas prac wykopaliskowych na terenie grodziska na Zawodziu.
Wyróżniłem pierwszą, najwcześniejszą fazę osadnictwa wczesnośredniowiecznego – a
mianowicie ślady osady otwartej oraz ciałopalne cmentarzysko pogańskie z kurhanem [97. T.
Baranowski
1998b,
Gród
w
Kaliszu
–
badania,
odkrycia,
interpretacje,
Kalisz
wczesnośredniowieczny. Materiały z Sesji Kalisz 15 czerwca 1998, T. Baranowski red., s. 3964. Kalisz].
Konsekwencją moich studiów nad układami stratyfikacyjnymi, kulturową zawartością
poszczególnych warstw i nad przemianami zachodzącymi w zakresie tła środowiska
naturalnego na terenie dzisiejszego grodziska na Zawodziu w Kaliszu było wyróżnienie 10
zasadniczych faz osadnictwa (poza jałowymi pod względem obecności śladów działalności
człowieka osadami calcowymi): tak zwaną fazę 0. ślady osadnictwa prehistorycznego; I.
cmentarzysko pogańskie; II. umocnienia brzegu rzeki; III. pierwszą fazę grodu; IV.
użytkowanie i upadek pierwszego grodu; V. drugą fazę umocnień grodu; VI. reorganizację
przestrzeni wewnątrz grodu i budowę drewnianego kościoła; VII. pierwszą i drugą fazę
budowy kościoła kamiennego; VIII. przebudowę kościoła (13-14 w.); IX. upadek i
użytkowanie terenu grodziska w czasach nowożytnych.
Wersję takiego podziału historii wspomnianego terenu zaprezentowałem podczas sesji
w Kaliszu w 1998 r. (por. 97. T. Baranowski 1998b; 131. T. Baranowski 2004f).
a. Studia nad przemianami środowiska naturalnego jako czynnik wpływający na obraz
kulturowy osadnictwa
W dziedzinie studiów nad przemianami środowiska naturalnego, na podstawie danych
pochodzących z wykopalisk archeologicznych, korzystając z doświadczeń w tym zakresie
Krzysztofa Dąbrowskiego, który przez wiele lat kierował Pracownią Archeologiczną IHKM
PAN w Kaliszu, współpracowałem z geomorfologami w Polsce – w Kaliszu z Ewą Stupnicką
z Uniwersytetu Warszawskiego, a w Radomiu z Piotrem Szwarczewskim (również z UW); we
Włoszech zaś – w Wenecji (z Franco Pianettim z Consilio Nazionale delle Ricerche).
Współpracowałem również z przedstawicielami innych dyscyplin, szczególnie w związku z
możliwościami datowania bezwzględnego odkryć archeologicznych, kluczowych dla
rozwiązywanych problemów badawczych, m.in. z Laboratorium Datowań Bezwzględnych
Marka Krąpca [101. T. Baranowski, M. Krąpiec 1998, Ausgrabungen auf dem
frűhmittelalterlichen Burgwall von Kalisz (Dendrodaten), Frűhmittelalterlicher Burgenbau in
5
Mittel – und Osteuropa, J. Henning und A.T. Ruttkay, Hrsg., 249-56. Bonn], a także z
Gilbertem Calderonim z CNR oraz Uniwersytetu „La Sapienza” w Rzymie.
Pierwsze miejsce w moich pracach dotyczących środowiska naturalnego zajmują
studia nad kompleksem zagadnień związanych z grodem na Zawodziu w Kaliszu oraz jego
zapleczem i danymi pochodzącymi z wykopalisk na tym grodzisku. Pomijając pomniejsze
opracowania na czoło wysuwa się praca opublikowana wraz z E. Stupnicką oraz W.
Benderem w roku 2006 (151): Wpływ czynników klimatycznych na procesy osadnicze w
dolinach rzek środkowej Polski w okresie rzymskim i we wczesnym średniowieczu
(„Archeologia Polski” 51, 1-2, s. 93-120). Stanowiła ona kontynuację badań prowadzonych w
latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych pod kierunkiem K. Dąbrowskiego (K. Dąbrowski,
W. Stopiński, E. Stupnicka, Początki i rozwój grodziska na Zawodziu w Kaliszu w świetle
badań środowiska naturalnego („Archeologia Polski” 7:1963, 2, s. 203-228).
W publikacji z 2006 r. wykazaliśmy istnienie ścisłych powiązań i zależności pomiędzy
zmianami zachodzącymi w klimacie, a wynikającym z reakcji na nie, obrazem osadnictwa.
Poddaliśmy analizie dwa obszary – teren ośrodka kultowego z okresu rzymskiego w Otalążce
na Mazowszu oraz grodu na Zawodziu w Kaliszu. Prześledziliśmy przemiany zachodzące w
ciągu około tysiąca lat, dokonując rekonstrukcji przemian geomorfologii omawianych
obiektów.
Na podkreślenie zasługują wysunięte przez nas wnioski, na przykład dotyczące
osadnictwa na niskich tarasach dolin rzecznych. Tak usytuowane stanowiska archeologiczne
zostały w dużej części przykryte torfami i trudno je dziś odnaleźć. Potwierdzeniem tego
stwierdzenia było odkrycie w ostatnich latach drugiego (po obiekcie na Zawodziu) grodziska
kaliskiego z czasów plemiennych, zlokalizowanego przy ulicy Wydarte. Inny wniosek
dotyczył procesów erozyjnych, powodujących niszczenie stanowisk, jak miało to miejsce w
przypadku przynajmniej części warstwy kulturowej z VII-VIII w. na Zawodziu w Kaliszu.
Przyczyny następujących po sobie okresów erozji i sedymentacji wywołują nadal dyskusje,
zwłaszcza w zakresie oddziaływania człowieka lub czynników naturalnych.
Podobnej problematyki dotyczyły dwie moje prace opublikowane w „Archeologii
Polski” w roku 2008 (162) oraz 2009 (171) wspólnie z G. Calderonim oraz z M. Preite
Martinez: Radiocarbon Dating of environmental and cultural changes at the medieval
stronghold of Zawodzie (Kalisz, Central Poland), „Archeologia Polski”, 53 (2): 317-35; The
history of the medieval open settlement of Stare Miasto (Civitas Antiqua) at Kalisz (Great
Poland) tracked by isotope chronology [„Archeologia Polski”, 54 (1), s. 67-82].
6
Oba artykuły bazują na danych archeologicznych, uzyskanych podczas prac
wykopaliskowych w Kaliszu oraz na serii datowań C14, uzyskanych w laboratorium w
Rzymie. Opracowania owe umożliwiły mi rozpoznanie i chronologizację etapów zasiedlania
dwóch najważniejszych wczesnośredniowiecznych elementów kaliskiego kompleksu
osadniczego – grodu na Zawodziu oraz pobliskiej osady na Starym Mieście. Przyczyniły się
także do hipotetycznej rekonstrukcji geomorfologii i topografii wspomnianego kompleksu. Po
raz pierwszy potwierdzono osadnictwo z okresu rzymskiego na tym terenie.
Było to możliwe dzięki precyzyjnym metodom eksploracji i dokumentacji warstw
kulturowych, zastosowanym podczas badań na obu stanowiskach. Na podkreślenie zasługuje
zaproponowany przeze mnie sposób prezentacji, gdzie obok interpretacji opisowej
przedstawiłem kompletne macierze Harrisa dla układów stratyfikacyjnych, w których
znajdowały się warstwy o chronologii bezwzględnej określonej w laboratorium C14 w
Rzymie. Przedstawianie podstaw interpretacji uważam bowiem za jeden z obowiązków
archeologa działającego w terenie.
Trzy wymienione opracowania dotyczyły osadnictwa regionu Kalisza (o badaniach
nad osadnictwem Laguny Weneckiej będzie jeszcze mowa).
b. Fazy funkcjonowania grodu
Z badań wykopaliskowych, które na terenie grodziska na Zawodziu prowadziłem w
sąsiedztwie, albo wręcz na tych samych miejscach, co Iwona i Krzysztof Dąbrowscy (ale
głębiej), uzyskałem nowe dane i próbki nadające się do analiz C14, a przede wszystkim do
analizy dendrochronologicznej
(50.
T.
Baranowski,
L.
Gajewski
1986,
Badania
archeologiczne na Zawodziu po dwudziestu latach, „Rocznik Kaliski” 19, s. 301-307; 101. T.
Baranowski, M. Krąpiec 1998.
Dzięki temu udało mi się udowodnić, że gród na Zawodziu powstał w wieku IX.
Ponieważ nie można było zbadać całości tego obiektu, odezwały się głosy podważające
obronny charakter założenia. Odkrycie w Kaliszu spotkało się ze „swoistymi” interpretacjami
badaczy z Poznania, ponieważ panowała teoria o bezwzględnym prymacie skupiska
poznańsko-gnieźnieńskiego, szukano więc jakiegoś wytłumaczenia, dla powstania tak
wcześnie innego ośrodka w Wielkopolsce. Zofia Kurnatowska wysunęła hipotezę o kultowym
charakterze najwcześniejszych konstrukcji w Kaliszu. Osobiście nie zgadzam się z taką
interpretacją, uważając, że w Kaliszu w IX wieku powstał gród obronny. Nic bowiem nie
świadczy o kontynuacji miejsca kultowego pomiędzy cmentarzyskiem pogańskim z kurhanem
z warstwą ciałopalenia (które odkryto również na terenie późniejszego grodziska), a strukturą
7
uznaną za gród. Badacze „poznańscy” zmienili nieco punkt widzenia, gdy w Gieczu uzyskano
równie wczesne daty.
Pomocna w tej kwestii okazała się hipoteza Andrzeja Buko, z 2000 roku, że być może
Piastowie pochodzili z Kalisza (A. Buko, Małopolska “czeska” i Małopolska „polańska”,
[w:] Ziemie polskie w X wieku i ich znaczenie w kształtowaniu się nowej mapy Europy, H.
Samsonowicz red., Kraków 2000, s. 153-154; por. również (107) T. Baranowski 2000a, Głos
w dyskusji, tamże, s. 226-7, 425). Oparł ją na solidnych podstawach, wśród których istotną
część stanowiły dane uzyskane przeze mnie. Mimo, że hipoteza A. Buko została ostatnio
nieco zmodyfikowana, Kalisz nadal zajmuje w niej znaczące miejsce (A. Buko, Ośrodki
centralne a problem najstarszego patrymonium dynastii Piastów, „Archeologia Polski”, t. 57:
2012, z. 1-2, s. 133-159; tegoż, Giecz czy Kalisz? O narodzinach najstarszego patrymonium
dynastii Piastów, [w:] Kalisz na przestrzeni wieków, T. Baranowski, A. Buko red., Kalisz
2013, s. 103-116).
c. Przemiany architektury sakralnej i świeckiej, drewnianej i murowanej
Odkrycie, które uznaję za niezwykle cenne, dokonałem konfrontując dawną
dokumentację terenową z odkrywanymi warstwami wczesnośredniowiecznymi na terenie
grodziska na Zawodziu, to zinterpretowanie prostokątnych zarysów odsłoniętych wewnątrz
obrysu murów obwodowych kolegiaty pod wezwaniem św. Pawła jako śladów świątyni
drewnianej, poprzedzającej wzniesienie budowli romańskiej. Z dokumentacji archiwalnej
badań z lat sześćdziesiątych wynika, że już 50 lat temu można było zestawić kompletny zarys
fundamentów drewnianego kościoła, ale badacze byli wówczas tak zafascynowani
odkryciami architektury romańskiej, że nie zwrócili na to uwagi. Udowodniliśmy, wspólnie z
L. Gajewskim, że mógł istnieć obiekt drewniany, poprzedzający architekturę kamienną (65. T
Baranowski, L. Gajewski 1991b, Nowe wyniki badań archeologicznych grodziska na
Zawodziu w Kaliszu, Studia Lednickie 2, 109-115. Lednica – Poznań; (101. T. Baranowski,
M. Krąpiec 1998; (109) T. Baranowski 2000c, Relikty drewnianego kościoła z XI w. na
grodzisku w Kaliszu (Wielkopolska), Trudy VI meżdunarodnogo Kongressa slavjanskoj
archeologii 1, Istorija I kultura drevnich i srednovekovych Slavjan, Moskva 1997 (Works of
the International Congress of Slavic Archaeology I), s. 334-41. Moskva).
Wspomniane odkrycie stanowi pierwszy przypadek natrafienia na jeden z najstarszych
kościołów na ziemiach polskich. Jest to ważne osiągnięcie zarówno od strony historii
architektury kościelnej w Polsce, jak i metodyki badań terenowych. Prowadzone przeze mnie
wykopaliska mogłem ukierunkować na odkrywanie elementów rozpoznanych dotąd w
8
niedostatecznym stopniu. Pozwolił na to rozwój metod badawczych i zastosowanie
nowoczesnych
sposobów
wydzielania,
dokumentowania
i
interpretacji
układów
stratyfikacyjnych. Odkrycie reliktów kościoła drewnianego w Kaliszu wskazało również na
możliwości reinterpretacji wyników dawnych badań na podstawie dokumentacji archiwalnej,
w oparciu o współczesne metody badawcze.
Wkrótce po wspomnianym odkryciu w Kaliszu okazało się, że korzystając z
doświadczeń moich i L. Gajewskiego stało się możliwe zinterpretowanie podobnych struktur
odsłoniętych dawniej na Ostrowie Lednickim, a ostatnio także w Gieczu. To jednak
spowodowało marginalizację i lekceważenie odkrycia z Kalisza. Obecnie, gdy jest mowa o
chrystianizacji Wielkopolski, badacze z ośrodka poznańskiego albo w ogóle nie podają
przykładu Kalisza, albo też wspominają o nim mimochodem. Znalezisko w Kaliszu Zofia
Kurnatowska niedawno określiła jako przykład działalności misyjnej. Jak się wydaje, można
się z tym zgodzić ze względu na potrzebę określenia przynależności ośrodka w Kaliszu do
któregoś z istniejących wówczas biskupstw.
Moim odkryciem, które rzuciło nowe światło na wczesnośredniowieczne techniki
budowlane w architekturze sakralnej w Polsce było stwierdzenie zastosowania palowania pod
fundamentami kolegiaty św. Pawła. Odkrycia tego dokonałem podczas prac w obrębie
kościoła. Na podstawie doświadczenia uzyskanego w trakcie wykopalisk na stanowiskach
archeologicznych w Wenecji uznałem za konieczne sprawdzenie posadowienia kamiennych
elementów. Okazało się, że i w tym przypadku, podobnie jak na terenie Laguny Weneckiej,
pod kamiennym fundamentem kryją się drewniane pale [112. T. Baranowski, L. Gajewski
2000, Archeologia o wczesnośredniowiecznym Kaliszu (grodzisko na Zawodziu), Rocznik
Kaliski 26, s. 11-25, zwłaszcza ryc. 19]. Pale pod najcięższymi strukturami kościoła
wykonane były z pni dębowych, pod lżejszymi z drewna pośledniejszych gatunków.
Jednocześnie okazało się, że budowniczowie kościoła doskonale znali warunki geologiczne
miejsca, w którym wznosili budowlę. Pale mają taką długość, aby dosięgły warstwy piasku,
zapewniającej stabilność Po raz pierwszy stwierdzono zastosowanie w Polsce tej techniki dla
budowli wczesnego średniowiecza.
d. Elementy funeralne
W podobny sposób, jak w przypadku kościoła drewnianego, zweryfikowałem,
wspólnie z L. Gajewskim hipotetyczne położenie grobowców Mieszka Starego, pochowanego
w kolegiacie pod wezwaniem Św. Pawła na Zawodziu w roku 1202 oraz wcześniej zmarłego
jego syna (również Mieszka). Wyjaśniło się, że w tym przypadku mieliśmy dawniej do
9
czynienia najprawdopodobniej z błędną interpretacją wkopu pod mensę ołtarzową oraz
zamknięcia absydy wspomnianego kościoła drewnianego, które zostały uznane za obudowę i
wkopy grobowców książąt (70. T. Baranowski, L. Gajewski 1992b, Kaliskie grobowce
książąt, „Roczniki Historyczne” 58, s. 75-78; 97. T. Baranowski 1998b; 127. T. Baranowski
2004b, Ecclesia in honorem sancti Pauli – pierwsza kolegiata kaliska, Kolegiata kaliska na
przestrzeni wieków. 1303-2003, G. Kucharski, ks. J. Plota red., Kalisz, s. 15-28; 128. T.
Baranowski 2004c, Gród w Kaliszu w dobie misji św. Wojciecha (Materiały z sympozjum:
Kult św. Wojciecha u nas – echo tysiąclecia), Diecezja Kaliska 48, s. 130-44; 129. T.
Baranowski 2004d, Najwcześniejsze budownictwo sakralne Kalisza, [w:] Początki
architektury monumentalnej w Polsce (Materiały z sesji naukowej, Gniezno, 20-21 listopada
2003 roku), T. Janiak, D. Stryniak red., Gniezno, s. 199-212.
Innym odkryciem, dla którego przedstawiłem nową interpretację jest tak zwana
ostroga – niewielkie wyniesienie na południowym krańcu dzisiejszego grodziska,
kilkumetrowej wysokości pagórek, na którym podczas prac wykopaliskowych w latach
pięćdziesiątych stwierdzono występowanie bruku kamiennego. Uznawany był za naturalne
wzniesienie, włączone do kręgu umocnień grodu, ponieważ stanowił zabezpieczenie przed
naporem wód Prosny i kry zimą.
Moja nowa interpretacja mówi o możliwości istnienia w tym miejscu kopca z czasów
plemiennych. Takie kopce, znane z Krakowa i Gniezna powstawały w silnych
wczesnośredniowiecznych ośrodkach władzy, do których Kalisz niewątpliwie należał.
Podczas prac wykopaliskowych odkryto także konstrukcję drewnianą wewnątrz tego obiektu,
której charakter trudno obecnie ustalić, nie jest jednak wykluczone, że wiązała się z
rzeczywistym lub symbolicznym pochówkiem (196. T. Baranowski 2013, Kalisia – Kalisz.
Starożytność a wczesne średniowiecze, [w:] Kalisz na przestrzeni wieków, T. Baranowski, A.
Buko red., Kalisz, s. 81-102, zwłaszcza s. 94)
Dużo uwagi poświęciłem również różnym kategoriom zabytków odkrytych w
warstwach grodziska, jak na przykład strzemionom (100. T. Baranowski, L. Gajewski, Z.
Hensel 1998, Para ozdobnych strzemion z grodziska w Kaliszu, [w:] Studia z dziejów
cywilizacji, A. Buko red., s. 183-189, Warszawa), miarom i wagom [108. T. Baranowski
2000b, Miary i wagi z wczesnośredniowiecznego Kalisza (znaleziska z grodziska na
Zawodziu), Archeologia w teorii i w praktyce, A. Buko, P. Urbańczyk red., Warszawa, s. 611620], przedmiotom symbolicznym (93. T. Baranowski, L. Gajewski 1997b, The Angel and
the Dragon: two medallions from an early medieval hill-fort in Kalisz, Poland, Art. And
Symbolism in in Medieval Europe, Papers of the “Medieval Europpe Brugge 1997”
10
Conference 5 Guy De Boe and Frans Verhaeghe red., s. 119-125. Zelnik; (69) T. Baranowski,
L. Gajewski 1992, Anioł i smok, Archeologia Polski 37, 1-2, s. 29-39).
e. Studia nad różnymi członami wczesnośredniowiecznego kaliskiego skupiska
osadniczego
Kierowałem pracami nad monografią Kalisza, która ma się ukazać jako jeden z tomów
serii wieńczącej projekt badawczy prowadzony przez Przemysława Urbańczyka: Origines
Polonorum (por. podsumowanie wyników w języku angielskim – (131) T. Baranowski 2004f.
Terenem, który skupiał również moje zainteresowania badawcze, na którym
wznowiłem badania w roku 2001, było tak zwane Stare Miasto, osada założona nieopodal
grodu, powstała jeszcze w IX wieku (jeśli nawet nie w VIII), pełniąca funkcje jednego z
podgrodzi. Chodzi przy tym o przeniesienie tam działalności targowej i rzemieślniczej z
grodu, gdy stał się on przede wszystkim centrum politycznym i sakralnym (135. T.
Baranowski, D. Cyngot, A. Kędzierski, S. Miłek, D. Wyczółkowski, L. Ziąbka 2005, Badania
wykopaliskowe na terenie Starego Miasta w Kaliszu w latach 2001-2004, „Rocznik Kaliski”
30, s. 39-92). Szczególnie interesującym znaleziskiem była niewielkich rozmiarów główka
byka ze złota, fragment ozdoby bez wątpienia nie lokalnego pochodzenia (158. T. Baranowski
2008a, Byk ze Starego Miasta w Kaliszu, A. Buko, W. Duczko red., Przez granice czasu.
Księga jubileuszowa poświęcona Jerzemu Gąssowskiemu, Pułtusk, s. 275-279).
Następną osadą wczesnośredniowieczną, na terenie której brałem czynnie udział w
badaniach, lub kontynuowałem prace K. Dąbrowskiego, była osada przy ulicy Wydarte w
Kaliszu – na północnym skraju miasta. Ratownicze badania archeologiczne prowadziliśmy na
miejscu wznoszenia szpitala, natrafiając na ślady dwóch, różniących się chronologią, osad –
jednej z początków wczesnego średniowiecza – VII-VIII w., drugiej z XI-XII w. (nie
wspominam tutaj o olbrzymiej osadzie kultury pomorskiej, która również wystepowała na
tym obszarze). Podczas prac przy ul. Wydarte powstały jedne z pierwszych moich artykułów
[(3) T. Baranowski 1973a, Kalisz-Wydarte. Trzy denary Bolesława Kędzierzawego,
„Wiadomości Numizmatyczne”, 18 (3) (69), s. 183-184; (14) T. Baranowski 1975a, Badania
wykopaliskowe przy ul. Wydarte w Kaliszu (stanowisko 2), „Rocznik Kaliski” 8, s. 390-391;
(124) T. Baranowski 2003a, Okucie pasa z Kalisza, Słowianie i ich sąsiedzi we wczesnym
średniowieczu, M. Dulinicz red., Lublin-Warszawa, s. 225-229].
Ze względu na stosunkowo bogate znaleziska w obiektach osady z XII wieku,
relatywnie niedługi okres użytkowania oraz ze względu na kilkukilometrową odległość
dzielącą tamtą osadę od centrum na Zawodziu, wysunąłem hipotezę, że osada na Wydartem
11
stanowiła próbę uzyskania w Kaliszu przyczółka przez dwóch młodszych książąt – Bolesława
Kędzierzawego i Mieszka Starego podczas okresu, gdy gród na Zawodziu pozostawał w
rękach Władysława Wygnańca (160. T. Baranowski 2008c, Kalisz przed lokacją, [w:] 750 lat
lokacji Kalisza. Materiały sesji popularnonaukowej. Kalisz, 10 października 2007, T. Krokos,
D. Wańka red., Kalisz, s. 53-74.
Podsumowanie moich wyobrażeń na temat przemian w kaliskim zespole osadniczym
zawarłem w kilku artykułach (por. m.in. 175. T. Baranowski 2010b, Kalisz as an example of
development of the medieval centre in Poland, Making a Medieval Town, A. Buko, M.
McCarthy red., Warszawa, s. 167-78; 196. T. Baranowski 2013a).
Większość moich prac, w których poruszałem zagadnienia archeologii Kalisza
związane były ze starożytnością lub wczesnym średniowieczem. Jednak na dwa artykuły
należy zwrócić uwagę. Jest to efekt udziału w międzynarodowym sympozjum w
miejscowości Scarlino we Włoszech z referatem: „La problematica degli insediamenti
fortificati medievali nell’archeologia polacca (casi particolari: motte)”. Starałem się w nim
przedstawić, że gródki stożkowate, gródki na kopcach oraz siedziby szlacheckie – dwory,
stanowiły ogniwa jednego ciągu rozwojowego, jako klasyczny przejaw zjawiska „długiego
trwania”, u którego początków leżał gród wczesnośredniowieczny, z którego wywodzili się
późniejsi właściciele gródków. Jako artykuł recenzowany zostanie on opublikowany w
czasopiśmie „Archeologia Medioevale” (obecnie w druku 199).
Drugi artykuł powstał na podstawie referatu czworga autorów, przedstawionego w
Hadze podczas Kongresu Stowarzyszenia Archeologów Europejskich w roku 2010, na temat
znalezisk późnośredniowiecznych oraz nowożytnych rur wodociągowych i zaopatrzenia w
wodę Kalisza (193. T. Baranowski, U. Sowina, L. Ziąbka, R. Żukowski 2012, Late mediaeval
city of Kalisz water supply: evidence of archaeological data and written sources; [in:] The
Archaeology of Water Supply, M. Żuchowska ed., Oxford, BAR S2414, p. 99-108).
Funkcjonowanie tak zwanego szlaku bursztynowego
Jak już wykazałem, przeważająca część mojej działalności naukowej poświęcona była
zagadnieniom przemian osadniczych, kulturowych i społeczno-gospodarczych w rejonie
dzisiejszego Kalisza. Szczególną rolę w rozwoju moich zainteresowań badawczych odegrała
kwestia osadnictwa tak zwanej kultury przeworskiej. Wiązały się z tym kwestie
funkcjonowania szlaku bursztynowego w okresie przedrzymskim oraz wpływów rzymskich, a
także zagadnienia usytuowania starożytnej Kalisii.
12
Tym sprawom poświęcona była fragmentarycznie opublikowana praca doktorska:
„Kaliskie skupisko osadnicze kultury przeworskiej – przemiany osadnicze”, 1988 (maszynopis
w Archiwum IAE PAN), promotor – prof. dr hab. Zbigniew Bukowski. Główne wyniki
opublikowałem (41. T. Baranowski 1983; 46. T. Baranowski 1985a; 57. T. Baranowski
1988a).
Pierwszy zatwierdzony temat pracy doktorskiej brzmiał: „Stosunki społeczne ludności
kultury przeworskiej w rejonie Kalisza”. Jednak już podczas pisania pracy okazało się, że
brak jest kompletnego opracowania osadnictwa (wraz z katalogiem stanowisk) dla tego
obszaru. W związku z tym zmieniony został temat rozprawy. Uzyskałem w ten sposób
całościowy obraz obiektów kultury przeworskiej nad środkową Prosną. Szczególnie cenne
okazały się moje wnioski dotyczące olbrzymiej osady w Piwonicach, położonej na skraju
Kalisza. Wyniki studiów wykorzystałem we wspomnianych wyżej artykułach oraz w kilku
wystawach stałych i czasowych, dotyczących pradziejów Kalisza i okolic.
Zgromadzone dane przedstawiono między innymi w artykule: (52) T. Baranowski, G.
Teske 1986, „Stan i potrzeby badań nad kaliskim regionem osadniczym w młodszym okresie
przedrzymskim i w okresie rzymskim”, [w:] Stan i potrzeby badań nad młodszym okresem
przedrzymskim i okresem wpływów rzymskich w Polsce, Materiały z konferencji, Kraków, 14
– 16 listopad 1984, s. 241-7.
Badaniom nad kulturą przeworską poświęciłem także prace terenowe na stanowiskach
w okolicach Kalisza. Mowa tu o stanowiskach w Jastrzębnikach, w gminie Blizanów (15. T.
Baranowski
1975b,
Jastrzębniki,
pow.
Kalisz,
stanowisko
„Modła”,
Informator
Archeologiczny, Badania 1974, s. 128; 24. 1976b, Jastrzębniki, gm. Dobrzec, woj. kaliskie,
stanowisko „Modła”, Informator Archeologiczny. Badania 1975, s. 12; 30. 1977b,
Jastrzębniki, gm. Blizanów, woj. kaliskie, stanowisko „Modła”, Informator Archeologiczny.
Badania 1976, s. 131-132; 33. 1979, Jastrzębniki, gm. Blizanów, woj. kaliskie, stanowisko
„Modła”, Informator Archeologiczny, Badania 1978, s. 111-112; 91. T. Baranowski 1997b,
Celtycka bransoleta szklana z Jastrzębnik pod Kaliszem, „Archeologia Polski” 42, 1-2, s.
155-160) oraz na najważniejszej badanej wielohektarowej osadzie w Piwonicach na
południowej granicy dzisiejszego Kalisza. Oba te stanowiska położone są nad rzeką Prosną.
Wpływ tej rzeki na rozwój kaliskiego ośrodka osadniczego w starożytności i wczesnym
średniowieczu przedstawiłem w opracowaniu (200) „Komunikacyjna rola Prosny we
wczesnym średniowieczu” (w druku), wygłoszonym podczas konferencji z cyklu „Spotkania
Bytomskie” (27-29.08.2009 r.) – „Matka Rzeka. Rola rzeki w życiu codziennym człowieka
średniowiecza” w Bytomiu Odrzańskim.
13
Jednym
z
ważnych
opracowywanych
tematów
była
kwestia
przebiegu
i
funkcjonowania szlaku bursztynowego. Na podstawie analizy osadnictwa, geomorfologii,
hydrografii oraz rozprzestrzenienia znalezisk przedmiotów importowanych lub wpływów
zjawisk pochodzących z innych grup kulturowych, zrekonstruowałem przebieg szlaku
bursztynowego w rejonie Kalisza w okresie przedrzymskim i w okresie wpływów rzymskich.
Zostało to zaprezentowane w kilku artykułach (por. między innymi 160. T. Baranowski
2008c; 177. T. Baranowski 2010d, W kręgu oddziaływań cywilizacji rzymskiej (pierwsze
pięć wieków naszej ery, Na bursztynowym szlaku. Informator do wystawy, J.A. Splitt red.,
Kalisz, s. 59-79; 186. T. Baranowski 2011a, Kaliski odcinek „Szlaku Bursztynowego”,
Kalisia na bursztynowym szlaku. Wspólne dziedzictwo kulturowe Europy, T. Baranowski, J.A.
Splitt red., Kalisz, s. 87-104).
Za jedno z moich najważniejszych osiągnięć można uznać naukowe prowadzenie i
udział w europejskim projekcie „Wyprawa po bursztyn. Europejski trakt kulturowy”
(międzynarodowy projekt realizowany w ramach Programu „Kultura 2007 – 2013” Komisji
Europejskiej). W efekcie realizacji tego projektu uczestniczyłem w organizacji dwóch
międzynarodowych sympozjach (w Polsce – w Kaliszu oraz we Włoszech – w Adrii), oraz
redagowałem publikację: Kalisia na bursztynowym szlaku. Wspólne dziedzictwo kulturowe
Europy, T. Baranowski, J.A. Splitt red., Kalisz 2011 (186. T. Baranowski 2011a).
Przygotowałem również i zorganizowałem (wspólnie z R. Żukowskim i zespołem) wystawy
w Polsce, na Słowenii i we Włoszech (por. 177. T. Baranowski 2010d), a także film
popularnonaukowy (nakręcony przez TVP Poznań, „Wyprawa po bursztyn” dotyczący
zarówno szlaku bursztynowego w starożytności, jak też sposobów przedstawiania jego
funkcjonowania na różnych terenach i w różnych dzisiejszych państwach, wykopalisk i
zbiorów archeologicznych oraz imprez organizowanych w związku z kultywowaniem pamięci
o takiej europejskiej drodze, łączącej niegdyś mieszkańców terenów bardzo odmiennych od
siebie pod względem geograficznym, etnicznym i kulturowym.
Współpracowałem
z
Jerzym
Wielowiejskim
w
dziedzinie
inwentaryzacji
importowanych przedmiotów rzymskich na terenie Polski (por. artykuł dyskusyjny dotyczący
pracy Aleksandry Cofty – Broniewskiej, Grupa kruszańska kultury przeworskiej: 40. T.
Baranowski, J. Wielowiejski 1981, Ziemia Kujawska u schyłku starożytności, „Ziemia
Kujawska” 6, s. 159-71). Z tej dziedziny napisałem też recenzję z pracy o wyrobach z
bursztynu i mitach z nim związanych w przedrzymskiej Italii: 78. T. Baranowski 1993, (rec.)
Attilio Mastrocinque, L’ambra e l’Eridano (Studi sulla letteratura e sul Commercio
14
dell’ambra in Eta’ Preromana), Publicazioni di Storia Antica 3, Este 1991, “Archeologia
Polski” 38 (2), s. 391-397.
Prowadziłem także studia nad możliwością identyfikacji Kalisii Ptolemeusza z
konkretną osadą lub skupiskiem osadniczym. Naturalnie, ze względu na swoje przygotowanie
oparłem się głównie na źródłach archeologicznych oraz analizach specjalistów z dziedziny
kartografii antycznej, przede wszystkim Bronisława Bilińskiego (B. Biliński 1955, Kalisia
Ptolemeuszowa, „Archeologia“, 5, s. 101-121; tegoż 1961, Dwa świadectwa antyczne: Kalisia
Ptolemeusza (Geographia II, 11,13) i Helisii Tacyta (Germania 43, 2), [w:] Osiemnaście
Wieków Kalisza, Kalisz, 2, s. 7-40).
Uznałem za prawdopodobną znajomość przez starożytnych (Tacyt i Ptolemeusz)
skupiska osadniczego w rejonie Kalisza określanego przez nich jako Kalisia. W tym
względzie różniłem się zawsze poglądami z Jerzym Wielowiejskim oraz przede wszystkim z
Jerzym Kolendą. Z tym ostatnim często polemizowałem na forum publicznym (por. ostatnio
174. T. Baranowski 2010a, Kalisia. Dlaczego można identyfikować Kalisia Ptolemeusza z
Kaliszem nad Prosną? [w:] Od Kalisii do Kalisza. Skarby doliny Prosny. Katalog wystawy.
Zamek Królewski w Warszawie. 30 kwietnia 2010-30 maja 2010, S. Suchodolski, M.
Zawadzki red., s. 95-99 oraz J. Kolendo, Gdzie powinna być lokalizowana Kalisia
Ptolomeusza? [w:] Od Kalisii do Kalisza…, s. 91-94). Wielokrotnie też wskazywałem na
niekonsekwencje w wywodach J. Kolendy, zwłaszcza w zakresie błędnego pośredniego
wnioskowania o położeniu Kalisii na podstawie usytuowania Leukaristos (dzisiejszy
Trenczyn) na mapie Ptolemeusza (por. ostatnio 196. T. Baranowski 2013a, Kalisia-Kalisz,
starożytność a wczesne średniowiecze, [w:] Kalisz na przestrzeni wieków, T. Baranowski, A
Buko red., s. 81-102, szczególnie przypis 7).
Jestem również autorem wielu artykułów popularnonaukowych, folderów i posterów
dotyczących tej samej tematyki. Część z nich wiązała się z moim udziałem w kongresach
Europejskiego Stowarzyszenia Archeologów (por. odpowiedni fragment niniejszego
autoreferatu).
2. STUDIA NAD WCZESNOŚREDNIOWIECZNYM OSADNICTWEM LAGUNY
WENECKIEJ
W latach 1975-1976 uczestniczyłem we Włoszech w badaniach nad osadnictwem
Lombardii Mniejszej – w Capaccio Vecchia, a w latach osiemdziesiątych XX wieku w
15
badaniach nad osadnictwem wysp Laguny Weneckiej. W latach 1984-1986 wziąłem udział w
wykopaliskach na wyspie Murano, na Sagrato przed bazyliką Santa Maria e Donato. Wspólne
polsko-włoskie (Instytut Archeologii i Etnologii oraz Istituto di Archeologia Uniwersytetu w
Wenecji Ca’ Foscari) odsłoniły pozostałości wczesnośredniowiecznego baptysterium, którego
istnienie jest potwierdzone w źródłach pisanych Relikty architektury sakralnej, przykryte
nowożytnym
cmentarzem
przykościelnym,
to
najprawdopodobniej
resztki
atrium,
stanowiącego niegdyś część całego założenia, a łączącego bazylikę z baptysterium [103. G.
Calderoni, T. Baranowski, M.E. Gerhardinger, F. Pianetti 1998, Cronologia radiocarbonio di
reperti dallo scavo stratigrafico a Campo di SS. Maria e Donato (Isola di Murano, Laguna di
Venezia), Progetto Comune di Ricerca, Siti archeologici nella laguna di Venezia, Technical
Report 226, s. 1-8].
Na podstawie analogii – zespołu z Poreča w Chorwacji przedstawiłem interpretację
wyżej wspomnianego odsłoniętego fragmentu założenia architektonicznego jako atrium, która
została zaakceptowana przez historyków architektury (por. Teresa Rodzińska-Chorąży –
opracowanie w maszynopisie).
Przygotowałem także poszczególne części monografii zbiorowej wyników badań
wykopaliskowych na wyspie Murano, między innymi opracowanie całości analizy układów
stratygraficznych stanowiska (wspólnie z Marią Elisabettą Gerhardinger), a także artykuł na
temat dewocjonaliów (medaliki i krzyżyki) z siedemnasto- i osiemnastowiecznego cmentarza
przykościelnego.
Uczestniczyłem w polsko-włoskim projekcie, dotyczącym przemian środowiska
naturalnego i klimatu w Polsce (Kalisz) i we Włoszech (Laguna Wenecka – Murano) na
podstawie danych uzyskanych w wyniku prac archeologicznych.
Oczywiście tereny laguny Weneckiej dostarczają doskonałych materiałów do studiów
nad wpływem środowiska naturalnego, a szczególnie jego zmian, na obraz osadnictwa. Poza
badaniem tych zagadnień na przykładzie stanowiska Santa Maria e Donato, prowadziłem
przez szereg lat ze strony polskiej polsko-włoski projekt poświęcony tym kwestiom.
Koordynatorem ze strony włoskiej był Franco Pianetti z Istituto della Dinamica di Grandi
Masse w obrębie Consilio Nazionale delle Ricerche w Wenecji.
Podczas badań terenowych we Włoszech aktywnie uczestniczyłem przez osiem
sezonów w kształceniu studentów i młodych badaczy włoskich w dziedzinie prac
wykopaliskowych – eksploracji, dokumentacji i opisu uzyskanych wyników badań.
16
3. ZAGADNIENIA KULTURY BAŁTÓW (STUDIA NAD POCHÓWKAMI KONI,
RZĘDEM I UPRZĘŻĄ KOŃSKĄ ORAZ OPORZĄDZENIEM JEŹDZIECKIM
W STAROŻYTNOŚCI I WE WCZESNYM ŚREDNIOWIECZU)
Pierwsze samodzielne opracowanie naukowe – praca magisterska (Rząd koński z
wodzami łańcuchowymi na terenie Europy środkowej w okresie wpływów rzymskich) zostało
napisałem (1971) pod kierunkiem prof. Witolda Hensla. Opiekunem naukowym, który
zasugerował temat pracy, a później także skierował moje zainteresowania na kwestie
osadnictwa Bałtów, był prof. Jerzy Okulicz-Kozaryn. Praca magisterska jako podstawę miała
znaleziska z całej Europy środkowej, opierała się na stosunkowo licznym materiale
archeologicznym, który udało się mi zebrać, pomimo istniejących wówczas w Polsce
ewidentnych trudności w dotarciu do najnowszej literatury światowej. Wyróżniłem przy tym
poszczególne typy, skatalogowałem znaleziska, przedstawiłem powstanie, rozprzestrzenienie
i rozwój tej formy rzędu końskiego.
Praca została oceniona bardzo dobrze i w roku 1973 opublikowana w obszernym
artykule
w
najpoważniejszym
polskim
naukowym
czasopiśmie
archeologicznym
„Archeologia Polski” (4. T. Baranowski 1973b). Dołączono do niego obszerne streszczenie w
języku niemieckim (Das Zaumzeug mit Zügelketten im Gebiet Mitteleuropas in der Zeit
der römischen Einflüsse, s. 473-477). Niestety moja praca nie weszła na trwałe do literatury
europejskiej i jest w niewielkim stopniu znana, przede wszystkim ze względu na to, że
badacze (głównie niemieccy), którzy później zajmowali się tą problematyką nie zauważyli,
wcześniej opublikowanego dzieła, a niekiedy służy wyłącznie jako źródło ilustracji [por. S.
Wilbers-Rost 1994, Pferdegeschirr der römischen Kaiserzeit in der Germania libera. Zur
Entstehung, Entwicklung und Ausbreitung des „Zaumzeugs mit Zügelketten” (Oldenburg);
Nina Lau 2008, Zügelkettenzaumzeuge der jüngeren und alten Römischen Kaiserzait – Neue
Untersuchungen zu Typen, Verbreitung, Herkunft und Datierung]. Nie można przy tym
zrzucić winy na niedostępność opracowania, ze względu na nieznajomość języka. Nawet w
publikacji pracy doktorskiej Niny Lau, nota bene niewiele wnoszącej nowego do moich
ustaleń sprzed ponad czterdziestu lat, moja praca jest wzmiankowana właściwie tylko jako
źródło ilustracji (oraz w wykazie literatury). Jak na opracowanie, które powstało na
identyczny temat jest to co najmniej dziwne.
Doświadczenia, nabyte przeze mnie podczas opracowywania znalezisk rzędu i innych
elementów związanych z użytkowaniem konia, zaowocowały skupieniem się tego nurtu
17
moich zainteresowań badawczych na tej właśnie problematyce, która nierozerwalnie wiąże się
z kulturą Bałtów, ponieważ koń odgrywał w niej bardzo dużą rolę w różnym zakresie w wielu
dziedzinach życia.
Między innymi, z tego też powodu zostałem włączony do ekipy wykopaliskowej
Krzysztofa Dąbrowskiego, działającej w ramach „Zespołu do badań etnogenezy Słowian w
Polsce północno-wschodniej” Instytutu Historii Kultury Materialnej PAN. Zespół ten
zajmował się przede wszystkim studiami nad kulturą Prusów i Jadźwingów. Wśród
najważniejszych badanych wykopaliskowo stanowisk było cmentarzysko i osada w
Tumianach w Olsztyńskiem (niedaleko Barczewa) datowane na okres od końca V po koniec
VII wieku. Prace prowadził K. Dąbrowski od roku 1969, kiedy to, podczas badań
powierzchniowych, spod łyżki spychacza wyrównującego wzgórze z cmentarzyskiem,
zaczęły się ukazywać fragmenty naczyń glinianych – popielnic oraz wysokiej klasy
przedmioty z tak zwanego okresu wędrówek ludów. Ze względu na brak dokładnych planów
usytuowania cmentarzyska w Tumianach, badanego przez archeologów niemieckich jeszcze
w XIX wieku, zamierzano zniwelować nic nie znaczące wzgórze.
Początkowo uczestniczyłem w pracach wykopaliskowych w Tumianach, potem je
prowadziłem do roku 1977. Z roku 1972 pochodzą pierwsze publikacje o wykopaliskach w
Tumianach mojego współautorstwa, w ciągu następnych lat powstało ich w sumie kilkanaście
(por. spis publikacji).
Przygotowanie w zakresie opracowań pochówków koni oraz przedmiotów składanych
razem z końmi, zaowocowało moim opracowaniem na temat pochówków koni na
cmentarzysku w Tumianach (89. T. Baranowski 1996, Pochówki koni z Tumian, w woj.
olsztyńskim, „Archeologia Polski” 41, 1-2, s. 65-130). Ująłem w nim wszystkie pochówki
koni z cmentarzyska w Tumianach, które odkryto podczas badań po II wojnie światowej –
razem 17 pochówków koni.
Przebadane przez zespół K. Dąbrowskiego cmentarzysko dobrze nadawało się do
wspomnianych celów, ponieważ uzyskałem dobrą dokumentację terenową wraz z badaniami
osteologicznymi kości koni, a także specjalistycznymi analizami składu chemicznego
przedmiotów wyposażenia. Uwzględnione zostały również znaleziska z kilku grobów koni
odkrytych podczas badań niemieckich.
Ponieważ już po zakończeniu wykopalisk w Tumianach odnaleziony został szkicowy
plan cmentarzyska uzyskany podczas badań niemieckich, można było stosunkowo dokładnie
zweryfikować i uzupełnić cały plan. Zostało to ułatwione przez zaobserwowany przeze mnie
fakt, że na części powierzchni stanowiska w latach 1969-1971 odkrywano jedynie groby koni.
18
Ustaliłem, że pochówki koni pozostały tylko na terenie wcześniej przebadanym przez
badaczy niemieckich, ponieważ nie zdawali oni sobie sprawy z tego, że w piasek zalegający
ponad glinianym jądrem wzgórza wkopano głęboko jamy, w których umieszczono konie.
Szczególne warunki geologiczne sprawiły, że do ostatniego momentu przed ukazaniem się
kości koni nie można było rozróżnić wkopu jam grobowych. W ten sposób został
zrekonstruowany plan cmentarzyska i położenie wykopów w różnych okresach badań.
Wyniki tej analizy zamieszczone zostały w moim artykule zamieszczonym we wspólnej –
polsko-niemieckiej monografii poświęconej głównie niemieckim pracom wykopaliskowym w
Tumianach. Podstawę stanowiły odnalezione materiały archiwalne Felixa Jacobsona (170. T.
Baranowski 2009a, Der Siedlungskomplex in Tumiany im Lichte der Untersuchungen der
Jahre 1969-1977, [in:] Felix Jacobson, Die Brandgräberfelder von Daumen und Kellaren im
Kreise Allenstein, Ostpr., Daumen und Kellaren – Tumiany i Kielary, B. 1, A. BitnerWróblewska, C. von Carnap-Bornheim, J. Ciglis, V. Hilberg, W. Nowakowski red., 385-396.
Neumünster).
W latach 1997-2000 kierowałem zespołem realizującym grant KBN nr 1H01G05513 –
„Cmentarzysko z okresu wędrówek ludów w Tumianach, woj. olsztyńskie”, w Instytucie
Archeologii i Etnologii PAN. Przygotowałem wraz zespołem interdyscyplinarną monografię
zbadanej przez Instytut Archeologii i Etnologii PAN części ciałopalnego cmentarzyska z VIVII wieku w Tumianach, w woj. warmińsko-mazurskim (74 groby ludzkie oraz 17 „grobów
koni”). Określono warunki środowiska naturalnego, w jakim żyła grupa ludzka użytkująca
cmentarz. Uściślono chronologię obiektu. Ważnym moim osiągnięciem jest określenie końca
użytkowania osady i cmentarzyska w Tumianach na przełom VII i VIII wieku na podstawie
braku elementów słowiańskich oraz techniki „tauszowania” w technice wyrobu przedmiotów
metalowych. Powstało także opracowanie poświęcone analizom metaloznawczym odkrytych
przedmiotów. W monografii umieszczono wyniki analizy antropologicznej szczątków
ludzkich. Nowatorskie metody zastosowano dla opracowania 33 szkieletów koni. Odkryte
przedmioty metalowe (importy i miejscowe naśladownictwa) mają nawiązania w różnych
częściach Europy: lokalne – „bałtyjskie” oraz „gockie” i „merowińskie”. Podobne powiązania
wykazują formy naczyń glinianych. W tym przypadku zapewne nie chodzi wyłącznie o
kontakty handlowe, ale i o przybycie pewnych obcych (w stosunku do ludności bałtyjskiej)
grup ludzkich (89. T. Baranowski 1996; 126. T. Baranowski 2004a, Awarowie na Mazurach,
Hereditatem cognoscere, Studia i szkice dedykowane Profesor Marii Miśkiewicz, Z.
Kobyliński red., s. 157-164, Warszawa; 170. T. Baranowski 2009a).
19
Od roku 2012 kieruję zadaniem badawczym (w ramach większego zbiorczego
projektu) obejmującym całościowe opracowanie materiałów uzyskanych podczas prac
wykopaliskowych na terenie osady w Tumianach o której z bardzo dużą pewnością można
powiedzieć, że zamieszkiwali ją ludzie użytkujący nieodległe cmentarzysko. Oba obiekty
mają tę samą chronologię i należały do tak zwanej „grupy olsztyńskiej” kultury pruskiej z
okresu wędrówek ludów. Wyniki badań, mimo niepełnego przebadania terenu osady
pozwalają na odtworzenie w pełni układu przestrzennego i chronologii, a także funkcji
poszczególnych obiektów. Monografia osady w Tumianach zostanie przetłumaczona na język
niemiecki, w którym, jak już wspomniano, opublikowano materiały z dawnych badań w
Tumianach. Planuje się także publikację materiałów z cmentarzyska w Tumianach w języku
polskim i niemieckim.
Uczestniczyłem czynnie w spotkaniach „Seminarium bałtyjskiego”, prowadzonych do
2012 r. przez Jerzego Okulicz-Kozaryna. Opublikowałem sam, lub z Andrzejem
Moszczyńskim trzy ważne artykuły na temat zagadnień związanych z kulturą bałtyjską –
głównie z cmentarzyskiem w Tumianach. W pracach tych określono charakterystykę naczyń
oraz ich chronologię, zwłaszcza w powiązaniu z dobrze datowanymi przedmiotami
metalowymi, pochodzącymi z wyposażenia ludzkich grobów ciałopalnych [(96) T.
Baranowski 1998a, Ceramika „grupy olsztyńskiej” z osady i cmentarzyska w Tumianach
(uwagi wstępne), Ceramika zachodniobałtyjska od wczesnej epoki żelaza do początku ery
nowożytnej. Materiały z konferencji – Białystok, 14 – 16 maja 1997, Białystok, s. 283-292;
136. T. Baranowski, W.A. Moszczyński 2005, Ceramika grobowa grupy olsztyńskiej z
cmentarzyska w Tumianach, gm. Barczewo, Studyjne Zvesti, 38: 37-52. Nitra; 133. T.
Baranowski, W.A. Moszczyński 2004, Ornamentyka naczyń z zespołów grobowych
datowanych zabytkami metalowymi, Ceramika zachodniobałtyjska. Nowe źródła i
interpretacje. Materiały z konferencji, Białystok 23 – 24 września 2002 roku, M. Karczewska,
M. Karczewski (red.), Białystok, s. 167-90].
Interpretacje materiałów z Tumian znalazły odzwierciedlenie także w artykule o
hipotetycznym udziale materiałów awarskich w wyposażeniu grobów z cmentarzyska w
Tumianach (126. T. Baranowski 2004a).
W przypadku Tumian występują wątpliwości, dotyczące etyki działania niektórych
naukowców. Rosyjski badacz V.I. Kulakov, korzystając z udostępnienia (jedynie do jego
wiadomości) materiałów z polskich wykopalisk, potajemnie je skopiował, a potem
opublikował pod swoim nazwiskiem.
20
4. FORMY WSPÓŁPRACY MIĘDZYNARODOWEJ ORAZ POPULARYZACJI
ARCHEOLOGII, SZCZEGÓLNIE POPRZEZ WYSTAWY ORAZ TWORZENIE
REZERWATÓW
Prowadziłem ze strony polskiej kilka tematów badawczych we współpracy z Włoską
Radą Badań Naukowych (CNR), z Rosyjską Akademią Nauk oraz Słowacką Akademią Nauk.
Brałem wielokrotnie czynny udział w pracach Europejskiego Stowarzyszenia
Archeologów (EAA), łącznie z kongresem założycielskim w Lublanie w 1994 r. Na
kongresach tego stowarzyszenia wygłosiłem sam, lub wspólnie z innymi autorami 13
referatów oraz przedstawiłem 1 poster. Tematyka wystąpień dotyczyła, w większości
przypadków, problematyki starożytnego oraz wczesno- i późnośredniowiecznego Kalisza, w
tym zagadnień wpływu przemian środowiska naturalnego na obraz kulturowy centrów
osadniczych. Przedstawiałem również różnorodne formy popularyzacji i ochrony zabytków
archeologicznych, jak też współpracę międzynarodową w zakresie archeologii.
Znaczna część prezentowanych przeze mnie zagadnień została opublikowana w
czasopismach naukowych – ostatnio w roku 2012 (193. T. Baranowski, U. Sowina, L. Ziąbka,
R. Żukowski 2012).
Na szczególną uwagę zasługuje referat wygłoszony wspólnie z R. Żukowskim na
temat możliwości zastosowania nowoczesnych technik w dokumentowaniu i porządkowaniu
zbiorów archeologicznych (R. Żukowski, T. Baranowski 2010).
Wykaz referatów wygłoszonych na kongresach European Association of Archaeologists:
(138) T. Baranowski 2006b, Kalisz as an example of development of the medieval centre in
Poland, 12th Annual Meeting of the European Association of Archaeologists, Cracow, Poland,
19-24 September 2006, Abstracts Book, p. 135-136.
(152) E. Stupnicka, T. Baranowski, W. Bender 2006, Natural conditions of Settlement in the
valleys of rivers in Central Poland against the background of the climatic changes in the
Roman period and Early Middle Ages, 12th Annual Meeting of the European Association of
Archaeologists, Cracow, Poland, 19-24 September 2006, Abstracts Book, p. 140.
(154) T. Baranowski 2007a, Between the stronghold and the medieval town – Antiqua Civitas
in Kalisz, Abstracts Book, 13th European Association of Archaeologists Annual Meeting,
Zadar, p. 128.
21
(162a) T. Baranowski 2008e, Polish – Italian archaeological cooperation (1961-1989): An
example of the scientific collaboration between East and West in a divided Europe, The
Fourteenth Annual Meeting of the European Association of Archaeologists, 16-21 September,
Malta, Abstracts, p. 42.
(168) T. Baranowski, R. Żukowski 2008, Influence of nomadic tribes on The 7th century
cemeteries in the Mazurian Lakeland (Poland), The Fourteenth Annual Meeting of the
European Association of Archaeologists, 16 – 21 September, Malta, Abstracts p. 290.
(172) T. Baranowski, G. Calderoni and M. Preite Martinez 2009, The history of the Medieval
open settlement of Stare Miasto (Civitas Antiqua) at Kalisz (Great Poland) tracked by isotope
chronology, The fifteenth Annual Meeting of the European Association of Archaeologists, 1520 September, Riva del Garda, Abstracts, p. 223-224.
(173) T. Baranowski, R. Żukowski 2009, Archeopark of Kalisz-Zawodzie as an example of
the reconstruction of the cultural environment of local authority center in early mediaeval
Poland, The fifteenth Annual Meeting of the European Association of Archaeologists, 15-20
September, Riva del Garda, Abstracts, p. 88-89.
(180) T. Baranowski, U. Sowina, R. Żukowski, L. Ziąbka 2010, Late mediewal city of Kalisz
water supply. Evidence of Archaeological data and written sources, 16th Annual Meeting of
the European Association of Archaeologists, 1st-5th September 2010, Hague, Abstracts, p. 45.
(181) T. Baranowski, R. Żukowski 2010a, Celtic Kalisia (Poland), poster, 16th Annual
Meeting of the European Association of Archaeologists, 1st-5th September 2010, Hague,
Abstracts, p. 248.
(182a) R. Żukowski, T. Baranowski 2010, Barcode and datamatrix – modern tools for
archiving finds and documents, 16th Annual Meeting of the European Association of
Archaeologists, 1st-5th September 2010, Hague, Abstracts, p. 34.
(188) T. Baranowski, R. Żukowski 2011, Origins of the medieval towns in Poland – an
example of Kalisz (Great Poland), 17th Annual Meeting of the European Association of
Archaeologists, 14th-18th September 2011, Oslo - Norway, Abstracts, p. 136.
(190) T. Baranowski, R. Żukowski 2012, Participation of the Archaeologists in the
Celebrations of Eighteeen and a Half Centuries of Kalisz, 18th Annual Meeting of the
European Association of Archaeologists, 29thAugust-1st September 2012, Helsinki, Abstracts,
p. 204.
(194) T. Baranowski, R. Żukowski 2013, The man from medieval Kalisz (Poland) as an
example of long life with multiple pathological changes, 19th Annual Meeting of the European
Association
of
Archaeologists,
4-8 September
2013,
Pilsen,
Abstracts,
p.
205.
22
(195) T. Baranowski, G. Calderoni 2013, Kalisz-Zawodzie. Stronghold on the island on
Prosna river. Consequences and benefits, recorded in the archaeological data, 19th Annual
Meeting of the European Association of Archaeologists, 4-8 September 2013, Pilsen,
Abstracts p. 404.
Od samego początku pracy naukowej – od lat siedemdziesiątych XX wieku
prowadziłem działalność z zakresu „archeologii użytkowej”. Określenie to zaproponowałem
jako najlepszy odpowiednik tak zwanej „public archaeology”. Inne określenia jak archeologia
publiczna,
lub
archeologia
uspołeczniona
są
obciążone
konotacjami
zupełnie
nieodpowiednimi dla charakteru tej dziedziny i nie oddają jej znaczenia.
Z tego zakresu opracowałem, wspólnie z Wiesławem Zajączkowskim, jeden z
pierwszych przewodników archeologicznych po Polsce – (28) „Archeologia po drodze”
(Warszawa 1976).
W ciągu przeszło 40 lat pracy zawodowej uczestniczyłem w organizacji, lub
kierowałem przygotowaniem wielu wystaw. Pierwsza była wystawa w Kaliszu w roku 1974:
(8. T. Baranowski 1974b, Pożyteczna współpraca, „Z Otchłani Wieków”, 40 (4): 314-315; 16.
T. Baranowski 1975c, Wystawa w Kaliszu pt. „Inwestorzy chronią kulturalne dziedzictwo
narodu”, „Wiadomości Archeologiczne”, 40 (1), s. 130-131).
Podobnie było z folderami i niewielkimi artykułami popularnonaukowymi,
wywiadami w prasie itp.
Moja działalność popularyzatorska nie ograniczyła się do Kalisza i Polski.
Uczestniczyłem w przygotowaniu polskiej wystawy archeologicznej we Włoszech: „Skarby
dawnej Polski” – „I tesori dell’antica Polonia”, eksponowanej w
Mediolanie, Aquili i
Bolonii. Uczestniczyłem również w organizacji wystawy planszowej w Ptuju w Słowenii i w
Adrii we Włoszech w ramach projektu europejskiego: „Wyprawa po bursztyn”.
Cała działalność w ramach polsko-włoskiej współpracy archeologicznej znalazła
odbicie w wystawie planszowej, przygotowanej w maju 2013 pod nazwą „50 lat polskowłoskiej współpracy w archeologii średniowiecza”, którą przygotowałem wspólnie z R.
Żukowskim, z uwzględnieniem także tekstów innych autorów – badaczy uczestniczących we
współpracy polsko-włoskiej.
Moim dotychczasowym największym osiągnięciem w zakresie muzealnictwa
archeologicznego jest realizacja pod moją opieką naukową rezerwatu „Kaliski gród Piastów”,
który otwarto w roku 2008. Dawniejsze plany stworzenia rezerwatu nie doprowadziły do
zagospodarowania zabytkowego terenu grodziska na Zawodziu w Kaliszu dla celów
ekspozycji na otwartym powietrzu. Pierwszy projekt stworzył K. Dąbrowski w 1961 r. W
23
przygotowaniu drugiego wniosku (dla Muzeum Okręgowego Ziemi Kaliskiej) uczestniczyłem
w roku 1985. Trzeci wniosek w raz z założeniami przyszłego rezerwatu archeologicznego
opracowałem z T. Rodzińską-Chorąży i T. Węcławowiczem w 1993 r. W roku 2006 MOZK
uzyskało środki na budowę rezerwatu, wraz z dofinansowaniem z Unii Europejskiej. W
projekcie położono nacisk na wydobycie walorów edukacyjnych substancji zabytkowej
pozostałości grodu.
Mimo istniejących różnic w opiniach panujących na temat wznoszenia obiektów
muzealnych na terenie stanowisk archeologicznych, jestem zdecydowanym zwolennikiem
takich działań, ze względu na coś, co można określić jako genius loci. Ważne jest także
pozytywne oddziaływanie psychologiczne na zwiedzających. Według mnie wybudowanie
rekonstrukcji obiektu zabytkowego na innym miejscu niż oryginalne pozbawia go zalet
autentycznej topografii, krajobrazu itp. Sądzę, że w przypadku, gdy warstwy i obiekty
zabytkowe nie są zagrożone przez przystosowywanie terenu dla celów rezerwatu, można z
zachowaniem wszelkiej ostrożności i wymogów konserwatorskich stworzyć rekonstrukcje i
przystosować przestrzeń obiektu do takiej funkcji. Warunkiem jest również kwestia
„odwracalności” podjętych działań i przeprowadzonych zmian. Jak mi się wydaje, zostało to
zachowane podczas realizacji rezerwatu w Kaliszu.
W sprawie rezerwatu archeologicznego na Zawodziu zabierałem głos wielokrotnie
[por. między innymi (83) T. Baranowski, T. Rodzińska-Chorąży, T. Węcławowicz 1994,
Grodzisko na Zawodziu rezerwatem archeologicznym, Kalisia 11, s. 8-9; (87) T. Baranowski,
L. Gajewski 1995, Kalisz prastary, Folder Rezerwatu Archeologicznego Kalisz-Zawodzie;
(115) T. Baranowski, L. Ziąbka 2001a, Kalisz Zawodzie. Perła Kalisza; (116) T. Baranowski,
L. Ziąbka 2001b, Kalisz Zawodzie. The Jewel of Kalisz (tłum. P. Barford); (134) T.
Baranowski 2005, Rezerwat Archeologiczny na Zawodziu – perspektywy i możliwości
wykorzystania, Poszerzenie Unii – szansa dla miast Europy: samorząd, rozwój, integracja
europejska, E. Urbańczyk red., Prace Naukowe Instytutu Zarządzania, Zeszyt Naukowy 6,
Kalisz, s. 7-20; (137) T. Baranowski 2006a, Gród na Zawodziu w Kaliszu, Przewodnik po
miejscach obchodów europejskich dni dziedzictwa archeologicznego w Wielkopolsce 2006, A.
Krzyżaniak red., s. 48-50; (165) T. Baranowski, L. Ziąbka 2008a, Gród w Kaliszu, H.
Machajewski red., Wielkopolska w dziejach. Archeologia o Regionie, Poznań, s. 185-90;
(166) T. Baranowski, L. Ziąbka 2008b, Gród kaliski na Zawodziu. Dziedzictwo kulturowe
Europy, Kalisia Nowa, 5/6, s. 5-7; (173) T. Baranowski, R. Żukowski 2009; (183) T.
Baranowski 2010g, Europejskie doświadczenia w planowaniu skansenów archeologicznych,
Radom: Korzenie miasta i regionu (Badania 2009), t. I, A. Buko, D. Główka red., Warszawa,
24
s. 203-18; (192) R. Żukowski, T. Baranowski 2012, Formy popularyzacji archeologii w
Kaliszu: Wizualizacja obiektów sakralnych: najstarszy kościół drewniany z KaliszaZawodzia, Radom: Korzenie miasta i regionu, t 3: Archeologia w obliczu wyzwań
współczesności, A. Buko, D. Główka, M. Trzeciecki red., Radom, s. 153-156].
Napisałem wraz z M. Baranowską esej: „Archeologia jako pre-text dla poezji.
Samotność starożytnych bóstw, lub po drugiej stronie gabloty”. Na podstawie wierszy
Cypriana Norwida, Zbigniewa Herberta, Wisławy Szymborskiej i Stanisława Barańczaka
rozważaliśmy wzajemne zależności pomiędzy archeologią a poezją, a także pewne
konsekwencje wynikające z pozbawiania zabytków kontekstu i eksponowania ich w „obcym”
środowisku wystaw muzealnych (150. M. Baranowska, T. Baranowski 2006, Archaeology as
the pre-text for poetry. The loneliness of ancient deities or on the other side of a showcase,
Archaeologia Polona, 44, s. 255-263).
Jako konsultant od zagadnień dziejów najdawniejszych uczestniczę w tworzeniu
dwóch nowych muzeów w Warszawie: Muzeum Historii Żydów Polskich oraz w Muzeum
Historii Polski. Mój wkład w wystawy stałe obu tych muzeów uważam za możliwość
wykorzystania całego mojego potencjału naukowego zdobytego podczas wieloletnich studiów
i badań. Mam również okazję zaznaczyć cząstkę moich wyobrażeń nie tylko o przebiegu
procesów dziejowych i społecznych, ale również o należytej formie przekazu tej wiedzy.
W początkach mojej działalności naukowej współtłumaczyłem trzy książki o
charakterze naukowym i popularyzacyjnym: (13) B. Baranowski, T. Baranowski 1974
(tłumaczenie z niemieckiego): H. E. Klengel, Hetyci i ich sąsiedzi, Warszawa; (34) A.
Baranowska, T. Baranowski 1979 (tłumaczenie z angielskiego): T. Sulimirski, Sarmaci,
Warszawa; (43) B. Baranowski, T. Baranowski 1983 (tłumaczenie z niemieckiego): D.
Drössler, Wenus epoki lodowej, Warszawa.
W końcu lat sześćdziesiątych i w latach siedemdziesiątych XX wieku działałem
aktywnie w Polskim Towarzystwie Archeologicznym, potem w Polskim Towarzystwie
Archeologicznym i Numizmatycznym. Od chwili powstania Stowarzyszenia Naukowego
Archeologów Polskich jestem do dzisiaj w Zarządzie Oddziału Warszawskiego (z wyboru).
25