A. Kozak, P. Mamcarz, Profil

AGNIESZKA KOZAK, PIOTR MAMCARZ ––––––––––––––––––––––––––––––
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Paw³a II
Profil socjopsychologiczny terrorysty
MnogosÂc definicyjna pojeÎcia terroryzm utrudnia utworzenie
ogoÂlnego profilu osobowosÂciowego charakteryzujaÎcego terrorysteÎ.
W zalezÇnosÂci od przyjeÎtej koncepcji terrorysty, w interpretacjeÎ wøaÎcza sieÎ roÂzÇne inne zmienne psychologiczne. WazÇnym elementem
analizy jest zwroÂcenie uwagi na aspekt socjodemograficzny i sÂrodowiskowy. Charles A. Russell i Bowman H. Miller (1977) dokonali
analizy jakosÂciowej 350 biografii terrorystoÂw. Na bazie tych opisoÂw
uzyskali dane pozwalajaÎce ustalic ich profil socjodemograficzny.
Wiek aktywnych czøonkoÂw to 20-25 lat, zas przywoÂdcoÂw ugrupowanÂ
terrorystycznych ± ok. 35-58 lat. WieÎksza liczba terrorystoÂw jest dobrze wyksztaøcona (ukonÂczone studia, kursy, szkolenia), cechujaÎ sieÎ
wysokim poziomem inteligencji i pracowitosÂciaÎ. èaÎczy sieÎ to posÂrednio z przynalezÇnosÂciaÎ do sÂredniej lub wysokiej klasy spoøecznej. Takie same dane uzyskuje sieÎ w aktualnych analizach (Hudson, 1999;
Sageman, 2004; Thackrah, 2004). Osoby, ktoÂre saÎ werbowane do
organizacji, nie powinny sieÎ wyroÂzÇniac zÇadnymi szczegoÂlnymi znakami fizycznymi. WazÇne jest to, aby jednostka øatwo wtopiøa sieÎ w tøum
i aby nie mozÇna jej byøo w øatwy sposoÂb rozpoznacÂ. Czøonkowie grup
terrorystycznych saÎ osobami samotnymi, w przeciwienÂstwie do lideroÂw, ktoÂrzy wiodaÎ ustatkowane zÇycie.
Psychologia wysuwa wiele koncepcji na temat osobowosÂci terrorysty. W literaturze podkresÂla sieÎ dwa podejsÂcia. Pierwsze wyroÂzÇnia
hipotezeÎ ¹Agresja ± Frustracjaº ktoÂra moÂwi, zÇe przyczynaÎ zachowanÂ
agresywnych jest frustracja, a frustracja zawsze prowadzi do agresji
(Borum, 2004). J.C. Davies (1973) zauwazÇa u terrorystoÂw przepasÂcÂ
mieÎdzy wzrastajaÎcymi oczekiwaniami a uzyskiwanym poziomem sa-
260
Agnieszka Kozak, Piotr Mamcarz
tysfakcji. Zas J. Margolin (1977) twierdzi, zÇe wieÎkszosÂc zachowanÂ
terrorystoÂw jest reakcjaÎ na frustracjeÎ zwiaÎzanaÎ z niezaspokojonymi
potrzebami politycznymi, ekonomicznymi lub osobistymi.
Drugie ujeÎcie koncentruje sieÎ na hipotezie ¹Narcystycznego
gniewuº. JezÇeli pierwotny narcyzm w formie ¹wielkiego jaº nie zostanie zneutralizowany przez kontakt z rzeczywistosÂciaÎ, tworzy sieÎ
osobowosÂc socjopatyczna (arogancka, nieliczaÎca sieÎ z innymi). To
¹wyidealizowane egoº mozÇe doprowadzic do powstania bezradnosÂci, ktoÂra przeksztaøcajaÎc sieÎ w nieopanowany gniew, daÎzÇy do zniszczenia zÂroÂdøa narcystycznego urazu (Crayton 1983; Post, 1990;
Pearlstein, 1991).
Sullwold (1981) przypisuje terrorysÂcie ekstrawertyzm, czyli niestabilnosÂcÂ, brak zahamowanÂ, nieliczenie sieÎ z innymi, szukanie wrazÇenÂ. Ponadto zwraca uwageÎ na neurotycznosÂcÂ, ktoÂra przybiera postacÂ
negatywnego nastawienia do sÂwiata, braku tolerancji na krytykeÎ,
podejrzliwosÂcÂ, agresjeÎ i zajmowanie pozycji obronnej w stosunku
do ludzi.
Franco Ferracuti dokonaø analizy pochwyconych terrorystoÂw.
Efektem badan byøo wyodreÎbnienie cech osobowosÂciowych wspoÂlnych dla schwytanych osoÂb. Takim czynnikiem byø niepokoÂj, zbyt
duzÇa wrazÇliwosÂc wzgleÎdem siebie i otaczajaÎcej rzeczywistosÂci. Ponadto zauwazÇono wewneÎtrznaÎ niezgodnosÂc pomieÎdzy emocjonalnymi
a poznawczymi systemami. Kolejnym elementem wspoÂlnym byøa søabosÂc zasad moralnych oraz brak zasad etycznych wzgleÎdem innych
(Hudson, 1999).
CzeÎsto w mediach podkresÂla sieÎ, zÇe osoby beÎdaÎce w grupie terrorystycznej saÎ chore psychicznie lub nawet uposÂledzone. Nie znaleziono jednak zwiaÎzku potwierdzajaÎcego takaÎ tezeÎ. WyroÂzÇnia sieÎ natomiast dwa stanowiska dotyczaÎce osobowosÂci terrorysty. Jedno
przypisuje czøonkowi grupy terrorystycznej specyficznaÎ konstelacjeÎ
cech, majaÎcych wpøywa na decyzjeÎ o wstaÎpieniu do ugrupowania.
PodkresÂla sieÎ bowiem, zÇe terrorysta to osoba cierpiaÎca na kompleks
nizÇszosÂci, pozbawiona jest poczucia niezalezÇnosÂci, asertywnosÂci, poczucia wøasnej wartosÂci. Czuje sieÎ søabsza, upokorzona, brakuje jej
empatycznych uczucÂ, trawi jaÎ poczucie winy, a czeÎsto takzÇe samotnosÂc (por. Ardila, 2002; Goertzel, 2002; Lawal, 2002).
Profil socjopsychologiczny terrorysty
Drugie stanowisko nie dopatruje sieÎ u jednostki terrorystycznej
patologicznych cech. Liczba zaburzen wysteÎpuje w grupie terrorystycznej tak samo czeÎsto jak w populacji. Badacze wierzaÎ w to, zÇe taka
osoba ma prawidøowo funkcjonujaÎcaÎ osobowosÂcÂ. NalezÇy pamieÎtacÂ,
zÇe terrorysÂci to w wieÎkszosÂci møodzi ludzie, dobrze wyksztaøceni.
CharakteryzujaÎ sieÎ silnym emocjonalnym przywiaÎzaniem do przekonan i grupy do ktoÂrej przynalezÇaÎ. Organizacja daje im poczucie przynalezÇnosÂci, nadaje sens ich zÇyciu i wypeønia wewneÎtrznaÎ pustkeÎ (por.
McCauly i Segal, 1987; Hudson, 1999; Reid, 2002; Sageman, 2004).
Z drugiej jednak strony przejawiajaΠcechy zachowan socjopatycznych
i psychopatycznych, wynikajaÎcych z kontekstu politycznego, spoøecznego, ekonomicznego lub religijnego. ZauwazÇa sieÎ, zÇe majaÎ trudnosÂci
w relacji do wøasnej tozÇsamosÂci oraz emocji, co prowadzi do aktoÂw
przemocy (Trackrah, 2004), jednak nie sÂwiadczy o chorobie psychicznej.
WazÇnym elementem osobowosÂciowym jest sÂwiadomosÂc dokonywanych czynoÂw i podejmowanych wyboroÂw. Analizy wskazujaÎ, zÇe
terrorysÂci saÎ w peøni sÂwiadomi swoich dziaøan i zachowanÂ. MozÇna
ze stanowczosÂciaÎ odrzucic tezeÎ o niepoczytalnosÂci.
TerrorysÂci spostrzegajaÎ rzeczywistosÂc przez filtr wøasnych przekonan i wierzenÂ. Nie potrafiaÎ wyjsÂc poza nabyte schematy. Moc
schematu polega na tym, zÇe czøowiek proÂbuje podtrzymac spoÂjnosÂcÂ
struktur poznawczych przez wyszukiwanie informacji zgodnych z posiadanymi juzÇ postawami i odrzucanie informacji, ktoÂre mogøyby te
postawy w jakikolwiek sposoÂb zakwestionowac (Festinger, 1964).
Schemat jest wieÎc abstrakcyjnaÎ reprezentacjaÎ ogoÂlnej wiedzy o danej
rzeczywistosÂci, a istotaÎ jego dziaøania jest wyszukiwanie podobienÂstw
mieÎdzy kolejnymi przypadkami, co upraszcza rzeczywistosÂcÂ. SposoÂb
mysÂlenia terrorystoÂw jest prymitywny, nierealistyczny i uproszczony.
Percepcja jest ograniczona, zamyka sieÎ w systemie dychotomicznym:
dzielenie sÂwiata na dwa obszary ¹dobra i zøaº: jezÇeli ktos jest bogaty,
to znaczy zÇe przez to ktos inny musi byc biedny, jezÇeli ktos nie jest
przyjacielem, to automatycznie staje sieÎ wrogiem itd. Brak jest zdolnosÂci do analitycznego i abstrakcyjnego mysÂlenia. MozÇe to wynikacÂ
z systemu edukacji, ktoÂry jest nastawiony na zapamieÎtywanie materiaøu, a nie rozumowanie. StarajaÎ sieÎ narzucic na innych swoÂj indy-
261
262
Agnieszka Kozak, Piotr Mamcarz
widualny system wartosÂci (McCauly, 1987; Thackrah, 2004; Sageman, 2004).
Osoba terrorysty w dominujaÎcym stopniu odczuwa emocje negatywne: agresjeÎ, frustracjeÎ, gniew, leÎk, niepokoÂj. Terrorysta kieruje te
odczucia przeciwko obiektowi, ktoÂry uwazÇa za przyczyneÎ swego zøego stanu wewneÎtrznego. Niejednokrotnie z tym stanem øaÎczaÎ sieÎ porazÇki w zÇyciu osobistym: utrata rodziny, stanowiska pracy, uzalezÇnienia, nieudane maøzÇenÂstwo itd. U podstaw emocjonalnej sfery lezÇy
system kognitywny. NiektoÂre ugrupowania terrorystyczne uwazÇajaÎ
siebie za wybranÂcoÂw Boga, ktoÂrzy majaÎ stac na strazÇy dobra. Inni
z kolei twierdzaÎ, zÇe saÎ ofiarami niesprawiedliwosÂci, wyzysku i manipulacji jednostek politycznych. W zalezÇnosÂci od grupy terrorystycznej co innego beÎdzie zÂroÂdøem negatywnych wzmocnienÂ. Niestety,
najbardziej niebezpieczny jest poziom przykrych stanoÂw emocjonalnych, ktoÂry u terrorystoÂw jest bardzo wysoki (Hudson, 1999; Ardila,
2002; Sageman, 2004).
TerrorysÂci majaÎ tendencje do przypisywania pozytywnego znaczenia swoim nieracjonalnym zachowaniom. Jest to swoistego rodzaju mechanizm obronny, chroniaÎcy ¹egoº przed konfrontacjaÎ
z obiektywnaÎ ocenaÎ tego dziaøania. Poza tym, nadajaÎc pozytywne
znaczenie kazÇdemu czynowi, wzmacniajaÎ obraz siebie i uzyskujaÎ poczucie kontroli nad sytuacjami niezalezÇnymi od nich. Zaburzony
proces atrybucji prowadzi do mysÂlenia w kategoriach uzasadniania:
¹im sieÎ to nalezÇaøoº, ¹majaÎ to, na co zasøuzÇyliº. Ponadto broniaÎ
swojej integralnosÂci poprzez zaprzeczanie i wypieranie przesteÎpczych dziaøanÂ: wyrzaÎdzanie innym krzywdy, zabijanie niewinnych,
kradziezÇe itd. (por. Loza & Clements, 1991). UwazÇajaÎ siebie za
bohateroÂw, ktoÂrzy walczaÎ ze zøem niszczaÎcym caøy sÂwiat. Ma to
roÂwniezÇ zwiaÎzek z opisanaÎ przez Janisa (1968) skøonnosÂciaÎ do utozÇsamiania sieÎ z wøasnaÎ grupaÎ w obliczu zagrozÇenÂ. Im wieÎksze poteÎpienie dla aktoÂw terroru ± czyli im bardziej nieprzychylna postawa
otoczenia wobec terroryzmu ± tym wieÎksza tozÇsamosÂc grupowa
zwieÎkszajaÎca lojalnosÂc wobec wøasnej grupy. W rozumowaniu terrorystoÂw kazÇdy czyn jest aktem wielkiej odwagi i przyczynia sieÎ do
pokonania demonicznej siøy. Takie samo znaczenie majaÎ akty samoboÂjcze, gdzie terrorysta czyni to dla wieÎkszego dobra (Goertzel,
Profil socjopsychologiczny terrorysty
2002). Walka w imieÎ wieÎkszego dobra oraz koniecznosÂc chronienia
sieÎ przed ¹zagrozÇeniem zewneÎtrznymº to typowe mechanizmy dziaøania sekty ± uzalezÇniajaÎce od grupy i od przywoÂdcy, ktoÂry staje sieÎ
opiekunem i obronÂcaÎ.
System wartoœci terrorysty
Poszukiwanie przyczyn posteÎpowania terrorysty doprowadza badaczy do zagadnien zwiaÎzanych z gøeÎbokimi strukturami ludzkiej
egzystencji. Na pierwszy plan wysuwa sieÎ system moralny, poczucie
sensu zÇycia, system wartosÂci, wolnosÂc i wiele innych elementoÂw specyficznych dla ludzkiego bytu (por. Wilkinson, 1974; Ferracuti Crenshaw, 1992; della Porta, 1992; Drake, 1998; Hudson, 1999; Brannan,
2001). Analiza tych fenomenoÂw jest trudna, gdyzÇ badajaÎc te wymiary,
nalezÇy zwroÂcic uwageÎ na indywidualny charakter tych zjawisk. MozÇna natomiast wskazac pewne prawdopodobienÂstwo wystaÎpienia danego zachowania.
Kluczowym elementem systemu decyzyjnego oraz motywacyjnego saÎ wartosÂci. To one konstytuujaÎ kierunek, w ktoÂrym realizuje sieÎ
podmiotowosÂc jednostki. Ponadto wartosÂci wspoÂøtworzaÎ osobowosÂcÂ
czøowieka i przez nie wyrazÇa sieÎ wolnosÂc osobowa. WartosÂci peøniaÎ
istotnaÎ roleÎ w rozwoju i speønianiu sieÎ zÇycia. SaÎ silniejsze daÎzÇeniowo
od potrzeb najczeÎsÂciej oscylujaÎcych wokoÂø posiadania jakiegos przedmiotu (por. Scheler, 1987; Rokeach, 1873; Gasiula, 1992; Popielski,
1993; Hermans, 1998; Popielski 2008). MozÇna roÂwniezÇ wymienic wartosÂci nizÇszego i wyzÇszego rzeÎdu, tworzaÎce hierarchiczny system (patrz
model 1).
Hierarchia wartosÂci to dynamiczny system daÎzÇen i odniesienÂ,
ukierunkowujaÎcy podmiot osobowy ¹kuº komus lub czemusÂ, ktoÂry
uczestniczy w formuøowaniu saÎdoÂw oceniajaÎcych i procesie dokonywania wyboroÂw wraz z aktem decyzyjnym. WolnosÂc czøowieka przejawia sieÎ w tym, zÇe mozÇe on dokonywac wyboroÂw pomieÎdzy poszczegoÂlnymi wartosÂciami i reorganizowac ich struktureÎ (Popielski, 2008;
Mamcarz, 2009).
263
264
Agnieszka Kozak, Piotr Mamcarz
Model 1. Holograficzny zapis wartosÂci (ZÂroÂdøo: Popielski, 2008, s. 231)
PoddajaÎc analizie najwyzÇsze wymiary ludzkiego funkcjonowania
dochodzimy do proÂby rozwiaÎzania kluczowego pytania: ¹Dlaczego
czøowiek zdolny jest do aktoÂw terrorystycznych, do zabijania niewinnych ludzi?º. Terrorysta, ktoÂry wysadza sieÎ w powietrze w tøumie,
zmierza do osiaÎgnieÎcia wartosÂci, ktoÂra jest wyzÇsza nizÇ jego wøasne
zÇycie lub zÇycie innych ludzi. W literaturze mozÇna znalezÂc liczne przykøady wartosÂci, ktoÂre realizowane saÎ przez okresÂlone organizacje
terrorystyczne. NajczeÎsÂciej wymieniane to: wiara, BoÂg, zemsta, wøadza, pieniaÎdze (por. Post, 1990; Drake, 1998; Goertzel, 2002; Sageman, 2004; Borum, 2004).
Aby zrealizowac teÎ najwyzÇszaÎ ¹centralnaκ wartosÂcÂ, osoba jest
w stanie posÂwieÎcic wartosÂci nizÇszego rzeÎdu, a czeÎsto takzÇe wykorzystac je do realizacji zamierzonego celu. PrzywoÂdcy terrorystycznych
ugrupowan wzmacniajaÎ w czøonkach te wartosÂci, ktoÂre saÎ dla organizacji najwazÇniejsze, oraz te destruktywne, beÎdaÎce przydatne do
szerzenia aktoÂw terrorystycznych. Na przykøad møody czøowiek, ktoÂry dosÂwiadczyø utraty rodzicoÂw w sytuacji wojny, na piedestale systemu wartosÂci ustawia cheÎc zemsty. Kierowany cheÎciaÎ zemsty czøo-
Profil socjopsychologiczny terrorysty
wiek jest werbowany do organizacji, ktoÂra dostarcza mu poczucie
bezpieczenÂstwa i zrozumienia, a nasteÎpnie wykorzystuje teÎ wartosÂcÂ,
ukierunkowujaÎc jaÎ na okresÂlony cel (przeciwnik). Ponadto grupa
terrorystyczna daje mozÇliwosÂci realizacji tej wartosÂci (bronÂ, pieniaÎdze, wiedzeÎ itd.).
NalezÇy pamieÎtacÂ, zÇe wartosÂci podlegajaÎ pod wolitywny system
jednostki. Czøowiek w obreÎbie swojej wolnosÂci mozÇe w kazÇdym momencie swojego zÇycia hierarchicznie ustrukturalizowac wartosÂci.
CieÎzÇko jest wieÎc dyskutowac na temat prewencji i wczesnego wykrywania potencjalnych terrorystoÂw. Walka z tym zjawiskiem nie powinna sieÎ opierac jedynie na wychwytywaniu przywoÂdcoÂw terrorystycznych, ale na reorganizacji priorytetowych wartosÂci. Trzeba podjaÎc proÂbeÎ degradacji wartosÂci destruktywnych oraz dac mozÇliwosÂcÂ
realizacji wartosÂci pozytywnych, twoÂrczych i konstruktywnych. Terroryzm opiera sieÎ na najgøeÎbszych strukturach podmiotowych i wykorzystuje najwyzÇsze ludzkie wartosÂci (miøosÂcÂ, braterstwo, ojczyzna,
BoÂg). Dlatego nalezÇy poszerzyc portret psychologiczny terrorysty
obejmujaÎcy analizy osobowosÂciowe o wymiar wartosÂci oraz podjaÎcÂ
proÂbeÎ odpowiedzi na ontyczne pytania.
Zagro¿enie stereotypem – badania
Wiele danych empirycznych (Stone, Lynch, Sjomeling, Darley,
1999) potwierdza tezeÎ, zÇe stereotypy dotyczaÎce wøasnej grupy mogaÎ
wywierac negatywny wpøyw na ¹Jaº oraz na tozÇsamosÂc jednostki.
SzczegoÂlne znaczenie zdaje sieÎ miec w omawianiu terroryzmu zjawisko dezidentyfikacji. Proces ten polega na ¹wyøaÎczeniu danej sfery
osiaÎgnieÎc z tozÇsamosÂci jednostki, co chroni jej samooceneÎ oraz poczucie kompetencji przed negatywnymi skutkami powiaÎzania tozÇsamosÂci z wynikami uzyskiwanymi na wymiarze odnoszaÎcym sieÎ do
stereotypuº (Nelson, 2003, s. 188). W praktyce mozÇe to oznaczacÂ,
zÇe terrorysta mozÇe wyøaÎczyc ze swej tozÇsamosÂci na przykøad wartosÂci
pozytywne, poniewazÇ nie pasujaÎ one do stereotypu grupy, do ktoÂrej
przynalezÇy, co paradoksalnie pozwala mu zachowywac pozytywnaÎ
samooceneÎ. Ostatecznie wøaÎcza to proces, w wyniku ktoÂrego czøon-
265
266
Agnieszka Kozak, Piotr Mamcarz
kowie napieÎtnowanej grupy zaczynajaÎ akceptowac niektoÂre negatywne stereotypy na swoÂj temat i wierzyc w ich søusznosÂcÂ.
PrzyglaÎdajaÎc sieÎ wizerunkowi ¹typowego terrorystyº prezentowanego w mediach, mozÇna zaryzykowac hipotezeÎ mechanizmu samospeøniajaÎcej sieÎ przepowiedni. Jest to pojeÎcie opisane przez Rosenthala i Jacobsona (1968) ± odnosi sieÎ ono do sytuacji, w ktoÂrych
oczekiwania wobec danej osoby powodujaÎ, zÇe zaczyna sieÎ ona zachowywac w sposoÂb potwierdzajaÎcy te oczekiwania. OczywisÂcie
wieÎkszosÂc badan wskazuje na mechanizm internalizacji niepochlebnych opinii na temat grupy podlegajaÎcej stereotypowi, co w przypadku terrorystoÂw nie jest tylko opiniaÎ, ale wynika ze sÂcisÂle okresÂlonych
zachowan w postaci aktoÂw terroru. JednakzÇe mechanizm ten mozÇe
tøumaczyc na przykøad motywacjeÎ do wsteÎpowania møodych ludzi do
grup terrorystycznych. WyobrazÂmy sobie, zÇe w powszechnej opinii
czøonkowie grup terrorystycznych prezentujaÎ okresÂlony zestaw cech
i zachowanÂ. JezÇeli møody czøowiek zda sobie spraweÎ, zÇe sam zachowuje sieÎ czeÎsto dokøadnie w taki sposoÂb, øatwo zidentyfikuje siebie
jako podobnego do czøonkoÂw tej grupy, co beÎdzie dla niego motywacjaÎ do wstaÎpienia w jej szeregi.
OczywisÂcie jest to tylko jedna z mozÇliwych motywacji do wstaÎpienia do grupy terrorystycznej. W naszych badaniach chcielisÂmy
zweryfikowac zbiezÇnosÂc stereotypu terrorysty z obrazem, ktoÂry prezentowany jest w mediach. W tym celu poprosilisÂmy o wypeønienie
testu ACL w wersji ¹Typowy terrorysta jestº. W badaniu wzieÎøo
udziaø 58 osoÂb w wieku od 24 do 40 lat. SÂredni profil uzyskany z badanÂ
przedstawiono na wykresie 1.
Terrorysta postrzegany jest jako osoba o niskiej sile wewneÎtrznej,
czyli niepewna siebie, søabo oceniajaÎca swoje zdolnosÂci do radzenia
sobie ze stresem i trudnosÂciami, pesymistycznie nastawiona do przyszøosÂci.
Terrorysta ma ponadto trudnosÂci w mobilizowaniu wøasnego potencjaøu, rezerw, cechuje go niecheÎc do podejmowania dziaøanÂ. Ma
takzÇe tendencje do zamartwiania sieÎ i przezÇywania niepokoju. Czuje
sieÎ zÂle w sytuacji, w ktoÂrej sieÎ znajduje, ale wydaje sieÎ miec maøaÎ
potrzebeÎ zmiany. Ma trudnosÂci w ustalaniu i realizowaniu celoÂw,
pomimo potrzeby osiaÎgnieÎc i ambicji odnoszenia spoøecznie uznawa-
Profil socjopsychologiczny terrorysty
nych sukcesoÂw. Ma niskaÎ zdolnosÂc do wytrwaøego dziaøania i realizowania zadan pøynaÎcych z dorosøego zÇycia. Nie lubi rutyny, dlatego
øatwo mozÇe podejmowac dziaøania øamiaÎce normy.
Wykres 1. SÂredni profil terrorysty uzyskany w badaniach testem ACL
Analiza profilu wskazuje, izÇ terrorysta postrzegany jest jako osoba majaÎca konflikty i trudnosÂci wewneÎtrzne, ktoÂre proÂbuje kompensowac zachowaniami ekspansywnymi ± zwracaniem na siebie uwagi,
wchodzeniem w rywalizacjeÎ, agresywnym daÎzÇeniem do realizacji
swoich potrzeb. Postrzegany jest jako jednostka autonomiczna, maøo
zwracajaÎca uwageÎ na innych, gruboskoÂrna, uparta, niecierpliwa, nieliczaÎca sieÎ z innymi.
Wedøug badanych terrorysteÎ cechuje maøe uspoøecznienie ± jest
zamknieÎty w sobie i zÂle czuje sieÎ wsÂroÂd ludzi. NajwieÎcej trudnosÂci
sprawiajaÎ mu bliskie relacje, ktoÂre wymagajaÎ partnerstwa, a nie zarzaÎdzenia innymi wedøug wøasnego wyobrazÇenia o zwiaÎzku. Boi sieÎ
zaangazÇowania, jest nieufny, utrzymuje innych na dystans. Jego interpretacja tego, co inni o nim mysÂlaÎ, powoduje, zÇe wycofuje sieÎ
z bliskich relacji. Na zewnaÎtrz prezentuje pewnosÂc siebie, apodyk-
267
268
Agnieszka Kozak, Piotr Mamcarz
tycznosÂcÂ. Jest impulsywny, konfliktowy, szybki w reakcjach. èatwo
wpada w zøosÂcÂ, jest gwaøtowny i krytyczny wobec innych.
Omówienie wyników badañ
Terroryzm jest oczywisÂcie zøy i poteÎpiany, ale wiele panÂstw sieÎga
po metody terrorystyczne, uznajaÎc je za søuszne do obrony wøasnych
interesoÂw. RzaÎd Izraela, prowadzaÎcy wojneÎ z palestynÂskimi terrorystami z organizacji Hamas, sam przez lata wspieraø fundamentalistoÂw
islamskich. Tam, gdzie sÂcierajaÎ sieÎ interesy panÂstw, pojeÎcia dobra i zøa
nie majaÎ zastosowania, w opinii wielu jest to tylko gra, w ktoÂrej najwazÇniejsze jest to, zÇeby wygrac ± niewazÇne jakimi sÂrodkami. Søowo
¹terroryzmº ma bardzo negatywne zabarwienie, zatem strona, ktoÂra
narzuci przeciwnikowi miano terrorysty, zyskuje przewageÎ w oczach
mieÎdzynarodowej opinii publicznej. Terrorysta jest bojownikiem
o wolnosÂcÂ. MozÇna by zaryzykowac stwierdzenie, zÇe spoøeczenÂstwo
potrzebuje terrorystoÂw do swoich potrzeb, istnieje wieÎc niepisane
przyzwolenie na istnienie i funkcjonowanie grup terrorystycznych.
Terroryzm przyjeÎty zostaø jako metoda walki politycznej, poniewazÇ
niestety jest skuteczny.
Z zaprezentowanych analiz badan typowego terrorysty wynika,
zÇe w percepcji badanych jest to osoba, ktoÂra ma wyrazÂne trudnosÂci
w relacjach z ludzÂmi, brak jej bliskich, satysfakcjonujaÎcych relacji.
Czøowiek jest istotaÎ spoøecznaÎ, potrzebuje miec poczucie przynalezÇnosÂci do jakiejs grupy, potrzeba akceptacji i osiaÎgania celoÂw cenionych spoøecznie jest czeÎsto wazÇnym motorem dziaøania. Literatura
przedmiotu wskazuje na frustracjeÎ jako podstawowy motyw dziaøania terrorystoÂw. Brak mozÇliwosÂci zaspokojenia podstawowych potrzeb ego prowadzi do poszukiwania swojego miejsca w zÇyciu i jakiejsÂ
grupie spoøecznej, a co za tym idzie ± podatnosÂci na oddziaøywania
manipulacyjne zapewniajaÎce o wyjaÎtkowosÂci. Nie jest trudno karmicÂ
narcystyczne ego, u ktoÂrego podstaw lezÇy leÎk przed odrzuceniem,
maskowany ogromnaÎ siøaÎ i pewnosÂciaÎ siebie na zewnaÎtrz. Przekonanie o swojej wyjaÎtkowosÂci w postaci misji, wyzÇszego celu do zrealizowania øatwo mozÇe byc karmione przez terrorystycznych przywoÂd-
Profil socjopsychologiczny terrorysty
coÂw. Warto zwroÂcic uwageÎ na to, zÇe akty terroru nie saÎ wynikiem
chwilowego impulsu ± saÎ zaplanowane i starannie przygotowane, ich
zadaniem jest zastraszenie innych ± pozÇaÎdany efekt psychologiczny.
Kto jest lepszym narzeÎdziem do zastraszania innych nizÇ osoba, ktoÂra
sama przepeøniona jest leÎkiem i niepewnosÂciaÎ ujawniajaÎcaÎ sieÎ w postaci agresji?
Polska nie nalezÇy do krajoÂw zagrozÇonych terroryzmem. Ale na
sÂwiecie, niestety, coraz wieÎcej idei, wartosÂci proÂbuje sieÎ wprowadzicÂ
poprzez walkeÎ i dziaøania terrorystyczne. Warto zwroÂcic uwageÎ na
profilaktykeÎ dziaøan terrorystycznych (byc mozÇe naiwnaÎ dla zwykøego
czytelnika) poprzez budowanie cywilizacji miøosÂci. ¹Na kryzys cywilizacji trzeba odpowiedziec cywilizacjaÎ miøosÂciº ± stwierdziø Jan Paweø
II w Tertio millennio adveniente (52), a teÎ najlepiej budowac w rodzinie. Budowanie cywilizacji miøosÂci jest odpowiedziaÎ na kryzysy, problemy i globalizacjeÎ przemysøowo-ekonomicznaÎ sÂwiata. Niestety, zanikajaÎ w spoøeczenÂstwie niezwykle wazÇne wartosÂci, takie jak miøosÂcÂ,
godnosÂc czøowieka. Poprzez braki w systemach rodzinnych, w ktoÂrych
nie zaspokaja sieÎ podstawowych potrzeb bliskich i nie buduje satysfakcjonujaÎcych wieÎzi, wychowywane saÎ mieÎdzy innymi osoby podatne
na oddziaøywania grup terrorystycznych. Tam, gdzie sieÎ toczy walka,
zawsze saÎ ofiary, a ludzie saÎ albo przyjacioÂømi, albo wrogami. Walka
z terroryzmem nie powinna polegac tylko na zwalczaniu grup terrorystycznych, ale na profilaktyce, dzieÎki ktoÂrej spoøeczenÂstwo nie beÎdzie wychowywaøo osoÂb, ktoÂre dorastajaÎc w braku zaspokojenia potrzeby przynalezÇnosÂci i wazÇnosÂci dla innych, stanaÎ sieÎ terrorystami,
dzieÎki czemu udowodniaÎ, zÇe saÎ wazÇni i zwroÂcaÎ na siebie uwageÎ.
Badania prezentowane w artykule prowadzone byøy w Polsce,
gdzie zagrozÇenie terroryzmem jest znikome, a informacje o dziaøaniach terrorystycznych pochodzaÎ wyøaÎcznie z medioÂw. Dlatego wyniki dotyczaÎ tylko stereotypu terrorysty ± ewidentnie zbiezÇnego
z tym, co lansowane jest w mediach. Warto byøoby powtoÂrzyc takie
badanie na przykøad we Francji, gdzie ataki saÎ dosÂc powszechne.
Istotna byøaby w takich analizach bezposÂredniosÂc dziaøania bodzÂca
na percepcjeÎ ± na przykøad jak zmienia sieÎ percepcja terrorysty tuzÇ po
dokonaniu aktu terrorystycznego, ktoÂry moÂgøby dotyczyc konkretnych badanych, poniewazÇ ma miejsce w ich miesÂcie.
269
270
Agnieszka Kozak, Piotr Mamcarz
Bibliografia
Ardila, R. (2002). The psychology of the terrorist: Behavioral perspective.
In C. E. Stout (Ed.), The Psychology of Terrorism: A public understanding (psychological dimension to war and peace). Connecticut, Praeger.
Borum, R. (2004). Psychology of terrorism. Tampa: University of South
Florida.
Brannan, D. W., Esler, P. F., & Strindberg, N. T. A. (2001). Talking to
¹terroristsº: Towards an independent analytical framework for the
study of violent substate activism. Studies in Conflict & Terrorism,
24(1), 3-24.
Crayton, John W. (1983). Terrorism and the Psychology of the Self. Pages
33-41 in Lawrence Zelic Freedman and Yonah Alexander. eds. Perspectives on Terrorism. Wilmington. Delaware: Scholarly Resources.
Crenshaw, Martha. (1992).ºCurrent Research on Terrorism: The Academic Perspectiveº. Studies in Conflict and Terrorism, 15, 1-11.
Davies, T.R. (1973). Aggression, Violence, Revolution and War. Pages
234-60 in. Delaware: Scholarly Resources.
Drake, C. J. M. (1998). The role of ideology in terrorists' target selection.
Terrorism and Political Violence, 10(2), 53-85.
Ferracuti, Franco, and F. Bruno. (1981). ¹Psychiatric Aspects of Terrorism in Italyº. Pages199-213 in I.L. Barak-Glantz and C.R. Huff, eds.,
The Mad, the Bad and the Different: Essays in Honor of Simon
Dinhz. Lexington. Massachusetts: Lexington Books.
Goertzel, T. G. (2002). Terrorist belief and terrorist lives. In C. E. Stout
(Ed.), The Psychology of Terrorism: A public understanding (psychological dimension to war and peace). Connecticut: Praeger.
Hudson R. A. (1999). The sociology and psychology of terrorism: who
becomes a terrorist and why? Federal Research Division. Library of
Congress. Washington
Implications for a Differentiated Antiterrorist Policy. Terrorism. 13. No.
1. 65-71.
Janis, I. L. (1968). Group identification under conditions of external
danger. W: Cartwirght, D., Zander, A. (red.). Group dynamics: Research and theory. New York: Harper and Row.
Jeanne N. Knutson. ed. Handbook of Political Psychology. San Francisco:
Jossey-Bass.
Profil socjopsychologiczny terrorysty
Lawal, O. (2002). Social-psychological considerations in the emergence
an growth of terrorism. In C. E. Stout (Ed.), The Psychology of
Terrorism: Programs and Practices in Response and Prevention
(psychological dimension to war and peace). Connecticut, Praeger.
Loza,W., & Clements, P. (1991). Incarcerated alcoholics & rapists attributions of blame for criminal acts. Canadian Journal of Behavioural
Science, 23(1), 76-83.
Margolin, Joseph. (1977). Psychological Perspectives in Terrorism. Pages
273-74 in Yonah Alexander and Seymour Maxwell Finger. eds. Terrorism: Interdisciplinary Perspectives. New York: John Jay.
McCauly, C. R., & Segal, M. E. (1987). Terrorist individuals and terrorist
groups: The normal psychology of extreme behavior. In J. Groebel &
J. H.Goldstein (Eds.), Terrorism: Psychological perspective (pp. 3964). Seville, Spain: Publicationes de la Universidad de Sevilla.
Nelson, T.D. (2003). Psychologia uprzedzenÂ. GdanÂsk: GWP.
Pearlstein, Richard M. (1991). The Mind of the Political Terrorist. Wilmington.
Popielski K. (2008). Psychologia egzystencji: wartosÂci w zÇyciu. Lublin:
Wydawnictwo KUL.
Popielski K. (Red.). (2008). WartosÂci dla zÇycia. Lublin: Wydawnictwo
KUL.
Post, Jerrold. (1990). Current Understanding of Terrorist Motivation and
Psychology.
Reid, W. H. (2002). Controlling political terrorism: Practicality, not psychology. In C. E. Stout (Ed.), The Psychology of Terrorism: A public
understanding (psychological dimension to war and peace), Vol. I.
Connecticut: Praeger.
Rosenthal, R., Jacobson, L. (1968). Pygmalion in the classroom. New
York: Holt, Rinehart&Winston.
Russell, Charles A., and Bowman H. Miller. (1977). ¹Profile of a Terrorist,º Terrorism: An International Journal, 1, No. 1, 17-34.
Sageman, M. (2004). Understanding Terror Networks. Philadelphia: University of Pennsylvania Press.
Stone, J., Lynch, C.I., Sjomeling, M., Darley, J.M. (1999). Steroetype
threat effects on black and white athletic performance. Journal of
Personality and Social Psychology: 77(6), 1213-1227
Sullwold, L. (1981). Stationen in der Entwicklung von Terroristen: Psychologische Aspekte biographischer Daten [Stages in the develop-
271
272
Agnieszka Kozak, Piotr Mamcarz
ment oè terrorists: Psychological aspects of biographical data]. In
H. Jager, G. Schmidtchen, and L. Siillwold, Analysen zum Terrorismus [Analysis of terrorism]. Vol. 2.: Lebenslauf Analysen [Biographical analysis]. Opladen: Westdeutsther Verlag.
Thackrah, J. R. (2004). Dictionary of terrorism, 2nd Ed. UK: Routledqe.
Wilkinson, Paul. Political Terrorism. London: Macmillan, 1974.
Socjo-Psychological Profile of Terrorist
Summary
Psychology makes analyses of the terrorist's personal structure. Explorers try to sketch the way of functioning and behavior of personterrorist. The article presents the state of knowledge about the subjective
factors which are essential in interpretation of phenomenon of terrorism
as well as description of intrapsychological phenomena participating in
process of making decisions. Investigations were conducted on group of
58 persons in age 24 ± 40 years. The aim was creation of psychological
profile of terrorist as well as verifying dependence terrorist's stereotype
with this presented in media.