4. możliwości i narzędzia wyszukiwania w

Transkrypt

Jarosław Pacek. Urodzony 14 sierpnia 1975 r. w Lublinie. Absolwent studiów
bibliotekoznaw czych Uniwersytetu im. Marii C urie-Skłodowskiej. W czerwcu
2010 r. obronił rozpraw'ę doktorską w Instytucie Informacji Naukowej i Studiów
Bibliologicznych Uniwersytetu W arszawskiego, dotyczącą problemów bibliogra
fii w nowym środow isku inform acyjnym.
Tem atyka zainteresow ań i publikacji naukow ych autora obejm uje zagadnie
nia funkcjonow ania źródeł inform acji w środowisku cyfrowo-sieciowym , tenninologii nauki o inform acji, zarządzania inform acją i wiedzą, standaryzacji mctadanych oraz zagadnienie istoty informacji.
Jest twórcą i redaktorem serwisów sieciowych, związanych z nauką o informacji.
Pryw atnie pasjonat literatury fantastycznonaukow ej, muzyki rockowej i za
bytkow ych m aszyn do pisania.
Bibliografia
w zmieniającym się środowisku
informacyjnym
Mojej Żonie
Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich
Jarosław Pacek
Bibliografia
w zmieniającym się środowisku
informacyjnym
WYDAWNICTWO
SBP .
V J
Warszawa 2010
K om itet Redakcyjny serii w ydaw niczej
«N A U K A - D Y D A K T Y K A - PRAKTYKA>>
M arcin DR Z EW IE C K I (p rzew od n iczący), Stanisław CZAJKA, Artur JA ZD O N ,
Barbara SO SIŃSK A-K ALATA, D anuta K O N IE C Z N A , D ariusz K U Ź M IN A ,
K rzysztof M IG O Ń , M ieczysław M U R A SZ K IEW IC Z, Janusz N O W IC K I (sel^retarz),
Joanna P A PU Z IŃ SK A -B E K SIA K , W anda PIN D L O W A , Maria P R Ó C H N IC K A ,
Jadwiga S A D O W S K A , Barbara STEFANIAK , Elżbieta STEFAŃCZYK ,
H anna TA D E U SIE W IC Z
Publikacja d ofin an sow an a przez
Instytut B ib liotek ozn aw stw a i Inform acji N aukow ej UM CS
R ecen zen ci pracy doktorskiej:
Dr hab. p r o f UWr. M arta SKALSKA-ZLAT
Dr hab. prof. UŚ W iesław BABIK
Dr hab. prof. U W Jerzy FRANK E
R edaktor tom u
Dr hab. prof. U W Jadwiga W O Ź N IA K -K A SP E R E K
Projekt okładki
Tom asz KASPERCZYK
Redakcja tech n iczn a i korekta
A n n a LIS
© C op yrigh t by Stow arzyszenie B ibliotekarzy Polskich
ISBN 9 7 8 -8 3 -6 1 4 6 4 -4 4 -0
CIP - Biblioteka N arod ow a
Pacek, Jarosław
Bibliografia w zm ien iającym się środow isk u
in form acyjn ym / Jarosław Pacek ; S tow arzyszenie
B ibliotekarzy Polskich. - W arszawa ; W yd aw n ictw o
S tow arzyszenia Bibliotekarzy P olskich, 2010. (N au ka, D ydaktyka, Praktyka ; 120)
W y d a w n ic tw o S to w a r z y sz e n ia Bibliotei< arzy P o lsk ich
0 0 -3 3 5 W arszaw a, ul. K o n o p c z y ń s k ie g o 5 /7 , tcl. (2 2 ) 8 2 7 - 5 2 - 9 6
W arszaw a 2 0 1 0 . W yd. 1. A rk. w y d . 19,0. Ark. druk, 15,25.
Ł am an ie: A nn a Lis
Druk i opraw a: Z ak ład P o lig ra ficzn y P R IM U M S .C ., K o zerk i, ul. M arsa 2 0 ,
0 5 - 8 2 5 G rod zisk M a z o w ie c k i, tel. (2 2 ) 7 2 4 - 1 8 - 7 6 , zp .p rim u m (a;in telgraf.p l
SPIS TREŚCI
1. W S T Ę P ............................................................................................................................................................................
9
2. P R Z E D M IO T I PO STAĆ BIBLIO G RAFII. STA N O B E C N Y I P E R S P E K T Y W Y .......................... 22
2. 1. P rzed m iot b ib lio g r a fii.................................................................................................................................... 22
Książka i d o k u m en t jako p rzed m iot b ib lio g r a fii............................................................................. ...23
Typy d o k u m en tó w i ich t y p o lo g ie ......................................................................................................... 39
2. 2. Postać b ib lio g r a fii............................................................................................................................................ ... 62
N o w e p o sta ci b ib lio g r a fii........................................................................................................................... ...63
2. 3. P o d s u m o w a n ie .................................................................................................................................................. ...73
3. STA N D A R Y ZA C JA I M E T A D A N E B IB L IO G R A F IC Z N E ..................................................................... 76
Standard i n o r m a .......................................................................................................................................... 76
3. 1. Standaryzacja b ib lio g r a ficzn a ..................................................................................................................... 79
O p is bibliograficzny, rekord, fo r m a t..................................................................................................... 82
In tero p era cy jn o ść......................................................................................................................................... 84
Standaryzacja opisu b ib lio g r a ficzn eg o ................................................................................................. 88
3 .2 . M od ele m etadanych b ib lio g r a ficzn y ch ..................................................................................................... 98
F un ction al R eq u irem en ts for B ibliographic R e c o r d s...................................................................... 98
D u b lin C o r e ................................................................................................................................................... 111
M O D S, M A D S ,M E T S ................................................................................................................................121
O N I X ................................................................................................................................................................ 126
Języki i p r o to k o ły .......................................................................................................................................... 129
R esource D escrip tion F ra m ew o rk .................................................................................................. 129
E xtensible M arkup L a n g u a g e............................................................................................................132
O p en A rchives Initiative P rotocol for M etadata H a r v e s tin g ................................................ 133
3. 3. P o d s u m o w a n ie .................................................................................................................................................. 137
4. M O Ż L IW O ŚC I I N A R Z Ę D Z IA W Y S Z U K IW A N IA W BIBL IO G R A FIA C H
TR A D Y C Y JN Y C H 1 C Y F R O W Y C H ............................................................................................................... 139
4. 1. U k ła d .....................................................................................................................................................................145
Układ bibliografii w asp ek cie u c y fr o w ie n ia .......................................................................................147
Przykłady baz d a n y c h .................................................................................................................................150
4. 2. In d e k s y ................................................................................................................................................................. 162
Indeksy w aspekcie ich u c y fr o w ie n ia ................................................................................................... 167
4. 3. C harakterystyki w y sz u k iw a w c z e ............................................................................................................... 174
C harakterystyki w yszu k iw aw cze w aspekcie ich u c y fr o w ie n ia .................................................. 175
4 .4 . O d sy ła c z e .............................................................................................................................................................186
O d syłacze w aspekcie ich u c y fr o w ie n ia ...............................................................................................188
4. 5. A d n otacje i analizy d o k u m e n ta c y jn e .......................................................................................................192
Abstrakty i analizy d o k u m e n ta c y jn e .....................................................................................................193
A d n o ta c je ........................................................................................................................................................195
A dnotacje i analizy w aspekcie ich u c y fr o w ie n ia ............................................................................. 197
4. 6. F o lk s o n o m ia .......................................................................................................................................................202
N ied ostatk i f o lk s o n o m ii............................................................................................................................208
P erspektyw y zastosow an ia fo lk so n o m ii w b ib lio g r a fii.................................................................. 210
G ru p ow an ie (c lu ste r in g ).......................................................................................................................... 211
4. 7. P o d s u m o w a n ie ..................................................................................................................................................215
5. Z A K O Ń C Z E N IE ....................................................................................................................................................... 218
B IB L IO G R A F IA ............................................................................................................................................................. 219
O P R A C O W A N IA N O R M A L IZ A C Y JN E I S T A N D A R Y Z A C Y JN E ........................................................ 235
W Y K A Z R Y S U N K Ó W .................................................................................................................................................239
IN D E K S .............................................................................................................................................................................. 241
TABLE OF CONTENTS
1. I N T R O D U C T I O N ....................................................................................................................................................
9
2. T H E SUBJECT A N D T H E C H A R A C T E R OF B IB L IO G R A P H Y AT PR ESEN T A N D ITS
P E R S P E C T IY E S ....................................................................................................................................................... 22
2. 1. The subject o f b ib lio g r a p h y ........................................................................................................................ 22
The b o o k and d o cu m e n t as a subject o f b ib lio g r a p h y ................................................................. ....23
Types o f d o cu m e n ts and their ty p o lo g ie s .......................................................................................... .. 39
2. 2. The character o f b ib U ograp h y.......................................................................................................................62
N ew characters o f b ib lio g r a p h y ................................................................................................................63
2. 3. S u m m a r y ........................................................................................................................................................... ....73
3. S T A N D A R D IZ A T IO N A N D B IB L IO G R A P H IC A L M E T A D A T A ................................................... 76
Standard and n o r m .................................................................................................................................... 76
3. 1. B ib liographic sta n d a rd iza tio n ................................................................................................................... 79
B ibliographic d escrip tion , record, fo r m a t............................................................................................82
In tero p era b ility ............................................................................................................................................ ... 84
The standardization o f bib liograph ical d e s c r ip tio n ...................................................................... ... 88
3. 2. M od els o f b ib liograph ic m e ta d a ta .............................................................................................................. 98
E unctional R eąu irem en ts for B ibliographic R e c o r d s.................................................................... 98
D u b lin C o r e ................................................................................................................................................... 111
M O D S, M A D S , M E T S .............................................................................................................................. 121
O N I X ................................................................................................................................................................ 126
Languages and p r o t o c o ls .......................................................................................................................... 129
R esource D escrip tio n F ra m ew o rk .................................................................................................. 129
E xtensible M arkup L a n g u a g e............................................................................................................132
O p en A rchives Initiative P rotocol for M etadata H a r v e s tin g ................................................ 133
3. 3. S u m m a r y .................................................................................................................................................................. 137
4. O P P O R T U N IT IE S A N D T O O L S FOR B IB L IO G R A P H IC A L SEARC H IN T H E
T R A D IT IO N A L A N D D IG ITA L B IB L IO G R A P H IE S ........................................................................... 139
4. 1. O r d e r ................................................................................................................................................................... 145
O rder o f bib liograph y in digital a s p e c t ...............................................................................................147
E xam ples o f d a ta b a s e s............................................................................................................................... 150
4. 2. I n d e x e s ................................................................................................................................................................162
In d exes in d igital a s p e c t ............................................................................................................................167
4. 3. Searching c h a ra cteristics............................................................................................................................. 174
Searching characteristics in digital a s p e c t .........................................................................................175
4. 4. R e fe r e n c e s.......................................................................................................................................................... 186
R eferences in digital a s p e c t ..................................................................................................................... 188
4. 5. A n n o ta tio n s, analyses and a b str a c ts....................................................................................................... 192
A bstracts and d o cu m en ta ry a n a ly s e s .................................................................................................. 193
A n n o ta tio n s ................................................................................................................................................... 195
A n n o ta tio n s and analyses in digital a s p e c t ...................................................................................... 197
4. 6. F o lk s o n o m y .......................................................................................................................................................202
S h o rtcom in gs o f fo lk s o n o m y ................................................................................................................. 208
P ersp ectives o f u sin g fo lk so n o m y in b ib lio g r a p h y ........................................................................ 210
C lu ste r in g ........................................................................................................................................................211
4. 7. S u m m a r y .................................................................................................................................................................. 215
5. C O N C L U S I O N ......................................................................................................................................................... 218
R E F E R E N C E S .................................................................................................................................................................219
SO U R C E S OF S T A N D A R D IZ A T IO N A N D N O R M A L IZ A T IO N ........................................................235
LIST O F IL L U S T R A T IO N S ...................................................................................................................................... 239
I N D E X .................................................................................................................................................................................241
,myśl wolna i lotna jak powietrze, nie da się zacieśnić”
Karol Estreicher: O bibliografii.
„Biblioteka Warszawska” T. 2: 1865, s. 464.
.
1 WSTĘP
Gdybyśmy zechcieli w XXI w. namalować obraz bibliografii, musielibyśmy go co
chwilę wycierać lub na jeszcze nie zakrzepłe pociągnięcia pospiesznie nakładać nowe
warstwy pomysłów. Dzisiejsze przemiany bibliografii i szerzej nauki o informacji,
mają źródła w automatyzacji, a zwłaszcza w wykorzystaniu technologii komputero
wych do opracowania i udostępniania piśmiennictwa. Komputery wkroczyły do bi
bliotek i ośrodków informacji, do przestrzeni zajmowanej dotychczas głównie przez
materialne, papierowe artefakty kultury ludzkiej. Wraz z komputerami przeniknęła do
bibliotek zupełnie nowa rzeczywistość - rzeczywistość cyfrowa, sieciowa, wirtualna
rzeczywistość Internetu. Okazała się wygodna, przyjazna i kusząca. Oswajanie postę
powało również w odwrotnym kierunku. Biblioteki wraz ze swymi zbiorami, działal
nością i usługami zadomowiły się na nowym, wciąż poszerzającym się lądzie. Tym
sposobem również bibliografia, jako działalność uprawiana najczęściej pod dachem
bibliotek, odkryła dla siebie nowe, cyfrowe i sieciowe środowisko. Za działalnością
poszły teoria i metodyka bibliograficzna.
Bibliografia przechodzi okres próby związanej z rewolucją cyfrową. Koniecz
ność dostrojenia do warunków nowego środowiska oznacza zgodę na głębokie prze
kształcenia, być może w sposób nieodwracalny oddalające współczesną i przyszłą
bibliografię od jej kilkusetletniego, archetypowego wzorca. Dzisiejsza bibliogra
fia nie tylko wspomagana jest technologią komputerową, ale otworzyła się na no
woczesne kierunki zmian i podąża za rozwojem społeczeństwa informacyjnego.
Co więcej, można śmiało powiedzieć, że to właśnie bibliografia wyznacza pewne
nowe, znamienne dla ostatnich lat trendy. Właśnie w wyniku badań prowadzo
nych na gruncie i z inicjatywy bibliografii oraz bibliografów, opracowywane są
standardy obejmujące metody przetwarzania informacji, tak istotne dla prawidło
wego funkcjonowania społeczeństw i gospodarki opartej na wiedzy. Potrzeba reje
stracji bibliograficznej i przeszukiwania olbrzymich zasobów informacji dały im
puls do tworzenia narzędzi opisu, które wyszły już poza obszar zastosowań stricte
bibliograficznych. To właśnie ośrodki biblioteczne, towarzystwa bibliotekarskie
i konsorcja zajmujące się rejestracją bibliograficzną są inicjatorami i autorami sku
tecznych rozwiązań w zakresie zapisu, przetwarzania, rozpowszechniania, słowem
zarządzania informacją. Szczególna pozycja bibliografii wynika także z jej naczelnej
dewizy, którą jest troska o kulturową i naukową spuściznę naszej cywilizacji. Nie
do pominięcia są też starania bibliografów o zapewnienie swobodnego dostępu do
informacji każdemu obywatelowi dzisiejszej globalnej wioski'. Śmiało można zatem
stwierdzić, że bibliografia po tym, jak wprowadziła się do świata komputerowej Sieci,
zdobyła sobie tam miejsce pewne i kluczowe dla rozwoju tego środowiska. Zacytuj
my słowa Jadwigi Woźniak-Kasperek zawarte we wstępie do jednego z najnowszych
tomów publikujących przemyślenia środowiska polskich bibliografów: „bez materii
nic by nie istniało, bez energii wszystko byłoby nieruchome, natomiast bez informa
cji, a ja dodam - także bez bibliografii, wszystko znajdowałoby się w stanie chaosu”-.
Paradoksalnym problemem postępu informacyjnego jest jego olbrzymie tempo.
Zmiany zachodzą tak szybko, że nie nadążają za nimi potrzebne działania testowe, wdro
żeniowe, standaryzacyjne. Można nawet powiedzieć, że postęp w dziedzinie techno
logii stwarzanych przez człowieka zbliża się do punktu, w którym przekroczy ludzkie
możliwości pojmowania. Futurolodzy nazywają ten etap osobliwością (ang. singu/arity )\ W efekcie galopujących przeobrażeń bibliografia wchodzi w relacje z innymi dys
cyplinami, ich zakresy, przedmiot i metody zaczynają się krzyżować i przenikać. Fak
tem jest również powstawanie nowych obszarów nauki i działalności praktycznej, któ
rych korzenie są zanurzone w bibliograficznym fundamencie. Bibliografowie próbują
sprostać tym wyzwaniom. Stają przed dylematem aktualizacji „odwiecznych” prawd
lub wprowadzania nowych terminów, dotyczących przedmiotu bibliografii, jej metod
i postaci. Można dla przykładu sformułować kilka pytań, które pomogą w zwerbali
zowaniu tego rodzaju rozterek:
• Czy książka, stanowiąca centralną oś bibliograficznej orbity, po przeniesieniu do
zapisu cyfrowego i uzupełnieniu o dźwięk i obraz ruchomy, nadal jest książką?
• Czy taka książka może i powinna stanowić przedmiot spisu i badań bibliografii?
• Czy przedmiotem bibliografii może być np. wpis na blogu internetowym lub nagra
nie dźwiękowe udostępnione jako podcastl
• Czy za dokument należy uznawać, zgodnie z dotychczasowym rozumieniem, in
formację wraz z materiałem, na którym została utrwalona, czy do nowych typów
publikacji stosować świeższą terminologię, np. obiekt?
• Czy w zakresie stosowania metody bibliograficznej mieści się tworzenie opisów np.
za pomocą prostych elementów Dublin Core, w języku XML?
• Jakie warunki powinna spełniać baza danych, albo serwis typu siihjecl gateway, by
można było nazwać je bibliografią?
Marta Skalska-Zlat dokonując analizy światowego piśmiennictwa z zakresu biblio
grafii, sformułowała następujące pytania: „czy zastępowanie dotychczas używanych
nazw nowymi - zazwyczaj, ale nie zawsze - trafniejszymi lub bardziej dostosowa
nymi do obecnej rzeczywistości oznacza przejście nowo nazwanej problematyki do
' Już w d ru gim p u n k cie (i p o d o b n ie w w ielu kolejnych) Kodeksu E tyki B ibliotekarza i P racow nika
Inform acji. W arszawa 2006, s. 8, stw ierdza się, że szczególn ą p o w in n o ścią tej grupy zaw odow ej jest
„stw arzanie m o żliw o ści sw o b o d n eg o i p o w sz ech n eg o d ostęp u d o n arod ow ych i św iatow ych zasob ów
in form acyjn ych oraz och ron a i transm isja sp ołeczn a d zied zictw a kultury i nauki”.
^ J. W oźniak-K asperek: S łow o w stępne. W: Bibliografia. Teoria. P raktyka. D yd a k tyk a . Pod red.
J. W oźniak-K asperek, M. O ch m ań sk iego. W arszawa, 2009, s. 9.
^ U w aża się, że term in tech n o lo g iczn a oso b liw o ść u p o w szech n ił m atem atyk, inform atyk i pisarz
Y ernor Steffen Y inge. P raw d op od ob n ie tego rodzaju o so b liw o ści m iały już m iejsce w rozwoju
lu d zk o ści, np. rew olucja n eolityczn a zw iązana z p rzejściem od k o czo w n iczeg o trybu życia do
o sia d łeg o oraz rew olucja p rzem ysłow a. Por. Technologiczna osobliw ość. W: W ikipedia. Wolna
en cyklopedia [on łin e]. [dostęp: 2 3 .02.2010]. D o stęp n y w W orld W id e Web: h ttp ://p l.w ik ip ed ia.org/
w ik i/T ech n o ło g iczn a _ o so b liw o ść.
10
dziedziny, z której nazewnictwo jest zaczerpnięte, lub do której bardziej przystaje?
I powstaje od razu kolejne pytanie: czy próba włączenia tej problematyki w obręb
spokrewnionej czy wręcz wyrosłej z bibliografii dyscypliny - jaką jest na przykład
[...] nauka o informacji - uwłacza bibliografii lub oznacza jej kres, a co najmniej
zmarginalizowanie? A może sprzyja dalszemu jej rozwojowi i rodzi lepsze i szersze
perspektywy poznawcze i utylitarne?”'*. Wydaje się, że ostatnie zdanie może szczegól
nie wyrażać nadzieje współczesnego bibliografa, który dla właściwego wykonywania
swojej codziennej pracy musi sięgać po rozmaite narzędzia np. z obszaru informatyki.
Urządzenie systemu bibliografii jako uniwersalnego źródła informacji stanowi ideę
fascynującą. Jan Stanisław Bystroń już w 1916 r., przy okazji refleksji nad klasyfika
cją dziesiętną pisał, że „ujednolicenie bibliografii jest niewątpliwie sprawą bardzo
aktualną i potrzeby tej nie można usunąć przez ujednolicenie pracy w poszczegól
nych zakresach, ale przeciwnie, należy świadomie ująć cały zakres piśmiennictwa
w ramy wielkiego, wszechogarniającego systemu”^ Jako najważniejsze cechy takie
go systemu autor dostrzegał: równomierność (wszystkie dziedziny, całość literatury,
jednakowa metoda opracowania), układ rzeczowy (katalog książek z zakresu astro
nomii, o ile nie jest ułożony według działów i problemów, ma niewielką wartość),
prostotę (jak najbardziej zrozumiała hierarchia porządkowania) oraz powszechność
(uniezależnienie bibliografii jednego języka)^. Być może historia zatoczyła koło. Po
dobne założenia działalności bibliograficznej formułujemy również i dziś, tylko już
w bardzo odmiennym środowisku informacyjnym.
Wartość bibliografii na arenie nauk umacnia fakt, że stanowi ona dla wielu z nich
źródło narzędzi, technik i inspiracji. Pomaga swobodnie realizować ich nadrzędne
cele, dostarcza nieodzownych usług. Może to jednak powodować wrażenie rozmywa
nia się zakresu bibliografii. Typowa dla ostatnich lat intensyfikacja podobnych relacji
może też dawać niepokojące pozory zanikania bibliografii jako samodzielnej dyscy
pliny i umiejętności. Tym bardziej, że jak zauważa M. Skalska-Zlat, usiłuje się nie
kiedy ignorować osiągnięcia bibliografii. Według autorki „ocena piśmiennictwa świa
towego uprawnia do potwierdzenia starej prawdy, że bibliografia dostarcza pożyw
ki uczonym wielu specjalności, a jej metody i techniki są szeroko wykorzystywane
w badaniach nad kulturą zapisu i przekazu informacji. Upewnia też o potrzebie dal
szych, intensywnych badań nad systemem organizacji wiedzy, dokonują się bowiem
obecnie na niespotykaną skalę zmiany w opisywaniu dokumentów, jak i w formach
samych dokumentów. Teoretycy i historycy bibliografii zmiany te dyskutują biorąc za
punkt wyjścia i ich drogowskaz wytwory bibliografii w szerokim kontekście komu
nikacji międzyludzkiej. To właśnie zbiory danych bibliograficznych oraz sposób ich
zapisu (opis bibliograficzny, formaty danych bibliograficznych, metadane), umożli
wiający tworzenie formalnych i tematycznych powiązań między nimi pozwalają na
obserwację rytmu przemian w samej dyscyplinie w szczególności, jak i w uniwersum
piśmiennictwa w ogóle”^
Trudno się nie zgodzić, że największy wpływ na kształt paradygmatu bibliografii
ma obecnie postęp technologiczny. Jest to fakt, bez względu na ocenę jego znaczenia
dla omawianej dyscypliny. Jadwiga Sadowska zajmując się najważniejszymi proble
'' M. Skalska-Zlat: Bibliografia w p ersp ek tyw ie n a u k o zn a w stw a . W: Bibliografia. Teoria..., s. 14.
S. Bystroń: C zło w iek i k siężk a . W yd. 3. W arszawa 2003, s. 71.
* Tam że, s. 71-72.
^ M. Skalska-Zlat: op. cit., s. 33.
11
mami współczesnej polskiej bibliografii stwierdziła, że nie odbiega ona swoim po
ziomem od bibliografii uprawianej poza granicami naszego kraj u l Według autorki
„sytuacja polskiej bibliografii w ostatnim czasie zmienia się dosyć szybko, przede
wszystkim za sprawą technologii (Internet, systemy komputerowe), ale też za sprawą
transformacji społeczno-ustrojowej (m.in. zniesienie cenzury, aktywizacja społeczno
ści lokalnych). Te dwa czynniki wpłynęły w zasadniczy sposób na rynek wydawni
czy oraz na organizację pracy i wyposażenie bibliotek. W kompleksie tych zagadnień
znalazła się również bibliografia, zwłaszcza bieżąca bibliografia narodowa, ale tak
że bibliografie specjalne”*^. J. Sadowska za istotne problemy polskiej bibliografii
uznała'®:
1. Wielkość piśmiennictwa i wynikające stąd konsekwencje dla opracowania bi
bliograficznego.
2. Powiększanie zasięgu formalnego rejestracji bibliograficznej (dokumenty elek
troniczne, dźwiękowe, ikonograficzne).
3. Retrokonwersję i digitalizację bibliografii.
4. Niedokończone prace nad rejestracją bibliograficzną narodowego piśmiennictwa
retrospektywnego.
5. Sprawy metodyki i organizacji prac bibliograficznych.
6. Prace badawcze nad przydatnością i użytecznością spisów bibliograficznych.
W książce podjęto próbę analizy kilku żywotnych obszarów problemowych bi
bliografii. Omawiane zagadnienia wynikają z transpozycji bibliografii do nowego,
cyfrowego środowiska. Pierwsza sfera to transformacje, którym ulega przedmiot bi
bliografii, a także sama bibliografia, znalazłszy się pod wpływem warunków środo
wiska cyfrowego. Druga sfera mieści procesy standaryzacyjne w zakresie metodyki
i wykorzystania nowych narzędzi, pozwalających bibliografii na przystosowanie do
nowych warunków. Trzecia sfera obejmuje zmiany i możliwości w zakresie świad
czenia usług infonnacyjnych. W książce opisano zatem wybrane zjawiska z obszer
nego uniwersum problemów bibliograficznych, które wynikają z udziału bibliografii
w postępie technologicznym oraz szerzej społecznym i kulturowym. Zasięg teryto
rialny problemów, do których odnosi się praca, a także wykorzystanej literatury, jest
międzynarodowy. Wymienione obszary badawcze bibliografii nie poddają się łatwo
analizom, są bowiem bardzo niestabilne. Poszczególne pomysły i projekty zmieniają
się, są usuwane i zastępowane kolejnymi w krótkim czasie. W lawinowym tempie
przybywa literatury przedmiotu i jednocześnie szybko się ona dezaktualizuje.
Czym jest bibliografia? Czy to nauka, czy zestawienie informacji o wybranych,
ważnych w danej chwili publikacjach, książkach, czasopismach, artykułach (oraz czy
tylko tego rodzaju publikacjach?), czy technika, przygotowywania wypisów, nota
tek potrzebnych w dalszych etapach wyszukiwania i gromadzenia wiedzy, może to
specyficzna właściwość innych publikacji, które ową bibliografię zawierają w sobie,
może to specjalna umiejętność, wiedza? Otóż ciekawą cechą bibliografii jest to, że
każda z powyższych możliwości może być prawdziwa i realizować się w zależności
od kontekstu, w którego otoczeniu pojawia się bibliografia. Pojęcie bibliografii po
siada bowiem wiele wymiarów, można wskazać należne jej miejsce pośród innych
nauk, albo dostrzegać w niej wymiar czysto praktyczny, w dodatku poddany proce
**J. Sadowska: G łó w n e p ro b le m y w spółczesn ej polskiej bibliografii. W: Bibliografia. Teoria..., s. 34.
’ Tam że.
'OT am że, s. 34 -35.
12
som, których efekt ma przynosić korzyści już innym dyscyplinom, można bibliografię
widzieć w materialnych wytworach, w kartach papieru gęsto zadrukowanych danymi
o książkach, można też dziś spotkać bibliografię zupełnie niematerialną, dryfiijącą
w wirtualnej przestrzeni sieci komputerowych lub rozprowadzaną na elektronicznych
nośnikach, można wyodrębnić zespół metod, technik, a także umiejętności i cech po
trzebnych, by ona powstała. Zatem rację będzie miał użytkownik, dla którego biblio
grafia jest jedynie podręcznym źródłem informacji, trzymaną w ręku broszurą, ale
również badacze, którzy swoją pasję poświęcają bibliografii, mając do dyspozycji
szczególnie szerokie pole badawcze.
Definicja i rozumienie bibliografii kształtowały się przez szereg stuleci. Do jej zo
brazowania posłużmy się jednym z najważniejszych polskich źródeł wiedzy zajmu
jących się zjawiskami świata książki, czyli Encyklopedią wiedzy o książce (EWOK).
Pod hasłem bibliografia napisano:
„Bibliografia (gr. Biblion albo biblos = książka, graphein = pisać): 1. Uporząd
kowany spis (wykaz, zestawienie) dokumentów, dobranych wg pewnych kryteriów,
spełniający określone zadania informacyjne. Istnieją różne rodzaje B., o których decy
dują kryteria doboru oraz rodzaj opisu. [...] 2. Metodyka bibliograficzna, tj. metody
ka sporządzania spisów bibliograficznych, formułuje wytyczne ogólne oraz przepisy
szczegółowe, dotyczące podstawowych działań bibliograficznych: doboru dokumen
tów, ich opisu oraz układu opisów (systematyki). W wyniku tych działań powsta
je B. jako uporządkowany spis dokumentów, dobrany według przyjętych kryteriów.
Rozwój metodyki bibliograficznej wykształcił pojęcie jednostek bibliograficznych.
Są to przede wszystkim: wydawnictwo, utwór bibliograficzny, fragment bibliogra
ficzny. Przedmiot działań bibliograficznych uległ z czasem rozszerzeniu i jednost
kami bibliograficznymi są obecnie: dokumenty z tekstem słownym (tj. piśmienni
cze), powielane za pomocą druku i innych technik aż po mikroreprodukcję włącznie,
oraz dokumenty rękopiśmienne: nuty, mapy, ryciny oraz ostatnio także płyty i taśmy
z tekstem słownym lub muzycznym, jak też filmy. Na oznaczenie tych jednostek
•bibliograficznych używa się w metodyce bibliograficznej terminu dokument. [...]
3. Teoria B. (Bibliografia - dzieje) precyzuje jej przedmiot, metody badawcze i za
dania. B. jako jedna z dyscyplin składających się na naukę o książce zajmuje się spi
sami, omówieniami (przeglądami) i monografiami bibliograficznymi. Teoria B. bada
rodzaje B., ich ewolucję oraz zmiany przedmiotu działań bibliograficznych i zadań
B. Analizując metody działań bibliograficznych, teoria B. zajmuje się zarówno pro
blematyką doboru (kryteriami selekcji), jak zasadami opisu bibliograficznego, który
w schematycznej formie utrwala wyniki badania dokumentu. [...] Zadania spisów bibliogr. polegają na informacji bibliograficznej (infonnacji o dokumentach), dostoso
wanej do potrzeb różnych kręgów użytkowników w zależności od rodzaju B., które
bądź informują o istnieniu dokumentów lub ich zawartości treściowej, służącej nauce,
życiu społecznemu i gospodarczemu czy handlowi książką, bądź też współdziałają
w świadomym kształtowaniu światopoglądu i upowszechnianiu czytelnictwa” ".
Dostajemy zatem do dyspozycji trzy różne, ale i rozległe pola znaczeniowe,
w których zgrupowane są podstawowe problemy związane z bibliografią: materialny
spis, o skonkretyzowanej budowie i zadaniach; metodyka budowy tego rodzaju spi
sów; teoria i dyscyplina naukowa o specyficznym przedmiocie, metodach i zadaniach.
Wprowadzono również bardzo istotne dla każdego z wymienionych znaczeń pojęcie
Encyklopedia w ie d z y o książce. Red. A. Birkenm ajer. W rocław 1971, szp. 155-158.
13
Jed}iostki bibliograficznej. Jednostka jawi się w każdym spisie (materialnym, lecz dziś
również wirtualnym) jako podstawowy jego element, jest przedmiotem, wokół któ
rego koncentrują się metody, techniki układania spisów, oraz obiektem intensywnych
badań teorii bibliografii.
Dla dalszego uszczegółowienia terminu przedmiot bibliografii zacytujmy wypo
wiedź Aleksandry Mendykowej, według której „Bibliografa jako dyscyplina naukowa
zajmuje się książką w takim zakresie, w jakim stanowi ona przedmiot i istotę działań
bibliograficznych, zajmuje się też efektem tych działań, czyli spisami bibliograficz
nymi, ich historią i stanem współczesnym, problemami organizacyjnymi i funkcją.
Przedmiotem metodyki bibliograficznej są ogólne wytyczne i przepisy szczegółowe
dotyczące sporządzania spisów (gromadzenia materiałów, opisywania i rejestrowa
nia dokumentów, klasyfikowania i zestawiania w określone funkcjonalne całości)
oraz same spisy w toku postępowania bibliograficznego. Przedmiotem bibliografii
rozumianej jako spis bibliograficzny jest książka w szerokim pojęciu - dokument pi
śmienniczy z tekstem graficznym słownym i pozajęzykowym, a także formy zastęp
cze książki, dokumenty oglądowe i słuchowe, służące przekazywaniu treści myślo
wych” ’^.
Interpretacja przedmiotu bibliografii zmienia się zatem, w zależności od konkretnie
eksplorowanego obszaru bibliografii. W centrum rozważań niniejszej pracy znalazł
się spis bibliograficzny oraz wynikające z tego rozumienie przedmiotu bibliografii.
Odnosi się to zwłaszcza do rozdziału „Przedmiot i postać bibliografii. Stan obecny
i perspektywy”. Oczywiście rozpatrywane są również zagadnienia sytuujące się
w ramach kolejnych, najważniejszych znaczeń bibliografii, rozumianej jako dyscypli
na wiedzy oraz metodyka działalności bibliograficznej. Uwidacznia się to szczególnie
w rozdziałach Standaryzacja i metadane bibliograficzne oraz „Możliwości i narzędzia
wyszukiwania w bibliografiach tradycyjnych i cyfi'Owych”.
Podzielając przekonanie co do rangi i potrzeby dalszych badań nad bibliografią
podjęto zadanie scharakteryzowania sytuacji, w której znajduje się bibliografia pod
koniec pierwszego dziesięciolecia XXI w. Rozpoznanie zmian w strategicznych ob
szarach fijnkcjonowania bibliografii wydaje się dziś konieczne dla utrzymania toż
samości i dalszej realizacji jej zadań. Środowisko bibliografii zmienia się i sama bi
bliografia również. Jak stwierdza M. Skalska-Zlat: „teoria i praktyka bibliografii do
konała w ciągu wieków znacznych postępów i [...] proces ten nie został zakończony;
przeciwnie, znajduje się na drodze dynamicznego rozwoju. [...] materia bibliografii
jest wielowymiarowa, a znaczna część jej problematyki - interdyscyplinarna. Silne
uzależnienie rozwoju działalności bibliograficznej od współczesnej technologii, jej
ścisłe związki z informacją naukową i naukami o komunikacji zmuszają do nowego
spojrzenia na przedmiot jej badań” ' \ Podobnie też, nowych badań wymagają struktu
ra bibliografii jako wykazu, jej relacja z użytkownikami, pozycja wśród innych nauk
i korzyści płynące ze współpracy.
Celem publikacji jest wykazanie, że bibliografia zmienia się pod wpływem śro
dowiska informacyjnego, oraz że te zmiany mają lub mogą mieć korzystny wpływ
na jej funkcje i efektywność. Zamierzenie zrealizowano poprzez analizę stanu oraz
funkcjonalności kluczowych elementów i zadań bibliografii, w środowisku cyfrowo-sieciowym (na tle tradycyjnej metodyki), a także poprzez analizę literatury przed
miotu. Tezy szczegółowe, wokół których koncentruje się treść książki, są następujące:
A. M endykow a: P o d sta w y bibliografii. W yd. 2. W arszawa 1986, s. 12.
M. Skalska-Złat: op. cit.
14
1. Istnieje związek pomiędzy technologiami informacyjnymi i informatycznymi
a bibliografią, zarówno w obszarze jej tworzenia, jak i późniejszego użytkowania.
2. Istnieje potrzeba weryfikacji pojmowania przedmiotu spisu bibliograficznego,
uwzględniającej nowe formy bytów informacyjnych.
3. Istnieje potrzeba weryfikacji pojmowania postaci bibliografii, uwzględniającej
postaci różne od tradycyjnego, drukowanego spisu.
4. Metodyka bibliograficzna dostosowując się do standardów obowiązujących
w środowisku sieciowym, staje się prostsza, ale nie mniej efektywna.
5. Narzędzia wyszukiwania informacji w bibliografii stają się efektywniejsze dzię
ki zastosowaniu nowoczesnych technologii infonnacyjnych. Adaptowanie nowych
rozwiązań w tym zakresie powinno być jednak dobrze przemyślane i ostrożne.
6. Dzięki wykorzystaniu potencjału nowego środowiska informacyjnego bibliogra
fia staje się bardziej przyjazna i dostępna dla użytkowników.
7. Rozwiązania stosowane w tradycyjnej bibliografii znajdują zastosowanie w za
rządzaniu wiedzą w środowisku komputerowym i sieciowym.
Skoncentrowanie się na problemach funkcjonowania bibliografii w środowisku
cyfrowym, oznacza, że do zakresu rozważań pracy włączone zostały tylko w podsta
wowym, niezbędnym dla przejrzystości wywodu, zagadnienia związane z opracowy
waniem, funkcjonowaniem i następnie badaniem drukowanej postaci bibliografii i jej
historii, kształceniem w zakresie bibliografii i kompetencji informacyjnych, a także
cytowaniem i analizą cytowań'"^. Również w niewielkim stopniu w pracy pojawiają
się zagadnienia związane z technicznymi aspektami wykorzystania sprzętu, oprogra
mowania automatyzującego prace bibliograficzne, procesami digitalizacji bibliografii
itp.'^
Sprecyzowania wymaga zawarty w tytule pracy termin środowisko informacyjne.
Bibliografia nie może egzystować w oderwaniu od człowieka, któremu służy oraz
w oderwaniu od otoczenia innych nośników i procesów informacyjnych, tworzonych
przez ludzi. Środowisko w Nowym słowniku języka polskiego definiowane jest za po
mocą trzech znaczeń: 1. „ludzie, których łączą wspólne warunki bytowania, pracy itp.
lub wśród których ktoś żyje, przebywa; otoczenie”. 2. „ogół warunków, w których
żyją określone organizmy; przyroda”. 3. „zespół czynników chemicznych stwarza
jących określone warunki i wpływających na zachodzące w nich reakcje, zjawiska
W y m ien io n e p rob lem y om aw ian e są m .in . w pracach; N . D e Bellis: B ibliom etrics a n d citation
analysis. From the Science citation in dex to cyberm etrics. Lanham 2009; Bibliografia. Teoria...;
Bibliologia. P ro b lem y b a d a w cze nauk h u m an istyczn ych . Pod red. D. K uźm iny. W arszawa 2007;
BibUografia. M eto d yk a i organ izacja. Pod red. Z. Ż m igrod zk iego. W arszawa 2000; Inform acja
naukow a. R ozw ój, m etody, organ izacja. Pod red. Z. Ż m igrod zk iego, W. Babika, D. P ietru ch -R eizes.
W arszawa 2006; Bibliography in literature, folklore, language, a n d linguistics: essays on the statu s o fth e
field . Eds. D. W. Poster, J. R. Kelly. Jefferson 2003; R. B. H arm on: E lem ents o f bibliography. A gu ide
to Inform ation sources a n d pra ctica l application s. 3rd ed. Lanham 1998; L ibrary in struction revisited.
Bibliographic in struction com es o f age. Ed. L. M. M artin. N ew York 1995; The im p a ct o f em erging
technologies on reference service a n d bibliographic in struction . Ed. G. M. Pitkin. W estport 1995.
W ied zy w tym zakresie dostarczają op racow an ia takie jak: P. Gawrysiak: C yfrow a rewolucja.
R o zw ó j cyw iliza cji in form acyjn ej. W arszawa 2008; R. H agler; The bibliographic record a n d
Inform ation technology. 3rd ed. C h icago 1997; J. W. H ead, G. B. M cCabe: In trodu cing a n d m an agin g
a cadem ic library a u to m a tio n projects. W estport 1996; A. Jacąuesson; A u to m a ty za c ja bibliotek. Z a rys
historyczny, strategia, p ersp ek tyw y. W arszawa 1999; VIII O gólnopolska K onferencja „ A u to m a tyza cja
bibliotek p u b liczn ych ”. W arszaw a, 2 6 -2 8 Ustopada 2 0 0 8 r. [on lin e]. [dostęp: 2 6 .02.2010]. D o stęp n y
w W orld W ide Web: h ttp ://w w w .sb c.org.p l/d lib ra/p u b lication ?id = 11851.
15
itp., substancja, w której zachodzi dane zjawisko” '*^. Środowisko informacyjne można
definiować analogicznie, jako zespół czynników, pewnych fenomenów informacyj
nych oraz komunikacyjnych, wśród których człowiek przebywa, z których czerpie
wiadomości i wiedzę, oraz które może współtworzyć i zmieniać. Podobne rozumienie
środowiska informacyjnego znajdujemy w pracach Wiesława Babika'^ Autor wska
zał również na wcześniejsze ustalenia Juliusza L. Kulikowskiego, który przestrzeń
informacyjną człowieka nazwał infosferą. Infosfera stanowi „ogół informacji dostęp
nych człowiekowi poprzez jego świadomość, które potencjalnie może on zużytkować
przy realizacji swych życiowych celów” W. Babik zaproponował w odniesieniu do
omawianego zagadnienia również termin antropoinfosfera'^. Konsekwencją rozwa
żań na temat środowiska informacyjnego staje się ekologia informacji, która może
dostarczyć rozwiązań w zakresie następujących, wymienianych przez W. Babika, pro
blemów; „jak chronić infonnację w Internecie; jak bronić się przed zbyt dużą ilością
informacji, informacją niekompletną, szumem informacyjnym, informacją nie zama
wianą, informacją nieprawdziwą, jak właściwie selekcjonować informacje”-*’.
Bibliografia jest jednym z elementów środowiska informacyjnego człowieka. To
środowisko można dziś określić za pomocą przymiotników, m.in. takich jak: elektro
niczne, cyfrowe, sieciowe, heterogeniczne i rozproszone.
Komputeryzacja przyczyniła się do podniesienia efektywności prowadzenia
czynności bibliograficznych i wykorzystania spisów, zaangażowanie Internetu do
rozpowszechniania bibliografii umożliwiło łatwy, zdalny dostęp do danych. Nowe
trendy uwidoczniły się w powstaniu m.in. takich terminów, jak e-bibliografia,
netografia, webografia, bibliografia 2.0. Wskazując najważniejsze tendencje ro
N o w y sło w n ik ję z y k a polskiego. Red. E. Sobol. W arszawa 2002, s. 1009.
Por. W . Babik: Ekologia in form acji. „Z agadnienia Inform acji N au k ow ej” 2001, nr 2, s. 6470; Idem : Ekologia in form acji - w y zw a n ie X X I w. „Praktyka i T eoria Inform acji N aukow ej
i T ech n icz n e j” 2002, nr 1, s. 20 -2 5 [o n lin e]. [dostęp: 2 9.01.2010], D o stęp n y w W orld W id e Web:
h ttp ://w w w .tu o .a g h .ed u .p l/w b a .p d f; Idem : O n iektórych chorobach p o w o d o w a n ych p r z e z inform acje.
W: K o m p u te r w edu kacji. 16. O góln opolskie S ym p o zju m N au kow e. K ra k ó w 2 9 -3 0 w rześn ia 2 0 0 6 r.
Red. }. M orbitzer. K raków 2006, s. 15-20; W . Babik, A. W arzybok: O n iektórych zjaw iskach
to w a rzyszą cy ch o d b io ro w i inform acji: percepcja in form acji w św ietle ekologii in form acji. W: K o m p u ter
w edukacji. 18. O góln opolskie S ym p o zju m N au kow e. K raków , 2 6 -2 7 w rześn ia 200 8 r. Red.
J. M orbitzer. K raków 2008 [on lin e]. [dostęp: 2 7 .02.2010]. D o stęp n y w W orld W id e W eb:
h ttp ://w w w .u p .k ra k o w .p l/k tim e/ref2 0 0 8 /b a b ik .p d f
J. L. K ulikowski: C zło w iek i infosfera. „P roblem y” 1978, nr 3, s. 2-6.
W Babik: Su stain able d evelo p m en t o f Inform ation society. Tow ards an ecology o f in form ation.
„G eom atics and E n viron m en tal E n gin eerin g” vol. 2: 2008, nr 1, s. 13-24.
Idem : Ekologia in form acji - w y zw a n ie..., s. 5. E k ologią inform acji zajęli się również:
V. J. J, M . Bekkers, V. H om burg: The in form ation ecology o f e-governrnent. E -govern m en t
as in stitu tio n a l a n d technological in n o va tio n in pubU c a d m in istra tio n . A m sterd am 2005;
T. H . D aven p ort, L. Prusak: In fo rm a tio n ecology. M a sterin g the in form ation a n d know ledge
en viro n m en t. N ew York 1997; A. Eryom in: In form a tion ecology - a view p o in t. „Tlie International
Journal o f E n v iron m en tal S tu d ies” vol. 54: 1998, nr 3 /4 , s. 241-253; E. Głowacka: Ekologia
in fo rm a cji - sposób na ch oroby in form acyjn e? W: 26. K onferencja P roblem ow a B ibliotek M edyczn ych
N a u k o w a in form acja m ed yczn a w Polsce. B iblioteki m ed yczn e w obec p o trz e b śro dow isk m edyczn ych
o ra z p e r sp e k ty w y ich ro zw oju w realiach U nii E uropejskiej. B ydgoszcz 15-17 w rześn ia 2008 roku
[on lin e]. [dostęp: 29.0 1 .2 0 1 0 ]. D o stęp n y w W orld W id e W w eb: h ttp ://k on feren cja.b ib lio.cm .u m k ,
p l/filea d m in /p eln e_ tek sty /n o w y __ ek o lo g ia _ in f,.d o c; B. W . H asenyager: M a n a g in g the in form ation
ecology. A co lla b o ra tive approach to in form ation technology m a n agem en t. W estp ort 1996;
K. M aterska: E kologiczn e za r z ą d z a n ie in form ację. „Przegląd In form acyjn o-D ok u m en tacyjn y”
2005, nr 2, s. 29-44; J. O leński: E lem en ty ek o n o m ik i inform acji. P o d sta w y ek o n o m iczn e in form atyki
g o sp o d a rczej. W arszaw a 2000.
16
zwoju bibliografii, w szczególnie przełomowym ostatnim dwudziestoleciu, należy
pamiętać, że komputery wspomagały operacje biblioteczne i bibliograficzne już
od lat sześćdziesiątych XX w., cłioć początkowo były ukryte przed wzrokiem
użytkowników*'. Z końcem lat osiemdziesiątych międzynarodowa społeczność
bibliografów zaczęła wyraźnie i w coraz liczniejszych głosach dostrzegać zmiany
dotychczasowego porządku-^ Technika bowiem, nawet pozostając w fiankcji
usługowej wobec bibliografii, posiada moc transformującą znane i wydawałoby
się, stabilne metody pracy. Lata dziewięćdziesiąte stały się okresem intensywnego
wdrażania elektronicznych urządzeń i nośników informacji-^ otworzyły nową erę
informacyjną przed naukami związanymi z komunikacją i informacją^'’.
Około połowy lat dziewięćdziesiątych, wraz z rozpowszechnieniem usługi WWW,
możliwość zastosowania hipertekstu do organizowania i wyszukiwania informacji
bibliograficznych szybko stała się przedmiotem analiz porównawczych^^ Jednym
z najczęściej pojawiających się terminów w kontekście zagadnień związanych
H. Sager: Im plication s f o r bibliographic in struction . W: The im pact..., s. 49-62.
I. G. Beloglazkina: V poiskach novoj p a ra d ig m y. „Bibliografija” 1992, nr 3 /4 , s. 41-46;
G. S. G aliullina: Bibliografovedenie, zn a n ie i neznanie. „Sovetskaa Bibliografia” 1990, nr 1, s. 10-17;
R. D. Hacken: Tornorrows research library , vigor or rigor m ortis? „C ollege and Research Libraries”
vol. 49: 1988, nr 6, s. 485-493; S. Larsen; The idea o f an electronic lib r a r y , a critical essay. „Libri”
vol. 38: 1988, nr 3, s. 159-177; S. E. Kleśćuk: O proektach „bezbu m aźn ego obśćestva” v bu du śćem
bibliotek SŚA. „B ibIiotekovedenie i Bibliografija za R ubezom ” 1988, nr 118, s. 39-49; G. R. Jaramillo:
C o m p u ter technology a n d its im p a ct on collection developm en t. „C ollection M an agem en t” vol. 10:
1988, nr 1/2, s. 1-13; E. Lyon: Spoilt f o r choice? O ptical discs a n d online databases in the n ext decade.
„Program . A u tom ated Library and In form ation System s” vol. 25: 1991, nr 1, s. 37-50; N . I. Sm urova,
O. O. K uzm ina: ISB N i n ovye technologii. „B ib liotek oved en ie i Bibliografija za R ubezom ” 1989,
nr 123, s. 52-65; K. Zotova: O p y t apologii bibliografii. „Sovetskaa Bibliografia” 1989, nr 3, s. 7-14.
“ J. A keroyd: C D -R O M netw orking. „Inform ation Services and U se” vol. 12: 1992, nr 1, s. 5563; R Barker: Use o f the OSI D irectory f o r accessing bibliographic in form ation . „Program : autom ated
library and in form ation system s” vol. 26: 1992, nr 4, s. 345-359; S. K eenan: C D -R O M , a tran sien t
m ediu m ? „O nline and C D -R O M Review. International journal o f on lin e and op tical in form ation
sy stem s” vol. 22: 1998, nr 2, s. 103-105; J. A. Large: E valu atin g online a n d C D -R O M reference sources.
„Journal o f Librarianship” vol. 21: 1989, nr 2, s. 87-108; M . B. Line: B ibliographic records f o r users,
fro m diso rd ered su p erabu n dan ce to cost-effective satisfaction . „ASLIB P roceed in gs” voI. 42: 1990,
nr 2, s. 41-49; O p tica l disc in libraries, a su rvey o fso m e recen tprodu cts. „Library R eview ” vol. 3 9 :1 9 9 0 ,
nr 3, s. 41-57; K. Salom on: The im p a ct o f C D -R O M on reference d ep a rtm en ts. „RQ” vol. 28: 1988,
nr 2, s. 20 3 -2 1 9 .
Por. tytuły: B atley on-line: a strategy f o r the n ew age o f in form ation exchange. Batley, 1996,
29 s.; Inform ation f o r a n ew age: redefining the librarian. E n g lew o o d 1995; Inform ation transfer. N ew
age-n ew ways. P roceedings o f the th ird European C onference o fM e d ic a l Libraries, M ontpellier, France,
S ep tem b er 23-26, 1992. Eds S. Bakker, M . C. C leland. D ord recht 1993; J. Johnston: In form ation
literacy. A ca d em ic skills f o r a n ew age. M ich igan 1985. K olejne w yd an ie 1996; N ation al A ssociation
o f G overn m en t A rchives and R ecords A dm inistrators: A n ew age: electronic in form ation system s,
State govern m en ts, a n d the p reservation o f the archival record. L exin gton [1990]; L. A. Singleton:
T elecom m unications in the in form ation age. A nontechnical p rim e r on the n ew technologies. 2n d ed.
C am bridge 1986; J. J. Rieb: Library. A n ew strategy f o r the in form ation age. [S. 1.] 1996.
C.
P. F riedm an, B. M. W ild em u th , M. M uriuki, S. P. G ant, S. M. D o w n s, R. G. Twaróg, R. de
Bliek: A com parison o fh y p e rte x t a n d Boolean access to biom edical in form ation . „Journal o f the A m e
rican M edical Inform atics A ssociation ” 1996, nr 2, s. 2-6 [on lin e]. [dostęp: 23.0 2 .2 0 1 0 ]. D o stęp n y
w W W W : h ttp ://w w w .n cb i.n lm .n ih .g O v /p m c/a rticles/P M C 2 2 3 2 9 7 9 /p d f/p ro ca m ia a fs0 0 0 0 2 -0 0 3 9 .
pdf; B. M. W ild em u th , Ch. P. Friedm an, S. M . D ow ns: H yp ertex t versus Boolean access to b io m ed i
cal in form ation. A com parison o f effectiveness, efficiency, a n d user references. „A C M T ransactions on
C om p uter-H u m an Interaction” vol. 5: 1998, nr 2, s. 156-183; D. W olfram , A. D im itroff: H yp ertex t
V5 boolea n -b a sed searching in a bibliographic d a ta b a se en vironm en t. A direct com parison o f searcher
perform an ce. „Inform ation P rocessin g and M an agem en t” vol. 34: 1998, nr 6, s. 6 6 9 -6 7 9 .
17
z opracowywaniem i wyszukiwaniem informacji siał się termin metadane.
Specjaliści z zakresu bibliotekoznawstwa i bibliografii znajdowali się wśród twórców
zestawu elementów metadanych o nazwie Dublin Core. Niektórzy przedstawiciele
społeczności bibliograficznej odrzucali takie koncepcje schematów metadanych,
jako zbyt uproszczone. Inni natomiast chwalili DC jako sprawdzający się w opisie
materiałów, nie wspieranych przez dotychczasowe standardy opracowania-^’.
Cezurą rozpoczynającą nowy, XXI w. w bibliografii, było najprawdopodobniej
ogłoszenie w 1998 r. przez 1FLAdokumentu FunctionalRegiiirenients forBihliographic
Records. Finał ReporF. Za sprawą FRBR dokonały się zmiany mentalne, realizowane
są konkretne wdrożenia w katalogach i innych narzędziach informacyjnych. Drugim
równie ważnym wydarzeniem, które wpłynęło na obraz i możliwości bibliografii,
było powstanie pod koniec XX w. fomiatu MARC 21. Został on utworzony
w wyniku harmonizacji USMARC i CANMARC. Nazwa formatu nawiązuje do
stulecia, w którym temu formatowi przyszło funkcjonować‘^ Biblioteki otrzymały
także użyteczne narzędzie w postaci języka XML. W efekcie prac prowadzonych
przez Bibliotekę Kongresu powstały specjalne schematy takie jak MARCXML lub
MODS (Metadata Object Description Schema), służące do konwersji danych MARC
za pomocą języka XML. Niektóre większe ośrodki udostępniają rekordy w kilku
różnych formatach^*^. Późniejszym istotnym wydarzeniem (około połowy pierwszej
dekady XXI w.), było dostrzeżenie i próba deskrypcji naukowej trendów określanych
wspólnym mianem Wcbu 2.0. Bibliografia adaptuje do własnych celów to zjawisko,
jednak ze specyficzną dla siebie, ostrożnością. Zadaniem nadal sprawiającym kłopoty
wielu narodowym ośrodkom bibliograficznym, jest opracowanie wykazów informacji
sieciowych, czyli dostępnych zdalnie, w Internecie'’'’. Choć w niektórych krajach taka
rejestracja prowadzona jest już od końca lat dziewięćdziesiątych^', łączy się z trudnymi
w tym przypadku wyborami zasięgu terytorialnego, językowego, typów dokumentów
M. G orm an: M eta d a ta or cataloguing? A fa lse choice. „Iłie Journal o f Internet C ataloging. The
internationai quarterly o f d igital O rgan ization , classification and access” vol. 2: 1999, nr 1, s. 5-22;
L. C. H owarth: M eta d a ta a n d Bibliographic Control. S ou l-M ates or Two Solitudes^. „Cataloging and
C lassification Q uarterly” vol. 40: 2005, nr 3 /4 , s. 37-5 6. R. Rinn: M eta d a ten in d er nation albibliograph isch en Y erzeid im m g . „D ialog m it B ib liotheken ” vol. 10: 1998, nr 1, s. 60-63; H. Saeed, A. S. C haudry: P o ten tia l o f bibliographic tools to organ ize know ledge on the Internet, tlie use o f D ew ey D ecim al
C lassification Schem e f o r organ izing w eb -b a sed inforrnation resources. „K n ow led ge O rganization” vol.
28: 2001, nr l , s . 17-26.
F u nctional R eąu irem etits f o r Bibliographic Records. Finał R eport, [on lin e]. [dostęp: 28.01.2010].
D o stęp n y w W orld W ide Web: h ttp ://w w w .ifla.org/files/catalogu in g/frb r/frb r_2008.p d f.
D isplays f o r M id tip le Yersions from M A R C 21 a n d FRBR. F unctional A n alysis o f the M A R C 21
B ibliographic a n d H oldings F orm ats [on lin e]. [dostęp: 2 8 .01.2010]. D ostęp n y w W orld W ide Web:
h ttp ://w w w .lo c.g ov /m arc/m arc-fu n ction al-an alysis/m u ltip le-version s.h tiT il. S. Edge: H arm on isation
o f M A R C a n d descriptive catalogu in g stan dards. „Liber Quarterly. I h e Journal o f the European
research library” vol. 11: 2001, nr 4, s. 345-353; J. Weitz: O C L C s U N IM A R C /M A R C 21 conversion.
„International C ataloqu in g and B ibliographic C on trol” voI. 31: 2002, nr 3, s. 52-53.
D.
J. Fiander: A p p lyin g X M L to the bibliographic description . „C ataloging and C lassification
Q uarterly” vol. 33: 2001, nr 2, s. 17-28.
“ S zczeg ó ły nt. archiw izacji i rejestracji zasob ów elek tron iczn ych w eu ropejskich bibliotekach
n aro d o w y ch m o żn a zn aleźć w d o k u m en cie IFLA B ibliography S ections S u rvey o f European N ation al
Libraries: C o m p osite D a ta [on lin e]. [dostęp: 28.01.2010]. D o stęp n y w W orld W ide Web: http://
arch ive.ifla.org/V II/sl2/p u bs/S u rveyE u N ation alL ib raries24Ju l06.p d f. Na stronach IFLA znajdują się
także d o k u m en ty op isu jące stan p od ob n ych prac w innych częściach świata.
Por. R. D iget H ansen: N et P ublication s a n d Bibliographic C on trol - Seen fro m D en m ark w ith
a v ie w to Sweden [o n -lin e]. [dostęp: 2 8.01.2010]. D o stęp n y w W orld W ide Web: http ://w w w .ifla.org/
IV /ifla 6 5 /p a p e r s /1 20-153e.h tm
18
do rejestracji; zakresu treściowego; najlepszych metod opisu. Pokonać trzeba także
barierę psychologiczną, która sprawia, że obiekty sieciowe nie są akceptowane jako
zasługujące na miejsce w bibliografii narodowej. Rejestracja bibliograficzna powinna
z założenia towarzyszyć archiwizacji, należy więc ustalić zasady prawne oraz dokonać
potrzebnych regulacji-^".
W ostatnich latach w środowisku bibliograficznym duże zainteresowanie wzbudziły
dwa ważne dokumenty: opracowany przez grupę roboczą IFLA, zajmującą się
wytycznymi dla bibliografii narodowych, Guidelines fo r National Bibliographies in
łhe Electronic Age^^ oraz przygotowany przez związaną z Biblioteką Kongresu grupę
do spraw przyszłości rejestracji bibliograficznej, raport o nazwie On the RecorcP'^. Pod
koniec pierwszej dekady XXI w. czynione są prognozy, w jakim kierunku rozwiną się
prace nad FRBR. Yin Zhang i Athena Salaba przeprowadzili metodą delficką badanie
z udziałem 33 ekspertów^\ zdaniem których, w najbliższych latach należy położyć
największy nacisk na:
• rozwój zasad katalogowania zgodnych z FRBR,
• rozwiązanie problemów związanych ze strukturą opartych na tym modelu rekordów,
standardami opisu i zakresem implementacji FRBR,
• rozwój i testowanie narzędzi ułatwiających proces eferberyzacji,
• opracowywanie i ewaluację różnych metod implementacji FRBR,
• badanie systemów stosujących FRBR, pod kontem realizowania oczekiwań
użytkowników,
• opracowanie standardów kontroli dla implementacji FRBR,
• walidację tego modelu na zróżnicowanych danych i środowiskach,
• eferberyzację istniejących danych.
Wydaje się, że do problemów bibliografii wciąż otwartych, oczekujących na
ustalenia, można dołączyć zwłaszcza takie jak: redefinicja podstawowych zagadnień
bibliografii, oprócz przedmiotu, również jej zadań, relacji z innymi dyscyplinami,
a zwłaszcza informatyką. Aktualnych badań wymagają również ocena efektywności
bibliografii oraz oczekiwania wyrażane przez różne środowiska, nie tylko
bibliotekarskie i akademickie. W zakresie piśmiennictwa zauważalny jest niedostatek
opracowań monograficznych, zarówno w literaturze polskiej jak i obcej, opisujących
obecną pozycję, zadania i możliwości, a także najnowszą historię bibliografii. Mija
właśnie dziesięć lat od publikacji w naszym kraju podręcznika akademickiego
Bibliografia. Metodyka i organizacja pod redakcją Z. Żmigrodzkiego-^'’. W bibliografii
od tego czasu zaszły istotne zmiany.
W y m ien io n e p rob lem y o m ó w iłem szerzej w artykule: P roblem y rejestracji d o k u m en tó w
sieciow ych. W: Szósta O góln okrajow a N arada Bibliografów. W arszaw a 23-24 p a źd zie rn ik a . W arszawa
2 010, s. 146-173.
G uidelines f o r N a tio n a l Bibliographies in the Electronic Age. Ed. M. Ż um er [on lin e].
[dostęp: 2 8 .0 1 .2 0 1 0 ]. D o stęp n y w W orld W id e Web: h ttp ://a r ch iv e .illa .o rg /V II/sl2 /g u id elin esnation al-b ib lio g ra p h ies-electron ic-age.p d f. W ydane rów n ież d ru k iem , z n iew ielk im i zm ian am i
i rozszerzeniam i: N a tio n a l Bibliographies in the D igital Age: G u idan ce a n d N ew D irections. Ed.
M. Żum er. M iin ch en 2009.
O n the R ecord. R e p o rt o fT h e L ib r a ry o fC o n g r e s s W orking G rou p on th e F u tu rę o f B ib lio g ra p h ic
C o n tro l [onlin e]. [dostęp: 2 8 .0 1 .2 0 1 0 ], D ostęp n y w World W ide Web: h ttp ://w w w .loc
b ib liograp h ic-fu tu re/n ew s/lcw g-on th erecord -jan 08-fin al.p d f.
''
Y. Z hang i A. Salaba: W h a t is n e x tfo r F unctional R e ą u irem en tsfo r B ibliographic R e c o rd s ? /Ą g )e lp ^
stu dy. „The Library Q uarterly” vol. 7 9 :2 0 0 9 , nr 2, s. 2 3 3-255.
^
Bibliografia. M eto dyk a...
^
^
% '
^
Książka składa się z trzech głównych rozdziałów, w których omówiono istotne pro
blemy poruszane na łamach hteratury dziedzinowej, problemy związane ze zmianami
przedmiotu i postaci bibliografii, ograniczeniami i możliwościami w zakresie identy
fikacji i rejestracji bibliograficznej oraz możliwości i narzędzia wyszukiwania danych
bibliograficznych.
Rozdział „Przedmiot i postać bibliografii. Stan obecny i perspektywy” zajmuje się
dokładniej problemem przemian, którym ulegają źródła infonnacji, a wraz z nimi bi
bliografia. Za przedmiot bibliografii uważano dotychczas głównie książkę i inne doku
menty drukowane. Środowisko cyfiôwe zmienia tę sytuację - dotychczas znane nośniki
i dokumenty ulegają transformacji, a także powstają nowe. Szczególnym przeobraże
niom poddawana jest obecnie książka. Większość definicji książki na plan pierwszy wy
suwa jej materialny aspekt, wynikający z historii jej rozwoju. W potocznym rozumieniu
książka często jest postrzegana jako papierowy nośnik dzieła literackiego. Tymczasem
wersje cyfi-owe, elektroniczne, multimedialne, hipertekstowe stają się naturalnym eta
pem rozwoju książki. Podobnym przeobrażeniom ulega szersze pojęcie dokumentu.
W rozdziale wskazano więc na konieczność podjęcia nowych prób definicyjnych, a tak
że zaprezentowano własną propozycję definicji przedmiotu bibliografii.
W dalszych częściach rozdziału poddano charakterystyce popularne typologie do
kumentów, a także nowe typy dokumentów. Szerszy opis uzyskały pojęcia takie jak:
dokument dynamiczny, encja, leksja, obiekt informacyjny, obiekt cyfrowy. Omówiono
również tradycyjne podziały bibliografii oraz dokonujące się przeobrażenia, które po
legają na częściowym zatarciu różnic pomiędzy dotychczas wyodrębnianymi typami.
Bibliografia znajduje się obecnie w trakcie etapu przejściowego. Wydaje się, że zmia
ny polegają na stopniowym odrzucaniu kolejnych barier, wynikających z przywiązania
bibliografii do postaci drukowanego spisu. Zmienia się bardzo silnie postać fizyczna
bibliografii. Umieszczana jest na nośnikach elektronicznych, uzyskuje formy baz da
nych i serwisów internetowych, integrujących bibliografię z innymi rodzajami dostępu
do obiektów informacyjnych. Zmiany są konieczne, aby bibliografia mogła nadążać za
potrzebami użytkowników w infomiacyjnym wyścigu.
Rozdział „Standaryzacja i metadane bibliograficzne” zawiera omówienie podsta
wowych dla dalszego wywodu terminów takich jak norma, standard, standaryzacja
bibliograficzna, opis bibliograficzny, rekord, fonnat. Scharakteryzowano rodzaje
interoperacyjności: semantyczną, strukturalną, syn taktyczną, techniczną i językową.
Omówiono niektóre wyzwania oraz korzyści wynikające z wejścia bibliografii do
środowiska cyfrowego. Przybliżono problemy standaryzacji bibliograficznej. Istotną
częścią rozdziału jest omówienie modeli metadanych bibliograficznych: FRBR (Functional Reąuirements for Bibliographic Records), którego koncepcja w ostatnich latach
w znacznym stopniu wpłynęła na zmianę podejścia do tworzenia opisów bibliograficz
nych; DC (Dublin Core); MODS (Metadata Object Descriplion Schema); MADS
(Metadata Authority Description Schema); METS (Metadata Encoding & Transmission Standard); ONIX (Online Information Exchange). Bibliografia posługuje się
modelami i formatami adekwatnymi do typów obiektów, które chce opisywać. Potrze
buje również narzędzi, za pomocą których modele i fonnaty będą specyfikowane
i zapisywane. Może to być np. RDF (Resource Description Framework), specyfikacja
ogólnego zastosowania dla prezentacji infonnacji w sieci Web, czy XML (Extensible
Markup Language), rozszerzalny i elastyczny język formalny. Na końcu rozdziału opi
sano też protokół OAl-PMH (Open Archives lnitiative Protocol for Metadata Har-
20
vesting), który umożliwia przeszukiwanie i wykorzystywanie cyfrowych bibliotek,
archiwów i repozytoriów.
W rozdziale „Możliwości i narzędzia wyszukiwania w bibliografiach tradycyjnych
i cyfrowych” zawarto charakterystykę typowych elementów strukturalnych biblio
grafii. Materiał został tak uporządkowany, aby wykazać, w jaki sposób współczesne
trendy nakładają się na tradycyjnie wyróżniane elementy i narzędzia spisów biblio
graficznych. Przedstawiono ustalenia tradycyjnej metodyki w zakresie poszczegól
nych, kluczowych dla bibliografii elementów, oraz przekształcenia, jakie dokonują się
w wyniku ich ucyfrowienia.
W bibliografiach przenoszonych do postaci cyfrowej, zwłaszcza bazodanowej, po
jawia się często problem utraty struktury układu. Jest to zjawisko negatywne, powo
duje poważną stratę informacji. Choć równolegle z brakiem układów idzie rozbudowa
aparatu indeksowego, odtworzenie obrazu piśmiennictwa, jaki dawało uporządkowa
nie materiału w ramach układu, może być trudne i czasochłonne.
Typowym zjawiskiem towarzyszącym ucyfrowieniu bibliografii jest wzrost roli
i liczby stosowanych indeksów. Stają się one dominującym narzędziem wyszukiwa
nia. Jednakże ich jakość często daleka jest od doskonałości. Niedoskonałość indek
sów przejawia się m.in. w nadmiernej ogólności zapisów, zbyt specjalistycznym lub
niezrozumiałym nazewnictwie, w stosowaniu nieczytelnych skrótów. Zdarza się też
brak połączeń haseł indeksu z rekordami bazy, niepoprawne wyświetlanie i „obcina
nie” haseł zbyt długich (zwłaszcza tytułowych).
W rozdziale odniesiono się również do zagadnienia funkcjonowania charaktery
styk wyszukiwawczych, tworzenia kartotek haseł autorytatywnych i wzorcowych
w kontekście rejestracji bibliograficznej. Wskazano na nowe obszary wykorzystania
języków informacyjno-wyszukiwawczych i informacji wzorcowej, jakimi są siecio
we systemy organizacji wiedzy (SSOW).
Scharakteryzowano również nowe funkcje, jakie uzyskują w bibliografii odsy
łacze, a także możliwości wprowadzania do niej elementów takich jak zdjęcia czy
recenzje. Do metodyki zarządzania odsyłaczami w bibliografii nową jakość wniósł
z pewnością hipertekst. Można łączyć ze sobą dowolne fragmenty, wyrazy lub inne
elementy, rekordy i ich części. Odesłania mogą wskazywać zasoby zewnętrzne wobec
wykazu bibliograficznego. Bibliografia jest dziś dobrym przykładem konwergencji.
Kolejnym omówionym w tym rozdziale zagadnieniem są adnotacje, analizy i abs
trakty. Definicje oraz obszary stosowania tych trzech narzędzi wzajemnie się przeni
kają. Środowisko elektroniczne ujawniło ich nową, większą wartość informacyjną.
Web 2.0 posługuje się również tzw. anotowaniem, które oznacza opatrywanie infor
macji sieciowych adnotacjami i uwagami.
Bardzo specyficznymi dla ostatnich kilku lat trendami internetowymi są folksonomia, tagowanie i social hookmarking. Polegają one na opisywaniu zasobów, np. za
pomocą swobodnych słów kluczowych, nazwanych tagami, uzupełnianiu informa
cji własnymi komentarzami oraz sieciowym zarządzaniu zakładkami stron. Dzięki
nim można np. obserwować popularność poszczególnych informacji, relacje między
obiektami i tematami, sposób postrzegania informacji przez samych jej odbiorców.
Opisano również zagadnienie tzw. cliisteringu, czyli grupowania informacji. Wskaza
no przeszkody oraz możliwości zastosowania tych rozwiązań w bibliografii.
Wygodnej lekturze książki i selektywnemu wyborowi treści mogą przysłużyć się
zamieszczone na końcu pracy wykaz rysunków oraz indeksy rzeczowy i nazwisk.
.
2 PRZEDMIOT I POSTAĆ BIBLIOGRAFII.
STAN OBECNY I PERSPEKTYWY
W rozdziale przedstawiono opinie dotyczące przedmiotu bibliografii, obiektów
takich jak książka i dokument, modyfikacje, jakim te obiekty obecnie ulegają. Wska
zano na konieczność podjęcia nowych prób definicyjnych i zaprezentowano własną
propozycję nowej definicji przedmiotu bibliografii. Scharakteryzowano popularne
typologie dokumentów, a także nowe typy dokumentów. Opisano dokładniej pojęcia
dokumentu dynamicznego, encji, leksji, obiektu informacyjnego i obiektu cyfrowe
go. Omówiono tradycyjne kryteria podziału bibliografii i na tym tle wskazano na
dokonujące się przeobrażenia, polegające na częściowym zatarciu wcześniejszych,
wyraźnych różnic pomiędzy poszczególnymi typami bibliografii.
2 . 1. PRZEDMIOT BIBLIOGRAFII
Książka i szerzej dokument stanowią podstawowe przedmioty zainteresowania
bibliografii. Wielowiekowe doświadczenia ukształtowały książkę w najbardziej dziś
popularną postać papierowego kodeksu. Od kilku dziesięcioleci dzięki zastosowaniu
technologii informatycznych obiekty utrwalające wiedzę ludzką doświadczają meta
morfozy. Bibliografia swoje zadania i możliwości podporządkowała książce i doku
mentowi, uzależniła od nich swoje metody, dlatego wraz ze zmianami, przekształce
niami tych obiektów oraz pojawieniem się nowych przeistacza się oblicze bibliografii.
Kierunki rozważań nad możliwymi i pożądanymi zmianami można wyrazić za po
mocą trzech następujących pytań:
1. C2y i jak zmienia się przedmiot bibliografii?
2. Czy i jak zmienia się istniejące imiwersum dokumentów („wyrazów myśli ludz
kiej”)?
3. Czy i jak zmienia się miejsce bibliografii w uniwersum dokumentów, w t)an
w rodzinie źródeł informacji pochodnej?
22
Książka rozpatrywana w szerokim ujęciu informacyjnym okazuje się być obiektem
polimorficznym. W środowisku elektronicznym pojawiają się twory często bardzo
odmienne od jej klasycznego, papierowego, paginowanego wzorca. Na plan piei^wszy
wysuwa się substancja treściowa, zawartość, która dociera do czytelnika nie z zadru
kowanej strony, a z komputerowego monitora, ekranu telefonu, specjalnego czytnika
książek elektronicznych, przekazywana błyskawicznie za pomocą łączy kablowych,
czy radiowo. Wzrasta zainteresowanie udostępnianiem porcji informacji, fragmentów
zawierających informację, na którą jest zapotrzebowanie.
Dokumenty rozumiane dotychczas jako zapis danych na materialnym nośniku, być
może uzyskają wkrótce w nauce o informacji szersze rozumienie, bardziej odpowied
nie dla zmiennej i dynamicznej natury mediów cyfrowych. Środowisko elektroniczne
pozwala na częściowe odrzucenie barier wynikających ze złączenia treści przekazu
z fizycznością nośnika. Nowe artefakty łatwiej dają się zmieniać, aktualizować, seg
mentować.
Typologie dokumentów, którymi się dzisiaj nadal posługujemy, powstawały czę
sto w okresie, kiedy wpływ technik informacyjnych na środowisko bibliografii nie
był tak znaczący jak dziś. Należałoby zatem wzbogacić istniejące typologie o nowe
typy, oddając elastyczną i mobilną naturę współczesnych źródeł zapisanej wiedzy.
Być może wśród nowych pojęć utrwalą się takie jak: dokument dynamiczny, encja,
leksja, obiekt cyfrowy czy obiekt informacyjny.
Bibliografia jako specyficzny typ źródła informacji, również podlega oddziaływa
niu tych nowych trendów. Znajduje się obecnie na etapie przejściowym, zmienia się
w wyniku stosowania metod i narzędzi przejmowanych z terenu informatyki. Prze
kształca się forma spisu bibliograficznego, który przeistacza się ze statycznego wyka
zu np. w bazę danych. Nowe standardy opisu bibliograficznego pozwalają na posługi
wanie się jednostkami nieistniejącymi fizycznie w rzeczywistości materialnej. Dzięki
technologiom elektronicznych hiperłączy bibliografie stają się aktywne, pozwalają
na bezpośrednie i prawie natychmiastowe dotarcie do opisywanego obiektu. Z kolei
zmiany w zakresie typologii bibliografii można rozpatrywać jako stopniowe odrzuca
nie kolejnych ograniczeń, które wcześniej wynikały z określonej postaci bibliografii.
Jest to konieczne, aby bibliografia mogła konkurencyjnie funkcjonować wśród innych
cyfrowych źródeł informacji i nadal zajmować właściwe dla niej miejsce.
Książka i dokum ent jako przedm iot bibliografii
Jak już wspomniano, przedmiotem bibliografii w rozumieniu utrwalonym przez
tradycję jest przede wszystkim książka, szerzej druk, piśmiennictwo i publikacje.
O przedmiocie bibliografii Józef Korpała napisał, że jest to „c a ł e p i ś m i e n n i e t w o od czasów najdawniejszych, a w szczególności wszystko, co ukazuje się współ
cześnie w druku zarówno w postaci książek czy broszur, jak i artykułów w czasopi
smach i pracach zbiorowych” '.
Podobne postrzeganie przedmiotu widoczne jest w poglądach innych badaczy\
'}. Korpala: O bibliografiach i inform atorach. P oradn ik dla w szystkich. W arszawa 1974, s. 93.
^ Por.; R. Blum . Bibliographia. Eine w o rt - u n d begrijfsgeschichdiche Untersuchung. „A rchiv fiir
G esch ichte des B u ch w esen s” Bd. 10; 1969, szp. 1009-1246 (przed ru k najw ażniejszych fragm entów
zob. Von d er system atisch en B ibliographie z u r D okiirnentation. Hrsg. P. R. Frank. D arm stadt 1978,
s. 3-98; przekład angielski; B ibliographia. A n in ąu iry into its defin ition s a n d designations. C h icago
23
Helena Hleb-Koszańska pisała „W zależności od wyróżnionych znaczeń terminu bi
bliografia kształtuje się jej przedmiot. Mianowicie: przedmiotem spisów bibliogra
ficznych jest książka w rozległym tego słowa znaczeniu - inaczej dokument”\ Bi
bliografia nie od dziś włącza w krąg swoich zainteresowań obiekty wykorzystujące
sposób przekazu inny niż tekst utrwalony metodą piśmienniczą. Jednak w ostatnich
latach pojawiło się szczególnie wiele takich nowych form, zawierających informa
cje istotne dla rozwoju nauki i kultury ludzkiej, często z formą klasycznej publikacji
nie mających wiele wspólnego. Zmiany te sprawiły, że np. w latach dziewięćdzie
siątych XX w. rozpoczęto prace nad nowymi sposobami i standardami opisu biblio
graficznego takimi jak FRBR (Functional Requirements for Bibliographic Records),
uwzględniającego w większym stopniu polimorficzność obiektu będącego podstawą
zainteresowania bibliografii'*. W literaturze zauważalne są rozbieżności w określaniu
współczesnego przedmiotu bibliografii. Obok przyjętych i usankcjonowanych przez
tradycję terminów takich jak: książka, czasopismo, artykuł, druk, dokument, publika
cja, funkcjonują już takie, które wierniej oddają ducha współczesnego zróżnicowania
świata (światów) informacji i wiedzy, np: obiekt informacyjny, obiekt cyfrowy, encja,
leksja. Będzie o nich szerzej mowa szerzej w dalszych rozdziałach pracy. Obecnie,
jak się wydaje, jesteśmy w momencie bardzo istotnych dla bibliografii przeobrażeń
w zakresie jej postaci, zainteresowań, a także celów.
Sygnał zmian możemy odnaleźć w podręczniku Bibliografia. Metodyka i organi
zacja pod redakcją Zbigniewa Żmigrodzkiego z 2000 r. Zawarto tam stwierdzenie, że
„rozwój informatyki i informacji naukowej spowodował nowe spojrzenie na zagad
nienie bibliografii. Zauważono, że zakres bibliografii wykracza poza cele informacji
naukowej, obejmuje także komunikację nienaukową, np. ludyczną, popularyzatorską
oraz różne formy kultury symbolicznej. W wyniku postępu technicznego zmieniła się
stopniowo nazwa przedmiotu bibliografii, na miejsce książki pojawił się dokument
a następnie publikacja”-\
Tradycyjne sposoby ujmowania przedmiotu bibliografii, zwłaszcza jako dokumen
tu książkowego, zdają się pozostawać w sprzeczności (lub co najmniej nie wystar
czać) z doświadczeniami osób korzystających na co dzień z dobrodziejstw informa1980); K. Biidzyk: W iadom ości o książce. W arszawa 1961; I. Csiiry: A bibliografia helye es szerepe
a z isrneretózles rendszereben . W: K ó n yw es kon yvtar. T. 6. D eb recen 1967, s. 5-85; M. D em bow ska:
Bibliografia. W: B ibliotekarstw o naukow e. Z u w zględ n ien iem doku m en tacji nau kow o-tech n iczn ej.
W arszawa 1956, s. 58-86; E n cyklopedia w ie d z y o książce...; E n cyklopedia w spółczesnego bibliotekarstw a
polskiego. Red. K. G łom b iow sk i, B. Św iderski, H. W ięck ow ska. W rocław 1976, s. 22-24; J. Lelewel;
B ibliograficznych ksiąg dw oje. T. 2. W iln o 1826; K. M igoń: N au ka o książce. Z arys problem atyki.
W rocław 1984, s. 30-31; J. M uszkow ski. Ż ycie książki. W yd. 2. K raków 1951; S. Sierotw iński.
Z a g a d n ien ie teorii bibhografii. „Życie N au k i” 1948, nr 2 9 /3 0 , s. 328-329; K. R. S im on . Bibhographische
G rundbegriffe u n d F achterm ini. Leipzig 1972, s. 20-28; S. V rteł-W ierczyński, Teoria bibliografii
w za rysie. W rocław 1951.
^ H. H łeb-K oszańska: P rze d m io t i za d a n ia bibliografii. W: M eto d yk a bibliograficzna. Poradnik dla
a u to ró w bibliografii specjalnych. Pod red. H. H leb -K oszań sk iej, M. D em bow slciej i H. Sawoniaka.
W yd. 2 zm ień . W arszawa 1963, s. 12.
■* J. Pacek: W p o szu k iw a n iu o p tym a ln ej je d n o stk i opisu. „EBIB” 2007 nr 5 [on lin e]. [dostęp:
5 .0 8 .2 0 0 7 ]. D o stęp n y w W orld W id e Web: h ttp ://w w w .eb ib .in fo /2 0 0 7 /8 6 /a .p lip ? p a c ek .
^ Bibliografia. M e to d yk a ..., s. 11-14, 19-23. M ożn a w tym m iejscu p ok u sić się o uw agę, że term in
p u b lik a cja w ydaje się być w ęższy a p rzez to m niej n o w o czesn y o d term in u d oku m en t. D ok u m en t
b o w iem , w ed łu g w ielu ty p o lo g ii m o że uzyskać o d m ia n ę p u blikow aną i niep u blik ow an ą. Jako term in
o g ó ln iejszy n iż publikacja, daje się stosow ać d o w iększej klasy, rów n ież n ow oczesn ych przejaw ów
u trw alen ia w ied zy ludzkiej.
24
tyki i komputeryzacji. Rozwijające się obecnie nowoczesne formaty i języki opisu,
przybliżające realizację wizji Semantycznego Webu dość skutecznie sobie radzą
z problemem podstawy opisu, nie czekając na zmiany paradygmatu w dyscyplinach
naukowych związanych z informacją. Odchodzi się już nieco od pojęcia dokumentu,
na rzecz obiektu lub jednostki (encji). Naturalnie każdy obiekt informacyjny, który
chcemy metodami bibliograficznymi opisać, posiada choćby cienką nić łączącą go
ze światem fizycznym, umocowującą go w fizycznym, aluminiowym dysku serwe
ra. Jeśli nawet unosi się swobodnie między niezliczoną liczbą sieciowych węzłów,
hiperłączy, można go przywołać do świata namacalności wybierając opcję wydruku,
można go zniszczyć kasując. W przestrzeni wirtualnej informacja przybrała nową po
stać, pojawiły się nowe rodzaje źródeł godne opisania. Zmienił się sposób prezentacji
tekstu, rozwinął się nielineamy hipertekst oraz litemet, poprzez łącza internetowe
przekazywane są leksje, obrazy, zdjęcia, animacje, filmy, dźwięk, wpisy na forach
dyskusyjnych, rozmowy na czatach itp. zawierające często olbrzymi ładunek infor
macyjny.
Zmienia się również jakość odbioru, ponieważ dokument staje się w większym
stopniu interaktywny, odbiorca edytując go, może mieć wpływ na kształt oraz zawar
tość przekazu. Może ingerować w jego strukturę prawie dowolnie go przekształcając,
np. dzieląc na mniejsze fragmenty, które również mają szansę funkcjonować później
samodzielnie. Odbiorca może zmieniać kolejność tych elementów, usuwać je, doda
wać nowe, własne lub zaczerpnięte z jeszcze innych dokumentów, może tworzyć nie
skończoną liczbę kopii i rozpowszechniać je dalej^. Odbiorca dokumentu włącza się
w proces intertekstualnego budowania przekazu i w skrajnym przypadku staje jego
współautorem. Nie bez przyczyny J. Wojciechowski napisał: „na miejscu, na wynos
oraz jeszcze zdalnie, trzeba będzie udostępniać (organizować dostęp) wszystko, co
zawiera treści - niezależnie od nośnika”^.
Wobec głębokich zmian w zróżnicowaniu dokumentów i ich form, zasadne staje się
zdefiniowanie przedmiotu bibliografii na nowo. Mogłoby ono brzmieć następująco:
Przedmiotem bibliografii rozumianej jako spis bibliograficzny jest obiekt infor
macyjny w szerokim ujęciu - każdy przejaw fimkcjonowania informacji w pew
nej wyodrębnionej jako całość, zwartej postaci, bez względu na fakt fizycznego
utrwalenia czy też występowania w formie wirtualnej (i innych możliwych), pod
dający się bibliograficznej deskrypcji, zgodnej z aktualnie stosowaną metodyką.
Z estaw ien ie korzyści p łyn ących ze stosow an ia n o śn ik ó w elek tron iczn ych przedstaw ia w swej
pracy R. Lew andow ski: P orów n an ie nośnika papierow ego o ra z elektronicznego w kontekście biblioteki
cyfrow ej. W: P roblem y i m eto d y nauki o inform acji. Szkice i stu dia. Red. M. G órny, R N ow ak . Poznań
1998, s. 25-34.
^ J. W ojciechow ski: C zy ten za w ó d zniknie? „Bibliotekarz” 2006 nr 12, s. 4.
25
Książka
Na książkę* zdaniem A. Mendykowej składa się kilka elementów takich jak tekst,
treść, postać zewnętrzna; może ona przybierać różną postać w zależności od zasto
sowanych materiałów i warunków technicznych. Autorka czyni cenne spostrzeżenia
z punktu widzenia omawianych tu nowych zjawisk i zmian. Jej zdaniem „Książką był
zwój papirusowy w starożytnym Egipcie i Grecji, tabliczki gliniane w Mezopotamii,
kodeks pergaminowy w Rzymie i średniowieczu, ksylograf, inkunabuł. Książką jest
zarówno rękopis jak tekst drukowany lub powielany inną metodą. Książką w szero
kim pojęciu będą również jej nowe formy niegraficzne (formy zastępcze) mikrokar
ta, mikrofilm, płyta z tekstem słownym, taśma magnetofonowa itp. Niezależnie od
postaci zewnętrznej i sposobu utrwalenia tekstu spełniają one podstawowe warunki
związane z pojęciem książki. Książka bowiem jako ewenement społeczny i material
ny wykonana jest z materiału poręcznego i przenośnego (papirus, pergamin, papier,
tworzywo sztuczne itp.) i zawiera w sobie tekst z utrwaloną myślą ludzką przeznaczo
ną do społecznego upowszechnienia przez powielenie”*^.
Jest w literaturze bibliologicznej wiele definicji i analiz obrazujących znaczenie
terminu książka. Większość z nich wskazuje głównie na materialny aspekt książki,
który w sposób logiczny wynika z historii jej rozwoju. Również potoczne rozumienie
postrzega książkę głównie jako papierowy nośnik dzieła literackiego. Krzysztof Migoń wyodrębnia pięć sposobów potocznego pojmowania książki: 1. synonim dzieła
literackiego (piśmienniczego), 2. zapisany lub zadrukowany kodeks, 3. wydawnictwo
zwarte w odróżnieniu od czasopisma lub gazety, 4. większa liczba połączonych za
drukowanych stronic (poniżej tej liczby broszura), 5. pewna liczba arkuszy papieru
przeznaczonych do zapisania'^.
Podobne rozumienie książki widoczne jest również we współczesnych, popular
nych źródłach informacji, np. Wikipedia podaje, że: „Książka - dokument piśmienni
czy myśli ludzkiej, raczej obszerny, w postaci publikacji wielostronicowej o określo
nej liczbie stron, o charakterze trwałym. Słowo o bardzo wielu pokrewnych znacze
niach. Dzisiejsza postać książki wywodzi się od kodeksu, czyli kartek połączonych
grzbietem, które wraz z rozwojem pergaminu zastąpiły poprzednią fornię dokumentu
piśmienniczego, czyli zwój” ". PATIN Polsko-Angielski Tezaurus Informacji Naukowej (wykaz terminów deskryptorowego języka informacyjno-wyszukiwawczego,
z zakresu tytułowej dyscypliny) podaje następujące rozumienie książki „dokument
piśmienniczy w postaci zespołu kart, przeznaczony do rozpowszechniania w forniie
rękopiśmiennej lub powielany różnymi technikami” '^ Zbliżone rozumienie książki
znajdziemy w Nowym słowniku języka polskiego PWN: „pewna liczba złożonych
i oprawionych arkuszy papieru zadrukowanych tekstem; dzieło wydane w tej po
** P o d rozd ział ten stan ow ią n ieco zm ien io n e i rozszerzon e rozw ażania, p rezen tow an e w cześniej
p rzez autora w artykule J. Pacek: P rze d m io t bibliografii w p ersp ek tyw ie rozw oju technologii
in form acyjn ych . W: Bibliografia. Teoria, p ra k ty k a , d yd a k tyk a . Pod. red. J. W oźniak-K asperek,
M . O ch m a ń sk ieg o. W arszawa 2009, s. 47-58.
®A. M endykow a: op. cit., s. 12-13.
‘°K . M igoń: op. cit., s. 17.
“ W ikipedia. W olna en cyklopedia, [on lin e], [dostęp: 14.02.2008]. D o stęp n y w W orld W id e Web:
http ://p l.w ik ip ed ia.org/w ik i/K siążk a.
E. Ścibor, J. T om asik-B eck: PATIN. P olsko-A ngielski Tezaurus Inform acji N au kow ej. Warszawa
2001, s. III-54.
26
staci; także: tekst wydrukowany na tych arkuszach” ' \ Słownik encyklopedyczny in
formacji, języków i systemów informacyjno-wyszukiwawczych z 2002 r. w ogóle nie
wykazuje hasła książka. Nieco nowoczesności wprowadzono do definicji zawartej
w Słowniku terminologii medialnej, gdzie spostrzeżono iż: „Nowe formy istnienia
książki stworzyła technologia cyfrowa: setki tysięcy książek w postaci elektronicznej
dostępnych jest na płytach kompaktowych i online; wiele z nich istnieje wyłącznie
w tej postaci” ''’. Norma ISO (International Organization for Standardization) obecna już
w polskiej wersji językowej i zalecana do stosowania, definiuje omawiane pojęcie
następująco: „dzieło opublikowane w formie pisanej, drukowanej lub elektronicznej,
zwykle paginowane i stanowiące jednostkę fizyczną” '^ Usankcjonowano więc formę
elektroniczną książki, natomiast informacja o paginacji może czynić tę definicję zbyt
wąską. Nie wiadomo również, jak rozumiane jest pojęcie jednostki fizycznej, gdyż nie
zostało ono w normie oddzielnie zdefiniowane. Można jedynie przypuszczać, że nie
ma tu nawiązania do znaczenia jednostki w praktyce bibliotekarskiej, a raczej chodzi
o dosłowne wskazanie na fizyczną postać książki. Potwierdzać to może drugie rozu
mienie książki, jakie w normie umieszczono pod hasłem: „wolumin książka zespół
kart ufomiowany w jednostkę fizyczną objętą wspólną oprawą” '^. O dziele zaś czyta
my w normie: „dzieło zawartość dokumentu będąca wynikiem działalności twórczej,
dzięki której podlega on ochronie copyrightu lub tytułu własności przemysłowej ze
względu na indywidualny charakter lub nowość” ’’.
Interesująco na tym tle przedstawia się definicja zawarta w Encyklopedii wiedzy
o książce. Znajdziemy tam, wśród kilku interpretacji (skupiających się również na
materialnej stronie książki), jako pierwszą (najważniejszą?) następującą: „Zespół tre
ści psychicznych utrwalonych w tekście, elementów materialnych oraz funkcji spo
łecznej, polegającej na oddziaływaniu tych treści na życie umysłowe i społeczne” '^
Choć jest to definicja nienowa (opublikowana w 1971 r.), to pozwalająca dziś otwo
rzyć pojęcie książki na całą gamę nowych jej postaci.
Trzeba zauważyć, że w kontekście zachodzących zmian dziś również pojęcie doku
mentu okazuje się zbyt wąskie i zbyt mocno nacechowane przywiązaniem do postaci
drukowanej. Dokument tak był definiowany już od momentu wprowadzenia go do
praktyki bibliograficznej. W 1931 r. na X Konferencji Międzynarodowego Instytutu
Bibliograficznego zdecydowano o zmianie nazwy Instytutu na Międzynarodowy In
stytut Dokumentacji. Jak pisze Regina Hancko „Wynikało to z przekonania, że grecki
wyraz « b i b l i o n » - książka, będący jednym z członów nazwy « b ib lio g ra fic z n y » ,
stał się jako nośnik informacji zbyt wąski. Zaistniała potrzeba znalezienia terminu
szerszego, obejmującego nie tylko nośniki treści zapisanych za pomocą znaków gra
ficznych” '^. Na podstawie przeprowadzonej przez autorkę analizy szeregu definicji
konstruowanych przez znaczących dla rozwoju dokumentalistyki badaczy, można za
uważyć, że większość z nich wyodrębnia materialność i trwałość jako cechę dystynktywną dokumentu. Autorka stwierdza „Dokumenty służą do materialnego przekazy
wania myśli ludzkiej pomiędzy współczesnymi jak również do użytku przyszłych
N o w y słow n ik..., ś. 381.
Słow n ik term in ologii m edialn ej. Red. W. Pisarek. K raków 2006.
P N -IS O 5125. Inform acja i doku m en tacja. T erm inologia. W arszawa 2005, s. 24.
Tam że, s. 44.
Tam że, s. 150.
E ncyklopedia w ie d z y o książce... szp. 1260.
R. H ancko; Z a rys w ia do m ości o doku m en tach . W arszawa 1972, s. 12.
27
pokoleń”'^'. Podobne rozumienie utrzymuje się do chwili obecnej. We współczesnych
źródłach informacji odnajdujemy potwierdzenie silnej materialności dokumentu, wy
nikającej z wielowiekowej etymologii tego słowa, które już w IV w.n.e. uzyskało
w pełni ukształtowany sens dowodu pisanego^'. W odniesieniu do dzisiejszej prze
strzeni informacyjnej, w której przyszło funkcjonować bibliografii, można stwier
dzić, że obfituje ona w obiekty, które trudno jednoznacznie zakwalifikować do grupy
dokumentów, gdyż poza funkcją „przekazywania myśli ludzkiej” nie posiadają tak
stabilnej, niezmiennej postaci jak ich wytłoczeni na arkuszu papieru protoplaści. Na
turalnym środowiskiem nowych obiektów jest obszar oddziaływań elektronicznych,
cyfrowych i wirtualnych.
Dziś za podstawową formę książki uznaje się formę kodeksową, stanowiącą pod
stawę zainteresowań bibliologii. Prawdopodobnie jednak należy pogodzić się z fak
tem, że wersje cyfrowe, elektroniczne, multimedialne, hipertekstowe są naturalnym
etapem rozwoju książki, a drukowana forma kodeksowa wcale nie musi być jej prze
jawem idealnym, optymalnym. Obserwujemy obecnie bardzo silne przemiany, od
dalające współczesny wymiar książki od kodeksowego, papierowego - stabilnego
wzorca. Naturalnie za wcześnie jest, by mówić o wypieraniu tradycyjnej formy przez
formy nowe.
Według K. Migonia podstawowe właściwości uniwersum piśmiennictwa wynika
jące z kontekstu historycznego i ogólnokulturowego są następujące^^:
- piśmiennictwo istnieje w trzech zasadniczych postaciach utrwalenia: (od)ręcznej
[skryptograficznej], mechanicznej [głównie drukowanej - typograficznej] i elektro
nicznej [cyfrowej]; jest także w rozmaity sposób modyfikowane;
- zmiany nośnika tekstu piśmienniczego pow'odują zmiany w zakresie treści, spo
sobu jej funkcjonowania i odbioru;
- teksty powstałe w wielu językach zapisane są licznymi rodzajami pism, co dzieli
uniwersum piśmiennictwa, tworząc bariery w dostępie do niego;
- światowe piśmiennictwo jest wielorako i wielostronnie zróżnicowane; wedle
kryteriów czasowych i przestrzennych, językowych i formalnych, treściowych i funk
cjonalnych itd.;
- trwający od wieków przyrost tekstów i postępująca ich kumulacja zwiększyły
uniwersum piśmiennictwa do rozmiarów trudnych do opanowania - do porządkowa
nia, informowania o nim i udostępniania;
- niemała część uniwersum piśmiennictwa stale ginie, na ogół bezpowrotnie, za
sprawą klęsk żywiołowych, katastrof, wojen, cenzury, celowego niszczenia, ale też
na skutek odchodzenia od określonych kanonów lekturowych, zmiany gustów odbior
ców, lekceważenia i pomijania tego, co przestaje być uznawane za ważne;
- piśmiennictwo, produkt kultury i społeczeństwa, podlega prawom komunikacji
społecznej, bo jest jej instrumentem, uczestniczy w procesach transmisji zapisanego
języka, w społeczeństwie ma swoich twórców i odbiorców;
- uniwersum piśmiennictwa było i jest punktem wyjścia, podstawą dla innych
środków przekazu (mediów); filmu, radia, telewizji, płyt, które stopniowo oddalają
T am że, s. 15.
Tam że, s. 9.
K. M igoń: U niw ersum p iśm ien n ictw a , jeg o w łaściw ości, gran ice i sposoby istnienia. W: Uniwersum
p iśm ien n ictw a w obec kom u n ikacji elektronicznej. Red. K. M igoń , M. Skalska-Zlat. W rocław 2009,
s. 13-14.
28
się od tej podstawy, tworząc nową rzeczywistość medialną (a jeszcze Paul Otlet uwa
żał je za substytuty książki, twierdząc, nie bez racji, że tak jak i ona służą informacji
i komunikacji-^).
Zdaniem K. Migonia dla kultury najważniejsze zawsze było piśmiennictwo w po
staci książek, czasopism gazet, druków ulotnych i okolicznościowych!, drukarstwo
miało decydujące znaczenie dla światowego rozwoju światowego piśmiennictwa.
„Głównym bowiem sposobem istnienia dzieła literackiego jest jego postać książko
wa, tj. utrwalony w piśmie tekst, zawarty w rękopisie i/lub w druku”-''. Jednak „od
końca XX wieku piśmiennictwo stopniowo przenosi się w świat wirtualny, cyfrowy
lub od razu w nim powstaje. Powoduje to zasadnicze zmiany w sposobie istnienia
i funkcjonowania piśmiennictwa. Rodzą się nowe rodzaje (gatunki, typy) piśmiennycłi tekstów, zmieniają się relacje między twórcą (autorem) i odbiorcą (czytelni
kiem), gruntowne przeobrażenia następują w procesach odbioru tekstu”--\
Trudno w tym momencie wyrokować, czy nowe, obserwowane obecnie formy,
utrwalą się i jaki będzie dalszy przebieg oraz efekt przekształceń postaci dokumentu,
czy książka elektroniczna wyprze całkowicie drukowaną-^’. Bardziej prawdopodobne
“ P. Otlet: Traite de docurnentation. Le livre su r le livre. JJteorie et pra tią u e. Brussels 1934,
s. 2 16-247. Por. też K. M igoń: P aul O tlet o bibliologii, książce i doku m en cie. W: P rzestrzeń inform acji
i k om u n ikacji społeczn ej. Red. M. K ocójow a. Kraków 2004, s. 3 7 0-376. Cyt. za: K. M igoń . U niw ersum
p iśm ien n ictw a ..., s. 14.
K. M igoń: U niw ersum p iśm ien n ictw a ..., s. 16.
Tam że , s. 15.
Interesujące sp o strzeżen ia na tem at książek elek tron iczn ych m ożn a o d n a leźć w en cyk lop ed ii
W ikipedia. N ap isan o tam iż; „E -b ook (także: eB ook , książka elek tron iczn a lub publikacja
elektroniczna) - treść zapisana w form ie elek tron iczn ej, p rzezn aczona d o od czytan ia za p o m o cą
o d p o w ied n ie g o op rogram ow an ia zain stalow an ego w u rządzeniu k om p u terow ym (np. k om puter
osobisty, sp ecjaln e u rzą d zen ie d o czytania książek, telefon k om órk ow y czy p alm top ). Publikacja
elek tron iczn a jest n iek ied y ujm ow ana szerzej, gdyż obejm uje m ateriały elek tron iczn e n ieb ęd ące
k siążkam i, jak ch o ćb y system y p om ocy. Trudno p rzeprow adzić precyzyjną klasyfikację i w gru n cie
rzeczy m ożn a przyjm ow ać rozm aite zakresy definicji publikacji i książek elek tron iczn ych . M ożn a
jednak przyjąć, że ta ostatnia jest p rzen iesien iem klasycznej książki czy czasop ism a do św iata
urządzeń k om p u terow ych , co wyraża się ch oćb y w nazw ie. W skutek zacierania się granic m ięd zy
zakresam i m ediów , tradycyjna książka jest w ydaw ana na papierze, ale n iek ied y tow arzyszą jej
m ateriały a u d iow izu alne, zawarte na płytach czy kasetach, zaś książka elek tron iczn a z natury łączy
tekst z m ultim ed ia m i, co zaw dzięczać m ożn a jed n o lito ści elek tron iczn ego m ed iu m ”.
C iekaw ie przedstaw iają się rów n ież uw agi na tem at optym alnej książki elektronicznej. Z d an iem
redaktorów p o w in n y charakteryzow ać ją następujące cechy: 1. W ygod n y system naw igacyjny
i w yszu kiw aw czy w o p rogram ow an iu słu żącym d o odczyty^wania książki, p ozw alający nie tylko
przew ijać strony publikacji, ale i p ow ięk szać tekst na ekranie, tw orzyć elek tron iczn e zakładki,
w ykorzystyw ać h ipertekst i w yszu kiw ać inform acje w ed łu g d ow oln ych kryteriów, z użyciem
w aru n k ów logiczn ych . 2. Bardzo dobra czyteln ość, zakładająca zaaw an sow an e tech n ik i gen erow an ia
czcio n ek ekranow ych i o d p o w ied n ią rozd zielczość ekranu. N ied ostatk i istniejących tech n ik
p ow odują, że dla w ięk szości o sób stałe korzystanie z tek stów w p ostaci elektronicznej jest po
p rostu m ęczące, i że czyteln icy ch ętn ie drukują tekst - paradoksalnie, szeroki d ostęp d o inform acji
w p ostaci elektronicznej p ow od u je w zrost zużycia papieru. 3. T echniki ułatw iające od b iór inform acji
o so b o m o rozm aitych d ysfunkcjach, jak ch o ćb y d źw ięk ow e od tw arzan ie treści (syn teza d źw ięk u ),
szczególn ie istotn e dla o só b n iew id o m y ch i n ied ow id zących . 4. D o stęp d o Internetu (także
b ezp rzew o d o w y ), dzięk i którem u u żytk ow n ik kom putera PC lub d ed yk ow an ego urząd zen ia m oże
aktualizow ać już p o sia d a n e m ateriały i pob ierać n ow e. 5. E fektyw nie działający, m ięd zy n a ro d o w y
system w yszu kiw an ia i p ozysk iw an ia m ateriałów z rozm aitych źród eł, jak biblioteki p u b liczn e
i naukow e, archiw a, w yd aw n ictw a, co d zien n a prasa i period yk i. 6. S kuteczny system p łatn ości za
p ośred n ictw em Internetu (w tym i m ik rop łatn ości) pozw alający op rzeć tę form ę u d ostęp n ian ia
inform acji na zdrow ych zasadach ek on om iczn ych . W ikipedia. Wolna en cyklopedia, [on lin e]. [dostęp:
1 4.02.2010]. D o stęp n y w W orld W ide Web: h ttp ://p l.w ik ip ed ia.org/w ik i/E b ook .
29
wydaje się, że obie te postaci będą współistnieć obok siebie, ciioć w zróżnicowanym
wymiarze i obszarze. Na takim stanowisku stoi K. Migoń pisząc; „możemy natomiast
bez wahania powiedzieć, że centrum uniwersum piśmiennictwa tworzą dokumenty
rękopiśmienne, drukowane i cyfrowe. W historycznym rozwoju narzędzi utrwalania
tekstów wystąpiły one sukcesywnie, ale pojawienie się nowych środków nigdy nie
oznaczało zupełnej likwidacji dotychczasowych. Tak jak rewolucja typograficzna,
zapoczątkowana przed z górą pięcioma wiekami, nie wyeliminowała z życia publicz
nego pisma (od)ręcznego i rękopisu, tak też rewolucja cyfrowa nie skazała na zagła
dę kultury druku’” ’. O koegzystencji trzech wymienionych, podstawowych postaci
piśmiennictwa świadczą podane przez K. Migonia dwa przykłady: „(1) W pojęciu
piśmiennictwa narodowego, odpowiednio rejestrowanego i zachowywanego, o czym
świadczą też regulacje prawne, mieszczą się w większości krajów zarówno zasoby
rękopiśmienne, teksty drukowane, jak i utrwalone cyfrowo. I tak jak od pół tysiąca
lat piśmiennictwo skryptograficzne przenosiło się i przenosi stopniowo do « g a la k tyki G u ten b erg a» , tak dzisiaj znajduje ono nową postać i nową przestrzeń - elek
troniczną. Swoją wartość zachowują jednak ciągle rękopiśmienne oryginały, nadal
niepodważalne jest znaczenie tekstów drukowanych, a obecność dawnego i nowego
piśmiennictwa w postaci cyfrowej otwiera twórcom i odbiorcom nowe perspekty
wy. (2) Podobnie system piśmiennictwa każdej dyscypliny naukowej, kształtując się
sub specie użyteczności i funkcjonalności, obejmuje wszystkie niezbędne dla upra
wiania danej dyscypliny gatunki i formy przekazu piśmienniczego. Do wyposażenia
warsztatowego badacza literatury należą więc, obok rękopisów i druków w postaci
materialnej, także ich zapisy w przestrzeni elektronicznej; ponadto będzie on szukać
tam nieistniejących w innych postaciach bibliografii, baz danych, rozmaitych inaczej
niepublikowanych tekstów”-^
Dziwić może brak we współczesnych opracowaniach typu encyklopedycznego
i słownikowego, otwarcia na nowoczesne przejawy książki i odrębnych, im poświę
conych haseł. Idea książki, obejmująca jej funkcję narzędzia komunikacji społecznej,
może pozwalać również, na jej choćby częściowe oderwanie od materii, a przynaj
mniej na mniejsze uzależnienie od postaci fizycznej i surowca, z którego jest ukształ
towana. Książka narodziła się dzięki kulturze materialnej i materialna forma stanowi
o jej niezaprzeczalnym pięknie, fascynującym rzesze bibliologów i bibliofilów. Przy
znać jednakże należy, że materialna substancja okazuje się pewnym hamulcem dla
swobodnej ewolucji kultury i formy książkowej. Dzięki częściowemu zerwaniu z po
stacią kodeksową i papierową, książka może być dziś rozpowszechniania za pomocą
sieci połączeń cyfrowych, radiowych, może być przenoszona w błyskawicznym tem
pie pomiędzy różnego typu platformami, edytorami i użytkownikami, bez względu na
odległość i inne bariery świata materialnego.
Interesujące spostrzeżenia dotyczące zmian formy i funkcji książki czyni w swym
artykule Małgorzata Góralska. Autorka pisze, że „wielopostaciowość książek elektro
nicznych, różne sposoby organizowania i przedstawiania ich treści”-*^ nie pozwalają
na rozpatrywanie ich z jednowymiarowej perspektywy stosowanej do książek trady
cyjnych, czy nawet ich bezpośrednich skanowanych, elektronicznych kopii. „Książka
K. M igoń: U niw ersum piśm ien n ictw a ..., s. 17.
T am że, s. 17-18.
M. Góralska; Funkcjonalność o ra z ko m u n ik a tyw n o ść k się żk i tradycyjn ej i elektronicznej
w p e rsp ek tyw ie sem iotyczn ej. W: B ibliologia..., s. 367.
30
wprowadzona w elektroniczne środowisko z jednej strony (np. tam gdzie mamy do
czynienia z dosłownym przeniesieniem - skany) jest jedynie, używając terminologii
Eco, « o d m ło d z e n ie m » starej forniy. Jednak w momencie, gdy następuje daleko
idące odejście od kodów komunikacji piśmienniczej na rzecz technologii komputero
wej dostrzegamy zmiany również w zakresie funkcji. Odmienne niż w przypadku dru
kowanych publikacji wykorzystywanie książek elektronicznych nie musi być zatem
odczytywane jako « z d r a d a » ”^‘’. Opisując książki elektroniczne autorka pisze, że
charakteryzują się one: „postacią cyfrową, strukturą modularną (którą można dekomponować, a wyodrębnione z całości elementy mogą funkcjonować samodzielnie lub
stać się częścią innego obiektu cyfrowego) oraz przejawiającą się na wiele sposobów
wariacyjnością. Dane zawarte w e-książkach mogą być przetwarzane przez programy
komputerowe, co staje się warunkiem użytkowania publikacji elektronicznych porów
nywalnym z mechanizmem lektury uruchamianym przez czytelników. Ta właściwość
książek cyfrowych stoi w zdecydowanej sprzeczności z trwałością i niezmiennością
przekazu drukowanych publikacji. Brak stabilności książki elektronicznej wydaje się
zatem jej najbardziej charakterystyczną właściwością”^'.
Dokument
Dokument, zdaniem Marty Grabowskiej, „w XX wieku jest głównym przedmiotem
opisu bibliograficznego”^'. Dokument, choć przejawiający się w różnych postaciach
materialnych, jest ściśle z tą materią związany. Dla zobrazowania dotychczasowego
rozumienia tego terminu sięgnijmy do kilku opracowań z zakresu nauki o informacji.
W połowie lat pięćdziesiątych ubiegłego wieku, czyli w okresie kiedy termin ten już
dostatecznie okrzepł w roli jednego z najistotniejszych dla bibliografii, swoje ustalenia
przedstawił m.in. Zygmunt Majewski. Dokument zdaniem autora, jest „materialnie
na piśmie utrwaloną myślą autora. Dla lepszego wyjaśnienia swego wynalazku au
tor może wykonać jego model. Model ten będzie również dokumentem, będzie rów
nież utrwaloną myślą autora. [...] Można więc określić ogólnie, że dokument jest to
m a t e r i a l n i e u t r w a l o n a t r e ś ć m y ś l i 1u d z k i e j . Dokument służy do ma
terialnego przekazywania myśli ludzkiej pomiędzy współczesnymi czy też do użyt
ku przyszłych pokoleń”-^^ Autor wskazuje na silne powiązanie dokumentu z materią.
Interesujące są jego rozważania dotyczące cech, które posiadać musi dokument, aby
różnić się od zwykłej materii: „[...] należałoby wyjaśnić czy np. minerał znajdujący
się w muzeum jest dokumentem, czy też nim nie jest. Minerał znajdujący się w jakiejś
skale nie jest jeszcze dokumentem, jest on tylko częścią składową danej skały, zbada
ny przez człowieka i przez niego opisany - staje się częścią dokumentu składającego
się z tego minerału i jego opisu. Kamień leżący w gablocie muzeum geologicznego
jest dokumentem, wspólnie z opisem podającym nazwę i ewentualnie cechy tego ka
mienia. Ten sam kamień wyrzucony na hałdę przestaje być dokumentem, gdyż traci
on istotną cechę dokumentu, jaką jest materialnie utrwalony sąd (myśl) człowieka
o tym kamieniu”^"*.
Tam że, s. 370.
Tam że, s. 369.
M. G rabow ska. Bibliografia u progu X X I wieku. „EBIB” 2003 nr 10 [on lin e]. [dostęp 28.02.2007].
D o stęp n y w W orld W id e Web: h ttp ://eb ib .o ss.w ro c.p l/2 0 0 3 /5 0 /g ra b o w sk a .p h p .
Z. M ajewski: D o k u m en t i doku m en tacja. W arszawa 1956, s. 5-6.
Tam że, s. 6.
31
Można uznać zatem, że według autora, dokument wyróżniany jest przez dwie fun
damentalne cechy; 1. materialność (może mieć różną postać i z różnej materii być
wytworzony, lecz zawsze będzie to fizyczny, namacalny obiekt); 2. musi być utrwalo
na w nim lub wskazywać na niego, łączyć się z nim kontekstowo, ale wyraźnie, myśl
ludzka, jakaś informacja'-\ Również bardziej współczesne źródła wskazują na silne
powiązanie dokumentu z materią. Taką interpretację znajdziemy w Słowniku encyklo
pedycznym informacji, języków i systemów informacyjno-wysziikiwawczych, według
którego dokumentem
„utrwalona informacja (wraz z materiałem, w którym zosta
ła utrwalona, nośnikiem informacji)”-^'’.
odnotowuje termin dokumenty właśnie w jego liczbie mnogiej, nie podaje
jednak definicji, natomiast wyodrębnia listę rodzajów dokumentów^^ Są to: dokument
audialny, dokument audiowizualny, dokument drukowany, dokument elektroniczny,
dokument niepublikowany, dokument normatywny, dokument pierwotny, dokument
piśmienniczy, dokument pochodny, dokument wizualny, dokument wtórny. Niestety
terminy te nie zostały zaopatrzone w definicje. Tezaurus wymienia również i defi
niuje termin dokumentalista, którym oznaczona jest „osoba zajmująca się zawodowo
działalnością informacyjną”. Więcej na temat rozumienia dokumentu możemy się do
wiedzieć jedynie na podstawie kontekstu deskryptorów szerszych (SDG), węższych
generycznie (WDG) i mereologicznie (SDM), a także kojarzeniowych (KD), które
wymieniono przy deskiyptorze tytułowym dokumenty. Są to: SDG źródła informa
cji; WDG akta, materiały biblioteczne, plik oraz wymienione wyżej rodzaje doku
mentów; SDM zbiór informacyjny; KD biblioteka, charakterystyka wyszukiwawcza
dokumentu, indeksowanie, indeksowanie derywacyjne, informacja, katalogowanie,
nośnik informacji, opis bibliograficzny, słowo kluczowe, typologia dokumentów.
Krzysztof Narojczyk w książce dotyczącej opisu dokumentów elektronicznych za
uważa, że brakuje jednej, powszechnie uznawanej i stosowanej definicji. Autor for
mułując swoje stanowisko wobec inteipretacji tego pojęcia, włącza się do szeroko
akceptowanego nurtu postrzegania dokumentu poprzez pryzmat materialności i dzia
łalności ludzkiej. Jego zdaniem „w ujęciu najszerszym za dokument można uważać
każdy utrwalony materialne wyraz myśli ludzkiej”^*^.
W podobnym duchu wypowiada się Robert R. Korfhage w pracy poświęconej
przechowywaniu i wyszukiwaniu informacji. Według autora zazwyczaj kiedy ludzie
myślą o dokumencie, mają na myśli jedynie dmk, zwykle książkę papierową. Jednak
procesy wyszukiwania informacji przyznają pojęciu dokument obszerniejsze spek
R ozw ażania te były ju ż p rezen tow an e w artykule J. Pacek, S. D. Kotula; K siążka w olna od form y.
W: D o k ę d zm ierza m y? K siążka i je j czyteln ik. Szczecin 2008, s. 162-170. Trudno się całk ow icie
p o g o d zić z tezą, że n ie istnieje inform acja ob iek tyw n a, istniejąca sam od zieln ie, n iezależn ie, jako
a u to n o m iczn a część otaczającego nas św iata, z którą człow iek m oże tylko w ejść w interakcję. Jednak
dzisiejsza nauka n ie potrafi jeszcze ostateczn ie stw ierd zić czym inform acja jest jako taka. W ostatnich
latach m .in. na g ru n cie fizyki kw antow ej pojaw ia się w iele g ło só w p rzem aw iających za wyjątkową
rolą inform acji, jako czyn n ik a elem en tarn ie o b ecn eg o w przyrodzie, a w ięc potw ierdzające znaną
tezę N orberta W ienera z 1948 r., w ed łu g którego „inform acja jest inform acją a nie m aterią czy
energią”. N a tem at obiektyw nej natury inform acji zob. J. Pacek; U wolnić inform ację! „EBIB” 2009 nr
1 [on lin e]. [dostęp; 15.06.2009]. D o stęp n y w W orld W id e Web; h ttp ://w w w .cb ib .in fo /2 0 0 9 /1 0 1 /a .
php?pacek.
S ło w n ik en cyklopedyczn y inform acji, ję z y k ó w i sy stem ó w in form acyjn o-w yszu kiw aw czych . O prać.
B. Bojar. W arszawa 2002, s. 50.
E. Ścibor, J. T om asik-B eck; op. cit. III-19.
K. N arojczyk; D o k u m en t elektroniczn y i jeg o opis bibliograficzn y w pu blikacjach h u m anistycznych .
O lsztyn 2 005, s. 13.
32
trum znaczeń. Dokument jest zapisem danych utrwalonych w dowolnej formie. Mogą
to być oprócz czasopism czy książek, np. prywatne listy i wiadomości. Zdaniem au
tora istotna jest możliwość traktowania większych zbiorów informacji (np. książki)
nie jako pojedynczego dokumentu, ale zestawu mniejszych. W ten sposób rozdział,
sekcję, albo akapit można traktować jak jeden dokument składowy umieszczony
w zintegrowanym, spójnym zespole dokumentów, razem tworzących jeden dokument
wyższego rzędu. Wyraźnie widoczne to jest np. w kompozycji źródeł typu encyklope
dycznego. Pojęcie dokumentu może też zostać rozciągnięte na programy komputero
we, pliki danych, wiadomości e-mail, zdjęcia i kolekcje plików graficznych, grafikę
wszelkiego rodzaju, nagrania dźwiękowe^**.
Stephan Wolff w artykule poświęconym analizie dokumentów nazywa je znor
malizowanymi artefaktami (ang. standardized artifacts), które mogą przejawiać się
w pewnych określonych formatach''^. Z kolei według Lindsay Prior zrozumienie czym
są dokumenty, wymaga odejścia od postrzegania ich jako artefaktów stabilnych, sta
tycznych i wstępnie zdefiniowanych. Zamiast tego należy je rozpatrywać pod wzglę
dem obszaru, kształtu i sieci oddziaływań. Prawdziwej natury dokumentalnego obiek
tu należy szukać poprzez funkcje, które ma do wypełniania'*'. Według G. N. Śvecovej-Vodki poszukiwania coraz doskonalszych wariantów definicji terminu dokument
wciąż się nie zakończyły. Zdaniem autorki interpretacje różnią się w zależności od
kilku parametrów, na których się skupiają, czyli od:
- zakresu pojęcia dokument,
- klasy pojęcia, z którego podklasa pojęcia dokum ent] qsXwyodrębniona;
- charakterystycznych cech dokumentu jako podklasy, w zestawieniu z klasą nad
rzędną;
- sfery zastosowań pojęcia dokument.
Autorka wyodrębniła osiem pól znaczeniowych pojęcia dokument, pojawiających
się w analizowanych przez nią definicjach. Są to:
Dokument I - materialny (fizyczny) obiekt, wykorzystywany w informacji i komu
nikacji społecznej.
Dokument II - wytwór ludzkiej kultury materialnej.
Dokument III - stworzony przez człowieka materialny przedmiot, przeznaczony
dla celów komunikacji, zawierający informację.
Dokument IV - zapis infomiacji.
Dokument V - bezpośredni wynik, potwierdzenie, zapis działalności.
Dokument VI - rejestr zawierający dane dotyczące faktów prawnych.
Dokument VII - standardowo poświadczony zapis faktów prawnych.
Dokument VIII - zapis poświadczający osobowość prawną.
Pierwsze cztery znaczenia wyróżnia aspekt materialnej postaci, pozostałe scharak
teryzowane są poprzez funkcje, źródło lub powód zaistnienia i sfery aplikacji do
kumentu. Autorka stwierdza, że żadne zasadnicze różnice między wszystkimi wy
mienionym polami znaczeniowymi dokumentu nie istnieją, wszystkie mają wspólną
podstawę, różnią się głównie zakresem pojęcia (najobszerniejsze znaczenie zawiera
wszystkie węższe; każde zajmuje określony szczebel w hierarchii różnych zakresów
” R. R. Korfhage: In form ation Storage a n d R etrieval. N e w D elh i 2006.
S.
Wolf: A n alisys o f D ocu m en ts a n d Records. W: A com pan ion to ą u a lita tive research. Eds U. Flick,
E. von KardorfF, I. Steinke. L on d on 2004.
L. Prior: Using D o cu m en ts in Social Research. L on d on 2003, s. 2.
33
znaczenia). Odkryte relacje pomiędzy różnymi znaczeniami pojęcia dokumentu po
zwoliły autorce potwierdzić, że istnieje dla nich wszystkich jakiś wspólny pierwiastek
znaczeniowy**^.
W słowniku opracowanym przez Joan M. Reitz, ODLIS - Online Dictionary fo r
Lihrary and Information Science, znajdujemy rozumienie pojęcia dokument dość
zbliżone do rozpowszechnionego w literaturze polskiej. Wskazano tutaj na substancję
materii jako jedną cech immanentnych tego przedmiotu, przywołana została również
opinia badacza kultury i komunikacji Marshalla McLuhana. Według tego słownika
(dostępnego w wersji online w Internecie) jest to „Ogólny termin oznaczający jed
nostkę fizyczną składająca się z jakiegoś materiału, na którym jest zarejestrowane
jedno lub więcej dzieł lub tylko ich części, w celu dalszego przekazywania albo prze
chowywania wiedzy. W pracach teoretyka komunikacji Marshalla McLuhana, doku
ment stanowi « m e d i u m » , w którym « w ia d o m o ś ć » (informacja) jest zakomuni
kowana. Na fonny dokumentu składają się rękopisy, publikacje drukowane (książki,
broszury, periodyki, sprawozdania, mapy, ryciny, itp.), mikroformy, źródła niedrukowane, zasoby elektroniczne, itp”^\ Słownik wymienia jako terminy skojarzone do
kument podstawowy (zapis powszechnie uważany za precyzujący dany przedmiot,
zawierający informacje niezbędne dla jego zrozumienia, drukowane biblioteczne
zbiory dokumentów podstawowych zazwyczaj są zebrane w dziale wydawnictw in
formacyjnych, słowników i encyklopedii), dokument fałszywy, dokument rządowy,
dokument wewnętrzny.
W Polsce dokumentami porządkującymi terminologię z omawianego zakresu są
normy terminologiczne, a wśród nich ogłoszona w 1992 r. norma PN-92/N-01227.
Bibliotekarstwo i bibliografia. Typologia dokumentów. Definicja, którą tam uzyska
ło kluczowe dla naszych rozważań pojęcie, została skonstruowana bardzo szeroko.
Dokument według normy to: „utrwalony na nośniku materialnym wyraz myśli ludz
kiej, przeznaczony do rozpowszechniania”''*^. Według tej definicji, każdy materialny
element świata rzeczywistego, utrwalający myśl ludzką, będzie dokumentem. Bez
względu na sposób, w jaki tę myśl, informację czy wiedzę do nośnika wpisano. Pro
blem rozpowszechniania nie został w normie omówiony, można zatem rozumieć ten
warunek zgodnie np. z Ustawg o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia
4 lutego 1994 r. (Rozdział 1, Przedmiot prawa autorskiego, Art. 6. 1.), według której
„utworem rozpowszechnionym jest utwór, który za zezwoleniem twórcy został w ja
kikolwiek sposób udostępniony publicznie”'’^ Wobec tego dokumentami będą sznur
ki pisma węzełkowego, tabliczki gliniane i zwoje papirusowe, książki drukowane
i kasety wideo, etykiety butelkowe i opakowania, wycinki gazetowe, wydruki stron
internetowych lub sms-ów z telefonów komórkowych. Być może należy za dokumen
ty uznać również rysunki naskalne i wzory na Płaskowyżu Nazca. Prawdopodobnie
dokumentami będą również komputery lub budynek ratusza miejskiego. Wszystkie
one stanowią przetworzoną przez działalność człowieka materię, dokumentującą
w ten sposób pewną myśl i wiedzę ludzką. Definicje ujmujące dokument w tak szero
kim spektrum, pozwalają na takie konsekwencje interpretacyjne.
N . Ś vecova-V od k a; D efin itio n s o f a „ d o c iim e n t”. „S cien tific a n d T ech n ica l In fo rm a tio n P r o cessin g ” voi. 34:
2 0 0 7 , nr 4, s. 2 0 6 -2 1 1 .
J. M. Reitz: ODLIS - O n lin e D iction ary for Library and Inform ation S cien ce [onlin e]. [dostęp:
15.06.2009]. D o stęp n y w W orld W id e Web: h ttp ://lu .co m ./o d lis .
P N -9 2 /N -0 1 2 2 7 . B ibliotekarstw o i bibliografia. Typologia d oku m en tów . W arszawa 1992, s, 12.
U staw a z d n ia 4 lutego 1994 r. o p ra w ie au torskim i praw ach pokrew n ych . Tekst pierw otny:
„ D zien n ik U staw ” 1994 Nr 24, p oz. 83; Tekst jed nolity: „D zien n ik U staw ” 2000 N r 80, poz. 904.
34
Również bardzo szeroko dokument ujmuje norma PN-ISO 690-2. Informacja i do
kumentacja. Przypisy bibliograficzne. Dokumenty elektroniczne i ich części. Został
on zdefiniowany tutaj jako: „Zapisana informacja, którą można traktować jako całość
w procesie dokumentacji bez względu na jej fizyczną postać i cecłiy”'’^. Rozumienie
to nie jest wbrew pozorom nowe, bowiem zostało zaadaptowane z normy ISO 5127/1
z 1983 r.
Wśród stosowanych w dziedzinie nauki o informacji norm, które definiują poję
cie dokumentu, jest również PN-ISO 10324. Informacja i dokumentacja. Rejestracja
zasobu. Poziom zbiorowy. Terniin dokument (fr. document, ang. bibliographic item;
item) uzyskał w omawianej normie następującą eksplikację: „Jednostka bibliogra
ficzna lub zespół jednostek bibliograficznych w dowolnej postaci fizycznej, zarówno
jednostek ciągłych, jak nieciągłych, które są publikowane, wydawane lub traktowa
ne jako całość i stanowią podstawę pojedynczego opisu bibliograficznego”'*’. Defi
nicję uzupełniono uwagą, zgodnie z którą dokument jest w tej normie traktowany
jako całość określona przez identyfikator dokumentu. Niektóre dokumenty składają
się z jednej lub więcej podstawowych jednostek bibliograficznych; inne składają się
z podstawowej jednostki bibliograficznej i jednej lub więcej drugorzędnych jednostek
bibliograficznych. Przykładami dokumentów według normy są: pojedyncza książka,
zespół map, partytura utworu muzycznego z głosami, cyfrowa płyta kompaktowa,
multimedia, kolekcja rękopisów, czasopismo na mikroformie, kaseta wizyjna z towa
rzyszącą broszurą, wydawnictwo skoroszytowe z ciągle wydawanymi aktualizacjami,
czasopismo, gazeta"^*^.
Kolejna z norm PN-ISO 5127. Informacja i dokumentacja. Terminologia z 2005 r.
wymienia trzy znaczenia terminu dokument: „informacja zapisana lub obiekt mate
rialny, które mogą być potraktowane jako jednostka w procesie dokumentacji”"^^. Zna
czenie drugie skupia się na funkcjach omawianego pojęcia w zakresie archiwistyki,
„dokument archiwalny najmniejsza niepodzielna fizycznie jednostka archiwalna”-®.
Trzecia z kolei definicja wskazuje na prawno-administracyjne rozumienie tego po
jęcia: „akta sprawy dokument sporządzony bądź otrzymany i przechowywany przez
urząd, organizację lub indywidualną osobę zgodnie z prawnym zobowiązaniem lub
w toku załatwiania sprawy”^'. Z punktu widzenia rozważań tu podjętych najbardziej
interesująca jest oczywiście definicja pierwsza. Wprawdzie jest ona dosyć szeroka,
ale wskazuje wyraźnie na materialny aspekt dokumentu. Występujące w definicji
pojęcie dokumentacji zdefiniowano następująco: „ciągłe i systematyczne zbieranie
z różnych źródeł oraz przetwarzanie informacji zapisanej do celów przechowywania,
klasyfikowania, wyszukiwania, wykorzystania lub przesyłania””’'. Ponadto interesu
jący jest termin obiekt, który w odpowiednim miejscu normy opisano w następują
cy sposób: „dowolna rzecz postrzegana lub wyobrażona”^^ To stwierdzenie burzące
P N -IS O 690 -2 . Inform acja i doku m en tacja. P rzy p isy bibliograficzne. D o k u m en ty elektroniczn e
i ich części. W arszawa 1999, s. 8.
P N -ISO 10324. Inform acja i doku m en tacja. R ejestracja zasobu . P oziom zb io ro w y. W arszawa
2002, s. 6.
Loc. cit.
P N -IS O 5127. Inform acja i doku m en tacja. T erm inologia..., s. 17.
5“ Tam że, s. 24.
Tam że, s. 26.
Tam że, s. 17.
Tam że, s. 7.
35
nieco materialistyczny porządek świata źródeł informacji skonkretyzowano ciekawy
mi przykładami: „Obiektami mogą być rzeczy materialne (np. silnik, kartka papieru,
diament), niematerialne (np. stopień konwersji, plan projektu) lub wyobrażone (np.
jednorożec)”^"*. Norma bardziej już nie precyzuje pojęcia obiektu, nie wyróżnia pojęć
węższych, którymi mogą być np. obiekt informacyjny czy obiekt cyfrowy. Wskazuje
jednak na istotne forniy istnienia obiektu, jego związek z materialnością, ale też brak
wyraźnej materialności.
Niematerialna, a także wyobrażeniowa forma istnienia obiektu w świecie, mogą
przysparzać bibliografii szereg trudności, wymagają bowiem operowania przedmio
tami w dużej mierze sprzecznymi z ideą działalności informacyjnej. Czy istnieje po
trzeba dokumentowania czegoś, co „nie istnieje” oraz jak to robić? Próby odpowie
dzi na te pytania pojawiać będą się w wielu miejscach publikacji. Wydaje się, że na
pierwsze z nich można odpowiedzieć twierdząco, ponieważ bibliografia i działalność
informacyjna od wielu lat z powodzeniem posługują się narzędziami zawierającymi
wiadomości dotyczące obiektów nieistniejących, jak np.; słowniki postaci literackich,
zapowiedzi wydawnicze. Opis obiektów niematerialnych czy nawet istniejących
w sferze wyobraźni także jest możliwy. Pozwalają na to nowe standardy takie jak
FRBR czy Dublin Core. FRBR wyróżnia wśród „obsługiwanych” przez siebie jedno
stek opisu Dzieło {Work). Jest to jednostka całkowicie abstrakcyjna, nie istnieje żaden
materialny obiekt, który stanowiłby Dzieło. Można je rozpoznać i dostrzec dopiero
w jego indywidualnej, intelektualnej lub artystycznej Reałizacji np. w słowach, dźwię
ku. Twórcy FRBR przyznają, że pojęcie Dzieła ] qs,{ bardzo trudne do jednoznacznego
zdefiniowania, jego interpretacja może być zależna od uwarunkowań kulturowych.
Dublin Core wśród rodzajów źródeł, które definiuje dla swoich potrzeb, wyróżnia
m.in.: Event czyli wydarzenia jednorazowe, niewystępujące w sposób ciągły; Interactive Resoiirce, zasoby interaktywne, wymagające aktywności użytkownika, takie
jak: formularze na stronach WWW, rozmowy prowadzone na czacie; Service systemy
udostępniające usługi np.: usługa bankowa, usługa uwierzytelniania, wypożyczenia
międzybiblioteczne, standard Z39.50 dostępu do informacji katalogowych (bibliogra
ficznych).
Na opis takich jednostek pozwala dziś metoda nadawania obiektom charaktery
stycznych dla nich atrybutów, co stosowane jest powszechnie w projektach zwłaszcza
relacyjnych baz danych, w językach takich jak SGML i jego podzbiory, jakim jest
np. XML, czy HTML, służących do ujednolicania struktury oraz formatu różnego
typu danych. Elastyczność tych rozwiązań polega na tym, że można dla potrzeb opisu
wybranych obiektów tworzyć specjalnie dla nich pewne atrybuty, mieszczące specyfikujące te obiekty parametry. Np. dla jednorożca może to być: Występowanie: mity
i legendy; Cechy anatomiczne', jeden róg wyrastający pośrodku czoła, łeb i korpus
białego konia. Połączenie podobnie opisanego obiektu np. z opisami obiektów, w któ
rych jednorożec pojawia się w jakiś sposób, czy to w treści, czy w fomiie wizerunku
ikonicznego itp., pozwoli na zgrupowanie tych elementów oraz wyłonienie konkret
nych obiektów z bazy, posiadających wybrane atrybuty.
Zbiory danych bibliograficznych wykorzystujących FRBR oraz Dublin Core już
powstają. Ciekawym przykładem może być serwis FictionFinder (http://fictionfinder.
oclc.org). Jest to projekt bazujący na schemacie FRBR, realizowany przez OCLC
(Online Computer Library Center), udostępniający wybrane z katalogu WorldCat,
Loc. cit.
36
informacje z zakresu beletrystyki dotyczące książek tradycyjnych, elektronicznych,
a także mówionych. Poza typowymi opcjami przeglądania i wyszukiwania za po
mocą autora, tytułu, ISBN (International Standard Book Number) czy tematu zbiory
serwisu można eksplorować poprzez rodzaje literackie, postaci prawdziwe i fikcyjne,
a także miejsca istniejące w rzeczywistości i tylko wyobrażone.
F ic tio n F in d e r
I
F E 3 1
|5EZ] I
I »:|o—
I
I 1.=
3
3
3 ■
You «««rchwt 3u^«ct Ht»<fng8 for ‘FomAy*
<D8Kkt0RMun*
«P r* vło u » W o fk to fllO Next>
Find Any *0
W izard of Oz.
Baum. L. Frank.
473 edttkKts, in 27 Imgmgts. M d
22822 ftrariM
t3«nMiMy: AIttr« cyc«on» lr«f»portt ft«r to th« land tt Oz. Dorotty must M «k out ttt« graM MTiZMtf m onl«r to rMum to K«nas
O M raa: Fanlastłc Rctlon |F«nt»sy itetion {Uloptas
O s n c t M a : Wi2M of Oz (PiMtMMi* cMfMttr] | G«M. Dorodty (Ftetmoua charactto | Cowwtty Llon {Picotłous characttr) | ScMcrow (FK^notM cMractar; Baum) \ |m«>}
Satbnia; Oz (knagtnwy pMc«) iLM »dSeat«i jKwiM a 11MB >1999
SubHcta: Wtzar^ |ChiUmif* atariM. Amartcan i Witchas |Talking bwfcs fot cMUrm |A&mtbm «u l adyanturan i B n # t — Npyata îvar« [<^| | Chi*«n^ iitsraturc.
Afnofican |CMMrafl*a atoMa. ftuaMn |
AntftefiiMi:
' .........................I
KtM
Charactars
1
WlzartcrOz^FictMouacharacOO
2. Oaia. Doroth>' (FieOMMia charactsr)
3.
c«waraiy imn (FtctwoHi* crtafadar)
4.
ScafacraNv (FIctRlow charactar: Baum)
6. TmWoodmat>(FicttiouachanctBr)
Rys. 1. N a zw y p ostaci fik cyjn ych stan ow iące k lu cze w y sz u k iw a w c z e w se rw isie O C LC
F ictionF inder
[ Ż r ó d to : h t t p : / / f i c t i o n f i n d e r .o c l c .o r g ].
Powyższe uwagi pozwalają dostrzec wyraźnie pewną nieprzystawalność i sprzecz
ność, jaka zaznacza się przy próbie użycia terminu dokumentowanie wobec obiektów
nie mających ucieleśnienia w materii, również wytworów wyobraźni. Jeśli bowiem
uznać dokument za rzecz materialną, tak jak czyni się to w większości interpretacji,
to obejmuje on swoim polem znaczeniowym tylko jeden, materialny podzbiór zakre
su określonego pojęciem obiekt. Termin dokumentacja i dokumentowanie posiadają
dziś wyraźną konotację wiążącą je z bibliograficzną misją utrwalania wiadomości dla
historii, a także z terenem działań archiwistyki.
W cytowanych powyżej definicjach dokumentu stanowczo ograniczono jego zna
czenie do obiektów materialnych. Jest to kontynuacja tradycyjnego rozumienia do
kumentu, w którym był on postrzegany poprzez jego materialność i fizyczność, i nie
rozłącznie z nią związany. W zasadzie interpretując podobne definicje, można stwier
dzić, że dokument może być tylko materialnym obiektem. Brak cechy materialności
wyklucza daną rzecz, obiekt z kategorii dokumentu. Dziś po latach dynamicznego
rozwoju technologii informacyjnych wiemy, iż informacje można utrwalać również
w obiektach, których materialność realizuje się inaczej i inaczej jest postrzegana. Wy
daje się pewną stratą, że aktualna Norma nie uwzględnia owych zmian i nie wychodzi
dalej z interpretacją.
Według I. G. Morgensterna rosyjskie słowniki terminologiczne definiują termin
37
dokument jako „nośnik na którym zapisano informację” lub „zapis informacji w do
wolnym języku, dowolnym sposobem i na dowolnym nośniku”. Rozwój środowiska
cyfrowego, zmiana nośnika przy zapisie tego samego tekstu zmuszają teoretyków
do ponownego ustalenia terminologii. Zdaniem I. G. Morgensterna, dla biblioteka
rzy i archiwistów przedmiotem zainteresowania wciąż jest dokument definiowany
w tradycyjny sposób, jednak z perspektywy bibliografów przedmiotem opisu oprócz
dokumentu, może być również określona jednostka semantyczna, np. fragment tek
stu lub cytat. I. G. Morgenstern proponuje temiin obiekt informacyjny, tłumacząc że
przedmiotem opisu bibliograficznego nie zawsze jest dokument, choć opis zawiera
dane dotyczące dokumentu, którego fragment opisuje bibliograf; mogą to być samo
istne fragmenty, np. wydane w formie antologii lub zbioru aforyzmów. Według autora
dokument powinien uzyskać następującą definicję: „samoistny obiekt informacyjny
utrwalony na nośniku materialnym w formie znaków”-'^^
Z tymi tezami polemizuje Jurij N. Stoljarov. Według autora w dyskusji dotyczącej
znaczenia terminu dokument istotne jest, czy przedmiotem rozważań jest nośnik, czy
zapisana na nim informacja. Niekiedy istotny jest sam zapis, niezależnie od nośni
ka, niekiedy, np. gdy badamy inkunabuły, istotny jest sam nośnik i forma zapisu.
J. N. StoljaroY jest przeciwnikiem zaproponowanego przez 1. G. Morgensterna ter
minu obiekt informacyjny, który uważa za niezręczny i stwierdza dość stanowczo,
że każdy inny termin jest lepszy od „pretensjonalnego” obiektu informacyjnego. Wy
mienia funkcjonujące w literaturze przedmiotu terminy dotyczące publikacji odczytywalnych maszynowo (elektronicznych), które jego zdaniem pozwalają na nazwa
nie przedmiotu opisu bibliograficznego, są to: dokument offline i dokument online,
dokument autonomiczny {wydzielony), lokalna publikacja elektroniczna i sieciowa
publikacja elektroniczna, publikacja zamknięta {zdeterminowana) i otwarta {interaktywna)-^\
Wyraźnie widać jednak, że terminy wymienione przez J. N. Stoljarova obejmują
dość wąskie spektrum. Każdy daje się stosować tylko do wybranej grupy dokumen
tów. Można więc ich używać w odniesieniu do konkretnego wystąpienia dokumentu,
w zależności od jego cech formalnych. Termin dokument wobec rozległego bogactwa
różnych źródeł informacji i wiedzy, może być zbyt ograniczony, ponieważ grupuje
obiekty poprzez atrybut stabilnego, fizycznego nośnika. Tymczasem obiekt informa
cyjny jest wolny konotacyjnie od takich ograniczeń, może pozwolić na zintegrowanie
całej różnorodności „bytów dokumentalnych” (jak zostanie to wykazane dokładniej
w dalszej części rozdziału). Obiekt informacyjny ]Qsi więc hiperonimem wobec do
kumentu, jego temiinem szerszym. W tym też tkwi potencjał tego pojęcia. Pozwala
ono na przeprowadzenie operacji porządkowania szerokiej grupy znanych źródeł in
formacji z wyższej perspektywy, szerszej o nowe przejawy źródeł informacji zrodzo
ne przez współczesne technologie. Działalność informacyjna wspięła się na kolejny
szczebel taksonomicznej drabiny rozszerzając teren swych oddziaływań.
W tym miejscu można również napisać (częściowo z zamiarem odciążenia uwagi
czytelnika skoncentrowanego na nowoczesnych trendach) o oryginalnym przykładzie
wykazu bibliograficznego, wydanego w 1931 r. w Lublinie, pt. Nowości lubelskie.
” I. G. M orgenstern: D oku m en t, in form acija i/ili n ositel’. „N aućnye i T ehn ićesk ie B iblioteki” 2003,
nr 2, s. 123-127.
J. N . StoljaroY: D oku m en t, i in form acija i n ositel’. „N aućnye i T ehnićeskie B iblioteki” 2003, nr 2,
s. 128-130.
38
Katalog regjona/ny najwybitniejszych autorów miejscowych^''. Na szesnastu stronach
listy opisów nie znalazła się informacja o ani jednym materialnie, faktycznie istnie
jącym dziele. Pozycje tam wymienione pozostawały jedynie w sferze wyobraźni au
torów, zwłaszcza pomysłodawcy tego zbioru, lubelskiego poety Józefa Czechowicza.
Celem publikacji było ukazanie słabostek znajomych z kręgu wydawców, naukow
ców i literatów lubelskich, poprzez dowcipne sformułowanie tytułów i tematyki do
mniemanych utworów.
ARASZKIEWICZ. Metodyka przesziw^
lenia p o U ty c m ^ a J* Prus. Lł^)ia~
I9®0, wydato Kolo WizyiatorÓw.
. ABNSZTAJW MN, dr^ kawsbtr H fz y .
ia Niepć^lQjôi£ci» Marskość w^roji^
a szopkowatość
(Badaiiiah uad
maszera Ptaêni i jKarólein Witieiny. Lu
blin^
Nakład Al l|5 s m l^ e ^ . ^
iV^CTAJNQWA Fr, Od Marcina
Biełskitfgo do Kolirada B i^ śk i^ o t jOd
Mîciiia Czcchoyricza do ^pzeia
ch ow k u (b^«je Utera^ny
w formę'
bHn 1981 Wj^dał 2w. Pr,
BEHOER K p o c^ ia liic^
szońa. Lińliir l^dSO.
Lełka<
MAŁKOWSKI p Z północy i
dnia, zgory i zdóhi z
SUidJa heral^'czne. Wydauie sfeifeoWpowe, lilabitad K-JJ* L. LubUn
‘
^KONRAD, >|pctw w zew o^
iiUł po Ijiblinłe
de .W iktoi^ł,
LnUiti 1^0. Nakład KiiitHt Portioâfów,
3
Rys. 2. Karta z bibliografii N o w o ś c i lu belskie. KcUa/og rc g /o n a /n y
n a jw y b itn ie jszy c h a u to ró w m iejsco w ych
Typy dokum entów i ich typologie
„w ostatnim dziesięcioleciu do warsztatu bibliografii wkroczyły komputery. Auto
matyzacja procesów bibliotecznych spowodowała prawdziwą rewolucję w metodach
i technikach bibliograficznych. Komputery otworzyły przed bibliografią i jej funkcją
informacyjną nowe, nieznane w przeszłości perspektywy, ale równocześnie postawiły
N ow ości hibelskie. K atalog regjonalny n ajw ybitn iejszych a u to ró w m iejscow ych. Lublin 1931.
39
przed nią zadania rozwoju teoretycznej myśli bibliograficznej oraz postępu metodo
logicznego. [...]. Jednym z takich problemów, wymagającym pogłębienia, refleksji
teoretycznej i przyjęcia nowych zasad, stała się typologia dokumentów, rozumiana
jako świadomie działanie metodologiczne, zmieniające dogrupowanie dokumentów
według zasady ich podobieństwa do przyjętego dokumentu-wzoru określonego jako
typ”^«.
Powyższe słowa Witolda Stankiewicza, ówczesnego dyrektora Biblioteki Narodo
wej, mogące stanowić motto dla prowadzonych w rozdziale wywodów, opublikowane
zostały w 1976 r. we wstępie do tomu Typologia dokumentów, zawierającego refe
raty z Międzynarodowego Spotkania Ekspertów Krajów Socjalistycznych ds. Bie
żącej Bibliografii Narodowej. Na początku XXI wieku bibliografia wciąż zmaga się
ze zmianami przynoszonymi przez komputeryzację i wynikającymi z niej nowymi
możliwościami i usługami. Są to często zmiany, za którymi metodyce i terminologii
bibliografii jest dość trudno nadążyć, choć stanowią podstawę dyskursu naukowego
całej nauki o informacji.
Kremena Zotova w artykule zawartym w przywołanym zbiorze, podkreśliła wielkie
znaczenie normalizacji w zakresie terminologii dla różnorodnych kategorii dokumen
tów. Zdaniem autorki „Opracowanie takich nomi zarówno w skali krajowej, jak i mię
dzynarodowej, jest tak samo konieczne, jak normy opisu bibliograficznego. Normy
opisu bibliograficznego są niezbędne dla stworzenia najbardziej wiernego wzorca for
malnej i fizycznej charakterystyki dokumentów, zaś normy z zakresu typologii doku
mentów są niezbędne dla stworzenia najbardziej wiernego modelu całościowej struk
tury strumieni informacyjnych. Bez takiego modelu nie są możliwe ani prawidłowe
badania statystyczne narodowej produkcji wydawniczej, ani prowadzenie jakichkol
wiek badań naukometrycznych w zakresie informacji naukowej, czy w ogóle rozwoju
kultury n a r o d o w e j A u t o r k a stwierdza dalej, że ,,B[ieżąca] b[ibliografia] n[arodowa] jako system informacyjny wyższego stopnia może realizować adekwatnie wszyst
kie swoje funkcje jedynie w tym przypadku, kiedy jej struktura zbudowana będzie nie
według podziałów dziedzinowych, lecz w zależności od rodzaju rejestrowanych doku
mentów. Rozgraniczenie różnorodnych dokumentów według ich rodzaju ma istotnie
ważne znaczenie dla wyszukiwania informacji i dla jej przyjmowania /np. za pośred
nictwem procesu czytania lub za pomocą percepcji obrazu lub dźwięku/. W przyjęciu
tej zasady wyraża się najbardziej specyficzna cecha modelującej funkcji bibliografii
narodowej, a mianowicie jej zdolność ujmowania rodzajowej struktury strumieni in
formacyjnych, ich granic, statystycznych całości i cech typologicznych. Optymalny
model strukturalny bbn we wszystkich przypadkach zakłada stworzenie jej systemu
w oparciu o zasadę uwzględniania wszystkich rodzajów dokumentów, tj. nieustan
nego rozszerzania jej granic w dwóch istotnie ważnych kierunkach: po pierwsze objęcie rejestracją nie tylko dokumentów samoistnych wydawniczo, lecz i artyku
łów, po drugie - objęcie rejestracją nie tylko tradycyjnych nośników informacji, lecz
i nietradycyjnych /płyty, filmy itp./”^*’.
W. Stankiew icz: O p o trze b ie p rzysp ie szen ia p ra c n ad typ o lo g ię doku m en tów . W: T ypologia
d oku m en tów . R eferaty M ię d zyn a ro d o w eg o S potkan ia E kspertów K rajów S ocjalistycznych d /s Bieżącej
B ibliografii N arodow ej, W arszaw a 2 1 -2 6 kw iecień 1975. Red. A. N ow ak . W arszawa 1976, s. 9-10.
K. Zotova: M odelu jąca fu n k cja bibliografii n arodow ej. P roblem y m odelu strukturalnego.
W: T ypologia d o k u m en tó w ..., s. 19.
“ Tam że, s. 26.
40
Słuszne postulaty autorki, pomimo upływu już ponad trzydziestu lat, nie uległy
dezaktualizacji, wydaje się, że wciąż są warte podnoszenia na forum bibliograficz
nym. Wynika to z faktu, że bibliografia egzystuje w bardzo żywym środowisku infor
macyjnym i aby mogła pełnić swe funkcje należycie, musi wraz z nim ewoluować.
Autorka sformowała grupę podstawowych zasad podziału dokumentów, na podstawie
których realizowana jest zróżnicowana rejestracja bibliograficzna. Są to:
• Samoistność lub niesamoistność w przestrzeni - podział na dokumenty samoistne
wydawniczo i niesamoistne.
• Określoność lub nieokreśloność w czasie ~ podział dokumentów na periodyczne
i nieperiodyczne.
• Stosunek tekstu i obrazu - podział na dokumenty słowne i obrazowe.
• Specyfika sposobu przedstawienia - podział dokumentów na nuty, grafikę, mapy.
• Specyfika nośników informacji - podział dokumentów na tradycyjne (książkowe)
i nietradycyjne (audiowizualne).
Można dzisiaj dyskutować z opinią autorki, że „narastająca potrzeba ścisłej cha
rakterystyki typologicznej każdego dokumentu zarejestrowanego w bbn z punktu wi
dzenia jego indywidualnej identyfikacji stała się absolutną koniecznością”^’'. Wydaje
się, że zwłaszcza w świecie mediów nietradycyjnych oraz w wirtualnej przestrzeni
dochodzi do ciągłego namnażania rodzajów i typów dokumentów, często trudnych
do jednoznacznej identyfikacji. Gromadzenie szczegółowych informacji dotyczących
ich cech formalnych oraz późniejsze przetwarzanie wielkich ilości danych, może
wpływać na znaczne opóźnienie procesów komunikacyjnych.
Według Radosława Cybulskiego jedną z fundamentalnych zasad, które należy
przyjąć dla typologii dokumentów, jest dążenie do „opracowania typologii o charakte
rze uniwersalnym, będącej narzędziem użytecznym dla wszystkich partnerów w pro
cesie komunikowania się za pomocą dokumentów”^^ Jako główne kryterium tworze
nia zasad typologii dokumentów autor przyjął rodzaj zaspokajanych potrzeb. Według
R. Cybulskiego „Specyficzną cechą komunikacji odbywającej się za pośrednictwem
dokumentów jest fakt społecznej potrzeby określonej informacji. Kiedy mówimy, że
autor powinien pisać z myślą o czytelniku, kiedy mówimy o konieczności uwzględ
niania potrzeb użytkownika, kiedy żądamy książek o wyraźnym przeznaczeniu czy
telniczym wyrażamy sądy wypływające z przekonania, że decydującym momentem
w komunikacji społecznej za pomocą dokumentów jest ich użytkownik, jego potrze
by i preferencje”^. W tych słowach brzmi nuta socjalistycznej koncepcji politycznego
uświadamiania społeczeństwa za pomocą piśmiennictwa. Jednak przekonanie o wy
bitnej roli użytkownika jest z pewnością słuszne i dziś wciąż potwierdzane.
R. Cybulski wymienił również wskaźniki mające podstawowe znaczenie dla okre
ślenia cech właściwych określonym dokumentom'^'':
1. Sposobu realizacji inicjatywy przekazania informacji (rodzaj zapisu treści, do
kumenty czytelne dla człowieka: piśmiennicze, oglądowe, dźwiękowe lub czytelne
dla maszyny - dziś w wielu przypadkach ten podział się rozmywa).
2. Formy piśmienniczej (np. monografia, teksty źródłowe, publicystyka).
Tam że, s. 33.
“ R. Cybulski: Z a ło żen ia m etodologiczn e p ra c n a d typologię doku m en tów . W: Typologia d o
ku m en tów ..., s. 56.
“ Tam że, s. 59.
Tam że, s. 63-67.
41
3. Poziomu intelektualnego (pożądany stopień przygotowania użytkownika do ko
rzystania z dokumentu).
4. Aportu informacji (stosunek informacji zawartej w wybranym, analizowanym
dokumencie do informacji, jaka już istnieje w danym przedmiocie i jest osiągalna
dzięki dostępności innych źródeł informacji, ma znaczenie przede wszystkim dla cha
rakterystyki dokumentów służących pracom i badaniom naukowym, może być rów
nież wykorzystany do charakterystyki oryginalnej twórczości artystycznej).
5. Aktualności informacji (aktualność mierzona w stosunku do jakiegoś określone
go punktu w czasie).
6. Zasięgu czytelniczego (przeznaczenie dokumentu dla określonego kręgu użyt
kowników i dla nieokreślonego kręgu użytkowników).
7. Zasięgu terytorialnego (nieograniczony, ograniczony, krajowy, regionalny, lo
kalny; w tej grupie autor rozpatruje też zasięg językowy).
8. Stopnia udostępniania (np. dokumenty udostępniane lub nieudostępniane).
Słownik encyklopedyczny informacji, języków i systemów infonnacyjno-wyszukiwawczych definiując pojęcie dokumentu podaje następujące informacje dotyczące
podziałów tegoż: „Dokumenty dzieli się zależnie od rodzaju utrwalonego sygnału,
przy czym najczęściej wyróżnia się: DOKUMENTY AUDIALNE (SŁUCHOWE)
z utrwalonym sygnałem dźwiękowym, np. taśma magnetofonowa, płyta gramofono
wa, DOKUMENTY WIZUALNE z utrwalonym sygnałem optycznym, np. fotografia,
film, przezrocze oraz DOKUMENTY DOTYKOWE, np. książki drukowane pismem
Braille’a. Wśród dokumentów wizualnych wyróżnia się tzw. DOKUMENTY GRA
FICZNE, w których informacja utrwalona została za pomocą znaków graficznych,
np. książka, list (przy czym dokumenty z informacją nadaną w subkodzie wizual
nym języka naturalnego nazywa się DOKUMETAMI PIŚMIENNICZYMI). Możli
we są typy mieszane, np. DOKUMENTY AUDIOWIZUALNE, zawierające utrwa
lony dźwięk i obraz, np. film dźwiękowy. Dokumenty dzieli się również według cech
materiału, w którym sygnał został utrwalony, czyli według cech nośnika informacji
nośnika informacji. Wyróżnić tu można tabliczki gliniane, książki, taśmy filmowe, ta
śmy magnetyczne, płyty gramofonowe, dyski magnetyczne, dyskietki. Inne typologie
dokumentów dotyczyć mogą cech utrwalonej informacji”^\ Słownik ponadto wymie
nia i odrębnie definiuje następujące rodzaje dokumentów: dokument elektroniczny,
dokument hipertekstowy, dokument multimedialny, dokument pierwotny, dokument
pochodny, dokument wtórny. W definicji zaś dokumentacji odniesiono się jedynie
do jej wąskiego znaczenia, rozumianego jako: „zbiór dokumentów ustanowiony ze
względu na wspólny temat, np. dotyczących danego obiektu, problemu lub zadania”^.
Słownik prezentuje zatem najbardziej powszechny podział dokumentów wyodręb
nianych ze względu na kanał i kod transmitowania informacji do odbiorcy i rodzaj
zmysłów, które muszą być w danym momencie zaangażowane. Cenne jest z punktu
S ło w n ik en cyk lopedyczn y inform acji..., s. 50. W ystępujący w definicji zw rot nośnik inform acji
nośnika inform acji, nie jest b łęd em p rzytoczen ia. C y to w a n y S łow n ik rozróżnia dwa zn aczen ia term inu
nośnik inform acji, w ed łu g Ictórych jest to: „(1) sygnał, czyli m ateria stanow iąca od w zorow an ie
inform acji lub będąca zn ak iem . N o śn ik iem inform acji m oże być np. fala akustyczna, fala św ietlna,
fala radiow a, p o le m agn etyczn e, prąd elek tryczn y”. „(2) n ośn ik inform acji u trw alonej, a w ięc n ośn ik
n o śn ik a inform acji, m ateria, w której u trw alony został n ośn ik inform acji (1) (sygn ał), np. n ośn ik
m a g n ety czn y - taśm a m agn etofon ow a, dysk (zw an y n ośn ik iem m aszyn ow ym ), płyta gram ofon ow a,
papirus, tabliczka glin iana, papier”.
Tam że, s. 51.
42
widzenia interesujących nas zmian w zakresie ogólnie pojętej działalności informa
cyjnej odnotowanie i zdefiniowanie nowych typów dokumentów, takich jak wspo
mniany już dokument elektroniczny, który rozumiany jest jako: „dokument z sygnałem
utrwalonym na nośniku elektronicznym. Mogą to być komunikaty różnych języków
naturalnych w subkodach akustycznych i graficznych, inne komunikaty graficzne jak
obrazy, wykresy, animacje, filmy, komunikaty dźwiękowe, np. muzyka”^’^ Dokument
hipertekstowy zdefiniowano jako; „dokument zawierający informację ustrukturalizowaną w postaci hipertekstu”'’^ Definicja dokumentu multimedialnego wskazuje na
genus proximum w postaci dokumentu elektronicznego. Dokument multimedialny we
dług Słownika encyklopedycznego informacji to „dokument elektroniczny powstały
w wyniku połączenia różnych plików lub ich części kodujących komunikaty odbie
rane przez użytkownika różnymi kanałami informacyjnymi: optycznym, np. teksty
pisane w języku naturalnym, obrazy, animacje, filmy; akustycznym, np. teksty mó
wione języka naturalnego, muzyka, inne dźwięki; dotykowym (np. dla niewidomych,
a także technologia ForceFeedback). Przykładem dokumentu multimedialnego wy
korzystującego wszystkie wymienione kanały informacyjne może być gra komputerowa”^*^. Materiał Słownika choć próbuje rejestrować i kodyfikować nowe zjawiska
w świecie informacji jednak nie wymienia jeszcze (zapewne z racji czasu powstania)
pojęć nowych takich jak np. obiekt’®i jego rodzaje, które prawdopodobnie stopniowo
umacniać się będą jako alternatywa dla terminologii tradycyjnej, dobrze opisanej,
lecz niewystarczającej do zastosowania jej w roli opisu wielu współczesnych zjawisk.
Norma PN-92/N-01227. Bibliotekarstwo i bibliografia. Typologia dokumentów
wymienia szereg terminów, będących hiponimami nadrzędnego dokumentu. Są to:
dokument oryginalny - „dokument w postaci nadanej przez autora i/lub wydawcę”;
dokument pierwotny, dokument prymarny - „dokument stanowiący podstawę opraco
wania dokumentu pochodnego”; dokument pochodny - „dokument zawierający infor
mację bibliograficzną o dokumencie (-tach) pierwotnym (-ch), ewentualnie także jego
(ich) charakterystykę treściową”; dokument wtórny - „dokument będący reprodukcją
dokumentu oryginalnego, także utrwaloną na innym nośniku materialnym”; publika
cja, dokument opublikowany - „dokument uwielokrotniony w celu jego rozpowszech
nienia”; wydanie - „wszystkie egzemplarze wydawnictwa wyprodukowane z tego
samego wzorca, np. składu drukarskiego lub matiycy płyty gramofonowej, w ramach
jednej inicjatywy wydawniczej”; wznowienie - „każde wydanie z wyjątkiem pierw
szego, wznowienie może zawierać zmiany w stosunku do poprzedniego wydania”^'.
Ponadto norma w^ymienia typy dokumentów według formy zapisu treści. W tej gru
pie znalazły się: dokument dźwiękowy, dokument graficzny, dokument ikonograficz
ny, dokument kartograficzny, dokument oglądowy, dokument piśmienniczy, dokument
sluchowo-oglądowy, druk muzyczny.
Z kolei typy dokumentów zgrupowane według zamierzenia wydawniczego to: do
kument niesamoistny wydawniczo', nadbitka', odbitka', seria', wydawnictwo, dokument
samoistny wydawniczo', wydawnictwo ciggle, wydawnictwo periodyczne', wydawnic
two zwarte, wydawnictwo nieperiodyczne.
Tam że, s. 50.
Loc. cit.
'’’ Loc. cit.
W ym ien ia term in o biekt b a zy danych, który w tym m o m en cie p ozostaje jed n ak p oza zakresem
naszych zainteresow ań.
P N -9 2 /N -0 1 2 2 7 . B ibliotekarstw o i bibliografia. Typologia doku m en tów ..., s. 12.
43
w grupie dokumentów wyodrębnionych według kolejności ich opublikowania wy
mieniono; p ien \’odruk\ preprint\ przedruk oraz reprint.
Przywoływana norma definiuje również wybrane rodzaje dokumentów, wśród któ
rych znalazła się książka z następującą definicją: „dokument graficzny, najczęściej
piśmienniczy, opublikowany jako wydawnictwo zwarte; może mieć fonnę kodeksu
o objętości powyżej 4 stronic, skoroszytu, teki, harmonijki lub zwoju”.
Norma stanowi odzwierciedlenie mocno utrwalonego już w polskiej praktyce po
działu dokumentów. Można również stwierdzić, że norma ta zajęła miejsce na granicy
pomiędzy opozycją stare nowe w' polskim bibliotekarstwie. Opublikowana w 1992
r., nie wymienia żadnych terminów związanych z postępem technologii elektronicz
nych. Jednakże w kolejnych latach ostatniego dziesięciolecia XX wieku, nowoczesne
technologie uzyskały kluczową pozycję, wychodząc z dość hermetycznego dotych
czas obszaru wewnętrznych działań bibliotecznych i bibliograficznych na obszar ko
munikacji z użytkownikami.
W cytowanej już definicji dokumentu zawartej w normie PN-ISO 10324. Informa
cja i dokumentacja. Rejestracja zasobu. Poziom podstawowy, pojawiło się pojęcie
jednostki bibliograficznej, której definicję w tym miejscu warto powtórzyć, bowiem
jednostka stanowi typ dokumentu ujmowanego z perspektywy bibliografii. Jednost
ka bibliograficzna (jednostka opisu bibliograficznego, fr. unitę bibliographicjue, ang.
bibliographic unit): „Odrębna jednostka, która stanowi całość lub część dokumentu”.
Zgodnie z dołączoną tutaj uwagą, jednostka bibliograficzna może być podstawową
lub drugorzędną jednostką; może być jednostką jednoczęściową, wieloczęściową
lub ciągłą. Jednostka bibliograficzna może odpowiadać lub nie, konkretnej jednostce
fizycznej. Przykładami jednostek bibliograficznych są: pojedynczy tom, wydawnic
two ciągłe, książka wielotomowa, broszura towarzysząca, zbiór ciągle wydawanych
aktualizacji.
Z kolei jednostka bibliograficzna podstawowa (fi", unitę bibliographigue principale, ang. basie bibliographic unit) uzyskała w cytowanej normie następującą definicję:
„Główna jednostka bibliograficzna, której zasób jest rejestrowany”. Wedle załączonej
adnotacji, przykładami podstawowych jednostek bibliograficznych są: książka, dziesięciotomowa encyklopedia, dokument elektroniczny, mapa. Dokument składający
się z kilku jednostek bibliograficznych, z których żadna nie jest ważniejsza od pozo
stałych, określa się jako mający wiele podstawowych jednostek bibliograficznych;
przykłady to multimedia czy partytura utworu muzycznego z głosami.
Odpowiednio jednostka bibliograficzna drugorzędna (fr. unitę bibliographicjue
secondaire, ang. secondary bibliographic unit) została zdefiniowana jako: „Samo
dzielna jednostka bibliograficzna, będąca uzupełnieniem lub dodatkiem do jednost
ki bibliograficznej podstawowej lub innej jednostki bibliograficznej drugorzędnej”.
Przykładami jednostek bibliograficznych drugorzędnych, według normy, są: mapa
w kieszonce wewnątrz książki, dodatek do gazety, oddzielny indeks do wydawnictwa
ciągłego, zespół uzupełnień do wydawnictwa skoroszytowego lub broszura dołączona
do płyty audio. Jednostka bibliograficzna drugorzędna może być jedno- lub wieloczę
ściową jednostką czy jednostką ciągłą.
Jednostka jednoczęściowa (fi', unitę en une seule, partie, ang. single-part unit) to:
„Jednostka bibliograficzna podstawowa lub drugorzędna, kompletna jako pojedyncza
jednostka fizyczna”. Według normy, jednoczęściowa jednostka bibliograficzna może
posiadać w dowolną formę fizyczną lub dowolny nośnik.
44
Jednostka wieloczęściowa (fr. unitę itn pliisieiirs parties, ang. miiltipart unit) to:
„Podstawowa lub drugorzędna jednostka bibliograficzna złożona z kilku odrębnych
jednostek fizycznych stanowiących lub mających w zamierzeniu stanowić skończoną
całość o określonej części”. Przykładami takich jednostek według normy są: książka
wielotomowa, zespół map. Wieloczęściowa jednostka może mieć dowolną postać fi
zyczną i nośnik.
Jednostka ciągta (fr. unitę publiee en serie, ang. serial unit) to: „Jednostka biblio
graficzna podstawowa lub drugorzędna, która jest wydawana w kolejnych częściach,
w regularnych lub nieregularnych odstępach czasu, w zamierzeniu o nieokreślonym
zakończeniu”. Według nonny jednostka ciągła może być w dowolnej formie fizycznej
lub na dowolnym nośniku.
Jednostka nieciągła (fr. unitę non periodiąue, ang. non-serial unit) to: „Jednoczę
ściowa lub wieloczęściowa jednostka bibliograficzna”. Jednostka ta może posiadać
dowolną formę fizyczną lub dowolny nośnik.
Jednostka fizyczna (fr. unitę materielle, ang. phisica! unit) to: „Odrębny obiekt fi
zyczny stanowiący całość lub część jednostki bibliograficznej”’^.
Norma Informacja i dokumentacja. Terminologia obok samego pojęcia dokumentu
wyodrębnia i definiuje następujące jego typy: dokument anonimowy, dokument archi
walny, dokument audiowizualny, dokument czytelny maszynowo, dokument elektro
niczny, dokument ikonograficzny, dokument konserwatorski, dokument oryginalny,
dokument patentowy, dokument pochodny, dokument wirtualny podstawowy, doku
ment wzoru oraz dokumenty archiwalne, dokumenty bieżące, dokumenty niedostęp
ne, dokumenty o dostępie ograniczonym, dokumenty ogólnie dostępne, dokumenty
publiczne, dokumenty wycofywane z bieżącej działalności’\
Bardzo popularny jest podział, który jeszcze w 1977 r. zaproponował Wojciech
Piróg. Autor opisując źródła informacji podzielił je na dwie duże grupy - źródeł do
kumentalnych i niedokumentalnych. Zdaniem autora dokument jest przedmiotem ma
terialnym, który zawiera utrwaloną na nim lub w nim informację przeznaczoną do
przekazywania w przestrzeni i czasie’"^. Zgodnie z tym „dokumentem jest książka,
czasopismo, wszelkiego rodzaju pismo i obraz na dowolnym materialnym przedmio
cie, płyta i taśma z nagranymi dźwiękami, film z obrazami i każdy przedmiot mate
rialny będący wytworem myśli ludzkiej i ludzkiego działania, jeśli będzie stanowił
źródło informacji (np. nowoczesna obrabiarka w salonie wystawowym stanowi źró
dło informacji o zastosowanym w niej rozwiązaniu konstrukcyjnym)”’^ Te wszystkie
rodzaje składają się na źródła dokumentalne. Z kolei na niedokumentalne źródła in
formacji składają się: „organizacje i systemy informacyjne, osobiste kontakty, rozmo
wy, przemówienia na konferencjach i kongresach, wykłady na kursach, obserwacje
i spostrzeżenia, komunikaty radiowe, obrazy telewizyjne itp., a więc w większości
przypadków podstawową cechę stanowi fakt, że przekazywana informacja nie jest
pod żadną postacią utrwalona materialnie, a przechodzi bezpośrednio ze źródła infor
macji do jej odbiorcy”’^.
W y m ien io n e w tym m iejscu definicje zaczerp n ięto z n orm y P N -IS O 10324. Inform acja
i d oku m en tacja. Rejestracja zasobu ...., s. 6, 10, 11, 12.
PN -IS O 5127. Inform acja i doku m en tacja. T erm inologia..., s. 77, 24, 25, 94, 119, 22, 158, 18, 91,
48, 56, 166.
W. Płróg: Z agadnienia inform acji i doku m en tacji naukow ej. Wyd. 2 zm ień . W arszawa 1977, s. 11.
Tam że, s. 22.
Loc. cit.
45
źródła dokumentalne uporządkował W. Piróg według formy przekazu i sposobu
odbioru oraz według kryterium pierwszeństwa źródłow'ego informacji. Według pierw
szego kryterium dokumenty dzielą się na oglądowe (wizualne), słuchowe (audialne)
i kombinowane (audiowizualne). Oglądowe można zaś podzielić na piśmiennicze
i niepiśmiennicze. Kryterium pierwszeństwa źródłowego pozwala na wyodrębnie
nie trzech typów źródeł. Są to jednocześnie zasadnicze formy, zwykle wyróżniane
w opracowaniach dotyczących źródeł informacji.
Dokument pierwotny posiada formę, w jakiej go autor sporządził lub przewidział.
Dokument wtórny jest sporządzony z dokumentu pierwotnego lub pochodnego
i odzwierciedla pełne i niezmienne jego cechy pod względem treści, a często i formy
(mikrofilm, foto i kserokopie dokumentu pierwotnego).
Dokument pochodny jest sporządzony na podstawie dokumentu pierwotnego lub
wtórnego w drodze opracowania analityczno-syntetycznego i przedstawia informację
o dokumencie pierwotnym i jego zawartości.
Dla porównania i gwoli aktualizacji przywołajmy w tym miejscu współczesne ro
zumienie tych trzech pojęć, prezentowane na łamach Słownika encyklopedycznego
informacji... Różni się ono dosyć poważnie, czyniąc niektóre stwierdzenia bardziej
ogólnymi, jednakże warstwa semantyczna odnosi się w zasadzie do podobnych zja
wisk:
• Dokument pierwotny - dokument stanowiący podstawę do sporządzenia dokumen
tu pochodnego.
• Dokument pochodny - dokument zawierający metainformację o innym dokumencie
(dokumentach), np. opis formalny dokumentu (dokumentów), i/lub opis rzeczowy
(tego) dokumentu (dokumentów). Dokumentem pochodnym jest np. karta katalo
gowa z opisem katalogowym, streszczenie, analiza dokumentacyjna, bibliografia.
• Dokument wtórny - dokument powstały w wyniku utrwalenia sygnału informacyj
nego utrwalonego w innym dokumencie, a więc równokształtny z tym dokumentem
w planie treści i w planie wyrażania, np. kopia, odpis^^.
Wróćmy do typologii zaproponowanej przez W. Piróga. Źródła dokumentalne pi
śmiennicze autor podzielił dodatkowo na publikowane i niepublikowane. Te ostatnie
dzielą się z kolei na piśmienniczo-samoistne (stanowiące treściowo zamkniętą całość,
takie jak książka, broszura, artykuł) i piśmienniczo-niesamoistne (stanowiące część
jakiejś większej publikacji lub opracowania, np. rozdział książki, opis części procesu
badawczego).
Źródła dokumentalne dzielą się również pod względem wydawniczym na wydaw
niczo samoistne (np. książka, broszura, czasopismo) oraz wydawniczo-niesamoistne
(np. artykuł w czasopiśmie, karta katalogowa dotycząca jakiegoś wyrobu w katalogu
technicznym).
Wydawnictwa dzielą się na zwarte (np. książka) i ciągłe (np. czasopismo).
Wśród dokumentów niepiśmienniczych autor wymienia dokumentacje projekto
wo-konstrukcyjne, filmy naukowe i techniczne oraz inne:
a) dokumenty wizualne - modele, wzorce, rysunki techniczne, fotografie technicz
ne
b) dokumenty audialne - płyty, taśmy magnetofonowe i inne zapisy dźwiękowe.
Jednocześnie źródłami audiowizualnymi są obrazy telewizyjne, a audialnymi
audycje radiowe.
" S łow n ik en cyklopedyczn y inform acji..., s. 51.
46
z kolei na grupę źródeł niedokumentalnych, które interesują nas w tym przypad
ku szczególnie, składają się, według opracowania W. Piróga, konferencje, kongresy,
zjazdy, sympozja, targi, wystawy itp., a więc rodzaje źródeł, które możemy określić
wspólnie jednostką wydarzenia^^ W. łîróg sformułował uwagę bardzo cenną dla na
szych rozważań nad znaczeniem dokumentu. Przede wszystkim potwierdził, że istota
dokumentalności jest bardzo silnie, właściwie nierozłącznie, związana z materialnością. Jest to w zasadzie fundamentalna cecha każdego dokumentu. Informacja jednak
wcale do istnienia nie potrzebuje materialnego dokumentu, jest rówmież cała gama
alternatywnych sposobów i kanałów, którymi może docierać do człowieka. Pozwala
to na sformułowanie przypuszczenia, że pojęcie obiektu dzięki swej otwartości może
stopniowo wypierać pojęcie dokumentu w nauce o informacji, w zastosowaniu do
nowych przejawów źródeł, dla których dotychczasowe rozumienie dokumentu będzie
zbyt „ciasne”. Oczywiście wobec materialnych źródeł, o stabilnej i utrwalonej fizycz
nej formie, określenie dokument sprawdza się świetnie. Wiemy jednak, że istnieje
dziś wielka ilość w pełni funkcjonalnych źródeł, dla których materialność może nie
być koniecznym w'arunkiem istnienia, a ich liczba i znaczenie dla procesów informacyjno-wyszukiwawczych od czasu opublikowania książki W. Piróga niezmiernie
w'zrosły. Wydaje się, że wobec różnorodności form zapisu, ich konwergencji, sposo
bów przetwarzania, stosowanych urządzeń itp., postać nośnika może tracić na zna
czeniu i nie wydaje się najistotniejszą cechą źródła informacji. Proponowana przez
autora kategoryzacja źródeł i dokumentów jest przejrzyście i logicznie uporządko
wana. Nie wyczerpuje wszystkich możliwych przejawów źródeł informacji, pamię-
medokiimentalne
dokumeutalue
pierwotne
piśmiennicze
zastûjące
słuchowe
oglądowe
zespołowe
pochodne
wtórne
skierowujące
iudywidualue
faktogi'aficzne
koiubiuowane
(oglądowo-shichowe)
uiepisiniemucze
publikowane
\v7daw11ictwa
niepublikowane
wydawnictwa
CTvane
periodyczne
piśinienniczo-samoistne
ciągle
nieperiodyczne
_______ >
piśmienniczo- niesanioistne
wydawniczo-
wydawiiiczo-
•samoistne
-niesmnoistue
Rys. 3. S ystem atyk a źródeł in fom iacji w ed łu g W ojciecha Piróga
[ O p r a c .: W . P ir ó g ; o p . c i i ., s. 2 3 ].
W. Piróg: op. cit., s. 23-38.
47
tajmy jednak, że powstała 30 lat temu. Przewidziane kategorie są na tyle otwarte, że
pozwalają na dołączenie tych źródeł, które pojawiły się w trakcie ostatnicłi przemian
w zakresie technologii informacyjnej.
Typologia dokumentów stała się również przedmiotem obszernego rozdziału książ
ki Leona Marszałka, poświęconej edytorstwu publikacji naukowych^‘\ Charakterysty
kę typologii dokumentów oparł autor na metodzie funkcjonalnej, czyli na analizie
celów założonych przez autora danej publikacji oraz rodzaju potrzeb, jakie publikacja
ma zaspokajać. Te kategorie realizowane są za pomocą cech takich jak; treść, czyli za
wartość znaczeniową dzieła; tekst, czyli ostateczny kształt językowy dzieła i kompo
zycja dzieła. Kryteriami pomocniczymi dla L. Marszałka były: poziom wykształcenia
czytelnika, niezbędny do wykorzystania dzieła, stopień nowości informacji, stopień
kompletności wydania, sposób opracowania redakcyjnego. W ten sposób autor zbu
dował następujący podział:
1. Typy publikacji naukowych
publikacje badawcze
publikacje przeglądowe
publikacje dydaktycznonaukowe
publikacje informacyjne
2. Rodzaje publikacji badawczych
sprawozdanie z badań, oryginalne sprawozdanie naukowe
sprawozdanie tymczasowe z badań, komunikat wstępny
monografia
monografia systemowa
dysertacja
publikacja źródeł
materiały z konferencji naukowej
3. Rodzaje publikacji przeglądowych
kompendium
sprawozdanie ze stanu badań, sprawozdanie przeglądowe
4. Rodzaje publikacji dydaktycznonaukowych
podręcznik dla szkół wyższych
książka pomocnicza
skrypt centralny
skrypt uczelniany
publikacja dla studentów podyplomowych
5. Rodzaje i odmiany rodzajowe publikacji informacyjnych
encyklopedia
encyklopedia uniwersalna
encyklopedia specjalistyczna
słownik
ogólny słownik jednego języka
ogólny słownik dwujęzyczny
specjalistyczny słownik językoznawczy
specjalistyczny słownik zawodowy
słownik onomastyczny
bibliografia
L. M arszalek: E d y to rstw o p u b lik a cji nau kow ych . W arszawa 1986, s. 127-168.
48
Użyteczność zaprezentowanego podziału wynika ze wspomnianego wyżej kryte
rium budowy, w którym nie ma odwołań do formy czy rodzaju nośnika, a jedynie
do przeznaczenia dokumentów. Dzięki temu podział może się skutecznie opierać
dezaktualizacji, a jednocześnie może być poddawany uzupełnieniom. Należy jednak
zauważyć, że autor zakładał pewne ograniczenia, bowiem np. sprawozdania z badań,
uznawał za typ piśmienniczy publikowany w naukowych pubiikacjacłi ciągłych, po
mijając fakt, że sprawozdania mogą być publikowane np. w materiałach z konferencji
naukowych. Dziś również moglibyśmy zapytać dodatkowo, czy takie sprawozdanie
może zostać opublikowane po prostu na stronie internetowej? Starsze podziały doku
mentów budowano w odniesieniu do środowiska drukowanego (analogowego). Wy
daje się, że zabiegiem aktualizującym wobec wielu istniejących podziałów, może być
uznanie, że poszczególne elementy mogą również funkcjonować w wersji cyfrowej
i w splotach wielopostaciowego Webu.
Autorem równie interesującej typologii jest John Scott. Opisał ją w 1990 r.,
w książce poświęconej wykorzystaniu dokumentów w badaniach społecznych. Po
dział bazuje na dwóch głównych kryteriach: autorstwa i dostępu. Pierwsze odnosi
się do pochodzenia dokumentów. W tej grupie autor wyodrębnia dokumenty osobiste
i oficjalne. Oficjalne z kolei dzieli na publiczne i niejawne (np. roczne sprawozdania
biznesowe, księgi rachunkowe). Dostęp do dokumentów może być: a) zamknięty - są
dostępne tylko dla ograniczonej liczby osób mających wiedzę o ich istnieniu, zwykle
ich twórców; b) ograniczony - dokumenty są dostępne okazjonalnie i pod warun
kiem przyznania specjalnego zezwolenia; c) otwarty, w archiwum - dokumenty są
zgromadzone w archiwum i dostępne dla tych, którzy wiedzą o istnieniu archiwum
i mogą uzyskać do niego dostęp; d) otwarty, publiczny - to najbardziej dostępna grupa
dokumentów, trafiających do powszechnego obiegu*^'*.
Autorstwo dokumentu może zmieniać się od osoby prywatnej, grupy kilku osób,
organizacji, stowarzyszenia, do instytucji publicznej, rządowej jak np. ministerstwo.
Kryteria są od siebie niezależne, tzn. dostęp do dokumentu nie zależy od autorstwa
i odwrotnie. Dokument sporządzony przez osobę prywatną, np. pamiętnikarza, może
być dostępny publicznie; ale też dostęp do pamiętników może pozostać zamknięty
lub ograniczony. Podobnie, dokumenty oficjalnej, rządowej instytucji mogą wyjść
ze strefy całkowicie zamkniętego dostępu, poprzez ich opublikowanie i swobodną
dystrybucję.
J. Scott sformułował również cztery kryteria oceny jakości (przydatności) doku
mentów:
• Oryginalność: czy dokument jest autentyczny i pochodzi z wiarygodnego źródła?
• Wicnygodność. czy informacje zawarte w dokumencie są wolne od błędów i prze
kłamań?
• Reprezentatywność: czy dokument jest typowy dla swojego rodzaju; jeśli nie, czy
można rozpoznać jego cechy różnicujące?
• Znaczenie:-czy przekaz jest czytelny i zrozumiały?
Roger Sapsford i Yictor Jupp w ich interpretacji ostatniego kryterium oceny jakości
sformułowanego przez J. Scotta zwracają uwagę na kwestię ustalenia intencji komuniJ. Scott: A M a tte r o f Record. D o cu m en ta ry Sources in Social Research. C am b ridge 1990. Cytuję
za: J. W ellington: E d u cation al Research: C onternporary Issues a n d P ractical A pproaches. L on d on 2000,
s. 110-115; R. Sapsford, V. Jupp: D a ta Collection a n d A n alysis. L ondon 2006, s. 277; U. Flick: A n Introdu ction to Q u a lita tive Research. Los A n geles 2009, s. 256-257.
49
katu, oraz na sferę rematyczną przekazu (co dokument komunikuje?)*^'. J. Scott w swo
im opracowaniu formułuje w tym miejscu pytanie pomocnicze w stosunku do oceny
dokumentu „Co to jest i co nam komunikuje?”*^^ Jerry Wellington*^^ zauważa, że ostatni
z czterech wyżej przytoczonych punktów jest prawdopodobnie najważniejszym
aspektem badań dokumentacyjnych. Według J. Wellingtona kilka dekad temu poja
wiła się hipoteza, że dokument lub tekst nie posiadają wewnętrznego, obiektywnego
znaczenia. Tekst i dokument powinny być badane i analizowane jako produkty dzia
łalności społecznej (ang. socially sitiiatedproducts) zdaniem J. Scotta**"*. Poszukiwa
nie znaczenia nie jest rodzajem polowania na pojedyncze, wewnętrzne znaczenie,
istotę treści. Jest kwestią interpretacji, dokumenty mają wielorakie znaczenia, których
wykryć do końca nie można, bez względu na liczbę analiz. Podczas analizy przydat
ności do badań dokumentu J. Wellington proponuje rozpatrzeć siedem kluczowych
zagadnień:
• Kontekst / rama odniesienia - kiedy tekst został napisany? Co zdarzyło się wcze
śniej i później? Jak dokument wiąże się z innymi, wcześniejszymi i późniejszymi?
• Autorstwo - kto napisał tekst? Kim są autorzy? Jakie jest ich nastawienie do przed
stawianych problemów?
• Przeznaczenie czytelnicze - dla kogo dzieło zostało napisane? Dlaczego akurat dla
tych odbiorców?
• Intencje i cele - dlaczego powstał dany dokument, z jakim zamierzeniem? Jakie
były spodziewane korzyści?
• Gatunek, styl i ton wypowiedzi - jaki jest styl wypowiedzi w dziele? Jak złożony
jest język? Czy dokument ma informować, przekonywać, uświadamiać, pochwa
lać, prowokować itp.?
• Sposób prezentacji i wygląd - jakość papieru, ilustracji itp.
• Wytworzenie - gdzie dokument powstał i kiedy? Przez kogo został wytworzony?
W jakich społecznych, politycznych i kulturalnych warunkach?
Dla typologii dokumentów duże znaczenie ma nie tylko samo utrwalenie informa
cji na fizycznym nośniku, ale również fakt ich opublikowania. Z perspektywy dostęp
ności dokumenty postrzega również M. I. Akilina, której zdaniem publikacja doku
mentu oznacza jego ukazanie się w formie drukowanej. Autorka dzieli dokumenty na
publikowane oraz ograniczone do ścisłego grona odbiorców, nieopublikowane. Pra
wo autorskie również poprzez publikację dokumentu (także filmu, audycji radiowej,
telewizyjnej itp.), rozumie udostępnienie go szerokiej, nieokreślonej publiczności**^.
Nowe typy dokumentów
Współczesne typologie zazwyczaj już wyróżniają wśród dokumentów również
elektroniczne, które są zwykle rozumiane jako dokumenty istniejące w postaci elek
tronicznej, dostępne za pomocą techniki komputerowej**^’. Nawet wśród nich da się
R. Sapsford, V. Jupp: op. cit., s. 277
J. Scott: op. cit., s. 8.
“ J. W ellington; op. cit., s. 115-117.
J. Scott: op. cit., s. 34.
M . I. A kilina. T erm iny „ p u b lik a c ija ” i „n eopu blikovan n yj d o k u m e n t”. „N aućnye i T ehnićeskie
B iblioteki SSSR” 1989 nr 10. s. 10-12.
Por. P N -IS O 6 90-2. Inform acja i doku m en tacja. P rzy p isy bibliograficzne..., s. 8; P N -N - 0 1 152-13.
O pis bibliograficzny. D o k u m en ty elektroniczne. W arszawa 2000, s. 4.
50
jednak wyodrębnić specyficzne przypadki, które należy uporządkować. Wyróżnić
można dokumenty elektroniczne zawierające dane tekstowe, liczbowe, dźwiękowe,
graficzne; oprogramowanie użytkowe, systemowe, serwerów; na nośnikach lokal
nych (dyski, dyskietki, pamięci typu flash) i pozyskiwane zdalnie. Edyta Kotyńska
wymienia dokumenty o dostępie lokalnym, na które składają się dokumenty elektro
niczne na nośnikach fizycznych (np. dyski optyczne, dyskietki, pamięci typu flash),
oraz dokumenty o dostępie zdalnym, czyli przechowywane w sieci lokalnej lub
w Internecie. Ponadto dokumenty elektroniczne dzielą się na dokumenty opubliko
wane wyłącznie w postaci cyfrowej (ang. horn digital, np.: programy komputerowe,
grupy i listy dyskusyjne, bazy danych, strony WWW, e-książki, e-czasopisma) oraz
na cyfrowe odpowiedniki dzieł drukowanych (ang. digital counterparts), czyli do
kumenty powstałe w efekcie digitalizacji materiałów drukowanych lub mikroform.
Zdaniem autorki biblioteki powinny zwyczajowo katalogować tę część swoich
zbiorów, na którą składają się dokumenty elektroniczne na nośnikach fizycznych.
Katalogowanie dokumentów udostępnianych zdalnie jest jeszcze przedmiotem dys
kusji**"^.
Zmiany środowiska egzystencji źródeł informacji, jakie się nasiliły zwłaszcza dzię
ki upowszechnieniu dostępu do zasobów Internetu za pomocą usługi World Wide Web
i hipertekstu, postawiły nowe zadania przed środowiskiem bibliotekarskim. Usta
lenie danych dla opisu formalnego nowych form publikacji, istniejących wyłącznie
w formie zapisu elektronicznego, w wielu przypadkach może być niemożliwe. Opra
cowanie dokumentów elektronicznych i umożliwienie sprawnego przeszukiwania
baz danych stwarza trudne do rozwiązania problemy. Jednak jak już w 1993 r. zauwa
żył Michel Melot, nie wszystkie funkcjonujące systemy otwarte, hipertekstowe, mu
szą być istotne z punktu widzenia bibliotekarzy. Wiele dokumentów udostępnianych
w Internecie trudno uznać za publikacje istotne dla rejestracji bibliograficznej.
Z drugiej jednak strony, nie należy hołdować przekonaniu, że bibliotekarze są pre
destynowani głównie do pracy z formą papierową^**.
W wyniku zainteresowania badaczy strukturą Internetu i funkcjonowaniem w nim
dokumentów oraz informacji od kilku lat rozwija się nowa dyscyplina zwana webometrią. Jej prekursorami są T. C. Almind i P. Ingwersen, którzy użyli tego terminu
w artykule opublikowanym w 1997 r.**‘'. W Polsce jako pierwsi zagadnieniem tym
zajęli się Wanda Pindlowa^**, Marta Skalska-Zlat^', Remigiusz Sapa*^' i Daniel Ko
ty ras^\
E.
K otyńska: D o k u m en ty elektroniczn e a katalogi i bibliografie zb io ró w specjalnych - z do św ia d czeń
Biblioteki U n iw ersyteckiej w e W rocław iu. W: B ibliologia..., s. 195-204.
M. M elot: Les n ou veau x en jeu x de la n orm alisation . „B ulletin des B ib lioth eąu es d e France”
vol. 38: 1993, nr 5, s. 10-12 [on lin e]. [dostęp: 2 6.06.2009]. D o stęp n y w W orld W id e Web: http://bbf.
en ssib .fr/co n su lter/b b f-1 9 9 3 -0 5 -0 0 1 0 -0 0 1
T. C. A lm in d , P. Ingw ersen: In form etric analyses on the W orld W ide Web: m eth odological
approaches to ‘W eb o m etrics. „Journal o f D o cu m en ta tio n ” vol. 53: 1997, nr 4, s. 4 0 4 -4 2 6 .
^ W. Pindlow a: C yb erm etria. W: Profesjonalna in form acja w Internecie. Red. M .K ocójow a. Kraków
2005, s.58-61.
M. Skalska-Zlat: C yberm etria, n etom etria, w e bom etria - n ow e pojęcia i za d a n ia in form etrii.
W: P rzestrzeń in form acji i k om u n ikacji..., s. 1 5 9 -1 6 8 .
R. Sapa: P roste bad an ia w ebom etryczn e. Z agran iczn e odn ośn iki do polskich bibliotek
uniw ersyteckich. W: P rzestrzeń in form acji i kom u n ikacji..., s. 1 5 4 -1 5 8 .
D. Kotyras: M o żliw ości badań w ebom etryczn ych w odniesieniu do se rw isó w in tern etow ych szk ó ł
w yższych . W: P rzestrzeń in form acji i kom u n ikacji..., s. 145-148.
51
Piotr Nowak w książce dotyczącej dwóch obszarów związanych z ilościowym ba
daniem komunikacji, bibliometrii i webometrii, stwierdza, że „mechanizmy rządzące
światem dokumentów elektronicznych różnią się od mechanizmów funkcjonowania
dokumentów tradycyjnych dopiero wówczas, gdy zmieni się model ich dostarczania.
Model ten faktycznie zaczął zmieniać się szybciej niż przypuszczano. W momencie
upowszechnienia się nośnika cyfrowego nastąpiła druga rewolucja w dziedzinie źró
deł informacji. Jej zasadniczym elementem było wykładnicze rozprzestrzenianie się
systemów sieciowego dostarczania dokumentów”'^'’.
Pojęcie dokumentu sieciowego utrwaliło się już w bibliotekoznawstwie i nauce
0 informacji i mimo niedostatku źródeł definicyjnych wydaje się być zrozumiałe
1 czytelne. Przyjęło się, że dokument sieciowy to węższy termin gatunkowy dla do
kumentu elektronicznego, obok dokumentów dostępnych lokalnie, utrwalonych na
nośnikach fizycznych. Te terminy są również wspólnie definiowane. W dokumencie
IFLA informującym o kryteriach rejestracji dokumentów elektronicznych w europej
skich bibliotekach narodowych'^'’, angielski termin electronic resource rozumiany jest
jako dzieło dostępne poprzez wykorzystanie komputera, zawierające elektroniczne
dane dostępne zdalnie lub bezpośrednio. Zdalny dostęp oznacza wykorzystywanie
elektronicznych zasobów poprzez sieci komputerowe. Dostęp bezpośredni odnosi się
do użycia elektronicznych zasobów za pomocą nośników takich jak płyty, dyski, ka
sety i in. W literaturze pojawiają się w odniesieniu do zasobów elektronicznych an
gielskie określenia remote oraz fixed; ich polskie odpowiedniki to zdalne i utnvalone
(lub zapisane) na nośniku fizycznym. Natrafić można również na terminy publikacje
sieciowe, webowe, internetowe oraz publikacje oniine.
Dokumenty sieciowe w odróżnieniu od tradycyjnych, uzyskały nowe zdolności
i wartości niejako dodane im po włączeniu ich w strukturę globalnej Sieci. Stały się
bardziej podatne, elastyczne na zmiany, aktywność wielu współtwórców, pozwa
lają się łatwo i przede wszystkim bardzo szybko przemieszczać. Mogą funkcjono
wać pomiędzy autorami, odbiorcami, instytucjami, firmami, rozproszonymi w wielu
geograficznie oddalonych od siebie miejscach na całym świecie. Użytkownik może
w efekcie swych poszukiwań uzyskać nie tylko pełen tekst, ale konkretny ustęp, aka
pit zawierający potrzebną mu informację, konkretne zdjęcie, nagranie dźwiękowe,
inny obiekt biblioteczny, archiwalny czy muzealny. W tym kontekście szczególnej
wagi nabiera dyskusja na lemat optymalnej jednostki opisu bibliograficznego (szerzej
opisu metadanowego), na której miałyby bazować współczesne procesy informacyjno-wyszukiwawcze. Tradycyjnie rozumiana jednostka może nie spełniać wymagań
stawianych przez współczesne systemy, a także nie wykorzystywać możliwości, jaki
mi one już dysponują.
Możliwe, że sposób postrzegania pojęcia jednostki wynika z przywiązania trady
cyjnej bibliologii do dokumentu rozumianego jako zwarta fizycznie całość, jeśli na
wet złożona z wielu piśmienniczych jednostek, to funkcjonujących fizycznie razem,
w postaci jednego, książkowego kodeksu. Przez wiele wieków nadrzędnym celem
załîegów bibliotekarskich i bibliograficznych było ocalenie owej całości i informacji
o niej (zwłaszcza pozwalających na identyfikację cech formalnych), przed niebez
piecznym działaniem natury i historii. Według Barbary Sosińskiej-Kalaty „Badacze
odwołujący się do teorii intertekstualności wskazują zatem, że optymalnymi jednostP. N ow ak: B ibliornetria, w ebom etria. P odstaw y, w ybran e zastosow an ia. P oznań 2006, s. 139.
B. W iggins: IFLA s u w e y on inclusion o f electronic resources in n ation al bibliographies [oniin e].
[dostęp; 12.07.2009]. D o stęp n y w W orld W ide Web: h ttp ://w w w .iila.org/lV /ifla71/p ap ers/177cW iggin s.p d f.
52
kami analizy i opisu powinny być związki intertekstualne. Jednostka opisu dla nowocze
snych systemów nie powinna być wyodrębniana metodą hierarchicznej dekompozycji, lecz
właśnie odpowiednio do analizy tego, jak cały dokument lub jego części odnoszą się do
innych tekstów dotyczących tego samego tematu, czy problemu”^^.
Potrzeby współczesnego użytkownika podążają właśnie w kierunku zdobywania
i posługiwania się fomiami krótszymi, bardziej mobilnymi. Mniejszą rolę odgrywa też no
śnik poszukiwanej informacji, najważniejsza jest zawartość, nie sama książka rozumiana
jako przedmiot materialny, nie czasopismo, nie kaseta, dyskietka czy płyta, ale konkretna
infomiacja na nich zapisana, np. pojedynczy utwór z płyty (olbrzymią populamość uzyskały
sklepy internetowe sprzedające odrębne utwory np. dla telefonów komórkowych, odtwarza
czy MP3, MP4)‘^’. Jadwiga Woźniak-Kasperek w odniesieniu do problemów tradycyjnego
katalogowania pisze, że były one powodowane ,Jcilkoma czynnikami, wśród których zna
czenie zapewne miały istniejące wzorce, utarte ścieżki opisywania tego typu dokumentów,
konieczność utrzymania katalogu kartkowego w rozsądnym rozmiarze, przewidywane pro
blemy z meliorowaniem coraz większego zbiom infomiacyjnego itp. Rozwiązania z katalo
gów kartkowych przeniesiono na katalogi komputerowe, a w pierwszej kolejności na fomiat
MARC. Skutkiem tego realizacja pewnych poszukiwań staje się, jeśli nie niemożliwa, to
bardzo trudna”''*^.
Złożona i niejednorodna natura dokumentu elektronicznego wpływa na rozumie
nie podstawowej jednostki opisu bibliograficznego. Wedhjg nomiy PN-N-01152-13.
Opis bibliograficzny. Dokumenty elektroniczne jednostką opisu bibliograficznego do
kumentu elektronicznego może być: a) dokument elektroniczny jednoczęściowy,
b) dokument elektroniczny wieloczęściowy: całość, określona liczba części lub jed
na z części, c) część dokumentu elektronicznego niesamoistna wydawniczo'” . Z kolei
w cytowanej już nomiie PN-ISO 690-2. Przypisy bibliograficzne. Dokumenty elektroniczne
i ich części pojawia się interesujący tennin dokument macietiiysty (ang. host document, fr. document hóte) rozumiany jako: „dokument zawierający artykuły lub możliwe do oddzielnego
zidentyfikowania części składowe, które nie są niezależne fizycznie ani bibliograficznie”'^’.
Stosunkowo nowym tenninem zasób bibliograficzny zajął się G. L. Levin'"'. W Ro
sji temiin jest rozumiany jako informacyjny, materialno-techniczny i kadrowy poten
cjał bibliotek"*", lub jako system źródeł bibliograficznych, katalogów, bibliografii, baz
danych a także system zasobów ludzkich, technicznych i finansowych''’\ Zdaniem
B.
Sosińska-K alata: N ow e ten den cje w rozw oju ję z y k ó w in fo rm acyjn o-w yszu kiw aw czych .
W: O pracow an ie rzeczo w e p iśm ien n ictw a : m a te ria ły z sem in ariu m . W arszaw a, 2 6 m arca 2003 r. Red.
J. C hruścińska, E. Kubisz. W arszawa 2004, s. 13.
P odob n e rozw ażania autor p rezen tow ał już na łam ach artykułu J. Pacek: W p o szu k iw a n iu
optym aln ej...
J. W oźniak-K asperek: C zy katalogow an ie p rz e d m io to w e m a p rzyszłość? W: M. K isilow ska,
J. W oźniak-K asperek: C zy katalogow an ie m a p rzyszłość? D w u głos w zględn ie u porządkow an y.
[onlłn e]. [dostęp: 18.02.2007] D o stęp n y w W orld W ide Web: littp://w w w .eb ib .in fo/p u b H k acje/
m a tk o n f/b ib lio i l/sesja 2 ref3 .p d f.
P N -N - 0 1 152-13. O pis bibliograficzny. D o k u m en ty elektroniczne..., s. 6.
P N -ISO 6 9 0 -2 . Inform acja i doku m en tacja. P rzy p isy bibliograficzne..., s. 9.
G. L. Levin: Bibliografićeskie resursy, p ro b le m y term in ologii i sistem atizacii. „B ib liotek oved en ie”
2008, nr 5, s. 34-39.
G O ST 7.0 -9 9 . In form acion n o-bibliotećnaja d e ja te ln o st’, bibliografija. T erm iny i opredelenija.
S ta n d a r ty p o bibliotećn o-in form acion n oj dejateln osti. Sankt-Petersburg 2003.
V. A. Fokeev: Bibliograficheskaia nauka i praktika. T erm in ologich esk ii slovar. S an k t-P eters
burg 2008, s. 269.
53
G. L. Levina takie terminy jak dokument elektroniczny czy publikacja elektroniczna są co
raz częściej zastępowane przez zasób elektroniczny, a także bibliograficzny. Zgodnie
z propozycją G. L. Levina zasób bibliograficzny można rozumieć jako dowolny, zor
ganizowany zbiór informacji bibliograficznej, powstały w celu zaspokojenia potrzeb
bibliograficznych użytkowników informacji. Do zasobu bibliograficznego, według
autora, zaliczają się różne postaci bibliografii; samoistne i niesamoistne wydawniczo,
spisy i przeglądy piśmiennictwa, a także bazy danych, kartoteki bibliograficzne oraz
katalogi w formie tradycyjnej i elektronicznej.
Cyfryzacja oraz wykorzystanie środowiska sieciowego bardzo silnie wpływają na
dotychczasowy paradygmat dokumentacyjny. Czy prawdą jest, że nie potrafimy już
powiedzieć, czym jest dokument? Czy to prawda, że rozwój technologiczny w jakiś
sposób rozbił formę dokumentu, czyniąc dotychczasowe pojęcia nieużytecznymi? Ta
kie pytania formułuje David M. Levy i odpowiada sięgając do pierwotnych substancji
dokumentu. Dokumentami są po prostu drobiny materialnego świata - nawet glina,
kamień, skóra zwierzęcia, włókno roślinne, piasek'""*.
Wraz z rozwojem mediów i nośników elektronicznych z gęstwiny tej wyłaniają
się zupełnie nowe formy utrwalające piśmiennictwo, zawierające istotne dla rozwoju
nauki i kultury ludzkiej informacje, często z formą klasycznej publikacji nie mają
ce wiele wspólnego. Obok przyjętych i usankcjonowanych przez tradycję obiektów
i terminów takich jak; książka, czasopismo, artykuł, druk, dokument, publikacja,
funkcjonują inne, w sposób pełniejszy i wierniejszy oddające duclia współczesnego
zróżnicowania świata informacji i wiedzy, takie jak dokument dynamiczny, encja,
kwant infonnacji, kwant wiedzy, leksja, obiekt cyfrowy, czy obiekt informacyjny (po
przestając na wyliczeniu tylko tych najczęściej używanych).
Dokument dynamiczny
w związku z rozwojem infrastruktury wymiany informacji, komunikacji elektro
nicznej, zwiększeniem wymagań stawianych współczesnym systemom informacyj
nym, współpracy prowadzonej często zdalnie, działalności organizacji wirtualnych
pojawia się konieczność wypracowania metod posługiwania się nowymi, odpowied
nio przystosowanymi narzędziami również w zakresie wymiany dokumentów. P. No
wak pisze, że podstawą nowego modelu architektury systemu informacyjnego „staną
się dokumenty mające zdolność głębokiej ewolucji struktury w zależności od funkcji,
jaką w danym moniencie będą pełnić” "’\
Kierunek rozwoju technik komunikacji w Internecie, sposobu wymiany informacji
między użytkownikami a zasobami wiedzy doskonale obrazuje pojęcie dokumentu
dynamicznego'^^. Wywodzi się ono bezpośrednio z prac nad usprawnieniem geneD.
M. Levy: Ih e u nivcrse is expanding: RefJections on the social (an d costnic) significancc of
docurnents in digital age. „B ulletin o f the A m erican S ociety for Inform ation S cien ce and T ech n ology”
vol. 25: 1999, nr 4, s. 17.
P. Nowak: op. cit., s. 145-146.
W obec m ateriałów , które w pracy op isyw an e są p od nazwq d ok u m en tu d yn am icznego,
o d p o w ied n ie m o że być rów n ież ok reślen ie obiekt d yn a m iczn y. A utor p ozostaw ia jed nak pierwszą
form ę, która w k on tek ście rozw ażań o naturze tradycyjnego d ok u m en tu , w yraźnie od zw iercied la
zaistn iały p rzełom . Term inu obiekt d yn am iczn y u żyw a np. M. N aliotko: O b iek ty cyfrow e w katalogach
biblioteczn ych . W: Rola katalogu centralnego N U K A T w kszta łto w a n iu społeczeń stw a w ie d z y w Polsce.
M ię d zyn a ro d o w a konferencja z o k a zji 5-lecia istnienia katalogu centralnego N U K AT, W arszaw a 23-25
sty czn ia 20 0 8 r. [on lin e]. [dostęp: 27.02.2010]. D ostęp n y w W orld W ide Web: http://\vvvw.nukat.cdu.
p l/k o n f2 00 8/m a ter/5 l_n ah otk o.p d f.
54
rowania dokumentów, których zawartość może być zmieniana na bieżąco, dostoso
wywana do wykorzystywanych przez odbiorcę aplikacji i może być zależna np. od
zmieniających się potrzeb konkretnych użytkowników czy postępującej aktualiza
cji prezentowanej informacji Dokumenty dynamiczne mają szerokie zastosowanie.
Sprawdzają się doskonale tam, gdzie istnieje zapotrzebowanie na maksymalnie ak
tualną i zindywidualizowana informację. Wspomagają pracę systemów bankowości
internetowej, sklepów internetowych, serwisów aukcyjnych, księgarń internetowych,
portali internetowych, systemów informujących o połączeniach lotniczych i kolejo
wych itp. W szerszym znaczeniu stanowią jedno z podstawowych narzędzi funkcjo
nowania wirtualnych organizacji, wykorzystujących sieciowy model działania.
W początkowym okresie rozwoju w technologii WWW wszystkie dokumenty udo
stępniane przez serwery HTTP były zapisywane jako gotowe pliki w systemie plików
serwera HTTP. Nazywano je dokumentami statycznymi. Rozwiązanie takie pociągało
za sobą konieczność modyfikacji plików w przypadku zmiany danych i oznaczało
w praktyce żmudną, ręczną aktualizację. W 1993 r. pojawiła się koncepcja automa
tycznego generowania dokumentów przez serwery HTTP. Zakładała ona, że po otrzy
maniu żądania od klienta, serwer HTTP uruchomi program, który skonstruuje do
kument wynikowy, nazwany dokumentem dynamicznym. Koncepcja ta zainicjowała
powstanie nowej kategorii aplikacji komputerowych, nazwanych aplikacjami WWW
(ang. weh applications) lub aplikacjami wielowarstwowymi (ang. miillitier applications). Zwykle aplikacje WWW wymagają obecności specjalnego środowiska uru
chomieniowego nazywanego serwerem aplikacji, stanowiącego część serwera HTTP
lub z nim powiązanego"^^
Rys. 4. F un k cjon ow an ie aplikacji W W W
[ O p r a ć .: M . Z a k r z e w i e / . T a m ż e , s. I I J.
M. Zakrzew icz: W p ro w a d zen ie do aplikacji W W W . [o n lin e]. [dostęp 2 5 .05.2008]. D o s tę p
ny w W orld W id e Web: h ttp ://w a zn ia k .m im u w .ed u .p 1 /im a g es/c/c0 /A W W W -lst3 .6 -v v 0 1 .tresc-l.0
kolor.pdf.
55
Rysunek 4 przedstawia przykład funkcjonowania aplikacji WWW. Interakcja użyt
kownika z prostą aplikacją księgami internetowej odbywa się w opisanych niżej kro
kach:
1. Klient serwera HTTP otrzymuje od aplikacji WWW dokument zawierający for
mularz do wyszukiwania książek.
2. Użytkownik końcowy wprowadza tytuł szukanej książki i naciska przycisk
„Szukaj”. Klient serwera HTTP wysyła żądanie do aplikacji, dołączając do żądania
słowo kluczowe wprowadzone przez użytkownika.
3. Aplikacja WWW przeszukuje bazę danych w celu znalezienia tytułów książek
zawierających podane słowo kluczowe. Następnie aplikacja generuje dokument dyna
miczny, w którym umieszcza znalezione tytuły. Dokument jest przesyłany do klienta
serwera HTTP i przedstawiany użytkownikowi końcowemu.
4. Użytkownik końcowy wybiera interesujący go tytuł za pomocą kliknięcia
w łącznik. Aplikacja WWW otrzymuje kolejne żądanie.
5. Aplikacja WWW pobiera z bazy danych opis wybranej książki i generuje do
kument dynamiczny, w którym umieszcza informacje szczegółowe o książce. Do
kument jest przesyłany do klienta serwera HTTP i przedstawiany użytkownikowi
końcowemu.
Odpowiedzią na interakcję użytkownika końcowego z aplikacją WWW jest aktual
ny i kompletny dokument generowany przez zdalną aplikację.
Zbigniew Kierzkowski i Adam Kołopieńczyk zajęli się problemem wykorzysta
nia dokumentu dynamicznego do opracowania kooperacyjnych modeli systemów
informacyjnych i wirtualnej organizacji działań (WOD) oraz sprawnej pracy wirtu
alnych organizacji. Ich zdaniem dokument dynamiczny rozszerza obecne rozumienie
dokumentu e le k tro n ic z n e g o P . Nowak dostrzega możliwość zmian w interpretacji
dokumentu i źródła, jakie przynieść może powszechne stosowanie nowego rodza
ju dokumentów; „Pojawienie się dokumentu dynamicznego może poważnie skom
plikować definiowanie podstawowej jednostki obliczeniowej. Operować będziemy
nie, jak dotychczas, dokumentami czy źródłami, lecz pojęciem bliższym jednostko
wej informacji. Będzie to jakaś hipotetyczna faseta informacji” '®’. Porównując zaś
metody liczącej sobie przynajmniej 80 lat bibliometrii do kilkuletniej webometrii,
P. Nowak zauważa, że ,Jeśli faktycznie nastąpi naturalne niejako odejście od dotych
czasowej teorii, to z pewnością nie będzie to rewolucja, bowiem nie wydaje się, aby
pewne jej elementy, przede wszystkim prawa, nie miały zastosowania w odniesieniu
do zbiorów dokumentów wirtualnych (wprawdzie o dość specyficznych atrybutach,
jakimi są semistrukturalność i heterogeniczność), niemniej w sensie funkcjonal
nym w dużym stopniu analogicznych do obecnych źródeł. Rewolucja może nastąpić
w momencie szerszego pojawienia się wspomnianego dokumentu dynamicznego, al
bowiem wówczas zmianie - i to z pewnością istotnej - ulegną jego funkcje. Będą to
dokumenty zarządzające wiedzą, a nie tylko dostarczające dane” '"*.
Z. K ierzkow ski, A. K ołopieńczyk: D o k u m en ty d yn am iczn e w b u d ow ie kooperacyjnych
sy stem ó w in form atyczn ych . W: Inteligentne m e to d y kom pu terow e..., s. 133-134.
P. N ow ak . op. cit., s. 146.
T am że, s. 156.
56
Encja
Interesujące i dobrze już skodyfikowane jest pojęcie encji (ang. câ7//(v - jednost
ka, wyodrębniona całość, istnienie, byt). Encja to, mówiąc skrótowo, element świa
ta rzeczywistego, obiekt, który można nazwać i opisać za pomocą pewnych cech,
atrybutów. Pojęcie to wywodzi się z teorii baz i organizacji danych według modelu
jednostka-relacja (ang. entity-relationship, ER) opisanego w 1976 r. przez Petera P-S.
Chena'". Występuje również w terminologii języków' opartych na SGML (Standard
Generalized Markup Language), w których encje są używane w celu zastąpienia do
wolnego tekstu innym, zazwyczaj krótszym, poprzez odwołanie zawierające nazwę
konkretnej encji zastępującej dany tekst. Encja reprezentuje zbiór obiektów mających
te same cechy (atrybuty, własności), zaś konkretny obiekt świata rzeczywistego jest
wystąpieniem encji (instancją encji). Obecnie pojęcie encji staje się bardzo popular
ne, przenika do nauk humanistycznych, zwłaszcza związanych z informacją. Bardzo
istotne jest, że w jego obszarze znaczeniowym mieści się to, czego dotychczas biblio
tekarstwo nie opisywało, ponieważ nie miało ku temu odpowiednich narzędzi. Obiek
ty świata rzeczywistego wskazywane przez encje mogą być materialne, fizyczne (np.
karta płatnicza, której atrybuty to m.in.: numer, imię i nazwisko posiadacza, limit
przeprowadzanych dziennie operacji itd.). Obiekt może być niematerialny, może to
być porcja wiedzy, pojęcie, fakt czy wydarzenie (np. konto bankowe, którego atrybuty
to np. numer, posiadacz, dopuszczalny debet itp.).
Wyróżniane są dwa rodzaje atrybutów encji, tj. identyfikatory i deskryptory. Iden
tyfikator encji jest to atrybut lub zbiór atrybutów jednoznacznie identyfikujący jej
wystąpienie. W skład identyfikatora mogą wchodzić również atrybuty i związki (re
lacje encji z innymi) lub same związki. Można wyróżnić identyfikatory naturalne, np.
numer PESEL, NIP, dowodu osobistego, paszportu, numer rejestracyjny samocho
du, ISBN, oraz identyfikatory sztuczne, np. numer pozycji katalogowej, identyfikator
pracownika. Deskryptory (atrybuty deskrypcyjne) to wszystkie inne atrybuty poza
identyfikatorami. Reprezentują one podstawowe cechy czy własności encji. Wartości
deskryptorów mogą być opcjonalne lub obowiązkowe. Wynika to z analizy potrzeb
informacyjnych użytkowników. Definicja pojedynczego atrybutu encji obejmuje:
- nazwę,
- dziedzinę definiującą: typ danych i maksymalny rozmiar, zbiór dozwolonych
wartości lub zakres dozwolonych wartości,
- informację, czy są dozwolone / niedozwolone wartości puste"^
Kolejnym elementem modelu ER jest związek, zwany również asocjacją. Repre
zentuje on powiązania pomiędzy obiektami świata rzeczywistego i łączy encje.
Mamy więc do czynienia z nowoczesnym i użytecznym pojęciem pozwalającym
na wprowadzenie do paradygmatu zainteresowań biblioteki i bibliotekarzy zjawisk
wcześniej w nim jeszcze nie „oswojonych”. Pojęcie encji służy w zasadzie do okre
ślania pojedynczych rekordów zbiorów danych, które mogą wchodzić we wzajemne
relacje. Na dobre zagościło w terminologii bibliotekarstwa anglojęzycznego. W Pol
sce, na obszarze bliższym informatycznym zastosowaniom, angielskie entity funkcjoR P in-Shan C hen: 77je en tity-relation sh ip m odel - to w a rd a u nified v ie w o f d ata. „ACM
Transactions on D atabase System s”. vol. 1: 1976, nr I, s. 9-36.
"■ R. W rem bel: M o d elo w an ie danych. M odel zw ią zk ó w -en cji. „Studia in form atyczn e” [on lin e].
[dostęp 4 .0 6 .2 0 0 8 ]. D o stęp n y w W orld W ide Web: h ttp ://osilek .m im u w .ed u .p l/im a g e s/c /c 7 /B D -2 st1.2 - w 0 3 .tr e s c - l-l.p d f
57
nuje jako encja i przybiera dość szerokie znaczenie bytu fizycznego lub abstrakcyjne
go, opisywanego w bazie danych. Natomiast w terminologii z zakresu bibliotekarstwa
entity tłumaczone jest najczęściej jako jednostka i odnosi się do obiektu deskrybowanego za pomocą zasad opisu bibliograficznego. Obiektu, któiy, według nowych
koncepcyjnych modeli, może mieć naturę fizyczną lub abstrakcyjną.
Leksja
Pojęcie leksji wywodzi się z prób opisu życia tekstu w Internecie, na stronach
WWW. W najprostszym rozumieniu leksja stanowi podstawową jednostkę hipertek
stu. Jest zamkniętą, spójną całością, niezbyt długą, powinna stanowić akapit. Intere
sujące informacje na temat leksji zebrano w internetowym serwisie Techsty. Literatu
ra i nowe media. Można tam przeczytać m.in.:
„Leksja (lub tekstron, pole pisma) to podstawowa jednostka hipertekstu. Pierwot
nie termin ten wykorzystany był przez Rolanda Barthesa i oznaczał jednostkę lektury,
jej długość wyznaczana była przez rytm lektury czytelnika. W teorii hipertekstu leksja
zmieniła nieco swoje znaczenie i rozumiana jest jako względnie spójna i niepodziel
na jednostka tekstu i obrazu, nazywana często hipertekstowym węzłem lub stroną.
W sieci W W W , wiele stron jest leksjami, lecz niektóre są tak długie, że przekraczają
ramy niepodzielności i spójności. W programie HyperCard - leksja to jedna karta,
w Storyspace - jedno pole pisma (writing space). By powstał hipertekst leksje muszą
się z sobą łączyć.
Leksja różni się od klasycznie pojmowanego fragmentu. Jej cechą musi być spój
ność i bardziej niż względna autonomiczność. Autorzy hipertekstów muszą się bo
wiem liczyć z tym, że fragmenty ich utworów będą czytane w różnych i zmieniają
cych się w trakcie lektury kontekstach (położeniach innych leksji względem aktualnie
wyświetlanej). Konteksty te zmieniają się nie tylko na skutek interakcji czytelnika
z tekstem. Ich zmianę może wywoływać wpisany w tekst mechanizm sterowany przez
program komputerowy. Skrajnym przypadkiem jest tutaj mechanizm losowego dostę
pu, wykorzystywany najczęściej w hipertekstowej poezji, ale obecny także w hiper
tekstach dystrybuowanych na dyskietkach lub CD-ROM-ach” " \
Leksja stała się kluczowym narzędziem w twórczości nazywanej literaturą hiper
tekstową. Hipertekst znany już wcześniej z drukowanej literatury oraz różnego typu
projektów komputerowych został zaadaptowany przez szerokie grono literatów. Sta
nowi zarówno narzędzie, tworzywo jak i fornię, w której egzystuje wiele tworzonych
z jego zastosowaniem dzieł. Powstają utwory nazywane hiperfikcją. Uznaje się, że
pierwszy tego typu literacki hipertekst to afternoon, a story Michaela Joyce’a. Opo
wieść ta powstała w 1987 r. i składa się 539 leksji i 951 połączeń między nimi. Dostęp
do kolejnych fragmentów tekstu można uzyskać na kilka sposobów: poprzez podą
żanie za odnośnikami przenoszącymi do innych, czasem losowo wybranych leksji,
lub poprzez klikanie przycisku Enter uruchamiającego domyślną sekwencję zdarzeń,
która i tak w pewnym momencie się kończy. Można również kontynuować lekturę
kolejnych fragmentów wpisując odpowiedzi „tak” lub „nie” w pole tekstowe paska
nawigacyjnego, do czego zachęca początkowa leksja, kończąca się pytaniem; „czy
chcesz o tym usłyszeć?”. Inne znane tego typu utwory to: Patchwork Girl Shelley
Leksja. [on lin e], [dostęp 2 8 .05.2008]. D o stęp n y w W orld W ide Web: http://techsty.art.pl/
w arsztaty/lexia.h tm .
58
I
try to recall winter. < As if it wcrc ynrterday? > she sayi, but I do not sij^nify one
wayor another.
By £ive the sun %ts and the aftemoon melt freezes eâin across the blacktop into
crystal octopi and pdm s of ice- rivers and continents bei»5t by fear, and we walk out to
the car, the «now moaning iMineath our boots and the oaks exploding in Mries along the
fenceline on the horizon, the shrapnel settUng Uke relics, the echoing thundering o£f
for ice. This was theessenceofwood, these fragments say. And this darkness is air.
< Poetry > she says, without emotion, one way or another.
Do you want to hear about it?
Rys. 5. Leksja op ow iad an ia a fte m o o n , a s t o t y M ich aela Jo y ce'a
[Ż r ó d to ; Techsty. L itc ra lu r a i no w e media, h t t p :/ / l c c h s t y .a r t .p i ],
Jackson, Yictory Garden Stuarta Mouthropa. Z kolei jako najbardziej znaną powieść
hipertekstową, która ukazała się drukiem, można wymienić Grę w klasy Julio Cortazara""*.
Wydaje się, że leksję można usankcjonować jako nowy typ jednostki bibliograficz
nej, podobnie jak jest nim np. niesamoistny wydawniczo fragment. Leksja rozumiana
jako spójna, o wyraźnie wyodrębnionej treści całość, może odpowiadać stawianym
wyżej postulatom posługiwania się obiektami informacyjnymi ze względu na wiedzę
w nich zawartą i jako taka może być poddawana typowym procedurom opisu (funkcja
wskazująca), a także przechowywania czy udostępniania. Identyfikacja bibliograficz
na leksji nie powinna przysparzać szczególnych trudności. Opis powinien zawierać
oprócz informacji o autorstwie (oczywiście, jeśli uda się je ustalić) przede wszystkim
dane adresowe identyfikujące ulokowanie leksji w przestrzeni informacyjnej, zwykle
Internetu, oraz informacje treściowe. Taki opis bez trudu można wykonać za pomocą
większości formatów stosowanych w praktyce bibliotekarskiej.
Obiekt informacyjny, obiekt cyfrowy
Tytułowe dwa temiiny od pewnego czasu zdają się robić zawrotną karierę. Poja
wiają się w wielu publikacjach dotyczących szeroko pojętego tematu mediów elek
tronicznych i zarządzania informacją w Internecie. Trafnie nazywają byty infonnacyjne typowe dla wirtualnej przestrzeni infonnacyjnej. Weszły do powszechnego użytku
w naturalny sposób, bez rewolucyjnej burzy temiinologicznej, ale niełatwo jest znaleźć
kompetentne, wyczerpujące opracowania definicyjne ich dotyczące.
"■* Tam że.
59
Obiekt informacyjny rozumiany i definiowany bywa różnie, zależnie od nauki, na te
renie której występuje. W informatyce oznacza dane stanowiące logiczną całość, może
również zawierać atrybuty będące innymi obiektami infomiacyjnymi, np. teczka z doku
mentami związanymi z danym klientem (poszczególne dokumenty mogą funkcjonować
jako oddzielne obiekty)"^; czy też „cokolwiek, co może być zaadresowane i manipulo
wane przez człowieka lub system jako byt dyskretny”"'’. Obiekt informacyjny, niezależ
nie od fonny, jaką może przyjąć, posiada trzy cechy
• zawartość (ang. content) - odnosi się do tego, co obiekt zawiera lub co przedstawia,
• kontekst (ang. context) - wskazanie na aspekty powiązania obiektu: kto, co, dlaczego,
gdzie, jak,
• struktura (ang. stnicture) - odnosi się do fomialnego zbioru powiązań wewnątrz lub
pomiędzy obiektami informacyjnymi.
Zrozumiałe jest, że nowa terminologia funkcjonuje również w opracowań iacłi do
tyczących bibliotek cyfrowych i metod przechowywania infonnacji zapisanej cyfro
wo. W przewodniku tworzenia bibliotek cyfrowych'”^ zaproponowanym przez NISO
(National Infomiation Standards Organization), któremu odrębny artykuł poświęcił
M. Nahotko"*^, rozróżniono dwa rodzaje obiektów infomiacyjnych; takie, które powstają
na bazie dokumentów oiyginalnych, tradycyjnych, np. drukowanych, ich surogaty oraz
obiekty oryginalne, powstałe już jako cyfrowe, czytelne maszynowo. „Obiekt może za
wierać się w jednym pliku (np. raport wydany jako plik pdf) lub składać się z wielu pli
ków połączonych ze sobą (np. strona HTML i powiązane z nią obrazki) lub też może on
obejmować wiele plików oraz metadanych strukturalnych, niezbędnych do powiązania
ich w całość (np. książka zdigitalizowana jako obrazy stron). W takim sensie obiekty są
konceptualnymi odpowiednikami jednostek w zbiorach bibliotecznych, kolekcjach mu
zealnych i zasobach archiwalnych” '''’.
Pojęcie obiektu rozpowszechniło się w nauce, biorąc swój początek prawdopodobnie
w teorii zarządzania zbiorami danych, zwłaszcza bazami danych zorientowanymi obiek
towo. Rozwój tej dziedziny jest w znacznym stopniu zasługą Polaków, m.in. Mariana
Mrożka, Zdzisława Pawlaka, Andrzeja Skowrona, Romana Słowińskiego. Dobrze znane
są prace Zdzisława Pawlaka'-'. Autor na początku lat osiemdziesiątych XX w. dla roz
wiązania dwóch podstawowych problemów; jak znaleźć obiekty, gdy posiadamy dany
M. M om otk o: OFFICE OBJECTS W O R K F L O W - ko m p o n en t w spierający za rzą d za n ie procesam i
p ra c y [o n lin e]. [dostęp 18.02.2007]. D o stęp n y w W orld W id e Web: http://w w w .rodan.pl/badania/
publik acjc/p u b lication s/k k ioO 1,1 .pdf.
R. Renk, A. A d am czyk , W. H ołu b ow icz: M eto d a w stępn ej a n a lizy polegająca na tw orzen iu
sło w n ik ó w m etad an ych w projektach b u d o w y an alityczn ych h u rto w n i danych. W: X Konferencji
U żytk o w n ik ó w i D ew eloperów Oracle. 19-22 p a źd ziern ik a , Z akopane-K ościelisko. s. 3 [onlin e].
[dostęp; 2 8 .0 2 .2 0 1 0 ]. D o stęp n y w W orld W ide Web: h ttp ://w w w .p lou g.org.p l/k on f_04/m atcrialy/
p d f/m eto d a _ w step n ej_an alizy.p d f.
T am że, s. 3-4.
A F ram ew ork o f G u idan ce f o r B uilding G ood D igital C ollections. 3rd ed. [onlin e]. [dostęp:
13.07 .2 0 0 9 ]. D o stęp n y w W orld W id e Web: h ttp ://w w w .n iso.org/p u b lication s/rp /fram ew ork 3.p dr
M. N a h o t k o : ' tw o rzen ia bibliotek cyfrow ych. „EBIB” 2006 nr 4. [on lin e]. [.dostęp:
2 8 .0 2 .2 0 1 0 ]. D o stęp n y w W orld W id e Web: http ://w w w .eb ib.in fo/2G G 6/74/n ah otk o.ph p .
Tam że.
Z. Pawlak: Rough sets. „International Journal o f C om p uter and Inform ation S cien ces” vol. 11:
1982, s. 3 4 1-356; idem : Rough sets a n d decision tables. „Lecture N otes in C om p uter S cien ce” vol. 208:
1985, s. 187-196; idem : O n learnin g - A rough set approach. „Lecture N o tes in C om p uter S cien ce”
vol. 208: 1985, s. 197-227. idem : Rough sets. Theoretical aspects o f reasoning a b o u t dała. Dordrecht
1991.
60
opis ich własności oraz jak opisać dany podzbiór obiektów, zaproponował dla punktu
pici'W'szego metodę składowycli atomowycli, zaś dla drugiego rozwiązanie wykorzystu
jące pojęcie zbiorów przybliżonych (ang. wugh set). Pojęcie to stosuje się do analizy
danych gromadzonych w postaci tabelarycznej. System infomiacyjny u Pawlaka ozna
cza zbiór elementów jednego rodzaju (np. zbioru książek), zwanych obiektami. System
zawiera infonnacje o tychże obiektach. Z. Pawlak założył, że obiekty są charakteryzo
wane przez ich wybrane własności czyli atiybiit\\ z kolei informację o obiekcie stanowi
zestaw wartości tychże atiybutów. Obiekt oznacza tu element otaczającej nas rzeczywi
stości, którym może być człowiek, jak też w zasadzie, dowolny przedmiot. Informacje
0 osobach i przedmiotach opisanych w' systemie można przedstawić za pomocą tabeli,
w której każdy wiersz opisuje jedną osobę, jeden przedmiot. Nazwa kolumny określa
łaby atrybut, a każde pole tabeli wartość atrybutu'-^ Prace Z. Pawlaka łączą wcześniej
sze pomysły Gerarda Saltona (w zakresie systemów' informacyjnych)'--^ i Edgara Franka
Codda (w zakresie relacyjnych baz danych)'-"'.
Praktyczne rozróżnienie obiektu cyfrowego (ang. data ohject) oraz obiektu infonnacyjnego (ang. information object) wprowadza OAIS (Open Archival Information System)
będący referencyjnym modelem organizacji i przebiegu długoterminowej archiwizacji
obiektów cyfrowych, o któiym pisze Aneta Januszko-Szakiel'-'. Obiekt infomiacyjny,
w odróżnieniu od cyfrowego, oprócz samych danych cyfrowych (kod cyfrowy, zerojedynkow'y), składa się także z narzędzi pozwalających na przetworzenie tych danych do
postaci zrozumiałej dla użytkownika. Mamy zatem z jednej strony dane o zapisie zu
pełnie nieczytelnym dla większości użytkowników, ale wykorzystywanym przez kom
putery i oprogramowanie, z drugiej zaś ich przełożenie w fonnę zrozumiałą, przyjazną
1znajomą. Można więc przyjąć, jak pisze autorka, że „każdy dokument elektroniczny, na
leżący do zbiorów bibliotecznych, archiwalnych a także muzealnych, wraz z narzędziami
umożliwiającymi jego odczyt będzie można określić mianem information obJect^''^^\
Obiekty cyfrowe cechuje specyficzna dla nicli właściwość wynikająca z uwarunko
wań środowiskowych, w których funkcjonują. Grażyna Piotrowicz zauważa, że obok
łatwego zapisywania, przesyłania, przetwarzania, przeszukiwania, kopiowania, strukturyzowania itd., „obiekty cyfrowe często posiadają przenikliwe granice i czasem trudno
jest ocenić, gdzie dany obiekt zaczyna się, a gdzie - kończy. Ponadto, cechuje je: ela
styczność, płynność, wirtualność, wszechobecność, symultaniczność, interaktywność,
zdolność do łączenia się i integracji, a także aktualność i interdyscyplinarność”''^
Opisana terminologia nie jest ani usystematyzowana, ani utrwalona. Być może
w odniesieniu do pojęcia obiektu, wygodnym i porządkującym zabiegiem będzie
potraktowanie pojęć obiekt informacyjny i cyfrowy jako związanych relacją hierarPor. A Łacliwa; M u ltim edialn e b a zy danych dla in form atyki stosow an ej [on lin e]. [dostęp:
17.07.2009]. D o stęp n y w W orld W id e Web: h ttp ://u scrs.u j.cd u .p I/~ lach vva/in at_d o_str/M B D /l.p p s;
oraz hasło: Rough set. W: W ikipedia. The fre e encyclopedia [on lin e]. [dostęp: 17.07.2009]. D o stęp n y
w W orld W id e Web: h ttp ://en .w ik ip ed ia.org/w ik i/R ou gh _set.
G. Salton: A u to m a tic Inform ation O rgan ization a n d R etrieval. N ew York 1968.
E.
F. Codd: A relation al m odel o f d a ta f o r large sliared d a ta banks. „C om m u n ication s o f the
A C M ” vol. 13: 1970, nr 6, s. 3 7 7 -3 8 7 .
A. Januszko-Szakiel: O pen A rchival In form ation System - sta n d a rd w zakresie arch iw izacji
pu blik a cji elektronicznych. „Przegląd B ib lioteczn y” 2005 nr 3, s. 3 4 1-358.
Tam że.
G. Piotrow icz: C yfrow a p rzyszłość, czyh bibUoteki w erze inform acji. W: B iblioteki X X I wieku. C zy
p rzetrw a m y? Ł ódź 2006, s. 249 [onlin e] [dostęp: 20.02.2010] D o stęp n y w W orld W ide Web: http://
w w w .cb ib .in fo /p u b lik a cje/m atk on f/b ib lio21/sesja6rcf2.p d f'.
61
chiczną. Obiektem informacyjnym będzie wówczas m.in. każdy zasób należący do
zbiorów bibliotecznych, informacja, niezależnie od postaci, formy, wielkości (np. li
czonej w bajtach), nośnika czy metody zapisu. Tradycyjna, drukowana książka speł
nia wcześniej przytoczone warunki. Nie warto ograniczać znaczenia obiektu infor
macyjnego jedynie do dokumentów cyfrowych, elektronicznych. Może warto byłoby
pojęcie obiektu infonnacyjnego rozciągnąć na całość zainteresowań bibliotek, wią
żąc nim tradycyjne zbiory z nowoczesnymi, ich koegzystencja i konwergencja jest
już faktem. Ta funkcja pojęcia obiektu informacyjnego jest również sygnalizowana
w podanych wyżej przykładach definicji. Natomiast pojęcie obiektu cyfrowego można
zarezerwować tylko dla elektronicznych, czytelnych maszynowo źródeł informacji.
2. 2. POSTAĆ BIBLIOGRAFII
W podręczniku Bibliografia... sformułowano trzy główne kryteria wyodrębniania
rodzajów. Są to '“^:
1. Postać fizyczna opracowań.
2. Forma ujęcia materiału (piśmiennicza).
3. Rodzaj opracowań w aspekcie zasad doboru materiału, metodyki i przeznacze
nia spisów.
Maria Dembowska w 1963 r. opisała cechy zewnętrznej postaci wspólne wszyst
kim bibliografiom'-*^. Te podstawowe cechy, w zasadzie przez setki lat nie zmieniały
się. Spis bibliograficzny jest tekstem, złożonym z szeregu jednostek, wyodrębnio
nych za pomocą wyróżnień graficznych lub typograficznych, następujących po sobie
w pewnym, określonym porządku. Owe jednostki to opisy bibliograficzne, z których
każdy obejmuje opis jednego, rzadziej kilku dokumentów. Opisy zbudowane są we
dług pewnego schematu, tzn. składają się z szeregu elementów następujących po so
bie w określonej kolejności. W istocie są to tak uniwersalne cechy, że odnoszą się
również do dzisiejszych opracowań elektronicznych.
Kryterium zróżnicowania postaci fizycznej spisów bibliograficznych pozwala na
objęcie wszelkich form wydawniczych, jakie spisy przyjmują. Są to; książki, wydaw
nictwa ciągłe, artykuły lub prace wchodzące w skład większego zbioru, publikacje
niesamoistne piśmienniczo (rozdziały, literatura przedmiotu, opisy bibliograficzne
w tekście, przypisy), dokumenty dźwiękowe bądź wizualne, dokumenty komputero
we. Z kolei wśród form piśmienniczych bibliografii można wyodrębnić: bibliografię
„pełną”; materiały do bibliografii; zestawienie bibliograficzne; bibliografię zalecają
cą; spis lektur; bibliografię załącznikową; przegląd bibliograficzny; monografię bi
bliograficzną; indeksy słów kluczowych; indeksy cytowań; current contents'^^\
Pod względem doboru materiału wyróżniają się bibliografie wydawniczo-formalne oraz bibliografie treściowe. Do pierwszych zaliczają się bibliografie: narodowe.
Bibliografia. M e to d yk a ..., s. 35-45.
M . D em b ow sk a: R o d za je bibliografii. W: M etodyk a bibliograficzna..., s. 26-48.
Bibliografia. M e todyka..., s. 36-37; A. M endykow a: op. cit., s. 24-25; Słow n ik en cyklopedyczn y
inform acji..., s. 29-34.
62
terytorialne podmiotowe (mogą być regionalne, czyli wytworzone na obszarze danej
dzielnicy kraju oraz lokalne, obejmujące prace wydane w obrębie jednej miejsco
wości), osobowe podmiotowe, form wydawniczych (np. wydawnictw ciągłych) i pi
śmienniczych (np. bibliografii, słowników, pamiętników). Bibliografie podmiotowe
mogą rejestrować piśmiennictwo, którego wytwórcą jest dany naród, terytorium lub
osoba. Bibliografie terytorialne podmiotowe ujmują piśmiennictwo wydawane lub
drukowane na danym terytorium, piśmiennictwo jego mieszkańców lub osób stąd się
wywodzących.
Bibliografie treściowe rejestrują piśmiennictwo charakteryzujące się wspólną tre
ścią. Pod względem zakresu tej treści wyróżnia się: bibliografie wielkich działów
wiedzy, bibliografie dziedzin i bibliografie zagadnień. Do tej ostatniej grupy wchodzą
także bibliografie terytorialne przedmiotowe oraz osobowe przedmiotowe. Bibliogra
fie przedmiotowe wykazują piśmiennictwo, którego tematem jest dane terytorium lub
osoba.
Wyjaśnienia wymagają zagadnienia zakresu i zasięgu bibliografii. Jeśli zakres bi
bliografii uznawany jest za pełny, nieograniczony, to oznacza, że ujmuje ona piśmien
nictwo wszelkiej treści. Zakres ograniczony oznacza zawężenie do jakiegoś działu
czy działów wiedzy, dziedziny lub zagadnienia. Zasięg bibliografii można podzielić
na: chronologiczny, językowy, terytorialny, formalny i autorski. Bibliografia może
uzyskać zasięg nieograniczony, co oznacza, że rejestruje dokumenty wydane czy po
wstałe w każdym czasie, we wszystkich językach, opublikowane we wszelkich miej
scach, w każdej formie wydawniczej i piśmienniczej oraz stanowiące wytwór różnych
autorów, lub zasięg pod względem tych aspektów ograniczony'-^'.
N ow e p ostaci bibliografii
Bibliografia przechodzi obecnie etap przejściowy. Zmienia się zwłaszcza w wyni
ku stosowania metod i narzędzi wywodzących się ze świata informatyki. Jest to ko
nieczne, aby mogła zająć właściwe jej miejsce wśród innych cyfrowych źródeł infor
macji dostępnych online. Zmiany nie postępują w sposób całkowicie skoordynowany
i jednorodny, przekształcenia mają różny charakter. Obecnie daje się zauważyć m.in.
zjawisko, które można określić jako rozmywanie klasycznego podziału bibliografii.
Z powodu umieszczania opracowań bibliograficznych na elektronicznych nośnikach
oraz nadawania im formy np. bazy danych, zatarciu ulegać mogą dotychczas wy
różniane granice pomiędzy poszczególnymi typami spisów bibliograficznych, prowa
dzone na podstawie stosowanych podziałów terytorialnych, językowych, chronolo
gicznych, czy takich jak typowo polski podział na zakres i zasięg.
Bibliografia zajmuje nową przestrzeń na wiele sposobów, miesza się z innymi źró
dłami, pojawiają §ię również pewne nowe formy, których protoplastów można szukać
w tradycyjnej bibliografii. Obecnie bibliografia spełnia swoją misję współwystępując
Bibliografia. M e to d yka ..., s. 42; A. M endykow a: op. cit., s. 19-24; P N -8 9 /N -0 1 2 2 5 . B ibliotekarstw o
i bibliografia. R o d za je i części składow e bibliografii. Term inologia. W arszawa 1989; R o d za je bibliografii.
M etodyka i technika ich opracow an ia. Pod red. A. Jarosza, Z. Ż m igrod zk iego. W arszawa 1984; S łow n ik
en cyk lo p edyczn y inform acji..., s. 306, 307.
63
zarówno w wersji tradycyjnej, drukowanej, której roki jest wciąż jeszcze silna, jak
i w wersji cyfrowej, w tym bazy danych i dostępnej online. Jednakże często te postaci
oddziałują na siebie i przenikają się, a jest to zjawisko typowe dla okresów przejścio
wych
Pytania, na które dziś teoria bibliografii powinna szukać odpowiedzi, mogą brzmieć
następująco:
• Czy proces wchodzenia bibliografii w nowe środowiskowo informacyjne będzie
polegał na wytworzeniu równoległych form zaadaptowanych do warunków tego
środowiska, czy raczej będzie mieć charakter całkowitego i trwałego exodusu?
• Czy możliwe będzie utrwalenie przez bibliografię stabilnej, nowej formy/form
i jaka/jakie one będą?
• Czy tradycyjna typologia bibliografii utraci znaczenie? Czy trzeba będzie ją zaktu
alizować, czy zbudować nową?
• Czy należy spodziewać się końca tradycyjnie rozumianej bibliografii?
Najsilniej typologia bibliografii zmienia się obecnie prawdopodobnie w zakresie
postaci fizycznej spisów. Należy szukać nowych postaci i form bibliograficznych
m.in. w bazach danych, serwisach informacji bibliograficznej online, specyficz
nych internetowych katalogach tematycznych wysokiej jakości (ang. subject gcifeway). Bibliografia nie traci swej tożsamości, pozostaje sobą, bez względu na sposób,
w jaki się objawia, choćby były to metainformacyjne źródła internetowe z pozoru
bardzo odległe tradycyjnym opracowaniom. Wszystkie one są częściami tego samego
nurtu działań informacyjnych, realizują wspólne idee i dążą do tych samych celów.
Webometria jest, jak można sądzić, naturalnym zabiegiem przeniesienia metodologii
służącej badaniu nowego, lecz podobnego pod wieloma względami obszaru. Interesu
jące stwierdzenia potwierdzające przenikanie się wielu zjawisk z zakresu bibliografii
i świata mediów elektronicznych znaleźć możemy w cytowanej wcześniej książce
P. Nowaka. Autor pisze: „Nie będziemy dalecy od prawdy w twierdzeniu, że przed
miot webometrii jest analogiczny do przedmiotu klasycznej bibliometrii. Różnica po
lega przede wszystkim na nośniku oraz sposobie dostarczania dokumentu (systemie
informacyjnym, w ramach którego funkcjonuje)” 'M o ż e to być więc potwierdzenie
dla pojmowania zmian jako naturalnie zachodzącej ewolucji. Ewolucja jest zaś ko
niecznym mechanizmem udoskonalania, niezbędnym dla prawidłowego funkcjono
wania tak elementów przyrody, jak i wyników działalności człowieka.
Znakiem, którego nie można nie dostrzec, jest zmniejszanie się skuteczności trady
cyjnych serwisów informacyjnych, w tym bibliografii. Takie dylematy „przeżywają”
m.in. bibliografie narodowe. Oczywiste jest, że sposób i jakość prezentowanej przez
nie infomiacji, choćby sprawdzała się przez kilkadziesiąt lat, nie mogą trwać niezmie
nione w nieskończoność. Aby bibliografia narodowa mogła nadal pełnić istotną rolę
w tworzeniu narodowego zasobu informacyjnego, zapewnianiu powszechnego do
stępu do informacji, a także pozytywnie stymulować rozwój ekonomiczny i gospo
darczy powinna nadążać za zmieniającymi się i, jak się zdaje rosnącymi, potrzeba
mi swych użytkowników. Pozostanie przy rozwiązaniach i postaciach tradycyjnych
O p is in form atyczn ych i m atem atycznych procedur, stosow an ych do przek ształcenia tradycyj
nie publikow anej bibliografii w bazę danych d ostęp n ą on lin e, przedstaw iają m .in. M. M irkulovska,
K. Zdravkova: Bibliografia ję z y k a m acedońskiego online. D o św ia d czen ia i osiągnięcia (p rzyczyn ek do
dyskusji n a d system em in form acji sla w istyczn ej iSybislaw ). „Z agadnienia Inform acji N au k ow ej” 2007,
nr 2, s. 41-5 3 .
P. N ow ak: op. cit., s. 140.
64
gwarantuje realizację jedynie funkcji archiwalnej (archiwizacyjnej). Elżbieta Mali
nowska odnosząc się do „Bibliografii Zawartości Czasopism”, specyficznego typu
bibliografii, która chyba może mieć najwięcej do zdziałania w dzisiejszym środowi
sku informacyjnym, zastanawia się dlaczego serwisy takie jak BZCz nie spełniają
dzisiaj oczekiwań odbiorców informacji. „Po pierwsze dlatego, że czytelnicy ocze
kują bibliografii kompletnych, tymczasem BZCz jest bibliografią z natury niekom
pletną [...]. Tymczasem wymóg kompletności stanowi podstawowe kryterium oceny
dowolnego zasobu informacyjnego i decyduje o jego walorach i akceptowaniu przez
użytkowników. Po drugie, informacja o dokumentach ograniczająca się tylko do opi
su bibliograficznego lub krótkiego rozwinięcia tytułu nie zawsze odpowiada potrze
bom odbiorców zautomatyzowanych systemów informacji, którzy chętnie korzystają
z opracowanych przez specjalistów streszczeń bądź analiz dołączonych do opisu
bibliograficznego artykułów prezentowanych w bibliografiach lub bazach danych.
A coraz częściej są zainteresowani całymi tekstami” '^^ Należy przyznać, że specyfika
współczesnych systemów informacyjnych i ich użytkowników zdecydowanie zmie
rza w kierunku otwierania dostępu do informacji pełnotekstowej.
Bibliografia trafia do komputera, potem zaś udostępniana jest w Sieci, okazuje się
jednak, że ten proces ma bardzo silny wpływ na samą postać i sposób funkcjonowa
nia bibliografii. Uzyskuje ona na końcu zupełnie nową tożsamość, często jest zupełnie
nierozpoznawalna. Zmienia się w konsekwencji sposób jej opracowywania. J. Sa
dowska w artykule przedstawiającym sytuację i stan polskiej bibliografii regionalnej
rejestruje intensywny postęp w zakresie sposobów opracowania bibliografii. Przełom
lat dziewięćdziesiątych XX w. przyniósł intensywne zmiany w zakresie środowiska
informacyjnego, a także specyficzne dla Polski zmiany społeczno-polityczne i gospo
darcze. Autorka przywołuje postulaty przekształceń, które stawiano przed bibliografią
regionalną w 1994 r.'^\ Mówiono wówczas o potrzebie ujednolicenia opisu bibliogra
ficznego dokumentów, ich opracowania rzeczowego, formatu danych, a nawet stoso
wania takiego samego systemu komputerowego. Zdaniem autorki znaczna część tych
postulatów doczekała się realizacji, zaś „rozwiązania technologiczne drugiej połowy
lat dziewięćdziesiątych leżą u podstaw nowej organizacji pracy nad bibliografiami.
Do niedawna bibliografie (regionalne, dziedzinowe) były łączone z konkretnymi in
stytucjami (bibliotekami), odpowiedzialnymi za ich opracowanie i opublikowanie.
Upowszechnienie Internetu w polskich bibliotekach i możliwość przesyłania danych
w plikach (FTP) stały się początkiem wspólnego tworzenia przez kilka czy kilkana
ście instytucji bibliograficznych baz danych” '-^^.
Dokonujące się zmiany mogą budzić niepokój wśród bibliografów, którzy wnieśli
olbrzymi wkład w rozwój i udoskonalenie metod tradycyjnej, drukowanej bibliogra
fii w ostatnich kilkudziesięciu latach. Wspomniana ewolucja jest jednak zjawiskiem
nieuniknionym i jakkolwiek przekształca oblicze tradycyjnej bibliografii, są to prze
miany korzystne z perspektywy odbiorcy, a więc ich doniosłość jest niepodważalna.
W ostatnich latach zauważalne są tendencje do postrzegania źródeł informacji bi
bliograficznej i usług bibliograficznych jako pewnej, wspólnej i spójnej przestrzeni.
E. M alinowska; B ibliotekarstw o polskie wobec zm ia n system ow ych . „Bibliotekarz” 2003, nr 1, s. 9.
Zob. Bibliografie regionalne. D okon an ia, dylem aty, wnioski. M a te ria ły z konferencji, P u ła w y 1516 w rześn ia 1994 r. O prać. J. N ow ick i. W arszawa 1995.
J. Sadowska: Bibliografia regionalna wobec zm ia n organ izacyjn o-teclin ołogicznych ostatniego
piętn astolecia. „N otes B ib lioteczn y” 2006, nr 2, s. 43.
65
Choć przestrzeń ta jest złożona z wielu różnych elementów i rozwiązań informa
tycznych stanowiących, posługując się żargonem informatycznym, backoffice, to z
perspektywy użytkownika staje się uniwersahiym źródłem, do którego interfejsu,
czyli frontoffice, użytkownik sięga bez względu na miejsce, w którym się znajduje,
na język, którym się posługuje, czy język poszukiwanej przez niego informacji, bez
względu na jej treść, zawartość i w końcu bez względu na formę informacji.
Udostępniane w Internecie usługi począwszy od katalogów, poprzez wyszuki
warki, biblioteki cyfrowe, archiwa, repozytoria i bazy danych dają dostęp do co
raz większej ilości informacji. Zwiększa się skala oddziaływania na komunikację
naukową nurtu Open Access. Wspomagają ten ruch udoskonalane wolne licencje
typu Creative Commons. Dzięki upowszechnieniu otwartych standardów możliwe
staje się łączenie informacji zawartych w odmiennych źródłach i świadczenie usług
kompleksowych, tj. od zlokalizowania konkretnych metadanych, po zamówienie
i wypożyczenie dokumentu z biblioteki, dostarczenie danego tekstu w wersji cy
frowej, wyszukiwanie pełnotekstowe lokalizujące konkretny fragment, zawierają
cy cenną w danej chwili wiedzę, zakup wybranych obiektów, pełnych artykułów,
książek, a być może niebawem również fragmentów, konkretnej porcji informacji
wybranej z obiektu tekstowego, frazy, leksji czy encji. Rekordy w bibliografii wy
korzystującej wynalazek hipertekstu i Sieci WWW, przestają być statyczne. Do
tychczas wypełniana przez nie funkcja wskazująca, sygnalna zostaje wzbogacona
o nową moc przywołującą dla użytkownika konkretne, poszukiwane przez niego
informacje, dostępne w zasięgu kliknięcia myszą komputerową. W elektronicz
nym wykazie bibliograficznym, posługującym się systemem hiperłączy, każdy opis
lub jego wybrana część, może stać się aktywnym odnośnikiem przenoszącym nas
w wybrane miejsce, np. do zawartości opisywanego obiektu. Można więc powie
dzieć, że w ten sposób opis bibliograficzny zaczyna spełniać nie tylko rolę deskryptywną, ale również animacyjną, kreatywną, staje się interaktywnym narzędziem
reagującym na działanie użytkownika.
Łatwość stosowania technik komputerowych nie oznacza i nie może oznaczać
anarchii, polegającej na odrzuceniu dotychczasowych, cennych zasad bibliograficznej
precyzji i solidności. O sukcesie w budowaniu poprawnie działających elektronicz
nych połączeń pomiędzy opisami bibliograficznymi oraz pomiędzy opisami i pełnymi
tekstami decyduje poprawność budowy samego metaopisu oraz jednolitość i konse
kwencja w przestrzeganiu wspólnych zasad. Dotyczy to zwłaszcza dużych zbiorów
informacji, takich jak bibliograficzne bazy danych. Nowym wymiarem budowania
przypisów bibliograficznych zajęły się m.in. Miriam E. Blake i Frances L. Knudson'^’. Autorki zestawiły ze sobą i przeanalizowały dane bibliograficzne pochodzące
z kilku różnych serwisów bibliograficznych. Ich zdaniem, efektywność w budowaniu
przypisów bibliograficznych może zostać zwiększona poprzez:
• Konsekwencję stosowania metadanych funkcjonujących zarówno w pojedynczych
bazach danych jak i pomiędzy różnymi bazami. Dzięki temu stosowane algorytmy
będą mogły być prostsze. Prostsze algorytmy są łatwiejsze w utrzymaniu i mody
fikacji.
• Poprawienie komunikacji między najważniejszymi i mniejszymi wydawcami, np.
w zakresie wymiany metadanych korygujących i uaktualniających.
M . E. Blake, F. L. K nudson: M eta d a ta a n d reference linking. „Library C ollection s, A cq u isition s
and T echnical S ervices” vol. 26: 2002, nr 3, s. 219-230.
66
• Podniesienie znajomości standardów cytowań bibliograficznych wśród autorów.
Zwiększenie dostępności publikacji dotyczących przyjętych standardów bibliogra
ficznych.
• Podniesienie wśród bibUotekarzy recepcji publikacji podkreślających i promują
cych znaczenie standardów opisu dokumentów elektronicznych.
Przetransportowanie danych bibliograficznych z postaci drukowanej do bazy da
nych pozwala z jednej strony na efektywne, dokładne, traftie i szybkie budowanie
i śledzenie relacji bibliograficznych pomiędzy obiektami, usprawnia prace bibliometryczne. Z drugiej strony stawia przed użytkownikiem nowe możliwości prowadzenia
kwerendy, zwalniając go z konieczności żmudnego wertowania setek stron.
Maciej Weryho w artykule dotyczącym Google Scholar wskazuje na nowe algo
rytmy, które zostały opracowane na potrzeby precyzyjnej selekcji i analizy znale
zionych w Internecie przez tę specjalistyczną wyszukiwarkę materiałów naukowych
i dydaktycznych. Narzędzie „indeksuje wszelkiego rodzaju publikacje akademickie:
książki, artykuły, streszczenia, reprinty czy raporty techniczne z wszystkich dziedzin
nauki. Wyspecjalizowane roboty przeszukują zasoby instytutów naukowych, sieci
uniwersyteckich i różnorakich witryn specjalistycznych, tworząc w ten sposób wyse
lekcjonowaną bazę danych. Ponadto każdy z nich wyposażony został w odpowiedni
program umożliwiający szczegółową analizę odnalezionych materiałów. Dzięki temu
wszystkie cytaty, przypisy czy jakiekolwiek informacje bibliograficzne zawarte w da
nym tekście zostają z niego wyodrębnione i odpowiednio sklasyfikowane. W efekcie
Google Scholar indeksuje w swojej bazie także i te materiały, które w ogóle nie są
dostępne online w pełnym tekście. Gdy taka pozycja pojawia się na liście wyników,
wzbogacona jest wówczas o łącza: Library Search - które prowadzi do katalogów bi
bliotek zawierających poszukiwany dokument, przy czym najwyższe pozycje wśród
wyników zajmują biblioteki znajdujące się najbliżej użytkownika, oraz Web Search,
który z kolei wiedzie na stronę księgarni posiadającej w swojej ofercie tę właśnie
pozycję”
Jerzy Franke w pracy o wymownym tytule Googletheca Universalis? obok opisu
projektu Google Book Search czyni trafne spostrzeżenia dotyczące obaw środowi
ska bibliotekarskiego wobec cyfrowej rewolucji'^^^. Obawy te zdaniem autora można
sprowadzić do trzech kategorii:
• Książka traci tożsamość. To, co stanowiło o specyfice książki w kulturze nowożyt
nej, jej kodeksowa postać, forma graficzna, typograficzna, która przesądzała o toż
samości postaci książkowej, stanowiła zarazem przedmiot badań bibliologicznych
(funkcja semiotyczna książki), tracić będzie ważność w dobie dominacji cyfro
wych nośników. Nie jest to jeszcze problem współczesnego rynku książki w Pol
sce, wystarczy jednak spojrzeć na zasoby największych księgarni internetowych,
by przekonać się o wzrastającej ofercie książek elektronicznych.
• W niezbyt odległej perspektywie znaczna część zbiorów bibliotecznych dostęp
na będzie online. Projekty typu Google stanowią realne zagrożenie dla bibliotek,
zwłaszcza naukowych, posiadających obszerne zbiory o charakterze historycznym,
M. W eryho: Stań na ram ionach gigantów , czyli Google Scholar. „EBIB” 2005 nr 2 [onlin e],
[dostęp: 14.05.2008], D o stęp n y w W orld W id e Web: h ttp ://eb ib .oss,w r o c ,p l/2 0 0 5 /6 3 /w ery h o ,p h p ,
J, Franke: G oogletheca U niversalis? W: B iblioteki cyfrow e. Projekty, realizacje, technologie.
Pod red, J. W oźniak-K asperek, J. Franke. W arszawa 2007 [on lin e]. [dostęp: 17.02.2010] D o stęp n y
w W orld W ide Web; h ttp ://b b c,u w ,ed u .p I/d lib ra/d occon ten t?id = 4& d irid s= l.
67
nie podlegających ochronie praw autorskich, których pokaźna część stanie się za
sobem muzeahiym. Tylko nieliczni sięgną po drukowane egzemplarze pozycji
(zwłaszcza niebeletrystycznych), które będą dostępne w hiternecie.
Wyszukiwanie pełnotekstowe jako naturalny, oczywisty dla internautów sposób
identyfikacji dokumentów. Za sprawą indeksowania dokumentów sieciowych
i udostępnienia narzędzi wyszukiwawczych w szperaczkach internetowych, wy
szukiwanie przez dowolne słowo stało się dla użytkowników Internetu elementar
nym i skutecznym instrumentem. Zarazem dużo mniej precyzyjnym aniżeli wyszu
kiwanie według znanych w bibliotekach kryteriów formalnych czy rzeczowych,
ale też oferującym niebagatelne korzyści, spośród których nie sposób pominąć
możliwości tworzenia automatycznych zbiorów indeksowych, zważywszy na wie
lomiliardowy zbiór dokumentów sieciowych.
Powstające praktycznie lawinowo na całym świecie projekty digitalizacyjne przy
czyniają się do budowania nowej jakości, niekonwencjonalnego źródła informacji,
olbrzymich rozmiarów, rozciągającego się poprzez dotychczasowe granice wynika
jące z ograniczonej elastyczności i mobilności drukowanych informatorów. Według
J. Franke „otrzymamy do dyspozycji zasoby, które mierzyć się będą z największymi
księgozbiorami bibliotecznymi. Zatem Googletheca Universalis jako niezbyt odległa
wizja? Tak, ale z wszystkimi restrykcjami, które wynikają z ograniczenia dostępu do
zbiorów objętych prawami autorskimi. Uniwersalna - ale rozumiana jako potężny
katalog, który umożliwia identyfikację uniwersum książek wêdle dowolnego słowa,
które zostało w nich umieszczone, a czasem uchyla dostęp do wybranej części za
sobu. [...] Mimo wykluczenia z pełnego dostępu większości książek, baza tego typu
oferować będzie narzędzia i możliwości niedostępne w dotychczasowych zbiorach.
Książki, które będą odsyłać do kolejnych, dostępnych w kolekcji, cytaty, które będzie
można konfrontować z tekstem źródłowym, tłumaczenia z oryginałem, przypisy kie
rować będą do pozycji ulokowanych w zasobie, a bibliografia załącznikowa służyć
będzie jako trampolina do następnych tekstów, oczekujących na czytelnika” ''^".
Podobnym zagadnieniem zająłem się w wymienionym już wcześniej artykule Netogrąfia Universalis. Nowe oblicze hihliografii^^\ Przedstawiłem tam próbę ujęcia
coraz bardziej zaawansowanych i bogatych w informację, a jednocześnie konsolidu
jących się, narzędzi takich jak WorldCat (www.worldcat.org), The European Library
(www.theeuropeanlibrary.org), Google Scholar (scholar.google.com) jako pewne
go źródła uniwersalnego łamiącego bariery znane dotychczas, zwłaszcza w świecie
źródeł drukowanych. W swej istocie takie źródło zbliża się do idei przyświecającej
Konradowi Gesnerowi, uznawanemu za ojca bibliografii powszechnej, twórcy dzieła
bibliograficznego Bihliotheca Unirersalis z XVI w., zawierającego opis 15 tys. dzieł
(3 tys. autorów) drukowanych i rękopiśmiennych w językach łacińskim, greckim
i hebrajskim.
W tym miejscu można się zastanowić nad głównymi cechami bibliografii w jej no
wych postaciach, jakimi są: I. wersja elektroniczna, zdigitalizowana, lub utworzona
w wersji elektronicznej, której format zapisu to np. PDF lub DjVu lub plik procesora
(edytora) tekstu, np. odt, doc, lub tekstowy plik HTML''’-; oraz 2. relacyjna baza daTam że, s. 43.
'■*' J. Pacek. N etografia U niversalis. N ow e oblicze bibliografii. W: O blicza Internetu. A rchitektura
k on m n ika cyjn a sieci. Red. M. S ok ołow sk i. Elbląg 2007, s. 241-251.
N ależy zauw ażyć, że z punktu w id zen ia inform atyki plikam i tek stow ym i nie są pliki w
form atach zap isyw an ych przez w ięk szość pop u larnych p rocesorów tekstu (np. O p en O fiice Writer,
nych. Pomiędzy tymi dwiema kategoriami wyraźnie zaznaczają się różnice, oparte
głównie na możliwościach prezentacji i wyszukiwania materiału. W poniższej tabeli
opisano najważniejsze różnice, pierwszą kategorię nazwano umownie terminem plik
tekstowy, drugą jako baza danych.
Tabela
Porów n anie bibliografii w p ostaci p lik ów tek stow ych i bazy danych
Baza danych
Plik tekstow y
Sposób zapisu i dostępu M aszyn ow y, elek tron iczn y, lok al M a szy n o w y elek tron iczn y, lokalny
lub zdalny.
ny lub zdalny.
M ożliw ość aktualizacji T ylko p op rzez „p od m ian ę” ca łeg o S w o b o d n e w p row ad zan ie n ow ych
pliku na now y.
rekordów i ed ycja istn iejących (pod
w arunkiem , że nie zo sta n ie naru
szona struktura relacji p om ięd zy
rekordam i). R ekordy stan ow ią sa
m o d zieln e elem en ty, ed ycja jed n e g o
nie p ociąga k o n ieczn o śc i zastąp ie
nia całej bazy, n ow ą wersją.
Sposób prezentacji
P odob n ie jak w druku, kom u n ik a
cja m ateriału do od b iorcy od b yw a
się na lam ach stron w yk azu . M ate
riał u porządkow any je st za p om ocą
tradycyjnych uk ładów b ib liogra
ficznych.
W ew nętrzne u p orząd k ow an ie jest
n iew id o czn e dla odbiorcy. S p o
sób prezentacji je st niejako w tórny
w stosunku do pierw otnej struktu
ry danych. .Icst za leżn y od w yboru
przez u żytkow nik a zaproponow anej
m etod y eksploracji bazy.
Relacje
F unkcjonalność o d sy ła cz y m oże
być w sp om agan a za p om ocą hiperłączy, p od ob nie hasła in d ek sow e
m ogą b yć b ezp ośred nio p o łą czo n e
z elem en tem d o celo w y m . E lem en
tem od syłającym lub d o celo w y m
m o że b yć d o w o ln y elem en t sp i
su. Ponadto w zestaw ien iu m ożna
u m ieszcza ć h iperłącza prow ad zące
do za so b ó w zew n ętrzn ych , np. p eł
nych tekstów .
W relacyjnej b azie danych hiperlącza stan ow ią w za sa d zie g łó w n e
narzędzie p rzem ieszczan ia się p o
m ięd zy zasobam i. E lem en tem o d
syłającym lub d o celo w y m m o że być
d o w o ln y elem en t opisu. M ożna
u m ie szcza ć hip erłącza do z a so b ó w
zew n ętrzn ych . P onadto p o sz c z e g ó l
ne elem en ty m ogą stan ow ić p rede
fin iow an e ak tyw ne k lu cze w y szu k i-
W yszukiw anie
W yszu k iw an ie od b yw a się m ało
efek tyw n ą i czasoch łon n ą m etodą
przeglądania zrębu g łó w n e g o lub
za p om ocą d o łą czo n y ch in d ek sów ,
w sk azu jących num er op isu p o szu
k iw an ego obiektu lub stronę, na
której się znajduje.
W yszu k iw an ie od b yw a się za p o m o
cą in d ek sów p row ad zących do k on
kretnych o p isó w lub konkretnych
elem en tó w rekordów.
[O p r a e . w t a s n c ] .
MS W ord), ch o ć te program y posiadają zazwyczaj m o żliw o ść zapisu d o k u m en tu w form acie pliku
tek stow ego (np. txt). Tutaj jed n ak term in plik tek stow y b ęd zie, dla u łatw ienia, u żyw an y w ob ec
sp isó w utrw alonych we w szystk ich tego rodzaju plikach.
69
Polskimi spisami bibliograficznymi dostępnymi w sieci WWW, zajął się Adam
Jachim czyk'‘*-\ Poziom opracowania metodycznego spisów publikowanych w In
ternecie często nie jest wysoki. Zanalizowane przez autora wykazy często nie po
siadały odpowiednich danych dotyczących dat utworzenia i aktualizacji, spisów
treści, przedmowy informującej o założeniach spisu, metodzie doboru materiałów
i ich organizacji. Brakowało wykazów użytych skrótów. Niestety również spisy
pomocnicze były rzadkością w badanym materiale. Według autora może to wy
nikać z dezaktualizacji indeksów i konieczności ich ponownego opracowania, po
ingerencji w zrąb główny, np. w celu dodaniu jednostki. Podobne uwagi można po
czynić w stosunku do bibliograficznych baz danych. Na podstawie własnych ob
serwacji mogę stwierdzić, że elementom takim jak daty utworzenia i aktualizacji,
przedmowy, wykazy skrótów, twórcy baz nie poświęcają dostatecznie dużo uwagi.
Często są to narzędzia bardzo skromne, umieszczone w trudnych do zlokalizowa
nia miejscach, lub ich brakuje. Problemem jest też niedostateczna ilość informacji
pom ocniczych, objaśniających zawartość indeksów i sposoby wyszukiwania. Do
rota Chłopkowska zauważa dosyć ciekawą zaletę bibliografii łączącej możliwości
zarówno wersji drukowanej, jak i cyfrowego odpowiednika''*'^. Taka postać biblio
grafii zmniejsza obawy użytkowników (zarówno bibliografów, bibliotekarzy, jak
i studentów) przed niekompletnym wyszukiwaniem informacji w bazie danych.
Olbrzymią zaletą baz danych jest natomiast możliwość tworzenia i zarządzania
złożonymi strukturami odsyłaczy oraz indeksów. Wymienioną w powyższej tabeli
m ożliwość wykorzystania elementów opisu jako kluczy wyszukiwawczych, może
zilustrować sieciowa Bibliografia Bara (http://www.bar.ibl.waw.pl) udostępnio
na przez Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. Po wybraniu opcji
„szczegóły” znajdującej się obok haseł w indeksie osobowym oraz w wyświetlanych
rekordach otrzymujemy zestaw linków wyświetlających wszystkie zapisy związane
z daną osobą; tylko zapisy, w których dana osoba lub jej twórczość stanowi przed
miot omówienia, wyszukania tylko prac autorstwa danej osoby, wyszukania tylko
zapisów współtworzonych przez tę osobę. Szczególnym przykładem zbioru biblio
graficznego może być EBBE (Elektroniczna Baza Bibliografii Estreichera, http://
www.estreicher.uj.edu.pl). Baza jest jeszcze na etapie budowy, dlatego posługu
je się zeskanowanymi stronami drukowanej bibliografii. W lutym 2010 r. formę
samodzielnych rekordów uzyskały: Bibliografia Staropolska oraz Materiały do
uzupełnień. Jednakże pomiędzy poszczególnymi zapisami nie funkcjonują żadne
połączenia. Spis Chronologiczny oraz Bibliografia X IX wieku opatrzone zosta
ły indeksami odnajdującymi zadane poprzez wyszukiwarkę lub wybrane z listy
dowolne słowa (lub daty), wyświetlające zdigitalizowane strony bibliografii, na
których słowa się znajdują. Autorzy w odniesieniu do sposobu uporządkowania
i wyszukiwania informacji w prowadzonej bazie wyrażają się optymistycznie:
„Nasz system dobrze poznaje się w trakcie bezpośredniego użytkowania, najlepiej
« z m a rs z u » , chętnie według zasady: don't worry, be happy... now” '^-\ Problemy
A. Jachim czyk: Polskie spisy bibliograficzne na W orld W ide Web. W: Bibliografia. Teoria...,
s. 2 0 4 -2 1 6 .
D. C hłopkow ska: Bibliografia w p o sta c i b a zy danych - now a fo rm a czy now a jakość. W; Uniwersurn
p iśm ien n ictw a ..., s. H l - T i l .
E lektron iczn a B aza Bibliografii Estreichera. Uwagi dla korzystających z EBBE [onlin e]. [dostęp:
19.02.2010]. D o stęp n y w W orld W ide Web: http ://w w w .estreich er.u j.cd u .p l/b aza_cstreich era/
instrukcja.php.
70
przeszukiwania baz danych bibliograficznych, zasygnalizowane w tym miejscu,
zostaną szerzej omówione w rozdziale dotyczącym możliwości i narzędzi wyszu
kiwania w bibliografiach.
Jadwiga Sadowska w cytowanej wyżej pracy stwierdza, że dziś najbardziej efektyw
nym sposobem organizowania prac nad przygotowywaniem bibliografii (regionalnej) jest
podział materiałów i obowiązków między kilkanaście bibliotek i wspólne tworzenie bazy
w trybie bezpośrednim. Wedhig autorki: „trudno przewidzieć czy za kilkanaście lat tech
nologia ta nie zostanie wyparta przez bazy rozproszone, dostępne w sposób wirtualny,
jako jedna baza”'**^. Sposób fijnkcjonowania tak pojmowanej bibliografii przypominałby
scaloną bibliotekę cyft'0wą'‘’^. Dziś już można stwierdzić, że zjawisko wskazane przez
J. Sadowską może nastąpić szybciej niż za kilkanaście lat. Można zatem, dokonując parafi-azy, powiedzieć, że nadchodzą czasy scalonej bibliografii cyfrowej. Obecnie wiele
serwisów infomiacyjnych Internetu, zarówno typu bibliotecznego jak i bibliograficzne
go, działa właśnie w taki sposób, prezentując dane lub metadane pochodzące z różnych
miejsc, pod postacią wspólnego, względnie jednolitego interfejsu, który w miarę koniecz
ności pozwala na przejście do wybranego źródła. Zgodnie z tą zasadą działają nawet lo
kalne katalogi dostarczające infonnacje o zasobach książnic danego miasta czy regionu,
np. Wirtualny Katalog Lubelskich Bibliotek Naukowych (http://kameleon.umcs.lublin.pl/
cgi-bin/gw_48_l_12/chameleon?skin=wklbn). Funkcjonują tak również niektóre serwi
sy {y'ęi\x siibject gateway, np. Renardus (http://renardus.sub.uni-goettingen.de).
Naturalnym i powszechnie dostrzeganym kierunkiem rozwoju jest sprzężenie ser
wisów informacji bibliograficznej z możliwością dostarczania dokumentów, zarówno
ich pełnych tekstów, jak i abstraktów, czy fragmentów. Biblioteki częściowo już ten
problem rozwiązują, wdrażając udostępnianie dokumentów drogą elektroniczną Onli
ne, np. wykorzystując do tego celu istniejące platformy, prenumerowane bazy danych
czy nawet darniowe repozytoria. Problemem największym (z trzech wymienionych
w cytacie), chyba nie będzie technologia, bo ona już jest i wciąż się udoskonala. Miej
my nadzieję, że nie będzie to też organizacja, bo tu sprawę rozwiązują umiejętności
i dobre chęci (choć często o takowe bardzo trudno) wszystkich zainteresowanych pra
cowników infomiacji. Mogą być zaś fundusze, bo koszt utrzymania profesjonalnych
baz jest wciąż olbrzymi. Ten problem też ma szansę, jeśli nie diametralnego rozwią
zania, to przynajmniej sporej neutralizacji, dzięki zyskującemu coraz większy od
dźwięk społeczny nurtowi open access. Do puli problemów można również dołą
czyć istniejące bariery mentalne i psychologiczne, które wśród części bibliotekarzy
i bibliografów mogą stawać na drodze ucyfrowienia bibliografii.
J. Sadow ska, op. cit., s. 45.
M. N a h o tk o p row adząc rozw ażania na tem at w sp ółczesn ych zm ian w fu n k cjon ow an iu bibliotek,
w artykule: C yfrow a nauka - cyfrow e pu blikacje - cyfrow e biblioteki. „Przegląd B ib lioteczn y” 2007
z. 1, s. 7-2 8 , zauw aża, że kształtuje się o b ecn ie n o w y m od el globalnej biblioteki cyfrow ej. P rzyw ołując
referat T. Sharon i J. Frank: D igital libraries on the Internet. W: 66th IFLA C ouncil a n d G eneral
Conference. Jerusalem , Israel, 13-18 A u gu st [on lin e]. [D ostęp: 7.05.2008], D o stęp n y w W orld W ide
Web: h ttp ://w w w .ifla.org/IV /ifla66/p ap ers/G 29-142e.h tm , M. N ah otk o opisuje ro zu m ien ie scalonej
biblioteki cyfrow ej: „Jest to biblioteka w irtualna u d ostępniająca w sp o só b jed n o lity w yselek cjon ow an e
m ateriały rozp roszon e w całej sieci. Biblioteka taka grom ad zi tylko m etad an e zawierające o d n o śn ik i
d o danych, które są d o stęp n e « n a każde k l ik n i ę c ie » w cyberprzestrzeni. Specjaliści z d zied zin y
inform acji, zatru d nieni w takiej b ib liotece p row adzą zróżn icow an e usłu gi in form acyjn e oraz
kontrolują zasoby na w yso k im p o z io m ie ”. M. N ahotko: op. cit., s. 21. W edług autora w łaściw e jest
traktow anie w szystk ich zróżn icow an ych zasobów , rozsianych w w ielu serw erach sieci, jako „jedną,
św iatow ą < < b ib lio t e k ę » - glob aln ą b ibliotekę cyfrow ą”. Tam że, s. 22 .
71
Jadwiga Sadowska zastanawia się również nad formą bibliografii. Dzisiaj bi
bliografia dostępna jest jeszcze w obu formach, elektronicznej, ale i drukowanej,
choć tę drugą, ze względów finansowych coraz trudniej jest utrzymać (nie mówiąc
o problemie minimalizowania jej opóźnień). Autorka zadaje jedno z najważniej
szych, fundamentalnych pytań i odpowiada na nie: „Czy jednak współczesny,
a zwłaszcza przyszły użytkownik, będzie zainteresowany postacią drukowaną?
Z dużym prawdopodobieństwem można powiedzieć, że nie” '"^*^. Autorka z pew
nością ma duzo racji. Stoję na podobnym stanowisku. Prawdopodobnie już teraz
większość użytkowników straciło zainteresowanie formą drukowaną bibliografii.
Zdając sobie sprawę z czynionego uproszczenia i nie w pełni usprawiedliwione
go uogólnienia, można stwierdzić, że przypuszczalnie ostatnią i coraz mniej liczną
grupę użytkowników drukowanej bibliografii są pracownicy naukowi, którzy nie
potrafią lub nie chcą rozstać się tradycyjną formą spisu bibliograficznego, czy też
dla których przedmiotem badań jest właśnie bibliografia w tej akurat postaci. Z dru
kowanych bibliografii korzystają jeszcze studenci w ramach zajęć akademickich.
Nie można i nie wolno podważyć wielkiej roli, jaką odegrała dla nauki drukowana
bibliografia. Jednakże jej nowa forma niesie z punktu widzenia użytkownika tak
wiele korzystnych zmian, że prędzej czy później kodeksowa postać bibliografii naj
prawdopodobniej odejdzie do lamusa historii. Będzie to raczej niegwałtowne odej
ście, a naturalne przejście, zgodne z prawem rozwoju i oznaczać będzie wcale nie
śmierć bibliografii jako takiej, a raczej zamknięcie pewnego, wielkiego i niezwykle
znaczącego okresu w jej historii.
Przemiany, którym podlega obecnie bibliografia, spróbowała ująć w pięciu punk
tach D. Chłopkowska'^*^. Według autorki:
1. Bibliografia w sensie metodologicznym podlega globalizacji, przejawiającej
się w tworzeniu jednakowych zasad opisu bibliograficznego, jednolitego formatu
zapisu danych, stosunkowo jednolitych kluczy wyszukiwawczych.
2. Zmienia się organizacja prac nad spisami bibliograficznymi, czego przejawem
jest współtworzenie bibliografii przez wiele instytucji.
3. Zmienia się forma bibliografii, coraz częściej mamy do czynienia z bazą da
nych, zwłaszcza w przypadku bibliografii specjalnych.
4. Drukowaną bibliografię zaczyna zastępować zapis w formacie pdf.
5. Dąży się do upraszczania opisu bibliograficznego i formatu.
Według J. Sadowskiej „mimo postępu techniczno-organizacyjnego rola i zada
nia współczesnej bibliografii nie zmieniły się. Zmienią się natomiast jej postać,
organizacja pracy nad jej przygotowaniem, a także oczekiwania społeczne wobec
bibliografii. [...] Wyzwaniem dla współczesnej bibliografii jest nie tylko sprostanie
stałemu wzrostowi piśmiennictwa, ale także sprostanie oczekiwaniom informacyj
nym użytkowników oraz wymaganiom społeczeństwa demokratycznego i tzw. spo
łeczeństwa informacyjnego, ku któremu zdążamy. Świadomość tych wyzwań musi
być podstawą racjonalnych działań wobec ośrodków zajmujących się tworzeniem
spisów bibliograficznych, bowiem im bardziej wzrastają potrzeby informacyjne
społeczeństwa, na co m.in. odpowiedzią jest wzrost produkcji wydawniczej, tym
bardziej potrzebne są bibliografie” '^”.
' J. Sadowska: op. cit., s. 45-46.
' D. C hłopkow ska: op. cit., s. 2 35-236.
’ J. Sadowska; op. cit., s. 46.
72
Wydaje się, że zmiany w obszarze bibliografii można rozpatrywać właściwie jako
stopniowe odrzucanie kolejnych, wcześniej tradycyjnie nakładanych na bibliografię
barier. Dobrodziejstwo komputeryzacji i usieciowienia, olbrzymia pojemność baz
danych, szybkość ich przeszukiwania, nieograniczona w zasadzie możliwość łącze
nia różnych obiektów za pomocą odnośników pozwala spisom bibliograficznym re
zygnować z konieczności ograniczania zasięgów i zakresu. W jednej bazie, w jed
nym serwisie można, niczym w bibliograficznym tyglu, przechowywać informacje
o najrozmaitszych rodzajach obiektów. Podstawę sprawnego działania takiego zbioru
stanowi odpowiednie opracowanie bibliograficzne rejestrowanych jednostek i in
deksowanie. Natomiast stosowanie dotychczas wykorzystywanych klasyfikacji czy
układów działowych, jako dodatkowego sposobu porządkowania w bazach, ułatwi
przeglądanie ich zawartości osobom, przyzwyczajonym do rozpoznawalnego, narzu
conego porządku.
2. 3. PODSUMOWANIE
W rozdziale zawarto próbę poszukiwań odpowiedzi na istotne dla współczesnej
bibliografii pytania:
1. Jak zmienia się przedmiot bibliografii?
2. Jak zmienia się istniejące uniwersum dokumentów („wyrazów myśli ludzkiej”)?
3. Jak zmienia się miejsce bibliografii w uniwersum dokumentów?
4. Czy proces wchodzenia bibliografii w nowe środowiskowo informacyjne będzie
polegał na wytworzeniu równoległych form funkcjonowania zaadaptowanych do no
wych warunków, czy raczej będzie mieć charakter całkowitego i trwałego exodusu?
5. Czy możliwe będzie utrwalenie przez bibliografię stabilnej, nowej formy (form)
i jaka ona będzie?
6. Czy tradycyjna typologia bibliografii utraci znaczenie? Czy trzeba będzie ją
zaktualizować, czy zbudować nową?
7. Czy należy spodziewać się końca tradycyjnie rozumianej bibliografii?
Przedmiot bibliografii zmienia się z całą pewnością. W tradycyjnym ujęciu, głów
nym przedmiotem zainteresowania bibliografii była książka'-', rozumiana jako obiekt
fizyczny. Dla form innych niż drukowany kodeks, niepapierowych czy wykorzystu
jących niepiśmiennicze kody przekazu, A. Mendykowa używała terminu zastępcze
formy książki. Współczesne cyfrowe i sieciowe środowisko informacyjne daje nowe
możliwości rozpowszechniania. Książka dostosowuje się do nowych kanałów i me
diów. Przestaje być tworem tak stabilnym, jak była do tej poiy. Poprzez częściowe od
rzucenie barier fizyczności, książka uzyskuje nową jakość i formę, która pozwala na
swobodne przemieszczanie się za pomocą sieci połączeń cyfrowych. Cyfrowa książ
ka może świadczyć usługi dostosowane do wymagań użytkownika, dla którego śro
dowisko cyfrowe jest podstawowym miejscem, w którym prowadzi swoją heurystykę
informacyjną i oczekuje kontaktu z dokumentem. Nowe warunki pozwalają książP roblem y p rzed m iotu m etod yk i bibliograficznej, w zakresie identyfikacji i op isu d ok u m en tów ,
zostaną o m ó w io n e w kolejnym rozdziale.
73
ce, i szerzej dokumentom, również na zmianę kompozycji, zerwanie z lineamością,
przenoszenie treści multimedialnych i interaktywnych. Zmienia się zatem przedmiot
bibliografii, co pociąga konieczność zaakceptowania ewolucji w samej dyscyplinie,
jaką jest bibliografia, i sformułowania pewnych definicji na nowo.
Zmienia się również uniwersum dokumentów. Postępuje to w niespotykanym do
tychczas tempie i zakresie. Powszechnie posługujemy się dzisiaj dokumentami elek
tronicznymi, które dostępne mogą być lokalnie, utrwalone na nośnikach fizycznych
oraz zdalnie, przechowywane w sieci komputerowej. Dotychczasowe rozumienie jed
nostki bibliograficznej coraz częściej nie przystaje do wymagań użytkownika. Współ
czesny użytkownik informacji potrzebuje często już nie całej książki (w jej ustalonej
postaci fizycznej), nie czasopisma, kasety, dyskietki czy płyty, ale małej porcji infor
macji, np. fragmentu książki, pojedynczego utworu z płyty.
Bibliografia odnajduje się w tym uniwersum. Jej nowe, elektroniczne formy spraw
nie funkcjonują w przestrzeni cyfrowej, odnajdują tą drogą użytkowników. Uzyskują
w środowisku cyfrowym wartość naddaną i mogą świadczyć usługi niedostępne we
wcześniejszej postaci (udostępnianie pełnych tekstów i materiałów dodatkowych,
złożone wyszukiwanie itd.).
Obecnie bibliografia funkcjonuje równolegle na dwóch płaszczyznach. Jest jeszcze
publikowana tradycyjnymi metodami, ale też odnalazła się i istnieje w środowisku cy
frowym. Trudno przewidzieć, czy i ewentualnie kiedy, forma drukowana ostatecznie
zaniknie. Prawdopodobnie zostanie utrzymana w niewielkiej skali dla opracowań ad
resowanych do ograniczonej liczby odbiorców. Tendencja przechodzenia do postaci
cyfrowej jest już bardzo wyraźna i postulowana nawet przez samych bibliografów.
Biorąc pod uwagę szybkość rozwoju technologii informacyjnych, nie można ocze
kiwać, że znane nam obecnie elektroniczne formy bibliografii ustabilizują się, pozo
staną niezmienione. Spekulowanie, w jakim kierunku mogą się dalej rozwinąć, sta
nowi w zasadzie bibliograficzną futurologię, spodziewać się należy, że zmiany będą
szły w kierunku efektywnego gromadzenia coraz większej ilości informacji o nowego
rodzaju obiektach i uczynienia informacji bibliograficznej coraz bardziej dostępnej,
łatwej do szybkiego przetwarzania.
Tradycyjna bibliografia zmienia się głównie w zakresie postaci fizycznej spisów.
W tej mierze należy typologię spisów zaktualizować o nowe formy takie jak: wersje
elektroniczne funkcjonujące w postaci plików tekstowych, wykazywane na łamach
stron WWW, serwisów katalogowych, subjectgateway, dużych serwisów informacyj
nych, baz danych. Typologia oparta na kryteriach doboru materiału, zakresu i zasięgu,
przeznaczenia spisów jest bardziej stabilna, bo mniej zależna od rozwoju wykorzysty
wanych przez bibliografię technik. Zmienia się metodyka opracowania bibliografii,
która zaprzęga technologię informatyczną i dostosowuje ją do opisywanych przez
siebie, zmieniających się przedmiotów. Odrzucenie tradycyjnych kryteriów nie bę
dzie potrzebne, bowiem odnoszą się one do uniwersalnych i niezmiennych funkcji
bibliografii. Natomiast aktualizacja wydaje się konieczna.
Ostatnie ze sformułowanych pytań zmusza do snucia dość trudnych i niebezpiecz
nych prognoz. Trudno jest sformułować jednoznaczne odpowiedzi. Prawdopodobnie
funkcjonuje już w umysłach niektórych badaczy wizja, w której znana nam dzisiaj
bibliografia w pewnym momencie zniknie zupełnie, zarówno jako specyficzny spis,
a być może również w konsekwencji jako nauka. Ani analiza literatury przedmiotu,
ani obserwacja rzeczywistości nie potwierdzają zasadności tego czarnego scenariu
74
sza. Przeciwnie, coraz większa wydaje się rola i znaczenie bibliografii regionalnych
i specjalistycznych (dziedzin, zagadnień). Narodowa rejestracja bibliograficzna nadal
będzie funkcjonować jako niezależna działalność, mająca na celu przechowanie infor
macji o dorobku umysłowym cywilizacji ludzkiej. Jednak jak już wspomniano, trwa
nieuchronny proces przechodzenia opracowań bibliograficznych do postaci cyfrowej,
będącej integralnym elementem światowej układanki informacyjnej. Być może bibliografowanie stanie się w niedalekiej przyszłości czynnością polegająca głównie
na wprowadzaniu opisów metainformacyjnych do baz danych, udostępnianych glo
balnie, w nowoczesnych, przejrzystych standardach, rozumianych bez względu na
język kraju, z którego pochodzą, rozumianych zarówno przez komputer i człowieka.
Bibliograf będzie osobą, której zestaw podstawowych kompetencji, oprócz wiedzy
dotyczącej dokumentu i jego znaczenia dla bibliografii, będzie zawierał swobodne po
sługiwanie się nowoczesnymi językami obsługi baz danych i standardów funkcjono
wania informacji w świecie wirtualnym. Być może odpowiedniejszą nazwą byłby np.
infograf? Naukę o bibliografii w konsekwencji również czekają zmiany. Naturalnie
historia bibliografii pozostaje otwartym polem badawczym, jednak kierunek rozwoju
bibliografii może oznaczać głębokie zmiany dla dyscypliny, która w większym stop
niu będzie musiała wprowadzić do swego paradygmatu sferę nauk informatycznych.
Problemy badawcze, które bibliografii niebawem przyjdzie rozstrzygać, stanowią już
domenę takich dyscyplin jak informatyka, cybernetyka, czy sztuczna inteligencja.
„Otwarty charakter rozwoju kolekcji i komunikacji naukowej pozwala oczekiwać, że
zarządzanie kolekcją będzie ewoluować od zarządzania artefaktami do zarządzania
treścią w formie mediacji” '^^
G. Piotrow icz: op. cit., s. 252.
3- STANDARYZACJA I METADANE
BIBLIOGRAFICZNE
W pierwszej części rozdziału omówiono znaczenie kluczowych terminów takich
jak norma i standard, standaryzacja bibliograficzna, opis bibliograficzny, rekord, for
mat. Przybliżono wybrane problemy standaryzacji bibliograficznej, m.in. trudności
w harmonizacji opracowywania i wdrażania standardów z szybko rosnącym zapotrze
bowaniem na nie; dość nowe zagadnienie interoperacyjności oraz standaryzację w za
kresie opisu bibliograficznego. W ciągu lat dziewięćdziesiątych XX w., w środowisku
bibliograficznym powszechna stała się opinia o potrzebie uproszczenia zasad opisu
bibliograficznego. W tym okresie utworzono szereg nowych norm bibliograficznych
dostosowujących przepisy bibliograficzne do specyfiki środowiska elektronicznego
oraz powołano organizacje rozwijające i koordynujące prace nad nowymi standar
dami. W taki sposób narodziły się opisane tu: FRBR (Functional Requirements for
Bibliographic Records); DC (Dublin Core); MODS (Metadata Object Description
Schema); MADS (Metadata Authority Description Schema); METS (Metadata Encoding & Transmission Standard); ONIX (Online Information Exchange).
Modele, formaty i schematy stosowane we współczesnej bibliografii do właściwej
pracy potrzebują również specyfikujących je narzędzi i języków, np. RDF (Resource
Description Framework); XML (Extensible Markup Language). Na końcu rozdziału
przybliżono protokół OAl-PMH (Open Archives lnitiative Protocol for Metadata
Harvesting) umożliwiający sprawne przeszukiwanie i wykorzystywanie cyfrowych
bibliotek, archiwów i repozytoriów. Jest on m.in. stosowany przez polskie biblioteki
cyfrowe dLibra działające w Federacji Bibliotek Cyfrowych (http://fbc.pionier.net.pl/
owoc).
Standard i norm a
Pojawiające się często w wielu miejscach rozprawy terminy standard i norma wy
magają scharakteryzowania, gdyż nie zawsze są poprawnie rozumiane i stosowane.
W Nowym słowniku języka polskiego standard otrzymał cztery znaczenia. Są to:
1. „jakość towarów, świadczeń, usług odpowiadająca określonym normom lub pod
stawowym wymogom”, 2. „norma określająca jakość produktów, usług itp.”, 3. „po-
76
wszechnic przyjęty, przeciętny model, zwłaszcza stylu życia lub zjawisk kultural
nych”, 4. w muzyce a) „popularny temat w muzyce jazzowej służący za kanwę licz
nych improwizacji”, b) „utwór muzyki rozrywkowej stale wykonywany przez róż
nych muzyków” '. Zdefiniowano również słowo standardowy, które oznacza 1. „od
powiadający określonym normom; typowy”, 2. „przeciętny, typowy, nieoryginalny”^
Słowo standaryzacja według Nowego słownika... oznacza: „ustalanie standardów,
wprowadzanie jednolitych norm, zwłaszcza w przemyśle, ujednolicenie produkcji;
normalizacja” \ Z kolei według Słownika wyrazów obcych i zwrotów ołicojęzycznych
standard to: typ, model, norma, wzorzec; typowy wyrób o określonych właściwo
ściach technicznych, ustalonych przez normy państw'owe; w muzyce jazzowej popu
larny temat muzyczny. Standaryzacja oznacza: ujednostajnienie, ujednolicenie, znor
malizowanie, typizację"*. W języku angielskim słowo standard posiada wiele znaczeń,
wśród których są m.in. następujące: wzorzec, norma; miernik, kryterium; poziom,
stopa (np. życiowa); jakość, wartość oraz wzorcowy, standardowy, znormalizowa
ny, typowy zgodny z przyjętą normą, normalny, klasyczny, ogólnie obowiązujący,
urzędowy-. Słowo „standardization” posiada następujące znaczenia: „1 standaryza
cja; normalizacja; znormalizowanie; ujednolicenie; 2. cechowanie; wzorcowanie”*^.
Zaś słowo standarize: „1. standaryzować; z/normalizować; ujednolicić/ać 2. cecho
wać”’. Internetowy słownik ODLIS definiuje standard jako zadowalający poziom lub
kryterium, według którego coś jest porównywane, mierzone, albo oceniane*^. Termin
ten odnosi się również do ilości, zasięgu, jakości, wzoru, kryteriów utrwalonych kon
wencją albo wprowadzonych na podstawie autorytetu. Standard może też być specy
fikacją, identyfikującą sposób wykonania czegoś, metody i materiał. Standardy mogą
być ustanawiane formalnie przez akredytowane organizacje, są wtedy standardami de
jurę. Natomiast standardy de facio stają się ogólnie akceptowane bez formalnego za
twierdzenia ustalających standardy organizacji*'. Standardy mogą obejmować kryteria
pomiaru i oceny usług, zasobów i działalności bibliotek. Mogą odnosić się również
do wszelkich kodeksów, zbiorów zasad lub procedur ustanowionych przez narodo
we i międzynarodowe organizacje biblioteczne, wspomagających procesy rejestracji
bibliograficznej. Takimi standardami są np. format zapisu danych bibliograficznych
MARC, program udostępniania danych bibliograficznych CIP (Cataloging in Publication) lub oznaczenia ISBN i ISSN (International Standard Book Number; Internatio
nal Standard Serial Number) przyjęte przez przemysł wydawniczy"’.
Zakres znaczeniowy pojęć normy i standardu w znacznym stopniu pokrywają się.
W Nowym słowniku... zawarto następujące interpretacje normy: „1. ustalona, ogól
nie przyjęta zasada; wytyczna, reguła, wzór, schemat [...] 2. ilość, miara ustalona,
przewidziana jako wymagana, obowiązująca” ". Znaczenie związku frazeologicz' N o w y słow n ik..., s. 954.
- Loc. cit.
^ Loc. cit.
W. Kopaliński: S łow n ik w y ra zó w o b c y d j i zw ro tó w o h cojęzyczn ydi. Wyd. 16 rozszerz. W arszawa
1989, s. 479.
^ W ielki sło w n ik angielsko-polski. Z su plem en tem . Wyd. 12. W arszawa 1990, s. 309.
''Loc. cit.
^ Loc. cit.
“J. M. Reitz: op. cit.
’ Tamże.
'«Tamże.
" N o w y słow n ik..., s. 538.
77
nego „Wrócić do norm y” zdefiniowano jako „wrócić do stanu, wyglądu itp. natu
ralnego, właściwego, zwyczajnego” '^ Natomiast słowo normalizacja w znaczeniu
urzędowym opisano jako; „wprowadzenie obowiązujących norm w zakresie pew
nych czynności, produkcji, usług itp.; ujednolicenie, standaryzacja” W znacze
niu książkowym: „uregulowanie, uporządkowanie czegoś” '**. Słowo normalizować
w znaczeniu urzędowym, w Nowym słowniku... otrzymuje następujące znaczenie:
„ustalać, wprowadzać normy; ujednolicać, standaryzować” W znaczeniu książko
wym: „doprowadzać do normalnego stanu; normować, regulować” '^.
Normy funkcjonują na różnych płaszczyznach działalności ludzkiej. Można mó
wić m.in. o normach językowych, prawnych, społecznych, technicznych. Ustawa
z dn. 12 września 2002 r. o normalizacji zdefiniowała normalizację jako: „działal
ność zmierzającą do uzyskania optymalnego, w danych okolicznościach, stopnia
uporządkowania w określonym zakresie, poprzez ustalanie postanowień przezna
czonych do powszechnego i wielokrotnego stosowania, dotyczących istniejących
lub mogących wystąpić problem ów” . Ustawa specyfikuje również normalizację
krajową jako „prowadzoną na szczeblu krajowym, nieobejmującą działań prowa
dzonych: w poszczególnych branżach lub sektorach gospodarki, na szczeblu lokal
nym, na szczeblu stowarzyszeń lub przedsiębiorców i urzędów”. Dokument norma
lizacyjny to „dokument ustalający zasady, wytyczne lub charakterystyki odnoszące
się do różnych rodzajów działalności lub ich wyników, niebędący aktem prawnym;
podstawowym dokumentem normalizacyjnym jest norma”. Jako normę rozumie się
w Ustawie „dokument przyjęty na zasadzie konsensu i zatwierdzony przez upo
ważnioną jednostkę organizacyjną, ustalający - do powszechnego i wielokrotnego
stosowania - zasady, wytyczne lub charakterystyki odnoszące się do różnych rodza
jów działalności lub ich wyników i zmierzający do uzyskania optymalnego stopnia
uporządkowania w określonym zakresie” ' \
Można zatem przyjąć, że norma oznacza pewien obowiązujący wzorzec, schemat
specyfikujący sposób wykonywania określonej czynności lub produktu. Dokumen
ty normalizacyjne wydawane są przez instytucje takie jak ISO (International Organization for Standardization), w Polsce PKN (Polski Komitet Normalizacyjny).
W Polsce i w całej Unii Europejskiej nie są one obowiązujące. Jednakże ich prze
strzeganie sprzyja osiągnięciu wysokiego poziomu jakości produkcji oraz świad
czonych usług.
Bliski działalności informacyjnej jest też termin uniformizacja, która w Nowym
słow niku... posiada następującą definicję: „nadanie czemuś jednolitego kształtu,
wyglądu, charakteru, jednakow ej postaci; ujednolicenie” '\ O uniformizacji biblio
graficznej pisał m.in. Tomasz Wolniewicz, według którego celem uniformizacji
powinno być uproszczenie zasad współpracy. „W przypadku tworzenia informacji
bibliograficznej zyski z uniformizacji są trudne do przecenienia. Jednolitość zasad
Loc. cit.
Loc. cit.
Loc. cit.
Loc. cit.
Loc. cit.
U staw a z dn. 12 w rześn ia 20 0 2 r. o n orm alizacji. „D zien n ik U rzęd ow y” 2002 N r 169, poz.
1386 [on lin e]. [dostęp: 20.1 2 .2 0 0 9 ]. D o stęp n y w W orld W id e Web: h ttp ://isap .sejm .gov.p l/
D o w n lo a d ? id = W D U 2 0 0 2 16 9 1 386 & ty p e= 3 .
Tam że, s. 1083.
78
pozwala nie tylko na obniżenie kosztów opracowania informacji, ale również na
łatwiejsze informowanie w skali kraju, a nawet świata. Podstawą wszelkiej unifor
mizacji są standardy” '^.
Z tego pobieżnego przeglądu wynika, że pojęcia nomiy i standardu oraz normaliza
cji i standaryzacji są bardzo do siebie zbliżone, często używane zamiennie. Jednakże
można też stwierdzić, że norma konotuje pewien skodyfikowany zbiór wytycznych,
kluczowe zasady, zwykle opisane i utrwalone formalnie w odpowiedniej dokumenta
cji przez powołane do tego celu, wyspecjalizowane instytucje. Ustanawiana jest więc
i oddziałuje na środowisko de jurę. Natomiast standard to pewien utarty, wypracowa
ny przez daną społeczność zbiór reguł, często funkcjonujących de facto, na zasadzie
umowy zainteresowanych stron. W tym kontekście można również uznać, że często
standaryzacja poprzedza fomialną normalizację.
3. 1. STANDARYZACJA BIBLIOGRAFICZNA
Standaryzacja bibliograficzna obejmuje szeroki wachlarz usług i procesów, zwią
zanych z rejestracją bibliograficzną, realizowanych przez biblioteki i ośrodki infor
macji. Można ogólnie przyjąć, że w jego skład wchodzą standardy dotyczące me
tod opisu obiektów informacyjnych oraz dostępu do informacji bibliograficznej.
Będą to zatem wytyczne opisujące abstrakcyjne modele i wymagania funkcjonalne
opisu bibliograficznego, formaty i języki służące do ujednoliconego zapisu metadanych bibliograficznych, schematy ich prezentacji, protokoły udostępniania i wymia
ny danych. Tym zagadnieniom standaryzacji bibliograficznej zostanie poświęcone
najwięcej miejsca w obecnym rozdziale pracy. Oczywiście w ramach tego pojęcia
mieści się też wiele zagadnień związanych z metodami opracowywania wykazów
bibliograficznych, organizacji zapisów w tych wykazach, budowy aparatu pomoc
niczego, metod przeszukiwania. Do standaryzacji bibliograficznej można zaliczyć
również takie zagadnienia, jak typy opracowań bibliograficznych i zasady dobo
ru rejestrowanych przez nie obiektów informacyjnych. Również metody pracy
i współpracy bibliografów mogą podlegać ujednoliceniom. W uniwersum proble
mów bibliografii, pojmowanej jako działalność, metodyka pracy i konkretny wytwór
w postaci zbioru danych bibliograficznych, nie istnieje prawdopodobnie taki obszar
czy element, który nie mógłby podlegać standaryzacji. Bez standardów i norm bi
bliografia nie mogłaby prawidłowo wypełniać swoich pryncypialnych zadań i istnieć
w zmieniających się warunkach środowiska informacyjnego.
Według Jana Wołosza „historia postępów w zakresie ustalania standardów bi
bliotecznych, to jednocześnie historia rozwoju współczesnego bibliotekarstwa jako
zorganizowanej, sprawnej działalności informacyjnej, której celem jest dostarczanie
użytkownikom potrzebnych dokumentów i informacji”^®. Problemy standaryzacji biT. W olniew icz: U n iform izacja in form acji bibliograficznej - tendencje. W; U d zia ł bibliotek
akadem ickich w k szta łto w a n iu społeczeń stw a in form acyjn ego w Polsce - poten cjał, m ożliw ości,
p o trzeb y. Red. L. D erfert-W olf. B yd goszcz 2002, s. 179-186.
J. W ołosz; S to w a rzyszen ie B ibliotekarzy Polskich a sta n d a rd y biblioteczn e. W: B iblioteki p u b liczn e
79
bliograficznej poruszono również w opublikowanym w styczniu 2009 r. przez Biblio
tekę Kongresu, dokumencie poświęconym aktualnym problemom i przyszłości reje
stracji bibliograficznej*'. Według autorów raportu On the Record normalizacja staje
się obszarem szczególnego zainteresowania bibliotekarzy i bibliografów. Standardy
muszą obsługiwać szybko powiększającą się różnorodność obiektów i usług środowi
ska informacyjnego. Intensyfikuje się wymiana i scalanie danych pomiędzy systema
mi, często w skali międzynarodowej. Usługi świadczone przez biblioteki zaczynają
się integrować z działalnością sektora prywatnego. Z bibliotekami współpracują dziś
firmy takie jak Google, Microsoft czy Amazon. Następuje również bezpośrednia wy
miana danych między bibliotekami a wydawcami. Klasyczne standardy biblioteczne
takie jak Z39.x, MARC, AACR2 nie są w stanie już zapewnić najlepszych efektów
interakcji danych z różnych środowisk informacyjnych.
Rodzina dziś stosowanych standardów metadanych obejmuje m.in. AACR2/RDA,
MARC 21, MARC XML Metadata Object Description Schema (MODS), Dublin
Core, Online Information Exchange (ONIX), zaś wymiana informacji następuje za
pomocą protokołów takich jak Z39.50, SRU (Search/Retrieval via URL), Metasearch
XML Gateway (MXG) czy OpenSearch. Odnotowywany wzrost liczby standardów,
zarówno oficjalnych, jak i standardów de facto, spowodowany zapotrzebowaniem na
materiały cyfrowe, wywołuje pewne zamieszanie wśród wdrażających je instytucji
czy producentów. Społeczność bibliotekarska musi skoncentrować się na identyfika
cji rzeczywistych potrzeb i ostrożnie decydować o wyborze rozwiązań. W środowisku
bibliotekarzy istnieje długa tradycja tworzenia norm. Są to procesy często bardzo
złożone, wymagające szerokiej współpracy i stałej kontroli. Prowadzone są w ramach
różnych organizacji, których interesy czasami kolidują ze sobą. Osoby zaangażowane
w prace często świadczą swoje usługi nieodpłatnie. Powstające „mega” standardy,
obejmujące całość procesów rejestracji bibliograficznej, nie są udostępniane aż do
chwili całkowitego ich ukończenia. Tym sposobem dorobek normalizacji nie może
imponować tempem aktualizacji.
Zwyczajowe wzorce postępowania i obowiązujące normy nie najlepiej sprawdzają
się w środowisku Webu. Choć podjęto kroki modernizacyjne, istnieje niebezpieczeń
stwo, że w dłuższej perspektywie okaże się to nie wystarczające. Obecnie jesteśmy
na etapie, w którym brak wspólnej polityki dalszego postępowania może doprowa
dzić do ograniczenia działalności i osłabienia roli bibliotek. Utrzymanie stanu rzeczy,
stosowanie niespójnych danych i formatów, nieprzystosowanych do funkcjonowania
w środowisku komputerowym może powodować wzrost kosztów utrzymania wszyst
kich elementów bibliograficznego ekosystemu i ograniczenie usług świadczonych
użytkownikom. Rozwój standardów jest wolniejszy niż zapotrzebowanie na konkret
ne rozwiązania standaryzacyjne. Standardy tworzone bez współudziału społeczno
ści, do których są adresowane, nie będą właściwie wypełniały swoich celów. Z kolei
nowo ustanowione standardy mogą zostać odrzucone, jeśli nie osiągną odpowiednie
go poziomu implementacji poza obszarem bibliotek.
Działająca przy Bibliotece Kongresu Working Group on the Futurę o f Bibliographic Control (która stworzyła raport On the Control), opracowała propozycje działań
mających przyczynić się do poprawy sytuacji w zakresie standaryzacji. Są to m.in;
w obec Unii Europejskiej. M a te ria ły pokon feren cyjn e. P rzysiek -C h ełm ża , 17-19 w rześn ia 2001. Toruń
2003, s. 6 [on lin e]. [dostęp: 2 1 0 .20.2010]. D o stęp n y w W orld W ide Web: liltp ://w \vw .b ib liotek a.
k o sza lin .p l/p zb /im a g es/sto rics/p zb / 2002/w o lo sz .d o c .
On the Record...
80
• Utworzenie grupy roboczej przedstawicieli środowiska bibliograficznego celem
skoordynowanej współpracy w priorytetowym zadaniu aktualizacji metodyki bi
bliograficznej. Należy wesprzeć istniejące kiemnki działań, np. w zakresie kodowa
nia (ISO 2709, XML), fomiatów opisu (MARC, MODS, DCMl Abstract Model ~
DCAM), modeli i wymagań fi.inkcjonalnych rekordu bibliograficznego (RDA,
AACR, FRBR) oraz w zakresie słowników kontrolowanych i kontroli autoryta
tywnej.
• Usprawnienie procesu ustanawiania standardów. Należy zbadać procedury stosowa
ne w procesie opracowywania standardów celem ich usprawnienia, skorelować pra
cę instytucji wykorzystujących podobne standardy. Otworzyć projektowane stan
dardy na konsultacje publiczne w takim zakresie, aby to nadmiernie nie opóźniało
prac. Należy rozważyć możliwość segmentacji opracowania norm globalnych, tak
aby poszczególne części mogły być wprowadzane do użytku i testowane jeszcze
przed opublikowaniem całości. Należy zatrudniać konsultantów i asystentów.
• Bilansowanie nakładów poniesionych podczas opracowywania standardów. Należy
projektować standardy maksymalnie przystosowane do przetwarzania komputero
wego. Potrzebne są analizy kosztów i korzyści przed przystąpieniem do opracowa
nia nowych lub aktualizacji standardów. Należy rozpoznać wszystkich beneficjen
tów i uwzględnić ich potrzeby w procesie opracowywania norm.
• Uwzględnienie doświadczeń praktycznych w procesie budowy standardów. Na
leży uznać testowanie możliwych implementacji jako integralną część procesu
projektowania standardów. Włączyć programistów i ekspertów oprogramowania
użytkowego do budowy standardów z zakresu technologii informatycznych. Opra
cowanie szczegółowej bazy informacji o standardach, umożliwiającej wybór od
powiedniego modelu.
Tego rodzaju ulepszenia mają przynieść zmianę jakości w ustanawianiu i wykorzy
stywaniu standardów. Wkrótce po opublikowaniu raportu On the Record, na stronach
internetowych Biblioteki Kongresu pojawił się dokument autorstwa zatrudnionej tam
bibliotekarki, Deanny B. Marcum, zawierający odpowiedzi na sformułowane wcze
śniej w raporcie zalecenia". Dowiadujemy się z niego m.in. że Biblioteka Kongresu
popiera postulaty dotyczące standaryzacji. Np. planowana jest konferencja związa
na z postulatem utworzenia wspólnej platformy dla wspierania podstawowych pro
jektów standaryzacyjnych. Biblioteka Kongresu deklaruje uczestnictwo w testach
użyteczności i zgodności, np. przed podjęciem decyzji o wdrożeniu RDA. Wspiera
nurt open source i rozwiązania ułatwiające wykorzystanie bibliograficznych narzędzi
przez różne sektory społeczności związanej z informacją.
D.
B. M arcum : Response to On the Record: R eport o f the L ibrary o f Congress W orking G roup on the
Futurę o f Bibliographic Control. L ibrary o f Congress [on lin e]. [dostęp; 2 1 .02.2010]. D o stęp n y w W orld
W ide Web: h ttp ://w w w .Ioc.g o v ^ ib lio g ra p h ic-fu tu r e/n e w s/L C W G R esp o n se-M a rc u m -F in a l-0 6 1 0 0 8 .
pdf.
81
Opis bibliograficzny, rekord, form at
Opis bibliograficzny, rekord i forniat stanowią trzy istotne przedmioty ustaleń biblio
graficznych. Łączą je ścisłe związki, są bowiem narzędziami decydującymi o fiinkcjonalności wszelkich bibliografii, katalogów bibliotecznych oraz bibliograficznych baz danych.
Jak napisał Andrzej Padziński, „Opis bibliograficzny jest podstawowym elementem każ
dego zbioru informacji o dokumentach, w tym także katalogu. Sporządzony raz według
jednolitych zasad może być wykorzystywany w różnych katalogach lub innych zbiorach”^-\ Norma PN-89/N-01224. Bibliotekarstwo i bibliografia. Opracowywanie zbiorów
informacji o dokumentach. Terminologia podaje następującą definicję opisu bibliogra
ficznego: „uporządkowany zespół danych o dokumencie służących do jego identyfikacji,
z reguły przejętych z opisywanego dokumentu w nie zmienionej postaci, oraz infomiacji
uzupełniających i interpretujących te dane”"'*. Definicję podobną merytorycznie, lecz po
sługującą się nieco współcześniejszą terminologią, zaprezentowano w Słowniku encyklo
pedycznym informacji... w którym opis bibliograficzny to „ustrukturalizowany zbiór metainfonnacji (danych bibliograficznych) niezbędnych do identyfikacji opisywanego do
kumentu (z reguły przejmowanych zeń w niezmienionej postaci) oraz metainfonnacji je
uzupełniających i interpretujących”^\ Według słownika ODLIS opis bibliograficzny (ang.
bibliographic description) to w ogólnym sensie, wszystkie elementy danych konieczne
do jednoznacznej identyfikacji określonego dokumentu, przedstawione w wybranym
formacie zapisu. W katalogowaniu bibliotecznym jest to szczegółowy opis egzemplarza,
określonego wydania dzieła, służący do identyfikacji i odróżnienia od innych prac tego
samego autora, prac o tym samym tytule, albo tym samym temacie*^.
Rekord bibliograficzny, zdaniem A. Padzińskiego, stanowi podstawowy element da
nych w zautomatyzowanym systemie bibliotecznym. Powinien zawierać następujące
dane;
- opis bibliograficzny, dla którego rekord został utworzony,
- hasła ujednolicone oraz inne punkty dostępu,
- informacje niezbędne do prawidłowego przetwarzania danych (numery, kody itp.).
Opis bibliograficzny jest zasadniczą częścią rekordu. Powinien być, według A. Pa
dzińskiego, sporządzony zgodnie z przyjętymi zasadami katalogowania. Zastosowane
oprogramowanie i format muszą to gwarantować""^.
Ronald Hagler w książce The bibliographic record and Information technology
wymienia podstawowe funkcje danych bibliograficznych zawartych w rekordzie. Są
to:
-jednoznaczna identyfikacja dokumentu (np. data publikacji, liczba stron),
- ukazanie różnego typu relacji i powiązań zachodzących pomiędzy dokumentami
(np. dokumenty posiadające tego samego autora lub stanowiące elementy serii),
- dostarczenie użytkownikowi punktów dostępu pozwalających zlokalizować re
kord; punkty dostępu mogą odnosić się do:
“ A. Padziński: S tosow anie polskich norm w z a u to m a ty z o w a n y d i katalogach bibliotecznych.
W arszawa 2000, s. 16.
^ '* P N -8 9 /N -0 \2 2 4 .B ib h o łek a rstw o ib ib lio g ra fia . O p racow yw an ie zb io ró w inform acji o dokum entach.
T erm inologia. W arszawa 1989, s. 122.
” S ło w n ik en cyklopedyczn y inform acji..., s. 183.
J. M. Reitz: op. cit.
A. Padziński: op. cit., s. 32, 33.
82
a) obiektywnych faktów dotyczących samego dokumentu (np. tytułu, lub informa
cji na temat zawartości pokonferencyjnej),
b) tematów i koncepcji rozważane w warstwie intelektualnej, przedmiotu doku
mentu^**.
Termin rekord zdefiniowano również w Słowniku encyklopedycznym informacji...
wskazując na jego łączność z formatem i modelem. Jest to: „tekst utrwalony na nośni
ku informacji zgodny z obowiązującym formatem rekordu. Rozróżnia się tzw. rekord
logiczny (zewnętrzny), będący modelem rekordu oraz rekord fizyczny (wewnętrz
ny, pamiętany) stanowiący fizyczny zapis tekstu w pamięci komputera”“^ Cytowa
ny słownik nie wymienia terminu rekord bibliograficzny. Termin ten zdefiniowany
został w słowniku ODLIS. Angielskie bibliographic record rozumiane jest tu jako;
zapis reprezentujący określoną pozycję w katalogu bibliotecznym lub bazie danych
bibliograficznych, zawierający wszystkie elementy danych niezbędne do opisu, re
prezentowane w określonym formacie bibliograficznym. Nowoczesne katalogowa
nie biblioteczne posługuje się standardowo formatami przystosowanymi do odczytu
maszynowego (np. rekord MARC), tradycyjnym formatem była karta katalogowa-'^’.
Termin format danych (z synonimem schemat rekordu) uzyskał we Słowniku ter
minologicznym informacji... dość krótką definicję: „struktura tekstu spójnego przyjęta
w danym systemie informacyjno-wyszukiwawczym”"". Obszerniejszą definicję uzy
skał termin format rekordu (z synonimami model rekordu, struktura rekordu), jest to:
„format danych przyjęty w danej bazie danych. Zawiera wykaz pól (i podpól, o ile
zostały przewidziane) danego rekordu. Pola mogą być niepowtarzalne lub powtarzal
ne, o stałej lub zmiennej długości, numeryczne, alfanumeryczne, ikonograficzne, wy
pełniane według zadanego wzorca, itp. Każde pole jest przeznaczone na opis jednej
własności - cechy relewantnej obiektu opisanego w rekordzie. Nazwa pola stanowi
więc nazwę cechy, a zawartość pola - wartość cechy. Czasem na określenie nazwy
cechy używa się terminu atrybut, wtedy wartość cechy nazywana jest wartością atry
butu. Tak więc, obiekt opisany w rekordzie przedstawiony jest za pomocą wykazu
par: atrybutów i ich wartości. Podczas projektowania bazy danych format rekordu jest
uzupełniany uwagami i ograniczeniami dotyczącymi pól (i podpól) oraz ich zawartości”'^ W dość potocznym rozumieniu funkcjonującym w środowisku bibliotekarzy
i bibliografów utarło się, że fonnat bibliograficzny oznacza również strukturę rekordu
bibliograficznego i sposób jego zapisu. Terminem fonnat posługujemy się także do
określenia sposobu prezentacji danych zawartych w rekordzie bibliograficznym^-\
R. Hagler: op. cit., s. 43.
S łow n ik en cyk lo p ed yczn y inform acji..., s. 223.
J. M. Retiz: op. cit.
S łow n ik en cyk lo p edyczn y inform acji..., s. 62.
Tam że, s. 62-6 3 .
W edług A. P adziń sk iego najczęściej sp otyk an e sp o so b y w yśw ietlan ia zaw artości rekordu
b ib liograficzn ego to: tzw. rekord w form acie M A R C , karta katalogow a, op is skrócony, tropy i op is na
ekranie p o śred n im . A. Padziński: op. cit., s. 92-95.
83
Interoperacyjn osc
Problemem dosyć często pojawiającym się w kontekście budowy systemu standardów
bibliotecznych i bibliograficznych, jest interoperacyjność (ang. iiilewperabilit}’). Jest to
pojęcie posiadające nieco inne znaczenie, choć podobne, do słowa kompatybilność, które
funkcjonuje głównie w wymiarze informatycznym i oznacza możliwość łącznego dzia
łania sprzętu lub oprogramowania komputerowego. Kompatybilny - to odpowiadający
lub przystosowany do czegoś pod każdym względem. Tymczasem interoperacyjność
w środowisku bibliotekarskim oznacza zdolność umożliwienia wymiany infonnacji bi
bliograficznych, innych informacji o obiekcie, np. jego zawartości czy treści, oraz konkietnych zasobów obiektów wraz z ich metadanymi, zarówno na poziomie tradycyjnych
środowisk, jak i cyfrowych^"^. Takie możliwości mogą wynikać z opracowania i posługi
wania się nonnami technicznymi i bibliograficznymi, opisującymi procesy elektronicznej
wymiany informacji, a także z opracowania standardów metadanych opisujących zawar
tość i fornię danych. Takie rozumienie interoperacyjności zawarto w dokumencie IFLA
Sharing o f Bihliographic Information and Resources. IFLA Bihiiograpic Standarcis and
Interoperahilit}^-. Według wspomnianego dokumentu, istnieją przynajmniej trzy poziomy
interoperacyjności wymagane dla wymiany metadanych: poziom semantyczny, struktu
ralny i syntaktyczny.
1. Interoperacyjność semantyczna odnosi się do nazw pól. Na przykład, nazwa pola
„Twórca” w Dublin Core lub pola 100 ze wskaźnikiem O lub 1 o nazwie „Autor indywi
dualny” w MARC 21 i inne nazwy pól, które odnoszą się do jednostki odpowiedzialnej
za intelektualną lub artystyczną zawartość zasobu, powinny być jednakowo traktowane w
procesie wyszukiwawczym.
2. Interoperacyjność strukturalna oznacza, że pola składające się na konkretnie stoso
wany schemat metadanych, muszą być przynajmniej częściowo zgodne z powszechnie
stosowanym wzorcem. Np. wiele schematów metadanych, stosowanych przez różne spo
łeczności (instytucje edukacyjne, muzea) bazuje na wspólnej stmkturze schematu Dublin
Core. Dodawane są jedynie kolejne pola, celem bardziej precyzyjnego opisania zasobów.
Tym sposobem interoperacyjność przynajmniej dla jądra schematu pozostaje zachowana.
3. Interoperacyjność syntaktyczna odnosi się do gramatyki metadanych, czyli zasad,
które regulują, w jaki sposób informacje mają być prezentowane. Np. które pola są obli
gatoryjne, a które opcjonalne, które pola mogą się powtarzać, a które nie, jakie powinno
być hierarchiczne uporządkowanie pola, jakie znaczniki lub kody są wymagane na po
czątku i końcu pól zagnieżdżonych itp. Takie zasady określa np. język XML.
Jako podstawowe wytyczne, aktualnie wpływające na osiągnięcie interoperacyjno
ści w skali światowej, dokument Sharing o f Bihliographic Information... wymienia:
N a leży jed n ak że o d n otow ać, że in tern etow y sło w n ik ODLIS definiuje interoperacyjność
w ro zu m ien iu zb liżon ym do in form atyczn ego, czyli jako zd o ln o ść sprzętu kom p u terow ego lub
o p rogram ow an ia do k om u n ik ow an ia się i efekty^wnej w spółpracy.
Sharing o f B ibliographic Inform ation a n d Resources. IFLA Bihiiograpic Standarcis an d
In teroperabih ty [on lin e]. [dostęp; 2 1.02.2010]. D o stęp n y w W orld W ide Web: http://arcliive.ifla.
org/V II/d4/pub/InteroperabilitySlandards.pdf; Inform acje o standardach polecan ych w ramach
bibliotekarskiej i bibliograficznej in terop eracyjności zawarto rów n ież w d ok u m en tach K. Calhoun:
V ie C hanging N a tu rę o f the C atalog a n d its Integration w ith O th er D iscovery Tools. [on lin e]. [dostęp:
4 .0 3 .2 0 1 0 ]. D o stęp n y w W od d W ide Web: h ttp ://w w w .Ioc.gov/catd ir/calh ou n-rcp ort-fin al.p d f; oraz
G uidelines f o r N a tio n a l Bihhographies...
84
• „Zasady Paryskie” z 1961
będące podstawą niemal wszystkich przepisów kata
logowania stosowanych na całym świecie.
• Deklarację Międzynarodowych Zasad Katalogowania {Statement o f International
Cataloguing P rinciplesy\ dokument zastępujący i rozszerzający „Zasady Pary
skie”, którego finalna wersja została opublikowana na początku 2009 r.
• Functional Reąuirements fo r Bibliographic Records: Finał Report^'^, koncepcyjny
model uniwersum bibliograficznego, opisujący m.in. podstawowe operacje użyt
kownika, takie jak: wyszukiwanie, identyfikację, wybór, pozyskanie.
Sharing o f Bibliographic Information... wskazuje następujące opracowania doty
czące kontroli autorytatywnej;
• Anonymoiis Classics. A List o f Uniform Headings fo r Eiiropean Literatures^'^.
• Form and Structure o f Corporate Name Headings (FSCH)'*'’.
• Guidelines fo r Authority Records andReferences (GARR)'^'.
• Guidelines for Subject Authority and Reference Entries (GSARE)'^‘.
• Guidelines for Multilingual Thesauri (GMT) - w opracowaniu'^^
• Minimal Level Reąuirements for Authority Records (MLAR)'*’’.
• Names o f Persons. National Usages for Entry in Catalogues''^
•
•
•
•
Formaty wymiany informacji bibliograficznych, według dokumentu IFLA, to^^;
UNIMARC Manuał: Bibliographic Format^^
UNIMARC Manuał: Authorities Format'*^
UNIMARC Holdings Format^'.
Concise UNIMARC Classification Format (20001031)-“^".
E.
Yerona: S ta tem en t o f prin ciples a d o p te d a t the In tern ation al Conference on C atalogu in g
Principles, Paris, October, 1961. L on d on 1971.
S ta tem en t o f In tern ation al C atalogu in g Principles [on lin e]. [dostęp: 2 1 .02.2010], D o stęp n y
w W orld W ide Web: h ttp ://arch ive.ifla.org/V Il/sl3/icp /lC P -2G G 9_en.p d t'.
Functional R eąuirem ents...
A n o n ym o u s classics. A list o f uniform h eadin gsforE u ropean literatures [o n lin e ]. [dostęp: 21.02.2010].
D o stęp n y w W orld W ide Web: h ttp ://a r ch iv e .ifla .o rg /V iI/sl3 /p u b s/A n o n y m o u sC la ssics2 0 G 4 .p d f
S tructures o f C o rporate N a m e H eadings [on lin e]. [dostęp: 9 .09.2009]. D ostęp n y w W orld W ide
Web: h ttp://archive.ifla.org/V II/sl3/scatn/final2G G G .htm .
■" G uidelines f o r A u th o rity Records a n d References. M iin ch en 2001 [on lin e]. [dostęp: 21.02.2010].
D o stęp n y w W orld W ide Web: h ttp ://arch ive.ifla.org/V ll/sI3/garr/garr.p d f.
G uidelines f o r Subject A u th o rity a n d Reference Entries. M iin ch en 1993.
Zob. szkic: G uidelines f o r M u ltilin gu al Thesauri [on lin e], [dostęp: 2 1.02.2010]. D o stęp n y w W orld
W id e Web: http ://arch ive,ifla.org/V lI/s29/p u b s/D raft-m u h ilin gu alth esau ri.p d f,
M a n d a to ry D a ta E lem ents f o r In tern ation ally Shared Resource A u th o rity Records. R eport o f the
IFLA U B C IM W orking G roup on M in im a l Level A u th o rity Records a n d IS A D N [on lin e]. [dostęp:
21.02 .2 0 1 0 ]. D o stęp n y w W orld W id e Web; http ://arch ive.ifla.O rg/V I/3/p l996-2/m Iar.h tm .
N am es o f Persons. N a tio n a l Usages f o r E n try in C atalogues. M iin ch en 1996.
M ożna zauw ażyć, że d ok u m en ty IFLA (np. przytaczany w tym m iejscu Sharing o f B ibliographic
Inform ation... a także G uidelines f o r N a tio n a l Bibliographies...) prom ują U N IM A R C jako w spólny,
w y m ien n y form at, sto sow a n y zw łaszcza w b ibliotekach europejskich oraz p rzez U N E SC O .
U N IM A R C concise bibliographic fo r m a t (1 M a r 2 002) [on lin e]. [dostęp: 21.0 2 .2 0 1 0 ]. D o stęp n y
w W orld W id e Web: h ttp ://a r ch iv e .ifla .O rg /V I/3 /p l9 9 6 -l/c o n c ise2 .p d f
U N IM A R C M anuał. A u th orities Form at. M iin ch en 2009.
U N IM A R C M an u ał. H oldings F orm at [on lin e]. [dostęp: 2 1 .02.2010]. D o stęp n y w W orld W id e
Web: http://archive.ifla. 0rg /V I/ 8/pr 0je c ts/U N lM A R C -H 0 ld in gsF 0rm at.p d f
“ Concise U N IM A R C Classification F orm at (20001031) [on lin e]. [dostęp: 21.0 2 .2 0 1 0 ], D ostęp n y
w W orld W id e Web: h ttp ://a r ch iv e .ifla .O rg /V l/3 /p l9 9 6 -l/co n cise .h tm .
85
Dokument Sharing o f Bibliographic Information..., zawiera wykaz dziesięciu
arkuszy międzynarodowego standardu opisu bibliograficznego International Stan
dard Bibliographic Description (ISBD), dla poszczególnych typów dokumentów
(ISBD (A): International Standard Bibliographic Description fo r Older Monographic
Piiblications (Antigiiarian)^'; ISBD (CF): International Standard Bibliographic De
scription fo r Computer Files^'', ISBD (CM): International Standard Bibliographic
Description fo r Cartographic Materials^^\ ISBD (CR): International Standard Bib
liographic Description fo r Serials and Other Continiiing Resources^‘^\ ISBD (ER):
International Standard Bibliographic Description fo r Electronic Resoiirces^^; ISBD
(G): General International Standard Bibliographic Description^'"', ISBD (M): In
ternational Standard Bibliographic Description fo r Monographic Piiblications-^;
ISBD (NBM): International Standard Bibliographic Description fo r Non-Book Ma
terials^^; ISBD (PM): International Standard Bibliographic Description fo r Printed
Miisic^'^; ISBD (S): International Standard Bibliographic Description fo r Serials^^).
Dziś już możemy się posługiwać nowym dokumentem, jakim jest zaktualizowane
i skonsolidowane wydanie ISBD'’'. Wstępna wersja dokumentu ukazała się w kwiet
niu 2007 r., następnie jej nowelizacja została umieszczona na stronach IFLA z datą
ISBD (A): In tern ation al S ta n d a rd Bibliographic D escription f o r O lder M on ograph ic P ublications
(A n tią u a ria n ). M iin clien 1991. [on lin e], [dostęp: 1.02.2010]. D o stęp n y w W orld W ide Web: http://
a rch iv e.ifla .o rg /V Il/s 13/p u bs/isb d a.litm .
ISBD (CF): In tern ation al S ta n d a rd B ibliographic D escription f o r C o m p u ter Files. London 1990.
” ISBD ( CM ): In tern ation al S ta n d a rd Bibliographic D escription f o r C artograph ic M aterials. L ondon
1987. [on lin e], [dostęp: 2 1 .02.2010]. D o stęp n y w W orld W ide Web: http ://w w w .ifia.org/files/
c a ta lo g u in g /isb d /isb d -cm _ 1987.pdf.
ISBD (CR): In tern ation al S ta n d a rd Bibliographic D escription f o r Serials a n d O th er C on tin u in g
Resources R evised fro m the ISBD(S): In tern ation al S ta n d a rd B ibliographic D escription f o r Serials.
M iin ch en 2002. [on lin e]. [dostęp: 21.0 2 .2 0 1 0 ]. D o stęp n y w W orld W id e Web: h ttp ://w w w .ifia.org/
filc s/ca ta lo g u in g /isb d /isb d -cr_ 2002 .pdf.
ISBD (ER): In tern ation al S ta n d a rd Bibliographic D escription f o r Electronic Resources. R evised
fro m the ISBD (CF): In tern ation al S ta n d a rd B ibliographic D escription f o r C o m p u ter Files. M iinchen
1997. [on lin e]. [dostęp: 21.02.2010]. D o stęp n y w W orld W id e Web: h ttp ://a rch iv e.ifia .o rg /V II/sl3 /
p u b s/isbd.htm .
(G): G eneral In tern ation al S ta n d a rd Bibhographic D escription . [on lin e]. [dostęp: 21.02.2010],
D o stęp n y w W orld W ide Web; h ttp ://w w w ,ifla.org/files/catalogu in g/isb d /isb d -g_20G 4.p d f.
” ISBD (M ): 'In tern ation al S ta n d a rd B ibliographic D escription f o r M on ograph ic P ublications
[o n lin e]. [dostęp; 2 1 .02.2010]. D o stęp n y w W orld W ide Web; h ttp ://w w w .itla.org/filcs/catalogiiin g/
isb d /isb d -m _ 2002 .pdf.
ISBD (N B M ): In tern ation al S ta n d a rd B ibhographic D escription f o r N on -B ook M aterials. London
1987. [on lin e]. [dostęp: 2 1 .02.2010]. D o stęp n y w W orld W id e Web: h ttp ://w w w .ifla.org/files/
ca ta lo g u in g /isb d /isb d -n b m _ 1987.pdf.
ISBD (PM ): In tern ation al S ta n d a rd B ibhographic D escription f o r P rin ted M usie. M iin ch en 1991,
[on lin e], [dostęp: 2 1 .02.2010]. D o stęp n y w W orld W id e Web: h « p ://w w w .ifla .o rg /files/ca ta lo g u in g /
isb d /isb d -p m _ l 991 .pdf.
“ ISBD (S): In tern ation al S ta n d a rd B ibliographic D escription f o r Serials. L on d on 1988.
International Standard Bibliographic Description (ISBD). C onsolidated Edition [online]. [dostęp
26.07.2010].
D ostępny
w
World
W ide
Web:
http://ww w.ifla.org/filcs/cataloguing/isbd/isbd_
w w r_ 2 0 i0 0 5 1 0 _ clea n .p d f. Na stronach Biblioteki Narodowej u m ieszczon o przydatne prezentacje,
przybliżające założenia ISBD oraz Area 0: G. Jaroszewicz: ISBD - założenia, problemy, perspektyw y
[online].
[dostęp
26.07.2010].
D ostępny
w
World
W ide
Web:
http://ww w.bn.org.pl/download/
docum ent/12 7 6 8 7 2 2 9 0 .ppt; M. Krynicka: Area 0: Content fo rm a n d m edia type area - założenia,
problemy, p ersp ektyw y [online], [dostęp 26.07.2010], D ostępny w World W ide Web: http://www.bn,org.
pl/d ow nload /d ocu m en t/1276872290.ppt,
86
10 maja 2010 r. (dostępna od 11 maja). Oprócz konsolidacji w jednym opracowaniu
wszystkich arkuszy ISBD, szczególną własnością nowej wersji standardu, jest wpro
wadzenie komponentu w postaci strefy zerowej. Ta strefa opisu bibliograficznego ma
zastąpić General materiał designation (GMD), czyli Określenie typu dokumentu, któ
re występowało dotychczas w strefie pierwszej opisu.
Do wymienionej listy standardów należy dołączyć jeszcze RDA (Resource Description and Access). Standard ten zastępuje wcześniejsze opracowanie znane jako
AACR2 (Anglo-American Cataloguing Rules), które zostało opublikowane w 1978 r.
i pomimo wielu uzupełnień i aktualizacji przeznaczone było głównie dla katalogów
kartkowych. RDA ma w pełni realizować wymagania środowiska cyfrowego, dzięki
takim cechom jak: elastyczna struktura, pozwalająca na opis wszystkich zasobów,
zarówno cyfrowych jak i analogowych; tworzenie danych łatwych do przystosowania
do nowych rozwiązań w zakresie struktur baz danych; tworzenie danych kompatybil
nych z istniejącymi zasobami katalogów oniine. U podstaw koncepcji RDA znalazły
się modele FRBR oraz FRAD. Pełna dokumentacja standardu znajduje się na stronach
Joint Steering Committee for Development o f RDA (http://www.rda-jsc.org), a także
na stronie narzędzia RDA Toolkit (http://www.rdatoolkit.org).
Muriel Foulonneau i Jenn Riley w książce poświęconej metadanym dla zasobów
cyfrowych wymieniają oprócz interoperacyjności semantycznej i syntaktycznej rów
nież techniczną i językową^^ Techniczna interoperacyjność jest niezmiernie istotna,
bowiem gdy np. System A wysyła informacje poprzez sieć do Systemu B, musi naj
pierw upewnić się, że System B może odebrać wiadomość i zrozumieć przekaz. Pro
tokoły są technicznymi mechanizmami, które definiują zasady w zakresie transpor
towania oraz kodowania i dekodowania danych. Dane wymieniane za pomocą sieci
komputerowej mogą być kodowane w fonnacie takim jak np. XML. Jeśli odbiorca,
System B, nie posiada aplikacji zdolnej do odczytania i zinterpretowania wiadomo
ści zapisanej w XML (parser XML), nie będzie również zdolny do prawidłowego
odbioru komunikatu. Interoperacyjność semantyczna zajmuje się częścią tego pro
cesu polegającą na identyfikacji komunikatu. Nawet jeśli dane zostaną przetransmitowane poprawnie, System B, aby mógł je wykorzystać, musi je zinterpretować.
Np. jeśli System A chce przekazać datę utworzenia dokumentu w postaci: 04/10/09,
System B musi po pierwsze rozpoznać, że ta informacja reprezentuje datę, konkret
nie właśnie datę utworzenia dokumentu. Można więc do reprezentacji takich danych
wykorzystać element Date, zestawu Dublin Core Metadata Element Set, który nada
im postać: <dc:date>04/10/09</dc:date>. Z dokumentacji Dublin Core dowiaduje
my się, że element Date oznacza „Datę wydarzenia w cyklu życia zasobu”. Ta defi
nicja nie usuwa wszystkich niejednoznaczności i nie wyszczególnia, która data jest
reprezentowana (utworzenie, opublikowanie itp.); jest jednakże czytelna dla czło
wieka i dostarcza pierwszego poziomu semantycznej interoperacyjności. Opisując
przykładowy proces odbioru wiadomości o dacie, przechodzimy do etapu, w którym
System B orientuje się, że ma do czynienia z datą, musi jednak jeszcze dokonać jej po
prawnej interpretacji. Co oznacza, że powinien rozpoznać intencję nadawcy, zgodnie
z którą np. pierwsze dwie cyfry odnoszą się do dnia miesiąca, kolejne dwie do miesią
ca, a ostatnie są skrótem roku. W ten sposób przejawia się interoperacyjność syntaktyczna, która może być poprawnie realizowana dzięki stosowaniu pewnych określoM. F oulon n eau , J. Riley; M eta d a ta f o r D igital Resources. Im plem en tation , S ystem s Design a n d
Interoperability. O xford 2008.
87
nych schematów kodowania. Np. data 2009-10-04 może być poprawnie zinterpreto
wana, jeśli odczytujący ją system zna stworzony przez W3C (World Wide Web Consortium) Date and Time Format (W3C-DTF); YYY-MM-DD. Jeśli jednak utworzymy
format zapisywany jako: DD-Month-YYYY, zgodny z nim będzie zapis 04-października-2009 jak też 04-0ctober-2009. System B zatem powinien wiedzieć, że October
jest oznaczeniem miesiąca w języku angielskim oraz potrafić przetłumaczyć ten ter
min na własny język. Tak przejawia się interoperacyjność językowa. Różnice języko
we pojawiają się często w przypadku nazw przedmiotów, miejsc. Wiele cyfrowych
dokumentów i metadanych zapisywanych jest z jednoczesnym zastosowaniem kilku
języków. Jednak identyfikacja języka użytego do zapisu każdej partii informacji może
być wielkim wyzwaniem. Nawet wewnątrz jednego języka słowa mogą otwierać pola
wielorakich interpretacji. Można więc odróżnić wymienione rodzaje interoperacyjności: techniczną, która zajmuje się możliwością nawiązywania kontaktu między ko
munikującymi ze sobą systemami, od semantycznej, syntaktycznej i lingwistycznej,
które związane są z zawartością przekazu infonnacyjnego. Interoperacyjność wiąże
się również z kontekstem metadanych. Wiele metadanych miesza informacje dotyczą
ce cyfrowych i fizycznych obiektów, np. gdy odnoszą się do analogowych przedmio
tów, które zostały zdigitalizowane. Czy zawarta w metadanych data dotyczy w takim
przypadku informacji o momencie kreacji, np. cyfrowej fotografii jakiegoś zabytku,
czy też daty kreacji sfotografowanego obiektu?^’\ Wspólne pojmowanie przedmiotu
opisu musi funkcjonować pomiędzy wymieniającymi dane systemami. Można także
mówić o interoperacyjności organizacyjnej. Wymaga ona np. podobnych kompetencji
u pracowników instytucji, których systemy informacyjne współpracują ze sobą. O in
teroperacyjności należy pamiętać również budując repozytoria tekstów naukowych,
do których prace będą składali użytkownicy z różnych krajów posługujących się od
miennymi zasadami w zakresie recenzowania czy afiliacji.
Standaryzacja op isu bibliograficznego
Sporządzanie opisu bibliograficznego dokumentów, żargonowo zwanego formal
nym, stanowi jedną z najważniejszych, podstawowych czynności bibliograficznych.
Od poprawności tej deskrypcji w olbrzymim stopniu zależy prawidłowe funkcjono
wanie bibliografii, katalogu, bazy danych, biblioteki czy systemu informacyjnego.
Poprawność opisu ma kluczowy wpływ na sukces w wyszukiwaniu adekwatnych
do zapytania użytkownika jednostek zbioru, a w końcowym przełożeniu kluczowy
wpływ na relewantność uzyskanej odpowiedzi, czyli skuteczność procesu wyszuki
wania. Skutkiem błędów w opracowaniu są niepożądane zjawiska, takie jak cisza czy
szum informacyjny. Nasilająca się potrzeba wymiany informacji, opisów pomiędzy
ośrodkami czy różnego typu programami archiwizującymi, jest przyczyną tendencji
unifikacyjnych w opracowaniu dokumentów. Metody opisu ewoluowały przez wiele
stuleci. Doskonaliły się wraz z rozwojem bibliotek i upowszechnianiem się dostępu
P od o b n e p rob lem y om ó w iła J. Potęga w referacie pt. M e ta d a n e w polskich bibliotekach cyfro
w ych, na kon feren cji C yfrow ość bibUotek i archiwów. W arszaw a, 2 6 -2 7 listopada 2 0 0 9 r. [onlin e].
[dostęp: 2 1.0 2 .2 0 1 0 ], D o stęp n y w World W ide Web: h ttp ://w w w .eu ro p ea n a .p l/d o w n lo a d /d o cu m e n t/12 60 4 5 4 6 9 9 .ppt.
do ich zbiorów. Jak pisze Dorota Grabowska, katalogowanie stanowi jedną z pierwszych
czynności bibliotecznych objętych standaryzacją, zaś opracowanie zbiorów wymienia się
we wszystkich polskich powojennych aktach prawnych dotyczących bibliotek^’"’. Standa
ryzacja sposobu opracowania infonnacji w większości przypadków przynosi wiele korzy
ści, które są trudne do przecenienia.
W XX wieku rozwinęły swoją działalność takie organizacje jak IFLA, FID (Internatio
nal Federation for Documentation), ISO i działający przy niej Komitet Techniczny ISO/
TC46: Information and Documentation, UNESCO. Ich działalność była wyrazem zro
zumienia dla konieczności współpracy i wyznaczania standardów z zakresie infomiacji
i dokumentacji. Jak pisze M. Grabowska, ukształtowane w XX w. ramy bibliografii charak
teryzowały się „rozumieniem dokumentu jako pewnego obiektu fizycznego, najczęściej
gromadzonego w bibliotece, opatrzonego międzynarodowym numerem, takim jak: ISBN
czy ISSN, opisywanego za pomocą ISBD w bibliografiach i katalogach tradycyjnych,
a wraz z fonnatem M ARC - w zautomatyzowanych, zintegrowanych systemach biblio
tecznych. Ten etap obejmuje i zamyka pewną epokę dokumentów gromadzonych w bibliotekach”''-\ Dziś, kiedy dysponujemy już skodyfikowanymi, precyzyjnymi zasadami opisu,
również fomi elektronicznych, stworzonymi poniekąd z perspektywy możliwości i potrzeb
tradycyjnego bibliotekarstwa, na arenę wprowadzane są zupełnie nowe rozwiązania, które
bibliografii z pewnością mogą ofiarować nieznany dotąd kształt i możliwości. Karierę robi
obecnie pojęcie metaclanych, które w sposób uproszczony zdefiniować można jako dane
0 danych. W tym rozumieniu metadane zawierała np. dotychczasowa karta katalogowa. Za
M. Nahotko zacytuję definicję metadanych, która obejmuje aspekty związane z siecio
wym czy nawet infonnatycznym zastosowaniem. Są to: „ustruktuiyzowâne, czytelne
maszynowo dane, zawierające charakterystykę cyfrowych obiektów informacyjnych, słu
żącą ich efektywnemu oraz trafnemu wyszukiwaniu, szczególnie w wielkich zasobach
infonnacji w Internecie, zarządzaniu nimi i ich wartościowaniu”^’^’.
Z początkiem łat dziewięćdziesiątych XX w., w środowisku bibliografów do
syć powszechna stała się opinia o potrzebie uproszczenia nadmiernie rozbudowa
nych zasad opisu bibliograficznego. Wykorzystywanie systemów zautomatyzowanych
1 sieci komputerowych umożliwiło współpracę różnego rodzaju instytucji i ośrod
ków związanych z książką i infonnacją. Zainteresowani nowych, skróconych i ła
twiejszych w stosowaniu zasad opisu, byli zwłaszcza księgarze i wydawcy. Fonnat
MARC okazał się dla nich zbyt skomplikowany w opracowaniu i za mało elastycz
ny. Na takie zjawisko zwracał uwagę Lorcan Dempsey w 1990 r.'^’^ pisząc, że gru
py księgarzy i wydawców interesowałby opis bibliograficzny skrócony do minimum
w stosunku do standardu bibliotecznego, uzupełniony o takie elementy jak: ISBN,
charakterystyka wydania, wydawca, dystrybutor (sprzedawca), dokładna data uka
zania się na rynku oraz cena. Z kolei Maurice B. Line w tym samym czasie uzna
wał dotychczasowy system opisów bibliograficznych za satysfakcjonujący jedynie
z punktu widzenia perfekcjonizmu bibliograficznego, lecz daleki od realnych potrzeb
użytkowników*^*^.
D. G rabowska: K atalo go w an ie alfabetyczn e zb io ró w bibliotecznych. Z a rys pro b le m a tyk i. W arszawa
2003, s. 9, 11.
M. G rabowska: B ibliografia u progu...
“ M. N ałiotko: M etadan e. Sposób na u p o rzą d k o w a n ie Internetu. K raków 2004, s. 15.
L. D em p sey: U sers reąuirem ents o f bibliographic records, publishers, booksellers, librarians.
„ASLIB P ro ceed in g s” vol. 42: 1990, nr 2, s. 61-69.
“ M. B. Line: B ibliographic records...
89
Zasługi formatu MARC dla wymiany infonnacji w przestrzeni bibliografii oraz
katalogów komputerowych są oczywiste. Niestety, poprzez swoją mało podatną na
modyfikacje strukturę, format ten okazał się również nie najlepszym narzędziem
dla realizacji nowoczesnych procesów informacyjno-dokumentacyjnych. W 1978 r.
w UNESCO rozpoczęto prace nad Wspólnym Formatem Wymiennym (Common
Communication Format, CCF), bazującym na normie ISO 2709 (polskie wydanie:
PN-ISO 2709:1998. Informacja i dokumentacja. Format do wymiany informacji).
Format CCF ogranicza liczbę stałych elementów identyfikujących opisywany doku
ment i umożliwia dołączanie pól definiowanych i wykorzystywanych przez konkretne
ośrodki. W CCF istnieje możliwość wielokrotnego umieszczenia w ramach jednego
opisu pól tego samego rodzaju oraz wprowadzenie do opisu informacji dotyczących
jego logicznej struktury'’'^. Pierwsze wydanie CCF, Common Communication For
mat ukazało się w Paryżu, w roku 1984, a następne w 1988™. W 1992 r. ukazały się
wytyczne CCF/B: the Common Communication Format for Bibliographic Informa
tion^' oraz CCF/F: the Common Communication Format fo r Factual Information^^
Wszystkie te specyfikacje zostały przygotowane wspólnie przez Alana Hopkinsona
i Petera Simmonsa. Wydaje się jednak, że format ten nie odniósł ostatecznie sukcesu
i nie został zaaprobowany przez środowisko bibliotek. Sytuacja ta ma wiele przyczyn.
Współtwórca formatu, A. Hopkinson, na łamach Encyclopedia o f library and Infor
mation science zwrócił m.in. uwagę, że początkowo bibliotekarze obawiali się wręcz,
że CCF zastąpi inne stosowane formaty” . Tymczasem na przykładzie UNIMARC
wiemy dziś, jak trudne jest porozumienie w sprawach zmian fonnatu wśród użytkow
ników stosujących odmienne, własne formaty. CCF zinterpretowano jako najbardziej
użyteczny dla niewielkich ośrodków. Te zaś niechętnie podejmowały decyzje o jego
stosowaniu, jako nie zaproszone do grona ekspertów decydujących o kształcie forma
tu. Krytykowana była też struktura formatu jako zbyt skomplikowana. Jednakże sze
reg instytucji zaadaptowało format CCF. Encycklopedia oflibraiy... jako przykłady
podaje system UNBIS (United Nations Bibliographical Information System, http://
unbisnet.un.org) prowadzony przez Dag Hammarskjold Library; system FORMEX
(Formalized Exchange o f Electronic Publications, http://formex.publications.europa.
eu) prowadzony przez Urząd Publikacji Unii Europejskiej; bazy danych ICONDA
(International Construction Database).
W 1991 r. w sekcji ds. katalogowania IFLA powołano do życia specjalną komórPor. P. Sim m on s: Serial records, in tern ation al exchange a n d the C om m on C om m u n ication Form at.
„IFLA Journal” vol. 16: 1990, nr 2, s. 198-203 oraz A. H opkinson: The C om m on C om m u n ication
F orm at (CCF ). W: The Futurę o f C om m u n ication Form ats. In tern ational Conference organ ized by the
B an ąu e in tern a tion ale d ’in form ation su r les E tats fran coph on es o f A C C T a n d the N a tio n a l L ibrary o f
C an a d a . O cto b er 7-11, 1996. O ttaw a 1997.
P. S im m o n s, A. H op k inson : The C om m on C om m u n ication Form at. 2nd ed. Paris 1988 [onlin e],
[dostęp: 2 2 .0 2 .2 010]. D o stęp n y w World W ide Web: h ttp ://w w w .eric.cd .gov/E R IC D ocs/d ata/
ericd o cs2 sq i/co n ten t_ sto ra g e _ 0 1/OGOGG19 b /8 0 /1d /d b /7 c .p d f.
CCF/B: the C om m on C om m u n ication F orm at f o r Bibliographic Inform ation. Paris 1992 [o n
lin e]. [dostęp: 12.09.2010]. D o stęp n y w World W ide Web: h ttp ://u n csd oc.u n esco.org/im ages/0009/G G G 924/092449eb.pdf.
CCF/F: the C om m on C om m u n ication F orm at f o r Factual Inform ation. Paris 1992 [o n
lin e], [dostęp: 12.09.2010], D o stęp n y w World W ide Web: h ttp ://u n csd oc.u n csco.org/im agcs/G G G 9/000924/G 92452eb.pdf
A, H op k inson : U N E SC O C om m on C om m u n ication Form at. W: Encyclopedia o f library an d
Inform ation science. vol 48, Eds A, Kent, H, Lancour. N ew York 1991, s, 353-367,
90
kę zajmującą się zaleceniami dotyczącymi uproszczenia opisu bibliograficznego. Jak
zauważył I. L. Klim w artykule poświęconym temu zagadnieniu, w USA problem
podjęto już w 1978 r.’"*. Opracowano wówczas zasady Minimalnego Poziomu Ka
talogowania (MCL, Minimal Level Cataloging) przeznaczone jednak wyłącznie do
użytku wewnętrznego w bibliotekach. W 1990 r. Biblioteka Kongresu i OCLC eks
perymentalnie wprowadziły do baz opisy skrócone. Okazało się, że były one operatywniejsze, ale równocześnie dość niejednoznaczne, zalecono więc opracowanie
wspólnego wzorca MCL dla wszystkich bibliotek.
Zgodnie z oczekiwaniami podniesienia sprawności opracowania, wyszukiwania
i identyfikacji publikacji, również w sieciach komputerowych, lata dziewięćdzie
siąte XX w. to okres, w którym poddano aktualizacji lub utworzono szereg nowych
standardów i norm bibliograficznych dostosowujących przepisy bibliograficzne do
specyfiki środowiska elektronicznego. Dokument elektroniczny przynosi bibliografii
interesujące problemy do rozwiązania: pytanie o zasadność i możliwość rejestrowania
kolejnych „wcieleń” dokumentu, zajmowanie się drobnymi częściami większej cało
ści, które jednak funkcjonują swobodnie i samodzielnie, rejestrowanie tych zmian,
ustalenie autorstwa czy kolejnych dat istnienia dokumentu. Szczególny problem, ja
kim jest dla bibliografii opracowanie zasad opisu dokumentów innych niż książkowe,
próbowano rozwiązywać już od 1976 r., kiedy opracowano International Standard
Bihliographic Description fo r Non-hook Materials - ISBD (NBM), zaktualizowany
następnie w 1987 r.^\ W 1990 r. powstał standard opisu plików komputerowych ISBD
(CF). Postęp techniczny oraz wprowadzanie nowych nośników są powodem dość
szybkiej dezaktualizacji tego rodzaju opracowań, w związku z tym już na konferencji
IFLA w 1993 r. zaplanowano aktualizację tego standardu^^’. Odpowiednia grupa robo
cza została wyłoniona pod koniec 1994 r. Proces przygotowania dokumentu rozpo
czął się w kwietniu 1995 r. podczas oficjalnego spotkania grupy. Standard powstawał
w efekcie konsultacji ze środowiskiem bibliotekarskim, jego projekt rozpowszech
niano wśród stowarzyszeń bibliotekarskich i bibliotek narodowych. Wynikiem tych
działań było opublikowanie w 1997 r. International Standard Bihliographic Descrip
tion fo r Electronic Resources - ISBD (ER)^^. Wprowadzono tu pojęcie zasobów
elektronicznych, które okazało się bardziej odpowiednie od stosowanego wcześniej
terminu pliki komputerowe, ponieważ trafniej wyraża zróżnicowanie materiałów ob
jętych zakresem dokumentu. W Polsce odpowiednikiem standardu ISBD (ER) jest
PN-N-01152-13; 2000 Opis bibliograficzny. Dokumenty elektroniczne. Temiin doku
ment elektroniczny zdefiniowano w niej jako: „dokument istniejący w postaci elektro
nicznej, dostępny za pomocą techniki komputerowej”™. Termin zasób elektroniczny
w słowniku ODLIS opisano jako: przedmiot zawierający dane i/lub program(y) kom
puterowe, zakodowane w sposób umożliwiający odczyt i obsługę za pomocą kom
putera, lub za pomocą urządzenia zewnętrznego, bezpośrednio podłączonego do
komputera, takiego jak napęd CD-ROM; lub dostępne zdalnie, poprzez Sieć taką jak
Internet. Kategoria obejmuje oprogramowanie, teksty elektroniczne, bibliograficzne
bazy danych, repozytoria instytucjonalne, witryny internetowe, e-książki, kolekcje
I. L. Klim: U prośćenie bibliografićeskogo opisanija. „N aućnye i T ehn ićesk ie B ib liotek i” 1994,
nr 6, s. 53-59.
” ISBD (N B M )...
Por. T. A. Bachturina, I. G. Ćistjakova: M eźd u n a ro d n o e sta n d a rtn o e bibliografićeskoe opisan ie
k o m p ’ju tern ych fa jlo v ISBD (CF). „ N au ćn ye i T ehn ićesk ie Biblioteki ” 1995, nr 3, s. 15-22.
ISBD (ER)...
78 p n -N - 0 1 152-13. O pis bibliograficzny. D o k u m en ty elektroniczne..., s. 4.
91
e-czasopism itp. Używa się również skrótu e-zasób^‘\ W nowej, skonsolidowanej wer
sji opracowania ISBD zachowano istniejący w ISBD (ER) podział na zasoby elektro
niczne dostępne bezpośrednio i zdalnie oraz zwrócono uwagę na różnice pomiędzy
wydaniami. Kiedy znaczące różnice dotyczą intelektualnej albo artystycznej zawar
tości zasobu, należy utworzyć oddzielny zapis bibliograficzny. Ta zasada nic dotyczy
różnic technicznych, takich jak np. rozmiar nośnika fizycznego (np. dyskietki), czy
stosowane metody drukowania*^^’.
Aktualizacji wymagają dokumenty regulujące zasady rejestracji bibliograficznej
czasopism. Wprowadzanie do nich poprawek jest konieczne ze względu na rosnącą
liczbę form, w których wydawane są czasopisma. Ich różnorodność utrudnia zarówno
tworzenie ujednoliconych opisów czasopism, jak i ich wyszukiwanie. Na Konferencji
Brytyjskiej Grupy ds. Czasopism w kwietniu 2002 r. i warsztatach IFLA w Glas
gow, w sierpniu 2002 r., zgłoszono szereg poprawek do standardu opisu bibliogra
ficznego czasopism Internationa/ Standard Bihliographic Description fo r Serials ISBD(S). Zaproponowano^' poszerzenie zakresu stosowania standardu o media
i zasoby elektroniczne (również takie, które nie posiadają wyraźnego charakteru cza
sopisma, np. bazy danych, serwisy internetowe itp.); integrację zasobów, takich jak
np. wydawnictwa skoroszytowe (ang. iipdating loose-/eaf looseleaf piihlication),
lub aktualizacje baz danych; zwiększenie liczby dopuszczalnych niewielkich zmian
w celu ograniczenia tworzenia nowych rekordów; zmianę nazwy standardu. Ostatecz
ne opracowanie pod nowym tytułem International Standard Bihliographic Descrip
tion Jor Seria/s and Other Continuing Resources - ISBD(CR)^- zostało opublikowa
ne w 2002 r. Nowelizacje uściślają, jakie zmiany w tytule czasopisma uzasadniają
opracowanie nowego opisu bibliograficznego. Wprowadzono 12 nowych terminów
i zmieniono znaczenie starych. Podstawowy termin piihlication zastąpiono terminem
bihliographic resource, który stanowi podstawę opisu bibliograficznego i może być
utrwalony na dowolnym nośniku lub ich kombinacji. Wydawnictwa ciągłe, określane
obecnie jako continuing resource, podzielono na kategorię serials (wydawnictwa cią
głe, bez względu na nośnik, w formie wydawanych kolejno całości, bez określonego
zakończenia ich publikacji lub już zakończone) oraz integrating resource (kontynu
owane lub ukończone publikacje, których kolejne części lub wersje integrowane są
z już istniejącą całością)^\ Wprowadzone zmiany są wynikiem akceptacji faktu, że
„ciągłość” stanowi atrybut różnego typu publikacji i obecnie napotykając termin za
soby ciągle należy pamiętać, że ma on inne znaczenie niż termin wydawnictwa ciągle^'^. Nowelizacje te, praktycznie bez zmian, zostały zachowane również w skonsoli
dowanym opracowaniu ISBD.
Z kolei norma ISSN doczekała się obecnie już czwartego wydania - ISO 3297:
2007, które opublikowano we wrześniu 2007 r. Spośród zmian najważniejszą w noJ. M, Reitz: op. cit.
International Standard B ibliographic D escrip tion (ISBD ). C on solid ated F.dition..., s. 3.
Por. P. Bunn: Ih ro w iiig light on serials stuff: rcccnt devclopłiicn ts in bibliographic stan dards j o r
serials. „Serials. The journal o f the U nited K ingdoni Serials G roup” vol 15: 2002, nr 3, s. 229-232.
ISBD (CR): In tern ation al S ta n d a rd B ibliographic D escription f o r Serials a n d O th er C ontinuing
Resources, [dostęp: 22.02.2010]. D ostęp n y w World W ide Web: h ltp ://\vw w .itla.org/ttlcs/calalogiiin g/
i sbd/i sb d -cr_ 2002. pd f.
“ W ym ien ion e term iny nie posiadają jeszcze ustalonych, polskich odp ow ied n ik ów . Jednak ich w ła
ściw a interpretacja stanow i przedm iot ożyw ion ych dyskusji w środow isku rodzim ych specjalistów.
T. A. Bachturina: O snovnye n apravlenija peresm ostra rekom en dacij IFLA p o M eźdu n arodn oin u
sta n d a rtn o m u bibliografićeskom u opisaniju. „ N au ćn ye i T ehn ićesk ie Biblioteki ” 2002 nr 1 1 , s. 46-51.
92
wej wersji normy jest wprowadzenie tzw. linking ISSN lub ISSN-L. Jest to mecha
nizm umożliwiający kolokację (ang. collocating ISSN) lub tworzenie powiązań mię
dzy różnymi wersjami mediów zasobu ciągłego. Pomimo oznaczenia poszczególnych
wersji różnymi numerami ISSN, możliwe będzie przydzielenie im pojedynczego nu
meru ISSN-L. Ma to ułatwić wyszukiwanie i dostarczanie dokumentów w serwisach
takich jak Open URL, katalogi biblioteczne, wyszukiwarki czy bazy wiedzy, a także
pozwolić na identyfikację publikacji zarówno na poziomie produktu (wersja na kon
kretnym nośniku) jak i tytułu. ISSN-L może być identyfikowany w formatach MARC
w podpolu „1” pola 022, w którym rejestruje się ISSN^\
Poniżej znajdują się przykłady zastosowania ISSN-L:
Wydawnictwo ciągłe dostępne w jednej postaci:
ISSN-L 1748-7188
Online resource: Algorithms for molecular biology = ISSN 1748-7188
Wydawnictwo ciągłe dostępne w dwóch postaciach:
ISSN-L 0264-2875
Printed version: Dance research = ISSN 0264-2875
Online version: Dance research (Online) = ISSN 1750-0095
Wydawnictwo ciągłe dostępne w trzech postaciach:
ISSN-L 1188-1534
Printed version: Plant varieties journal (Ottawa) = ISSN 1188-1534
Online version: Plant varieties journal (Ottawa. Online) = ISSN 1911-1479
CD-ROM version: Plant varieties journal (Ottawa. CD-ROM) = ISSN 19111460
Tablice ISSN-L są dostępne od września 2008 r. na stronie internetowej http://www.
issn.org. W celu sprawnej realizacji potrzeb użytkowników systemu ISSN, powołano
także specjalną grupę roboczą ISSN User Group, w której znaleźli się przedstawicie
le wydawców, agencji subskrypcyjnych, dostawców, International DOI Foundation,
CrossRef, A&I, Open URL oraz innych organizacji standaryzacyjnych.
Zaktualizowana została również międzynarodowa norma ISO 2108. W Polsce we
szła do użytku z dniem 1 stycznia 2007 r. Zgodnie z nią numery ISBN zmieniły się
z 10-cyfrowych na 13-cyfrowe. Dotychczasowe numery ISBN zostały poprzedzone
prefiksem 978, a cyfra kontrolna została obliczona ponownie, z uwzględnieniem no
wego prefiksu. Powstały 13-cyfrowy numer ISBN jest identyczny z numerem Bookland/ISBN używanym w kodzie kreskowym EAN-13. Na książkach wydanych po
1 stycznia 2007 r. można drukować tylko numeiy 13-cyfrowe^^’.
Podobna sytuacja dotyczy numerów ISMN, które zgodnie z międzynarodową nor
mą ISO 10957 wprowadzoną w Polsce w 2008 r., zmieniły się z 10 na 13-cyfrowe.
Obecnie obowiązujące numery ISMN zostały poprzedzone prefiksem 979, a litera M
Por. F. Pelle: R evisin g the ISSN ISO stan dard. S u m m a ry o f the rnain ou tcom es (M arch 2005). „The
Serials Librarian” vol. 49: 2005, nr 3, s. 105-114; S. Yincent: V te n ew edition o f the ISSN In tern ational
sta n d a rd m akes life easier f o r the serials com m u n ity. „Serials. The journal o f the U n ited K in gd om
Serials G roup” vol. 2 1 : 2 008, nr 1 , s. 45-48.
^ N o w y ISBN-13. Z m ian a n u m erów ISBN z lO-cyfrowych na 13-cyfrowe [online]. [dostęp: 22.02.2010].
D ostęp n y w W orld W ide Web; h ttp ://w w w .b n .org.p l/d ow n load /d ocu m en t/1234529713.rtf.
93
występująca w numerze została zastąpiona cyfrą 0. Cyfry w nowym 13-cyfrowym
numerze ISMN są identyczne z cyframi w numerze Musicland/ISMN używanym
w kodzie kreskowym EAN^^ 30 lipca 2009 r. opublikowano już znowelizowa
ną normę ISMN: ISO 10957:2009 (abstrakt normy można znaleźć na stronie ISO:
http://www.iso.org/iso/catalogue_detail.htm?csnumber=43173).
Według Pierre-Yvesa Duchemina od końca lat dziewięćdziesiątych XX w., śro
dowisko bibliotekarskie dyskutuje kwestię wprowadzania do rekordów bibliogra
ficznych elementów dodatkowych, takich jak obraz okładki, spis treści, streszcze
nie, informacje o autorze, fragment tekstu^*^. Podobne elementy funkcjonują już
w księgarniach internetowych podnosząc ich atrakcyjność i możliwości zapoznania
się z wybraną pozycją. W 1999 r. powstała we Francji grupa Enrichi, pracująca na
rzecz poszerzania informacji zamieszczanych w rekordach bibliograficznych. Dzięki
współpracy z francuskim komitetem UNIMARC udało się jej wprowadzić do formatu
pole pozwalające na włączenie tych dodatkowych elementów. Duchemin jest również
autorem opinii, że w drugim dziesięcioleciu XXI w. wkroczymy w erę „post MARC”.
W różnych środowiskach bibliotekarskich trwają jednakże prace nad nowymi
rozwiązaniami adaptującymi narzędzia bibliograficzne do wymogów i potrzeb śro
dowiska cyfrowego. Prace nad FRBR, modelem komplementarnym wobec ISBD,
rozpoczęto z początkiem lat dziewięćdziesiątych. W połowie lat dziewięćdziesiątych
narodził się model metadanych (zwłaszcza dla zasobów sieciowych) - DC (Dublin
Core, http://dublincore.org). Na bazie SGML (Standard Generalized Markup Language) rozwinęły się języki operujące metadanymi takie jak: XML (Extensible Mar
kup Language), XHTML (Extensible HypcrText Markup Language), RDF (Resource
Description Framework). Pod koniec ostatniego dziesięciolecia ubiegłego wieku za
inicjowano powstanie ONIX (Online Information Exchange, http://www.booksonix.
info) - formatu metadanych, stosowanego w środowisku wydawniczo-księgarskim.
Już w XXI w. Biblioteka Kongresu opracowała system konwersji danych z fomiatów
MARC do XML - MARCXML, powstały promowane przez francuskie Minister
stwo Kultury i Komunikacji BiblioML i AuthoritiesML (http://90plan.ovh.net/~adnx/
biblioml/doku.php) - formaty bazujące na XML i UNIMARC, przeznaczone do wy
miany danych bibliograficznych i haseł wzorcowych pomiędzy różnymi aplikacjami.
Odnosząc się do Dublin Core, M. Grabowska tłumaczy, że próbuje on rozwią
zać problem opisu globalnie, dostarczając zestawu elementów do opisu praktycznie
wszystkich rodzajów dokumentów. Z kolei, aby sporządzany zgodnie z tymi zasadami
opis mógł sprawnie funkcjonować w sieci, być użyteczny dla narzędzi wyszukiwaw
czych, należy go sporządzić z użyciem języka znaczników, a najlepiej w elastycznym
XML i nadać mu odpowiednie „opakowanie”, np. RDF, który pozwala na sprawną
wymianę danych pomiędzy aplikacjami sieciowymi. „Aby elementy Dublin Core
i RDF, mogły stać się pewnym standardem w Internecie pozwalającym, np. automa
tycznie porządkować zasoby sieciowe, czy automatycznie sporządzać ich spisy (ka
talogi i bibliografie) według zasad Dublin Core - również HTML (a raczej XHTML)
musi rozumieć i uwzględniać te elementy oraz ich semantykę i składnię”*^‘\
N o w y IS M N -13. Z m ian a n u m erów ISM N z 10-cyfrowych na 13-cyfw w e. [online]. [dostęp:
22.02.2010]. D ostępny w W orld W ide Web: littp://www.bn.org.pl/do\vnioad/docLim cnt/l 2 3 4 5 3 1372.doc.
*** R-Y. D u ch em in : L’ en rich issem en t des catalogues? Et apres? „Bulletin des B ib liotheąues de
France” vol. 50: 2005, nr 4, s. 2 1-27
M . G rabowska: Bibliografia u progu...
94
Dzisiejsze systemy biblioteczne oprócz typowych funkcji takich jak znajdo
wanie i lokalizacja określonych pozycji w zbiorze, zarządzanie biblioteką, gro
madzenie, rejestracja, udostępnianie oferują również wiele możliwości dodat
kowych, np. integrację z usługami zewnętrznymi, dostęp do pełnych tekstów,
przeszukiwanie odległych baz danych. Systemy biblioteczne, sposób ich funkcjo
nowania i prezentowania zasobów bibliotek stale ewoluuje. Według Karen Coyle rekordy MARC choć są doskonalone, w coraz mniejszym stopniu zaspokajają
potrzeby bibliotekarzy i użytkowników'^*’. Pomimo postępującej unifikacji w pra
cy bibliograficznej i rozpowszechniania informacji normalizacyjnej, stosowane
przepisy są w znacznym stopniu odmienne w różnych krajach. Na potrzebę har
monizacji w tej dziedzinie zwróciła uwagę m.in. Monika Miinnich, która opisa
ła kłopoty bibliotek niemieckich z importem danych bibliograficznych'^'. Według
autorki ponad 60% książek kupowanych przez biblioteki uczelni niemieckich to
publikacje zagraniczne, z czego 90% to wydawnictwa brytyjskie i amerykańskie.
Dlatego w Niemczech zainicjowano dwa projekty REUSE i REUSE+, w ramach
których specjaliści niemieccy i amerykańscy poddali analizie dane bibliograficz
ne i porównali sposoby ich zapisu zgodne z AACR2 i RAK (Regeln fiir die Alphabetische Katalogisierung). Opis bibliograficzny obiektów elektronicznych,
zwłaszcza sieciowych, powinien zawierać elementy istotne z perspektywy po
trzeb użytkowników. Maria Witt zwróciła uwagę na brak ISSN dla wielu źródeł
elektronicznych, istotną rolę URL jako elementu opisu (możliwość połączenia się
z daną witryną z poziomu opisu bibliograficznego), konieczność stałej aktualiza
cji odsyłaczy, ograniczenia MARC uniemożliwiające precyzyjny opis dokumentu
(problemem może być decyzja, czy np. mapę w postaci cyfrowej traktować jako
dokument kartograficzny, czy jako dokument elektroniczny), a także rolę instrukcji
dotyczących zasad funkcjonowania danego systemu'^^
Podczas 69. posiedzenia IFLA w Berlinie, 7 sieipnia 2003 r., zawarto porozumie
nie o współpracy pomiędzy IFLA, CDNL (Conference o f Directors o f National Libraries) oraz grupą bibliotek narodowych (brytyjska, niemiecka, australijska, holen
derska, portugalska oraz Biblioteka Kongresu) i powołano do życia stowarzyszenie
ICABS (IFLA/CDNL Alliance for Bibliographic Standards). Patronat nad organiza
cją objęło UNESCO, do współpracy przystąpiły również ISO i ICA (International
Council on Archives). Do celów ICABS należało kontynuowanie prac standary
zacyjnych prowadzonych do 2003 r. przez biura programów UBCIM (Universal
Bibliographic Control and International MARC) i UDT (Universal Dataflow and
Telecommunication). Działalność ICABS dotyczyła: 1) rozwoju, promocji i har
monizacji przepisów dotyczących rejestracji bibliograficznej, m.in. dalszych prac
nad ISBD, FRBR, UNIMARC i MARC 21 oraz nową generacją Z39.50 - ZING;
2) rozwoju strategii rejestracji bibliograficznej, m.in. współpracy nad projektem
VIAF (Yirtual International Authority File) oraz nad modelami metadanych; 3) ba
dań związanych z długoterminową archiwizacją zasobów elektronicznych, m.in.
K. Coyle: Futurę considerations, the fu n c tio n a l library system s record. „Library H i Tech” vol. 22;
2004, nr 2, s. 166-174.
M. M iinnich: REUSE or rule h arm on ization , ju s t a project? „Library R esources and Technical
S ervices” vol. 44: 20 0 0 nr 3, s. 122-128 [on lin e]. [dostęp: 22.02.2010]. D o stęp n y w World W ideW eb;
h ttp ://w w w .a ia .o rg /a la /in g rp s/d ivs/aicts/resou rces/lrts/arch ive/44n 3.p d f
M. Witt: Bibliographic description o f electronic resources a n d user needs. „O nline Inform ation
R eview ” vol. 27: 2003, nr 6, s. 383-395.
95
problemy migracji, archiwizacji dokumentów sieciowych, prace nad instrukcjami
konserwacji dokumentów cyfrowych'” . Działalność ICABS była regularnie prezen
towana podczas kolejnych Konferencji IFLA. Szczegółowe raporty można również
odnaleźć na specjalnej stronie IFLA, pod adresem: http://www.ifla.org/en/icads/documents-archive. W sierpniu 2008 r. powstał następca tej organizacji, również jako
wynik współpracy FLA oraz CDNL, tym razem pod nazwą ICADS (IFLA-CDNL
Alliance for Digital Strategies). Nowa nazwa ma odzwierciedlić koncentrację na pro
blemach rozwoju i zarządzania bibliotekami cyfrowymi. Do współpracy z ICADS
w 2008 r. przystąpiły (podobnie jak w 2003 r.) biblioteki narodowe Portugalii, Wiel
kiej Brytanii, Niemiec, Holandii, Australii oraz Biblioteka Kongresu. Problemy, któ
rymi ICADS się zajmuje, obejmują; 1) tworzenie i budowanie cyfrowych zbiorów,
w tym digitalizację, archiwizację Webu, aspekty prawne i modele współpracy nad
archiwizacją zbiorów cyfrowych, 2) zarządzanie cyfrowymi kolekcjami, pozyskiwa
nie, gromadzenie i przechowywanie zbiorów cyfrowych, 3) udostępnianie cyfrowych
zasobów, zarządzanie prawami autorskimi. Szczegółowe informacje na temat ICADS
znajdują się w serwisie IFLA, pod adresem: http:'/'www.ifla.org/en/icads.
W 2008 r. N. N. Kasparova opublikowała artykuł, w którym przedstawiła wnio
ski wynikające z analizy ponad 100 międzynarodowych i krajowych norm i zaleceń
oraz literatury przedmiotu z zakresu standardów bibliograficznych'^'*. Według autorki
dla opisów bibliograficznych w katalogach kartkowych i drukowanych bibliografiach
typowê jest m.in. występowanie hasła jako głównego składnika opisu, jednakowa for
ma opisu na etapach tworzenia przez bibliografa i pozyskiwania przez użytkowników,
stała kolejność poszczególnych elementów, stosowanie wyłącznie języka naturalnego,
funkcjonowanie opisu w jednym systemie informacyjnym, istnienie odrębnych kata
logów systematycznych i przedmiotowych. Natomiast opisy sporządzane na użytek
baz cyfrowych cechuje m.in. brak pojęcia hasła, różne możliwości prezentacji wyni
ków, możliwość funkcjonowania opisu w wielu systemach, powiązanie z kartotekami
wzorcowymi. W środowisku cyfrowym każdy element opisu bibliograficznego może
służyć do wyszukiwania.
Duża część postulatów formułowanych przez bibliografów i bibliotekarzy, a także
przez użytkowników, realizujesiędzisiaj dzięki rozwojow i nowych scheniatów,języl;ów
i technologii związanych z semantycznym opisem zasobów. Jednakże wciąż nie udało
się jeszcze osiągnąć całkowitego ujednolicenia procedur, eliminacji dublowania prac
bibliograficznych, utworzenia scalonej, łatwo przeszukiwalnej dla przeciętnego użyt
kownika bazy danych, np. piśmiennictwa danego narodu. Na początku 2009 r. Sekcja
Katalogowania IFLA opublikowała Statement o f Infcrnationai Cata/oguing Principles'’^. Dokument ten (wspomniany już wcześniej) ma w zamierzeniu służyć jako
Por. R. G om pel; IC AB S - a n ew approach to in tern ation ai cooperchioii. „IFI.A jou riial” vol.
32: 2 0 0 5 , nr 2, s. 199-203; R. Górnpel: Lhnbrclla f o r n iidtifaccted a cth ities, the n ew ITLA -C D N L
allian ce f o r bibliographic stan dards. „A lexandria” vol. 17; 2005, nr 2, s. 63-67; S O ełitschlager: Ein
D ach f iir vielfaltigc A ktivdten , die IF LA -C D N L A lliance f o r B ibliographic S tan dards (ICABS). „Buch
und B ib liothek ” vol. 56: 2004, nr 12, s. 726-728; S. O ehlschlager: ICABS bcim W orld Library an d
Inform ation Congress in Oslo. „D ialog m it B ibliothekcn” vol. 17: 2005, nr 3, s. 40-43; N orm alisałion.
D eu x nouvelles norm es internationales. Une nouvelle insiancc p o u r les norm es bibliographu\ucs.
„ D o cu in en ta liste S cien ces de Tinform ation’ vol. 41- 2004, nr 1, s. 50-51.
N. N . Kasparova: O soben nosti sostava daim ych i stru k tu ry bibliografićeskoj za p isi v elcklronnoj
srede. „B ib liotek oved en ie” 2008 nr 2, s. 51-56.
S ta tem en t o f In tern ation al C ataloguing...
96
podstawa dla międzynarodowej standaryzacji w zakresie katalogowania. Zastępuje
on i znacznie poszerza zakres dotychczas stosowanych tzw. „Zasad Paryskich” {Paris
Principles) z 1961 r. W nowym dokumencie stwierdzono, że „Zasady Paryskie” osią
gnęły swój cel. Były przestrzegane ściśle, lub przynajmniej częściowo, w większości
krajowych przepisów katalogowania, które od tamtego czasu były rozwijane. Nowe
zestawienie opiera się na koncepcyjnym modelu FRBR. Autorzy przy jego opraco
waniu kierowali się dziewięcioma zasadami, spośród których za najważniejszą uznali
komfort użytkownika.
1. Wygoda użytkownika. Decyzje przy tworzeniu opisów i kontrolowanych form
nazw punktów dostępu powinny być podejmowane z myślą o użytkowniku.
2. Powszechna użyteczność. Słownictwo stosowane w opisach i dostępie powinno
być zgodne ze słownictwem używanym przez większość użytkowników.
3. Odwzorowanie. Opisy i kontrolowane formy nazw powinny bazować na sposo
bie, w jaki jednostka sama się opisuje.
4. Trafność. Opisywana jednostka powinna być przedstawiona w sposób wiemy.
5. Wystarczalność i konieczność. Należy uwzględnić w opisie i kontrolowanych
formach nazw dostępu tylko te elementy, które są potrzebne do wykonania zadań
użytkownika i niezbędne do jednoznacznej identyfikacji jednostki.
6. Znaczenie. Elementy danych powinny być znaczące bibliograficznie.
7. Ekonomia. W sytuacji dysponowania alternatywnymi możliwościami osiągnię
cia celu, należy wybierać tę, która jest najlepsza ze z punktu widzenia ekonomii (tzn.
najmniej kosztowna lub najprostsza do wykonania).
8. Spójność i standaryzacja. W miarę możliwości należy znormalizować opisy
i strukturę punktów dostępu. Umożliwia to większą spójność oraz możliwość wymia
ny danych bibliograficznych i wzorcowych.
9. Integracja. Opisy wszystkich typów dokumentów i kontrolowanych form nazw
wszystkich typów jednostek powinny opierać się na zestawie wspólnych reguł na tyle,
na ile jest to możliwe i potrzebne.
W odniesieniu do opisu bibliograficznego w deklaracji wspomina się również, że
w zasadzie dla każdej materializacji powinien być utworzony odrębny opis biblio
graficzny. Opis powinien być oparty na egzemplarzu jako reprezentacji materializacji
i może zawierać atrybuty, które odnoszą się do urzeczywistnionych dzieł i realizacji.
Dane opisu powinny być zgodne z międzynarodowym standardem. Opisy mogą być
budowane na kilku poziomach szczegółowości. Poziom może zależeć od przeznacze
nia danego katalogu bibliotecznego lub bazy bibliograficznej. Informacja o poziomie
szczegółowości i kompletności powinna być udostępniona użytkownikowi. Zasa
dy katalogowania zaprezentowane w omawianej deklaracji posługują się pojęciami
jednostek, atrybutów i relacji, które definiowane są przez koncepcyjne modele prze
strzeni bibliograficznej, takie jak FRBR, FRAD i FRSAD. Wyróżniono następujące
jednostki reprezentowane przez dane bibliograficzne i wzorcowe: dzieło, realizacja,
materializacja, egzemplarz, osoba, rodzina, ciało zbiorowe, pojęcie, obiekt, wydarze
nie, miejsce.
97
3. 2. MODELE METADANYCH BIBLIOGRAFICZNYCH
Rozwój współpracy międzybibliotecznej, wspólne opracowywanie zbiorów da
nych bibliograficznych, wykorzystanie zasobów w skali nie ograniczonej administra
cyjnie, wymuszają normalizację procesów opracowania i wymiany informacji. Dla
sprawnego wyszukiwania informacji bibliograficznej w nowym środowisku infor
macyjnym znaczenie mogą mieć organizacje oraz szczegółowe projekty współpracy
i standaryzacji. W dalszych podrozdziałach zaprezentowane zostaną wybrane projek
ty standaryzacyjne, od ogólnych modeli koncepcyjnych przestrzeni bibliograficznej'^^
ustalających rodzaje opisywanych jednostek bibliograficznych oraz ich rozumienie,
zadania i relacje bibliograficzne występujące pomiędzy danymi; przez formaty opisu
bibliograficznego, zestawy metadanych, czyli specjalnych etykiet dla poszczególnych
cech opisywanych obiektów; język stosowany powszechnie do zapisu i przetwarzania
cyfrowych metadanych, specyfikację ustalającą logiczny porządek w ramach takiego
cyfrowego komunikatu i protokół służący do pobierania i przekazywania danych bi
bliograficznych.
F unctional R eąu irem en ts for B ibliographic R ecords
Functional Requirements for Bibliographic Records (FRBR) są dla społeczności
zajmującej się problemami związanymi z informacją, bibliotekarstwem i bibliografią,
kolejnym, naturalnym etapem w kierunku dostosowywania tej dziedziny do zmian,
jakie nastąpiły w ostatnich latach w zakresie potrzeb użytkownika oraz w środowi
sku informacyjnym. FRBR jest zespołem wytycznych, komplementarnym w stosun
ku do dotychczas stosowanych modeli opisu bibliograficznego. Pozwala na zwięk
szenie możliwości w zakresie prezentacji danych bibliograficznych i konstruowania
ich zbiorów. Jednocześnie utw'orzono go z myślą o możliwym przeniesieniu danych
z modeli takich jak International Standard Bibliographic Description (ISBD), Guidelines for Authority and Reference Entries (GARE), Guidelines for Subjcct Authority and Reference Entries (GSARE) oraz z formatu UNIMARC. Analiza głównych
zaleceń wcześniejszych modeli opisu bibliograficznego stanowiła podstawę prac nad
FRBR. Prace nad modelem zapoczątkowano w 1990 r. w Sztokholmie, podczas odW ydaje się, że m ożn a uzn ać term in y m odel i sch em at m etadan ych za sy n o n im iczn e. W S łow niku
en cyk lo p ed yczn ym in form acji..., s. 161, h asło m od el danych uzyskało dwa syn on im y: schem at
k o n cep tu a ln y danych oraz sch em at p o jęcio w y danych. W definicji w skazano na dwa g łó w n e rodzaje
m odelu: lo g iczn y i fizyczny. M od el danych to: „m od el b ęd ący od w zorow an iem struktury bazy
danych u trw alonej na m aszyn ow ym n ośn ik u inform acji. Z ależn ie od przyjętych cech relew antnych
w)TÓżnia się: m o d el danych zew n ętrzn y (m o d el logiczn y) i m od el danych w ew n ętrzn y (fizyczny).
M od el danych zew n ętrzn y od w zorow u je p ow iązan ia m ięd zy danym i elem en tarn ym i relew antne
z p u n ktu w id zen ia u żytkow nik a inform acji system u in form acyjn o-w yszu k iw aw czego przy
abstrah ow an iu od fizycznej realizacji m od elu w p am ięci kom putera. M odel danych w ew n ętrzn y
o d w zo ro w u je strukturę danych z punktu w id zen ia ich fizyczn ego utrw alenia w p am ięci. N iek ied y
w p row ad za się rów n ież tzw. p o jęcio w y m od el danych ilustrujący sp osób p rzyporządkow ania
e lem en tó w m o d elu zew n ętrzn eg o elem en to m m o d elu w ew n ętrzn ego. M od ele danych zew n ętrzn e
(lo g ic zn e) dzieli się na: m o d e le hierarch iczn e, w których relacje m ięd zy rekordam i ujęte są w postaci
d rzew a, m o d e le siecio w e, w których dany rekord m o że być przyp orząd k ow an y rów n ocześn ie kilku
rekordom n a d rzęd n ym , oraz m o d e le relacyjne, w' których pow iązan ia m ięd zy d an ym i mają postać
co najm niej relacji d w u czło n o w y ch ”.
98
bywającego się tam seminarium dotyczącego rekordów bibliograficznych. Semina
rium zostało zorganizowane przez Universal Bibliographic Control and International
MARC Programme (UBCIM) oraz IFLA Division of Bibliographic Control. W celu
kontynuacji prac powołano Gnipę ds. Opracowania FRBR (IFLA Study Group on the
Functional Requirements for Bibliographic Records). Efektem prac w latach 19921996 było opracowanie projektu, który po dyskusji i zaakceptowaniu w 1997 r. przez
Stały Komitet Sekcji Katalogowania IFLA (Standing Committee of the IFLA Section
on Cataloguing), został opublikowany w 1998 r., w postaci specjalnego raportu fi
nalnego (pełny tekst raportu, wraz z poprawkami i uaktualnieniami, jest dostępny na
stronach internetowych IFLA)‘’\ Na podstawie analizy różnorodnych danych biblio
graficznych wyróżniono cztery podstawowe zadania, które realizują użytkownicy:
• wyszukiwanie (Jind) jednostek zgodnych z kryteriami wyszukiwawczymi ustalo
nymi przez użytkownika (np. wyszukiwanie wszystkich dokumentów dotyczących
danego przedmiotu, lub o zadanym tytule),
• identyfikacja (identify) jednostki (np. upewnienie się, że opisany w rekordzie do
kument odpowiada poszukiwanemu przez użytkownika lub rozróżnienie pomiędzy
kilkoma o podobnych cechach, np. takim samym tytule),
• wybór (selecl) jednostki spełniającej wymagania użytkownika (np. wybór tekstu
w języku znanym użytkownikowi lub programu w wersji obsługiwanej przez sprzęt
komputerowy użytkownika),
• uzyskanie dostępu (obtain) do opisanej jednostki (np. poprzez zakup danej publi
kacji, wypożyczenie, skopiowanie, metodą online).
FRBR wprowadza szereg nowych pojęć i terminów różnych od dotychczas sto
sowanych w praktyce bibliotekarskiej i bibliograficznej, rożnych także od termino
logii funkcjonującej w ISBD. Pewna ogólność i niejednoznaczność utrudniają nieco
interpretację FRBR, lecz wynikają z jego charakteru - ma on spełniać rolę uniwer
salnego modelu, pozwalającego na swobodną, międzynarodową wymianę informacji
bibliograficznej. Jak zauważa Agnieszka Filipek, FRBR „funkcjonuje na wyższym
poziomie abstrakcji niż pojęcia przyjęte w ISBD. Nie można więc utożsamiać ele
mentów opisu ISBD i jednostek modelu FRBR, można jednak - i należy - pokazać
powiązania pomiędzy nimi’”^*^. Autorka w cytowanym artykule przedstawia oficjalny
dokument opracowany przez ISBD Review Group, zawierający szczegółowe, prak
tyczne objaśnienie modelu FRBR z perspektywy zasad opisu ISBD. Ten oficjalny do
kument opublikowany został w 2004 r. jako Mapping ISBD Elemenls to FRBR EntUy
Attrihiites and Relationships i jest dostępny w Internecie‘’‘\ Stanowi cenne narzędzie
pomagające w zrozumieniu istoty FRBR, zwłaszcza osobom przyzwyczajonym do
praktyki stosowania ISBD.
Do ustalenia struktury FRBR wykorzystano metodę jednostka-relacja stosowaną
w relacyjnych bazach danych. Omówienie koncepcji nowych typów jednostek opisu,
z uwzględnieniem modelu jednostka-relacja przedstawiono w rozdziale Przedmiot
i postać bibliografii. Stan obecny i perspektywy. W FRBR wyodrębniono trzy kluczo
we grupy elementów opisu jednostek bibliograficznych"”’.
Functional Reąuircm ents...
A.
Filipek: O pis bibliograficzn y doku m en tu - FRBR a ISBD. „Z agadnienia Inform acji N au k ow ej”
2006, nr l , s . 26-41.
M appin g ISBD E lem ents to FRBR E n tity A ttrib u tes a n d R elationships [on lin e]. [dostęp: 22.02.201 Oj.
D ostęp n y w W orld W id e Web: h ttp ://w w w .illa .o r g /V li/sl3 /p iib s/IS B D -F R B R -n ia p p in g F in a l.p d f.
F unctional R equirem ents... s. 16-27. N a gru n cie polskiej literatury dotyczącej jed n ostek
99
1. Wytwory działalności intelektualnej lub artystycznej:
• Dzieło (ffor/:) jest jednostką abstrakcyjną, nie istnieje żaden materialny obiekt, któ
ry stanowiłby Dzieło. Rozpoznawane i postrzegane jest ono jedynie poprzez swe
indywidualne Realizacje. Pojęcie Dzieła jest trudne do jednoznacznego zdefinio
wania. Jego interpretacja, ustalenie wyraźnych granic, np. pomiędzy jednym dzie
łem a drugim, może zależeć od różnic i uwarunkowań kulturowych.
• Realizacja {Expression) jest intelektualnym lub artystycznym wyrażeniem Dzieła
w formie alfanumerycznej, notacji muzycznej, choreograficznej, dźwięku, obrazu,
przedmiotu, ruchu itp. lub dowolną kombinacją tych form. Realizacja obejmuje
np. określone słowa, zdania, ustępy będące rezultatem wyrażenia Dzieła w formie
graficznej lub dźwiękowej, np. książka mówiona. Granice pojęcia Realizacja nie
obejmują aspektów formy fizycznej, takich jak krój pisma czy układ strony.
• Materializacja (Manijestation) jest fizycznym ucieleśnieniem Realizacji Dzieła.
Obejmuje szeroką grupę obiektów takich jak: rękopisy, książki, periodyki, mapy,
plakaty, nagrania dźwiękowe, filmy, nagrania wideo, CD-ROM-y, zestawienia
multimedialne itp. Reprezentuje wszystkie materialne przedmioty o tych samych
cechach (zarówno pod względem zawartości intelektualnej jak i formy fizycznej).
Kiedy Dzieło jest Realizowane może zostać ucieleśnione fizycznie na takich no
śnikach jak papier, taśma audio, taśma wideo, płótno, gips itp. Właśnie to fizycz
ne ucieleśnienie stanowi Materializację. W pewnych przypadkach Materializacja
może występować tylko w jednym egzemplarzu (np. rękopis, oryginalne dzieło
sztuki), jednak przeważnie ma ich wiele.
• Egzemplarz {Item) jest pojedynczym przypadkiem Materializacji, konkretnym
obiektem materialnym. W wielu przypadkach E g z e m p l a r z pojedynczym obiek
tem fizycznym (np. jednotomowa monografia, pojedyncza kaseta z nagraniem itp.).
Są jednak przypadki, kiedy Egzemplarz obejmuje więcej niż jeden przedmiot fi
zyczny (np. monografia wydana w dwóch tomach, nagranie na trzech oddzielnych
płytach kompaktowych itp.). Zawartość intelektualna i forma fizyczna Egzempla
rza są takie same jak Materializacji. Różnice pomiędzy pojedynczymi egzempla
rzami mogą wynikać z działań nie zależnych od producenta (uszkodzenia powstałe
po wyprodukowaniu, zmiana oprawy w bibliotece itp.).
Przykład:
• Dzieło: Solaris Stanisława Lema
• Realizacja: przekład na język koreański
• Materializacja: wydany przez Woongjin Think Big Co. w 2008 r.
• Egzemplarz: dostępny w Bibliotece Narodowej Korei Południowej
2.
Jednostki odpowiedzialne za intelektualną lub artystyczną zawartość, postać fi
zyczną, produkcję, rozpowszechnianie lub przechowywanie jednostek pierwszej grupy:
• Osoba {Person) to postać żyjąca lub zmarła. Włączono tu osoby związane z tworze
niem lub Realizacją Dzieła (autorzy, kompozytorzy, artyści, redaktorzy, tłumacze,
reżyserzy, odtwórcy itp.) lub stanowiące przedmiot Dzieła.
m o d elu FRBR zaakceptow ana została term in ologia, którą zap rop on ow ał A. Padziński: W ym agania
fu n k cjo n a le d o tyczą ce rekordów bibliograficznych - FRBR. M ożliw ości za sto so w a n ia w katalogach
biblioteczn ych . „Przegląd B ib lioteczn y” 2004 nr 3 /4 , s. 173-194.
100
• Ciało zbiorowe (Corporate body) to organizacja lub grupa osób i/lub organizacji
działające jako jedność. Jednostka ta obejmuje organizacje i grupy występujące
pod indywidualną nazwą, grupy okazjonalne i powstałe w ramach spotkań, konfe
rencji, kongresów, wypraw, wystaw, festiwali, targów itp. Będą to również organy
władzy terytorialnej, spełniające funkcje rządowe na określonym terenie, takie jak
federacje, stany, regiony, obszary miejskie itp. Ciało zbiorowe obejmuje organiza
cje i grupy zarówno funkcjonujące, jak też już nieistniejące.
3. Jednostki stanowiące przedmioty Dzieł:
• Pojęcie (Concept) to pewna idea, która może być przedmiotem Dzieła: dziedzina,
dyscyplina wiedzy, szkoły i nurty myślowe (filozofie, religie, ideologie polityczne
itp.), teorie, procesy, techniki, praktyki itp. Pojęcie może dotyczyć zjawisk natury
zarówno szerokiej i obszernej, jak też wąskiej i precyzyjnej.
• Rzecz {Object) to materialne obiekty, które mogą być przedmiotem Dzieła: ożywio
ne i martwe występujące w naturze; statyczne i ruchome, zmieniające położenie
będące wytworem człowieka, również przedmioty już nieistniejące.
• Wydarzenie (Event) to działania lub zdarzenia mogące być przedmiotem Dzieła:
wydarzenia historyczne, epoki, okresy itp.
• Miejsce {Płace) to lokalizacja: ziemska i pozaziemska, historyczna i współczesna,
geograficzna i geopolityczna.
W grupie przedmiotów dzieł mogą się również zawierać jednostki dwóch poprzed
nich grup.
Każda z przedstawionych jednostek posiada zbiór charakteryzujących je atrybu
tów. Atrybuty służą do fonnułowania zapytań przez użytkowników oraz interpretacji
odpowiedzi podczas poszukiwania konkretnej jednostki. Określone w modelu atry
buty podzielono na dwie obszerne kategorie: właściwe dla danej jednostki - doty
czące cech fizycznych (np. nośnik, wymiary obiektu), również niejako etykietujące
informację (np. wyrażenia występujące na stronie tytułowej, okładce, opakowaniu);
pochodzące z zewnątrz - identyfikatory jednostki (np. numer dzieła muzycznego
w katalogu) i infomiacja kontekstowa (np. polityczny kontekst powstania pracy).
Atrybuty właściwe dla danej jednostki mogą zazwyczaj być ustalone na podstawie
analizy samej jednostki, zaś zewnętrzne mogą wymagać sięgnięcia do źródeł dodat
kowych. Opracowanie finalne FRBR, przykładowo dla wytworów działalności inte
lektualnej i artystycznej, przedstawia następującą listę atiybutów"*':
• Tytuł.
• Fornia (powieść, dramat, poemat, esej, biografia, symfonia, koncert, sonata, mapa,
rysunek, obraz, fotografia itp.).
• Data (rok utworzenia).
• Inne odróżniające cechy charakterystyczne (odróżniające np. dwa Dzieła o takim
samym tytule).
• Zamierzone zakończenie.
• Zamierzeni odbiorcy.
• Kontekst (historyczny, społeczny, intelektualny, artystyczny itp.).
• Środki przekazu {Dzieło muzyczne; instrumentalne, wokalne i/Iub inne środki prze
kazu, dla których Dzieło zostało pierwotnie zamierzone, np. pianino, skrzypce, or
kiestra, głosy ludzkie itp.).
F unctional R equirem ents..., s. 32-35.
101
•
•
•
•
Numer identyfikacyjny {Dzieło muzyczne)"’-.
Tonacja {Dzieło muzyczne).
Współrzędne {Dzieło kartograficzne).
Równonoc {Dzieło kartograficzne)
Między jednostkami modelu FRBR zaciiodzi wiele relacji. Występują one w obrę
bie grupy pierwszej oraz pomiędzy jednostkami tej grupy a jednostkami pozostałych
dwóch grup i określane są jako relacje wysokiego poziomu. Jak uwidoczniono na
poniższym schemacie, pomiędzy jednostkami grupy pierwszej zachodzą następujące
relacje: Dzieło może być wyrażone w wielu Realizacjach, Realizacja może być ucie
leśniona w wielu Materializacjach, a także jedna Materializacja może stanowić ucie
leśnienie wielu Realizacji, Materializacja może być egzemplifikowana przez wiele
Egzemplarzy. Relacje te są dwukierunkowe. Ponadto w grupie tej mogą zachodzić do
datkowe relacje w obrębie poszczególnych jednostek: pomiędzy Dziełami, pomiędzy
Realizacjami jednego Dzieła, pomiędzy Realizacją a Dziełem, pomiędzy Materiali
zacjami tej samej Realizacji, pomiędzy Materializacją a Egzemplarzem, pomiędzy
Egzemplarzami oraz relacje część-całość w obrębie poszczególnych jednostek.
Rys.
6. P od staw ow e relacje p om ięd zy jed n ostk am i grupy pierw szej FRBR
[ N a p o d s t a w i e : F iin c iio n a l Reqiiircin euts..., s. 14; A . P a d z iń s k i: W ym a gan ia funkcjo naln e... s. 1 8 1 ],
A ng. n u m eric designation , atrybutu tego n ie w y m ien ia M a p p in g ISBD Elem ents...
W ydaje się, że n ależy u jed n olicić p olsk ą term in o lo g ię z zakresu atrybutów FRBR. W literaturze
sto so w a n e są różn e o d p o w ied n ik i. Np. dla an gielsk iego in ten d ed au dien ce, funkcjonują o d p ow ied n ik i;
za leca n i od b io rcy (A. Filipek: op. cit.), oraz za m ierze n i o dbiorcy (M . N ahotko: F unctional R equirem en ts
f o r B ibliographic Records (FRBR) - m odel opracow an ia zb io ró w bibliotecznych IFLA. „Bibliotekarz”
2001, nr 1, s. 15; M eładan e. Sposób..., s. 97; O pis d o k u m en tó w elektronicznych. T eoretyczny m odel
i m o żliw o ści jeg o aplikacji. Kraków 2006, s. 99). D la an gielsk iego m ediu m o f perform an ce pojawiają
się o d p o w ied n ik i: obsada m u zyc zn a , obsada u tw oru m u zyczn ego, sposób w ykon an ia, oraz nośnik
p re zen ta cji (A . Filipek: op. cit., przypis 6 i 47; M. N ahotko: F unctional R eąuirem en ts..., s. 15, 99). Ja
z kolei p ro p o n o w ałb ym p rop ozycję - środki p rzek a zu .
102
Jednostki pierwszej grupy połączone są z jednostkami grupy drugiej czterema ro
dzajami relacji. Dzieło
wytworem Osoby lub Ciała zbiorowego albo wielu Osób
lub Ciał zbiorowych. Realizacja }QSt wykonana przez Osobę lub Ciało zbiorowe albo
wiele Osób lub Ciał zbiorowych. Materializacja jest wyprodukowana przez Osobę
lub Ciało zbiorowe. Egzempłarz jest własnością Osoby lub Ciała zbiorowego albo
wielu Osób lub Ciał zbiorowych. Również te relacje są dwukierunkowe. Dzięki nim
możliwe jest zidentyfikowanie Osób lub Ciał zbiorowych odpowiedzialnych za dane
Dzieła oraz grupowanie Dzieł związanych z tymi samymi Osobami lub Ciałami zbio
rowymi.
Ponadto Dzieło może być połączone relacją „ma za przedmiot” z jednostkami
wszystkich trzech grup. Oznacza to, że Dzieło może mieć za przedmiot: inne Dzieło,
Reałizację, Materializację, Egzempłarz', Osobę lub Ciało zbiorowe'. Pojęcie, Rzecz,
Wydarzenie, Miejsce. Jedno Dzieło może mieć wiele przedmiotów i każda jednostka
może stanowić przedmiot wielu Dzieł. Relacja ta pozwala na zidentyfikowanie przed
miotu Dzieła i połączenie Dzieł o wspólnym przedmiocie.
FRBR jest ogólnym modelem mającym usprawniać podstawowe, wymienione
wyżej, operacje wykonywane przez użytkownika, takie jak wyszukiwanie, identy
fikacja, wybór, uzyskanie. Z zadania tego wywiązuje się bardzo dobrze. Pozwala
grupować dzieła na podstawie cech formalnych, ale również na podstawie przed
miotu dzieła, ukazuje jednostki w kontekście rozmaitych relacji. Z punktu widzenia
współpracy pomiędzy instytucjami gromadzącymi infomiację, bardzo ważny jest fakt,
że zastosowanie FRBR może znacznie usprawnić wymianę danych. Do sprawnego
jest wytworem
jest wykonana
jest wyprodukowana
< - 4 -------^
«
jest w posiadaniu
-------------------------
Rys. 7. R elacje m ięd zy jed nostkam i grupy p ierw szej i drugiej F R BR
[ N a p o d s t a w i e : F iin c lio n a l Rec/iiiremenls ... s. 15; A . P a d z i ń s k i : H y m u g a n ia fun k cjo u a h ie .... s. 18 2 J.
103
D z ieło
rna za przedmiot
D z ieło
R ealizacja
M aterializacja
E gzem p larz
ma za przedmiot
►►
ma za przedmiot
Rys.
8. Grupa trzecia i relacja „m a za przedm iot” m ięd zy D ziełem i pozostałym i jednostkam i FRBR
[ N a p o d s t a w i e : F iin c lio n a l Rcqu ircm e nts...,s,. 16; A . P a d z iń s k i: W ym a j-uniu fun kcjo na ln e.... s,. 18 3 ].
104
funkcjonowania modelu potrzebne jest jednak istnienie kartoteki haseł wzorcowych.
W związku z tym prowadzone są odpowiednie prace w ramach dwóch grup roboczych
IFLA: FRANAR (Functionai Reąuirements and Numbering o f Authority Records)
oraz FRSAR (Functionai Requirements for Subject Authority Records). Grupa roboc
za zajmująca się FRANAR przygotowała i opublikowała we wrześniu 2008 r. doku
ment zawierający analizę możliwości zastosowania standardu ISADN (International
Standard Authority DataNumber) i zalecenia dalszych prac'"’^. Wynikiem działalności
grup roboczych są także przedsięwzięcia określane jako FRAD (Functionai Reąuire
ments for Authority Data) oraz FRSAD (Functionai Reąuirements for Subject Au
thority Data). W 2009 r. ukazała się traktująca o tym modelu książka Glenn E. Patton
Functionai Reąuirements fo r Authority Data. A Conceptual Model, zawierająca analizę
jednostek danych w z o rc o w y c h M a rie lle Veve poświęciła temu modelowi artykuł
opublikowany w Cataloging and Classification Quarterly, w którym analizowała
jego przydatność dla danych autorytatywnych dotyczących rękopisów'®^. W 2009 r.
IFLA opublikowało również wersję szkicową dokumentu opisującego FRSAD Functional Reąuirements fo r Subject Authority Data (FRSAD). A Conceptual ModeP'^^\
Opracowanie zawiera wstępne informacje na temat możliwości wykorzystania mod
elu, rodzajów jednostek, atrybutów, relacji pomiędzy nimi i przykłady zastosowań.
FRBR jest niewątpliwie bardzo postępowym rozwiązaniem, coraz silniej się uko
rzeniającym na bibliograficznym gruncie. W trakcie Międzynarodowej Konferencji
Narodowych Serwisów Bibliograficznych, która odbyła się w Kopenhadze w 1998 r.,
zalecono stosowanie podstawowego poziomu opisu zaproponowanego w Functionai
Reąuirements.... Jednak ostateczna realizacja tych zaleceń zależy od poszczególnych
narodowych central bibliograficznych.
W praktyce bibliograficznej i bibliotekarskiej dość popularny stał się termin eferheryzacja {'nng. frbrisation). Oznacza nakładanie modelu FRBR na istniejące zbio
ry danych bibliograficznych'^^ Jednakże wbrew pozorom, terminem tym określa się
częściowe wykorzystanie modelu FRBR, jedynie do zakładanej przez model FRBR
koncepcji grupowania podobnych jednostek w ramach jednego rekordu, poprzez wy
korzystanie modelu jednostka-relacja. Jeden z pierwszych eksperymentów eferberyzacji przeprowadzono w 2002 r. na bibliografii fińskiej i norweskiej. Autorzy raportu
na ten temat - Knut Hegna i Eeva Murtomaa - stwierdzili, że pomimo wysokiej ja
kości materiału bibliograficznego, pojawiły się problemy z prawidłową identyfikacją
jednostek"’*’. Również E. T. 0 ’Neill na podstawie przeprowadzonego testu ustalił, że
B.
B. Tillett: A R eview o f the Feasibility o f an In tern ation al S ta n d a rd A u th o rity D a ta N u m b er
(ISA D N ) [o n lin e]. [dostęp: 22.0 2 .2 0 1 0 ]. D o stęp n y w W orld W id e Web: h ttp ://arch ive.ifia.org/V II/
d4/franar-num bering-paper.pdf.
G. E. Patton: Functionai R eąuirem en ts f o r A u th o rity D ała. A C on ceptu al M odel. M iin ch en 2009.
M. Veve: A p p lyin g the F R A D C on ceptu al M o d el to an A u th o rity File f o r M an u scripts. A n alysis
o f a Local Im plernentation. „Cataloging and C lassification Q uarterly” vol. 47: 2009, nr 2, s. 125-144.
F unctionai R eąuirem en ts f o r S u bject A u th o rity D a ta (FRSAD). A C on ceptu al M odel [on lin e].
[dostęp: 2 2 .0 2 .2 0 1 0 ]. D o stęp n y w W orld W id e Web: h ttp ://n k o s.slis.k en t.ed u /F R S A R /rep o rt0 9 0 6 2 3 .
pdf.
M. M. Yee: FR BR ization. A M e th o d f o r Turning O nline Public F inding Lists into O n lin e P u
blic Catalogs. „In form ation T e ch n ology and Libraries” Vol. 24: 2005 nr 2, s. 77 -9 5 [o n lin e]. [d o
stęp: 22 .0 2 .2 0 1 0 ]. D o stęp n y w W orld W id e Web: h ttp ://w w w .a la .o rg /a la /m g rp s/d iv s/iita /ita l/
v o iu m e2 4 2 0 0 5 /n u m b er2 ju n e/co n ten ta b cd /y ee.p d f. Zob. też.: E. G oiec-N ycz: FRBR (efeberyzacja) now a filo zo fia k atalogow an ia. „Bibliotekarz” 2004, nr 9, s. 9-13.
K. H egna, E. M urtomaa: D ata m ining M A R C to fin d : FRBR? 68th IFLA Council a n d General
105
informacje w opisach często są zbyt skąpe do identyfikacji wszystkich wariantów
treści; możliwa jest także duplikacja rekordów, ponieważ trudno określić, czy dwie
jednostki o różnej formie, posiadają tę samą zaw artość'"’. Rozwiązaniem proble
mów może być, zdaniem autora, rezygnacja z elementu Zawartość treściowa na
rzecz rozbudowy elementu Postać fizyczna. Propozycja ta wydaje się jednak nie
uwzględniać aktualnych tendencji do wzbogacania zapisów właśnie o informacje
treściowe, bardzo cenne dla użytkownika, pomija niejako zasadę tkwiącą u samych
podstaw FRBR, dotyczącą usprawnienia przekazywania informacji zawartościowej.
Za pomocą FRBR można organizować informacje nie tylko o obiektach teksto
wych. Narodowe Muzeum Pałacowe w Tajpej przeprowadziło badanie nad wyko
rzystaniem FRBR do opisu eksponatów z działu kaligrafii i malarstwa (oryginały,
slajdy, fotografie i obrazy cyfrowe). Badanie opisali Ya-ning Chen i Shu-jiun C hen'".
Stwierdzono, że FRBR sprawdził się dobrze jako model pojęciowy objaśniający
znaczenie zawartości intelektualnej obiektów. Słabiej wypadła przydatność FRBR
w organizacji pracy Muzeum (funkcje znalezienia, identyfikacji, wybóru, dostępu).
Jan Pisanski, Maja Żumer i Trond Aalberg we wspólnym artykule przygotowa
nym na Konferencję IFLA w 2009 r."^ za typowe problemy eferberyzacji uznali
błędy identyfikacji jednostek i relacji oraz niewystarczające określenie jednostek
równorzędnych. Wiele inicjatyw eferberyzacji wykorzystuje tylko część modelu
FRBR lub część z informacji zawartych w rekordzie. Pełna eferberyzacja ozna
czałaby powstanie dodatkowych problemów, obniżających jakość wyników. Zda
niem autorów należy jednak zauważyć, że problemy wynikają głównie ze sposobu
zarejestrowania istniejących danych bibliograficznych. Gdyby dane poddawane
eferberyzacji (ang. frbrized data) zostały wcześniej zapisane w sposób bardziej
uporządkowany i spójny, eferberyzacja mogłaby być bardziej skuteczna. Wprowa
dzanie FRBR jest ograniczone obowiązującymi zasadami dotyczącymi rejestracji
bibliograficznej, takimi jak „Zasady Paryskie” z 1961 r., przepisami katalogowania
(np. AACR2), formatami danych (np. MARC21), a także praktyką ich stosowania,
w której często zdarza się, że katalogerzy niewłaściwie interpretują zasady. Takie
błędy są zazwyczaj ukryte podczas korzystania z tradycyjnych OPAC-ów, ujaw
niają się natychmiast po użyciu FRBR. Innymi słowy, jeśli dane bibliograficzne są
niespójne lub niepełne, trudno jest automatycznie wyodrębnić w nich jakąkolwiek
strukturę (podobną do FRBR czy inną). Zdaniem autorów bibliografie narodowe
wydają się być najlepszym obszarem dla rozpoczęcia eferberyzacji z trzech na
stępujących powodów: 1. efekty działania FRBR są najlepiej widoczne na dużych
zbiorach danych bibliograficznych, a bibliografie narodowe takimi właśnie zbiora
mi operują; 2. narodowe bibliografie są zazwyczaj bardziej kompletne od katalogów
Conference, A u gu st 18-24, 2002 [onlin e], [dostęp: 22.02.2010]. D ostęp n y w W orld W ide Web: w w w .ifla .
o rg /IV /ifla 6 8 /p a p ers/053-133e.pdf. Pełny raport: D ata m in in g M A R C tofin d: FRBR? [online], [dostęp:
22.02.2010]. D ostęp n y w World W ide Web: http://folk.uio.no/knuthc/dok/frbr/datam ining.pdf.
E.
T. 0 ’N eill: F unctional R eąuircm en ts f o r B ibliographic Records , application o f the en tityrelationship m o d el to H urnphry Clinker. „Library R esources and T echnical S ervices” vol. 46: 2002,
nr 4, s. 150-159.
Y. C h en , S. Chen: A rnetadata p ractice o f the IFLA FRBR m odel, a case stu d y f o r the N ation al
Pałace M u seu m in Taipei. „Journal o f D o cu m en ta tio n ” vol. 60: 2004, nr 2, s. 128-143.
J. P isanski, M . Żum er, T. Aalberg: Frbrisation: tow ards a bright new fu tu r ę f o r n ation al
bibliographies. 75th IFLA G eneral C onference a n d Council. 2 3 -2 7 A u g u st 2009, M ilan, Italy [onlin e].
[dostęp: 2 2 .0 2 .2 0 1 0 ]. D ostęp n y w W orld W id e Web: h ttp ://w w w .ifla.org/files/h q /p ap ers/ifla75/77p isa n sk i-en .p d f
106
bibliotecznych; po trzecie, poziom opisu w narodowych bibliografiach jest zazwy
czaj wyższy niż w innych zbiorach. W bibliografiach narodowych tkwi więc większy
potencjał danych dla FRBR.
Kwestią wartą rozważenia jest to, czy i jak FRBR będzie sprawdzał się dla po
szczególnych typów zbiorów? Athena Salaba i Yin Zhang, bazując na literaturze
przedmiotu, ustalili profile zbiorów, dla których wdrażane są rozwiązania wykorzy
stujące FRBR"-\ Są to dzieła sztuki, teksty literatury klasycznej, beletiystyka, film,
wydawnictwa powielane ręcznie, literatura piękna, sztuki teatralne, muzyka, dzieła
tradycji oralnej, czasopisma. W poszczególnych przypadkach napotkać można specy
ficzne problemy do rozstrzygnięcia, które warto tu przywołać:
• Dzieła sztuki. Tradycyjnie opisywane są z użyciem modelu zorientowanego obiek
towo. Dzieła w takim modelu są pojedynczymi jednostkami, które wchodzą
w relacje z innymi obiektami. Model relacyjny FRBR może być w tym przypadku
przydatny do opisu i udostępniania dzieł sztuki"'^.
• Teksty literatury klasycznej. Łacińskie i greckie teksty klasyczne również są przed
miotem dyskusji z zakresu eferberyzacji. Podobnie jak dzieła sztuki, kolekcje
klasycznych tekstów zawierają wiele dzieł powiązanych z innymi. The Perseus
Digital Library (http://www.perseus.tufts.edu/hopper) prowadzi intensywne studia
nad zastosowaniem modelu FRBR do tego rodzaju tekstów i stworzeniem hierar
chicznego katalogu"'\
• Beletrystyka. Uważa się, że tego rodzaju materiały najwięcej skorzystają na wpro
wadzeniu modelu FRBR. Kolekcje beletrystyczne zawierają dzieła z wieloma re
alizacjami, często także kilkoma materializacjami każdej realizacji. Łączą je rela
cje z innymi dziełami takimi jak adaptacje. Jednym z pierwszych i największych
przedsięwzięć stosujących FRBR do strukturyzowania informacji o beletrystyce
jest stworzony przez OCŁC serwis FictionFinder (http://fictionfinder.oclc.org/, ser
wis został już omówiony w rozdziale dotyczącym przedmiotu i postaci bibliogra
fii).
• Film i wideo. Konieczne jest rozróżnienie pomiędzy realizacjami tego typu a po
wiązanymi z nimi adaptacjami. Problemem w tym przypadku może być dostęp do
tego samego filmu zapisanego na różnych nośnikach, dla których zgodnie z prze
pisami katalogowania należy wykonywać odrębne rekordy bibliograficzne. UCŁA
Film and Television Archive (http://www.cinema.ucla.edu) rozwiązuje ten problem
przez zebranie poszczególnych materializacji w jednym rekordzie zbiorowym"*^.
• Materiały powielane ręcznie. Zmiany w procesie powielania tego typu materiałów
mogą skutkować licznymi, choć nieznacznymi, różnicami pomiędzy kopiami tego
samego wydawnictwa. Zdaniem Gunilli Jonsson powoduje to powstanie niepoA. Salaba, Y. Zhang: From a C onceptual M odel to A pplication a n d System D evelopm en t. „Bulletin
o f the A m erican Society for Inform ation Science and T ech nology” vol. 33: 2007, nr 6 [onUne]. [dostęp:
19.08.2009]. D ostęp n y w World W ide Web: h ttp ://\vw w .asis.org/B u lletin /A u g-07/S alab a_Z h an g.p d f
"■* Por. Y. C h en , S. Chen: op. cit.
Por. D. M im n o , G. Grane, A. Jones: H ierarchical catalog records: Im plem en tin g a FRBR catalog.
„D -Lib M agazine” vol. 11: 2005, nr 10 [on lin e]. [dostęp: 2 2 .02.2010]. D o stęp n y w W orld W id e Web:
http ://w w w .d lib .o rg /d lib /octob er05/cran e/10cran e.h tm i. S zczegółow y raport z zastosow an ia FRBR
d o zb iorów The Perseus D igital Library znajduje się w artykule A. Babeu: B u ild in g a „FR BR -Inspired”
Catalog: The Perseus D igital L ibrary E xperience [on lin e]. [dostęp: 2 2 .02.2010]. D o stęp n y w W orld
W ide Web: h ttp ://w w w .p erseu s.tu fts.ed u /~ ab ab eu /P erseu sF R B R E xp erim en t.p d f
P or M. M. Yee: op. cit.
107
trzebnego i mylącego nadmiaru realizacji. W celu rozwiązania problemu należy
pozostawić definicję realizacji jako jednostki ogólnego poziomu identyfikacji
• Literatura piękna. Dobrym przykładem aplikacji FRBR dla zasobów literatury na
rodowej jest projekt AustLit (http://www.austlit.edu.au) udostępniający utwory
literatury australijskiej, teksów krytyki literackiej, a także informacje na temat ka
riery i życia autorów.
• Sztuki teatralne. Składają się na unikatowy rodzaj kolekcji. Biblioteki często nie
posiadają nagrań samego przedstawienia, w związku z czym muszą posiłkować się
innego typu materiałami wiążąc je relacją bibliograficzną. Mogą to być materiały
takie jak zdjęcia, programy, kostiumy, wycinki prasowe, rękopisy i notacje choreograficzne"^
• Muzyka. Zbiory muzyczne to kolejny obszar, który może pozyskać wiele korzyści
z zaadaptowania FRBR. Ze względu na charakter tych materiałów nie jest łatwo
zdefiniować odpowiednie granice dzieł i realizacji. Pomiędzy jednostkami mu
zycznymi funkcjonuje znaczna liczba relacji bibliograficznych"*^
• Dzieła tradycji oralnej. Jednym z problemów jest tutaj kompatybilność jednostki
realizacji z różnymi wersjami tego rodzaju dzieł'-”.
• Czasopisma i inne wydawnictwa ciągłe. Poświęcono wiele uwagi zastosowaniu
modelu FRBR do tego rodzaju zasobów. Dyskusje koncentrują się wokół proble
mów związanych z definiowaniem czasopisma, wydawnictwami skoroszytowymi,
funkcjonowaniem jednego czasopisma w wielu formatach i częstymi zmianami
tytułów czasopism'^'.
FRBR został zaprojektowany z myślą o społeczności bibliotekarskiej, jednak sta
nowi on narzędzie, które można adaptować do zastosowań innych niż wewnątrzbiblioteczne. A. Salaba i Y. Zhang oprócz tradycyjnej biblioteki, która jest naturalnym
i najczęstszym beneficjentem wdrożeń FRBR, opisują inne możliwe obszary zastoso
wań tego m odelu'".
• Konsorcja. Biblioteki często współtworzą sieci lub konsorcja celem wspólnej re
jestracji i udostępniania zasobów. Czy FRBR pozwoli na łatwiejsze udostępnianie
rekordów? Jakie dokładnie informacje powinny znaleźć się w rekordach biblio
graficznych, a jakie w hasłach wzorcowych. Jakiego poziomu jednostki należy
wykorzystać do budowy rekordów: poziomu dzieła, realizacji, materializacji, czy
wszystkie?
• Biblioteki cyfrowe. FRBR jest przydatny w tym przypadku do budowy hierarchicz
nych katalogów. Cechą typową dla takich bibliotek jest niestosowanie standardów
takich jak MARC czy AACR2 wykorzystywanych powszechnie przez tradycyjne
biblioteki. Biblioteki cyfrowe organizują dostęp do zróżnicowanych i dynamiczPor. G. Jonsson: C atalogu in g o f h an d press m aterials a n d the concept o f expression in FRBR.
„C ataloging and C lassification Q uarterly” vol. 39: 2004, nr 3 /4 , s. 77-86.
Por. D. M iller, P. Le Boeuf: „Sucli słu ff as dream s are m a d e on". H ow does FRBR f it perform in g
arts? „C ataloging and C lassification Q uarterly”, vol. 39 2005, nr 3 /4 , s. 151 -178.
Por. P. Le Boeuf: M usical w orks in the FRBR m o d el or „Quasi la stessa cosa”. Yariations on
a th em e by U m b erto Eco. „C ataloging and C lassification Q uarterly” vol. 39: 2004, nr 3 /4 , s. 103- i 24.
Por. Y. N icolas: Folklore reąuirem en ts f o r bibliographic records. O ral tradiłion s a n d FRBR.
„C ataloging and C lassification Q uarterly” vol. 39: 2004, nr 3 /4 , s. 179-195.
Por: K. A ntelm an: Id en tifyin g the serial w ork as a bibliographic entity. „Library R esources and
T echnical S erv ices” vol. 48: 2004, nr 4, s. 238-255.
A. Salaba, Y. Zhang: op. cit.
108
nych materiałów, są zainteresowane tworzeniem opisów zawierających dane o sposo
bie zapisu dokumentu, zarządzaniu prawami autorskimi, strukturze i zasadach użytko
wania dokumentu.
• Repozytoria instytucjonalne. Wiele uniwersytetów i innych instytucji zajmuje się zarzą
dzaniem, przechowywaniem i upowszechnianiem własnego dorobku. Wśród proble
mów pojawiają się tu zróżnicowanie materiału i wymagania funkcjonalne dla każdego
typu z przechowywanych zbiorów. FRBR może wpłynąć na znaczną poprawę jakości
i dostępności materiału zebranego w tych repozytoriach.
• Archiwa internetowe. Cechą właściwą dla Internetu jest zmienność jego zawartości.
Zastosowanie FRBR do zachowania i uporządkowania tego materiału może być du
żym wyzwaniem.
• Muzea. Muzea kolekcjonujące unikatowe dzieła sztuki często wykorzystują obiektowo
zorientowane modele reprezentacji zasobów. Ze względu na podobne zadania bibliotek
i muzeów szanse powodzenia mają wysiłki hamionizacji modelu jednostka - relacja
FRBR z koncepcyjnym obiektowym modelem (CRM, Conceptual Reference Model)
tworzonym przez Intemational Council of Museums (http://cidoc.ics.forth.gr).
• Portale. Portale oferują często dostęp do informatorów, baz danych, usług polegających
na pobieraniu tekstów. FRBR może być pomocny w zakresie organizowania sprawne
go przeszukiwania zróżnicowanych zbiorów.
FRBR wdrażany jest w w wielu zróżnicowanych projektach o różnej skali. Są wśród
nich duże, narodowe katalogi i bazy bibliograficzne, jak również mniejsze zbiory specjal
ne, np. muzyczne, muzealne oraz biblioteki cyfrowe. Oprócz wspomnianych już wcze
śniej w tekście projektów takich jak WorldCat, FictionFinder, czy Film and Television
Archive można jako przykład wymienić jeszcze prototypowy system, będący alternatyw
ną i testową wersją serwisu Libraries Australia, zawierającą 16 milionów rekordów, do
których prezentacji wykorzystano FRBR (http://1101 .nla.gov.au/).
LibraryLabs
'Rarirynan(<ffyitadtottM
proiaetcaabafeidaia«>*»«*firrilinfl1lfff**
Miaimn
t9Afił2007.
T te q r ile m if a iM e y iH p li 4 e » o « te a iu « « fs e * d e n g M A R C t* ło g n ip h kie 6 e ^ u fiiig l4 H M e c £ h riio fa e c a B d i» d e irii6 .1 1 ic d a ib a » e b e iiił« c irc h e d iia c e p y o f ii e AitftrakM N a tu m i
B iA e g r tp liś c D ił* e e » ( A N B I ^ M S
I
2 0 0 8 k c o a tM M 1ff w M n n t i f t i in g n f ł ir n r r i r d i w ifti h n iitn g i in fn m iirtirtn fn r f t i i l i i — t h r i r i t i T k s d e m o M b iłe re id re c tte e p ie s ł e d r e li l iw d
fr«CB
r e ir tm d
• M M p k M ta ri; m r e h to pre M O I M a rc h n s ifts ;
• nUvMKB r a d u d
• clDibir»dby4ito.«ibicctOw(nnciiBrandflic«0.6NM.flRire. aBiMr.I>««9ALCeluiiic«tioa
• immuif f wifa wiaiiirtifiai b>ge4 oa tUbjicł a A o riy a a ^ tia i
• wiA ip tliaf
W a d oo e«epm coaitfltt (tepłaced 25 S ^0 8 wiA fp rlo j pjĘg^tóom fr«m Taboo)
F t ~ r1 liT iir i f i itiiTTi muniTnnfTriTti'
rdtfed reeords
M O y E f t d lit « n c u «
riltfMl m o rd i fiMMid t t i« « O C Ł C ^ X IS B H MTrica
dMncMnfrali«i»drenemfomAnam
H a iMtr*! ftcam a
Tbia
ba Mad t» h^ctt raakMfs. and *odbt* laaoareai
difea Ca Aw aMoiłM nora op lo dMa) it abo
Xibr«y oTAwkRtfa for riMl A m c
»toimagimuymn0iemmnconfitńmii^
22Sip06:m
Inka boolt ar,qriiitto« lad bocroiwm »afwow ( t a iattarii
fbr a * e » i4 h e ld ^ Ifcreiee. daaF S * s ^ ł w <»AC
ft Jtoa ba MlaeiBd
ite ean M dalaiiiM
whtf it aa
r a a o m ta tao łm ad ta ba ««>y « a « i^
tomapiMeCMmiBWiiIÛlKiailjyiacill^ Phaaenola i t i t t i a iyitimkadeBOfljaraM r«fłdaaN.M iaitaliaaai ofdbaeiM ttb^te
Tba aear iatttftce I * bai» lift uedaeeaad baeaaie we wael fcadbaek Od ihe baek idaw r*bar
riy l* d a i^
l1i«ap.wkhfcadback<wd»tMBg£y«gi»iPiiitMMtt^<>fbyt«aflteK«tf||tŁM^
As ib o w « * a ł O J L ia m ^ iE U d e łiZ s m i l l M i Ś ł e i ł u a t t h e * P«<«ntiiioa. beteli 4 lUlie d6»»
Rys. 9. S erw is Libraries Australia w w ersji w yk orzystu jącej FR BR
[źródło:http://ll01.nla.gov.au].
109
H om e ^ Products i Search, loaii aud order
H elp Support
M y io au s
W hat happeus lu 2010
Abottt us
BIBSYS: The organizatiou
C ontact Inform ation
Bibliographic record
requirem ents
Srte Map
Links to oiir applications
BIBSYS is a key supplier o f products and s e n ic e s for higher eduratio u aliu stitu tio iis. other
research m stifutions m Nonvay, public admiiiistratn-e lustitutious and the NationalLibrar>' o f
Norway.
H
N orsk
B
Samegillii
BIBSYS Ask - search in The Libranj Database. FoiskPtib. ForskPro a n d BIBSYS Em neportal
BIBS\'S Brage - search in msłitiitioiial archives
BIBS\'S E m neportal - search in qiialHy-controlled internet sites
BIBSYS Galleri - search in picture collections
BIBS\'S Aska - search in sei eral databases
BIBSYS Tyr - senrrfi in journals
Rys. 10, B IB S Y S , n orw eski d ostaw ca b ib liograficzn ych baz danych, stosujcjcych
m odel FRBR
fŻrÓŁllo: littp:/''w\vw.bibsys.no|.
Wdrożenia FRBR odnajdziemy również w produktach norweskiej firmy BIBSYS
(http://www'.bibsys.no), która jest na tamtejszym rynku głównym dostawcą narzędzi
i usług dla instytucji badawczych, bibliotek uniwersyteckich, a także Biblioteki Na
rodowej Norwegii. Dane bibliograficznych baz danych tworzonych przez BIBSYS
zostały pomyślnie poddane eferberyzacji, dzięki opartym na XML narzędziom eks
trahującym potrzebne informacje z rekordów MARC.
Komercyjne rozwiązania oferujące możliwość zaimplementowania modelu FRBR
to również zintegrowany system biblioteczny Yirtua YTLS (Yisionary Technology in
Library Solutions, http://www.vtls.com/products/virtua) oraz YisualCat firmy Portia
(http://www.portia.dk) - narzędzie do katalogowania i zarządzania bibliograficznymi
metadanymi. FRBR jest także wykorzystyw'any do organizacji danych w cyfrowych
bibliografiach i bibliotekach. Wśród istniejących przykładów w'yraźnie zaznaczają się
projekty australijskie: AustLit The Australian Literaturę Resource (http://www.austlit.
edu.au) - projekt współtworzony przez dwanaście australijskich uniwersytetów oraz
Australijską Bibliotekę Narodową, udostępniający informację biograficzną, biblio
graficzną oraz pełne teksty literatury i prac krytycznych autorów australijskich; Musie
Australia (http://www.musicaustralia.org) - serwis stworzony przez National Libraiy
o f Australia oraz National Film and Sound Archive udostępniający materiały muzyki
australijskiej we wszystkich formatach, stylach i gatunkach; National Film and Sound
Archive (http://www.nfsa.gov.au) - archiwum materiałów audiowizualnych, związa-
110
nych z kulturą australijską. Są to również Find DVDs and Yideos (http://wvvw.library.rochester.edu/index.cfm?page=videos), Find CDs and Sound Recordings (http://
www.lib.rochester.edu/index.cfm?Page=cds) - dwa serwisy opracowane przez University of Rochester, umożliwiające w^szukiw-anie materiałów udostępnianych przez
lokalne biblioteki; ECHO (European CHronicIes On-line, http://pc-erato2.iei.pi.cnr.it/
echo) - projekt finansowany przez Unię Europejską, mający na celu rozwój usług dla
bibliotek cyfrowych przechowujących historyczne materiały audiowizualne.
O U IC K S E A R C H
7heAuatr*ilra Utcntune Resoutce
A8«UT9 TCCRttOlOfST
AUSnrTOATAHOOClS
ABOlIf
ftisFARCH CO UM UN m FS
TE:ACRINC ftUST, ł it.
AUS-ELH
MEWSI fTTER
8£T IIP AM eMAlL AL£RI
FUILTEXT
CONTACT U5
A łH iJLir Th « Austr:flli«n L iie i^ u »0
a
oi
tnod«l« ta
info rm a tiori flii
te s o u ic e s ,
o f to rm a r. and to radH iate discovery o f Hôse reso urce^
Aus4iJt has nplHuenlEtf
fc*
lni9mation6lFedeiationfor Ubrary As90cicifar^ and Insiitution&'
f l^ c o f o i (F R B R ) m o tW 1o < ł«8 crib i lit« ra ry «r>d ctfiU is « w e * s .
R « th ir th a n ir» a ltr łi «»cr> p u M ka tk m a» j e « p a > r«
(»« d o ts s iin d ir d iib rir y c a < » lo g ;iin ^, 1h« F R B R mod*<
r» p r» « » n ii th » putrircatian hi» 1ary o f v«rlc5 by in c o ^ io fa lin g th « M lc y iin g fo ur c o n c a p ti into a
rv co n l:
^ th « W D fk: w «b«Uac1 conc»|H ( 99. th a nov9l V o s s by P a tric k W h d c )
A in I L it ia c o r 4 i u s a
t * i n i W e r k t » r« p i« S M ii
W « ik c « n c « p l
— the Expr»S‘Sktn how #»at Woik n reatised (e.9 . Wńi:e ’9 origtnał version of che ncwl Ń') Engli»h o/1 tw Garman
transbiton by John Siickiteh aCrh« noMl Vos£ by Patnck
AusiLfriecorih us e i f ie t e in i V * n hiiZ9 r ^ r « a « ] i i d»« E x |> re s s ia n
~'lhe Mnni(e8lali»R howibai EKpioseionłS rmirie concrola (c.g. lho 1958 Ktapenhcuer Ic W^lseh fiubbcaiion of
Sl'Cklbr1h^ ifanelatlon of ihe
I/o m by Patrick Wlijle)
A iM iL ttt« C 4 ) t4 t u a a r ii a t a i n i
t<v r a p r a tc ir i th « IiIn iilfa a t.-iM o it c im ic * ] i i
- Iha H łm :
in d fv id u fl it» m on Ih a L r trłr y
th e copv
1953 K w p « n h e u » r p y b l i c ^ l i o n c rfłh *
Jo h n S tic k w o rlb *r«nala1łaa o f lh » n o w i V o « s b y P a tric k W iiila , h t ld b y ■ p « łtjc u b r library)
AusiLit doed aot directly reconi items Uft^^ can dhcoysrrha lacation Df pariicułarHama ihrough Au£lUt’s ho ^ tigs
lif*vglihr.ie NwkM^fel 3ibBo<jł2pi: CiJ^base wa Klnrtłcfe.
T h f r» U tlo n i{M p f l3 ttw *» n ! h « ł * ciK C C pts can b» 'orw -lo-on#', or *Mi«-to-nr)«r>y'.
~ W o rk » can b« M p re a s ^ d i t ona o r m an jr v»rsiDAS
~ E icp ro asion s eon be p y U > 3 r^ n » a rtifc M c d m c or
litite s
“ M a n ifa s la tw rw /P u b h c jrtio ftł c a n r ts u tt in d m o r n u n y itam s
A u « U t a u g n w ń ts ihe FRB.^? « o d e l w t h
INDĆCS y io o f s).
m eifallftg^ (ba sed ca inaM u n d e « ^ e n byi ih a A R C h s -rtirtu i.
Rys. 11. A ustLit The AusU'alian Litcraturc F^csource, projekt prezcnluj;}cy zasob y lileratury
australijskiej z zastosow an iem m odelu FRBR
[źródło; liUp:''7v\\vw.;uisilii.C(.lii.aLi|.
D ublin Core
Dublin Core (DC, http://dublincore.org) jest popularnym narzędziem oferującym
zestaw elementów metadanych, pozwalających na opis różnego typu dokumentów
i ułatwiających ich wyszukiwanie. Pierwotnie miał służyć do opisu zasobów Internetu
przez twórców sieciowych obiektów, jednak dzięki swej prostocie i uniwersalności stał
się najczęściej używanym standardem do zastosowali metadanych w ogóle. Rozwijany
i zarządzany jest obecnie przez Dublin Core Metadata lnitiative (DCMl - http://www.
dublincore.org). Model DC został zaproponowany w 1995 r. na spotkaniu, które odby
ło się w dniach 1-3 marca, a było zorganizowane przez amerykańskie NCSA (National
Center for Supercomputing Applications) oraz OCLC. W Dublinie w Ohio (USA) ze
brali się specjaliści z zakresu infomiatyki oraz bibliotekoznawstwa i nauki o infomiacji.
Ich celem było przedyskutowanie możliwości usprawnienia procesów opisu, organizacji
111
i dostępu do zasobów sieci Web. Wynikiem prac było ustalenie prostego zestawu ele
mentów opisu, który szybko zyskał popularność. Osoby zainteresowane jego rozwijaniem
i wykorzystywaniem obradują na corocznych spotkaniachi, które początkowo zwane były
warsztatami. Do 2000 r. odbyło się icłi 8. Od 2001 r. spotkania mają cliarakter między
narodowych konferencji. Odbywają się w różnych częściach świata. W 2005 r., w dzie
sięciolecie istnienia DC, spotkanie odbyło się w Madrycie, na Uniwersytecie Carlosa III.
Konferencja zorganizowana przy wsparciu m.in. hiszpańskiego ministerstwa edukacji
i nauki, IBM oraz Thomson Gale, zgromadziła 214 uczestników z 33 krajów. Prze
biegała pod hasłem „Stosowanie słowników metadanych” i była piątym spotkaniem
z cyklu poświęconego słownikom metadanych w kontekście sieci WWW'“\ Następne
spotkania odbywały się w 2006 r. w Meksyku, gdzie tematykę stanowiły „Metadane
dla nauki i edukacji”, następnie w 2007 r. w Singapurze pod hasłem „Profile zastoso
wań i ich wykorzystanie w praktyce” i w 2008 r. w Niemczech pod hasłem „Metada
ne dla semantycznych i społecznych zastosowań”. Konferencja w 2009 odbyła się
w Korei. Obrady przebiegały pod hasłem „Semantyczna interoperacyjność połączonych
danych”. Wyjątkowe, piętnaste spotkanie odbyło się w 2010 r. Konferencja miała miejsce
w Pittsburghu, w USA i przebiegała pod uroczystym hasłem „Doskonalenie metadanych.
15-lecie Dublin Core”. Szczegółowe informacje dotyczące wszystkich dotychczasowych
warsztatów i konferencji można znaleźć pod adresem http://dublincore.org/workshops.
Dublin Core Metadata Initiative (DCMI) jest instytucją, która od piętnastu lat zajmu
je się rozwojem modelu DC. DCMI ma charakter non profit, jest otwarty dla wszystkich
osób zainteresowanych rozwojem Internetu oraz metod organizacji informacji. Jako
swoją misję określa dostarczanie, prostych w zastosowaniu, standardów wspomagają
cych wyszukiwanie, udostępnianie i zarządzanie informacją. Cele te mają być osiągane
poprzez:
• rozwój i utrzymywanie międzynarodowych standardów opisu zasobów informacji,
• wspieranie światowej społeczności twórców i użytkowników metadanych,
• promocję stosowania Dublin Core.
DCMI jako trzy najważniejsze cechy charakteryzujące swoją działalność wymie
nia:
{.Niezależność. DCMI nie ma charakteru komercyjnego, nie stanowi niczyjej wła
sności ani też nie prowadzi działalności dochodowej.
2. Internacjonaliiość. DCMI zachęca do udziału w organizacji bez względu na
miejsce pochodzenia, szanuje językową i kulturową odmienność uczestników.
3. Otwartość. DCMI jest organizacją otwartą, mającą na celu budowanie wspól
nego stanowiska pomiędzy uczestnikami; nie istnieją żadne warunki uczestnictwa w
organizacji.
DCMI służy także pomocą w implementowaniu DC do specyficznych aplikacji.
Prace prowadzone są w grupach roboczych, reprezentujących różne środowiska
(związane np. z edukacją, zarządzaniem wiedzą, informacją rządową) oraz ich spe
cyficzne interesy. Podczas spotkań dyskutowane są rozwiązania dotyczące standardu,
które zatwierdza się po osiągnięciu konsensu. Jak zauważa M. Nahotko, taka me
toda pracy DCMI spowalnia nieco tempo podejmowania decyzji, sprzyja natomiast
osiąganiu wysokiej jakości przyjmowanych rozwiązań'*'^. Pełną, aktualną listę grup
J. Zając: W a rszta ty D u blin Core w M a d rycie 12-15 w rześn ia 2005. „EBIB” 2005 nr 9 [onlin e].
[dostęp: 2 2 .0 2 .2 0 1 0 ]. D o stęp n y w W orld W id e Web: h ttp ://eb ib .o ss.w ro c.p l/2 0 0 5 /7 0 /za ja c.p h p .
M: N ahotko: M etadan e. Sposób..., s. 119.
112
roboczych można znaleźć pod adresem http://dublincore.org/groups. Osoby zainte
resowane działalnością DCMI mogą uczestniczyć w dyskusjach i pracach poprzez
subskrypcję listy mailingowej wybranej grupy roboczej.
Poniższa tabela zawiera zestawienie piętnastu podstawowych elementów zestawu
Dublin Core Metadata Element Set (DCMES)
Tabela 2
Z estaw p od staw ow ych elem en tó w D ublin C ore
ZAW ARTO ŚĆ
(C ontent)
W Ł A S N O SC
IN T E L E K T U A L N A
(In tellectual Property)
D O O K R E SL E N IE
(In stan d ation )
Tytuł
{Ti tle)
Twórca
(C re a to r)
Data
{D a le)
O pis rzeczo w y
{S u h ject)
W ydaw ca
{P u b lish er)
Typ
{Type)
O pis
(D e s c ń p tio n )
W sp ółtw órca
(C o n trih u to r)
Format
{F o rm a t)
Źródło
{S ó w c e )
W łasn ość
{R igh ts)
identyfikator
{Iden tifier)
Język
{L a n g iia g e)
R elacja
{R ela tio n )
M iejsce i czas
{C o v e r a g e )
[Ź r ó d ło : M . N a h o tk o : M e la Ja n e . S po sóh ..., s. 12 3 ].
W 1999 r. zamknięto prace nad zestawem podstawowym, co znaczy, że elementy te
nie ulegną już zmianom; zestaw może być jednak rozbudowywany i uszczegóławiany. Nowe elementy muszą być wyróżnione poprzedzającym je znakiem „X-”. Zasada
ta dotyczy także kwalifikatorów. Szczegółowy opis zestawu podstawowego DCMES
dostępny jest na stronie http://dublincore.org/documents/dces/, zaś polskie, oficjalne
tłumaczenie zestawu na stronie http://ebib.oss.wroc.pl/standard/dc.html. Na pełną listę
wszystkich elementów Dublin Core oprócz elementów głównych (zestawu podstawo
wego i kilku elementów dodatkowych) składają się również wspomniane kwalifikatory
{gualifiers) oraz słownictwo służące identyfikacji rodzaju źródła (DCMI Type Yocabulary). Pełna, aktualna specyfikacja wszystkich tenninów DC wraz ze szczegółowymi
definicjami znajduje się w serwisie DCMI pod adresem http://dublincore.org/documents/dcmi-terms/. Szereg nowych elementów wprowadza zestawienie DCMI Meta
data Terms, które od stycznia 2008 r. funkcjonuje jako równoległy standard do DCMES
1.1. Rozszerzone ono zostało z 15 do 56 własności, w niektóiych przypadkach o na
zwach identycznych z elementami podstawowej piętnastki. W serwisie DCMI znajdzie
my również opis całego modelu abstrakcyjnego DC wraz z przykładami i wskazówka
mi zastosowania, opisy schematów, podręczniki dla osób zajmujących się rozwijaniem
i wdrażaniem aplikacji metadanowych oraz wykorzystujących DC.
113
Podstawowy zestaw elementów DC, choć prosty i użyteczny, łatwy w stosowaniu
dla większości użytkowników, ma ograniczone możliwości opisu. W celu zwiększe
nia jego elastyczności i możliwości rozbudowy wprowadzono kwalifikatory. Wyróż
niane są dwie kategorie kwalifikatorów w zależności od wypełnianych funkcji;
1. Uszczegółowienie elem entu {element-refinement). Te kwalifikatory zawężają
znaczenie elementu lub je uszczegóławiają. Element uszczegółowiony posiada zna
czenie elementu niekwalifikowanego, jednak węższe gatunkowo od niego, podrzędne.
Oprogramowanie klienta, które nie „rozumie” zasad uszczegółowienia określonego
elementu, powinno mieć możliwość pominięcia kwalifikatora i traktowania wartości
metadanej tak, jakby był to element niekwalifikowany (szerszy).
W ten sposób np. element Tytuł {Title) może zostać uszczegółowiony kwalifikato
rem: Wariant {aUernative), sygnalizującym inną formę tytułu, użytą jako alternatywa
dla oryginalnego tytułu źródła. Kwalifikator może mieć wartość skrótu tytułu lub jego
tłumaczenia na inny język.
2. Schem at kodow ania {Encoding Schemes). Takie kwalifikatory identyfikują
schematy ułatwiające interpretację wartości elementu. Wśród tych schematów znaj
dują się słowniki kontrolowane oraz notacje formalne lub zasady gramatyki. Wartość
wyrażona przy użyciu schematu kodowania będzie więc symbolem wybranym ze
słownika kontrolowanego (np. symbol z tablic klasyfikacji lub zestawu haseł przed
miotowych) lub ciągiem sformatowanym odpowiednio do wymogów notacji for
malnej (np. „2000-01-01” jako standardowe wyrażenie daty). Nawet jeżeli schemat
kodowania nie jest rozumiany przez oprogramowanie klienckie, wartość może być
czytelna dla człowieka. Opis schematu kodowania lub kwalifikatorów musi być jasno
sformułowany i ogólnie dostępny.
Porządkując, można powiedzieć, że w obrębie schematów kodowania występują
właściwie dwie podkategorie; dotyczące stosowanego słownictwa oraz stosowanej
składni. Np. dla elementu: Opis rzeczowy {Subject) można wskazać, że wartość jest
terminem pochodzącym z kontrolowanego słownika typu DDC (Dewey Decimal
Classification), LCC (Library o f Congress Classification), LCSH (Library of Congress Subject Headings), MESH (Medical Subject Headings), NLM Classification
(National Library o f Medicine Classification), UDC (Universal Decimal Classifica
tion). Dla elementu Data (Datę) można wskazać, że zapis powinien posiadać skład
nię sformatowaną zgodnie z DCMl Period (Specyfikacja granic okresów czasu) lub
W3CDTF (Zasady kodowania W3C dla dat i czasu - profil oparty na ISO 8601).
Według twórców Dublin Core można spodziewać się sytuacji, w której użytkow
nik lub oprogramowanie klienckie zetknie się z metadanymi zawierającymi nieznane
dla niego kwalifikatory, stworzone do zastosowań lokalnych. Użyteczność interpre
tacji takich opisów DCMES zależna jest od zdolności danej aplikacji do pomijania
nieznanych sobie kwalifikatorów i przechodzenia do szerszego znaczenia elementu
w formie niekwalifikowanej. W takich przypadkach oprogramowanie DC powinno
stosować tzw. zasadę Dumb-Down, czyli potrafić zignorować każdy kwalifikator
i wykorzystywać opis tak, jakby nie był on kwalifikowany. Następuje w ten sposób
pewna utrata szczegółowości opisu, jest on jednak inteipretowany prawidłowo, za
chowana jest podstawowa wartość danego elementu (bez kwalifikatorów) oraz jego
możliwości wyszukiwawcze.
Wszystkie kwalifikatory należą do jednej z dwóch opisanych wyżej kategorii. Ist
niejące kwalifikatory mogą nie zaspokajać specyficznych potrzeb tworzenia opisów
114
przez użytkowników, jednakże lista kwalifikatorów jest otwarta. Istniejący zestaw
stanowi raczej podstawę do tworzenia większej liczby kwalifikatorów przez różne
społeczności i dla różnych aplikacji. W wyniku doświadczeń uzyskanych podczas
implementacji istniejących już kwalifikatorów, mogą powstawać również nowe ka
tegorie. Nowe elementy, kwalifikatory jak również propozycje zastosowań dla spe
cyficznych aplikacji dziedzinowych są dyskutowane, oceniane i zatwierdzane przez
DCMI Usage Board.
Do określenia rodzajów rozróżnianych przez DCMI dokumentów służy DCMI
Type Yocabulary zawierający kontrolowane i rekomendowane terminy nazywające
poszczególne rodzaje źródeł. Pomiędzy terminami DCMI TV mogą występować
powiązania hierarchiczne. Relacje nadrzędności i podrzędności są określone w spe
cyfikacji każdego terminu. DCMI wyróżnia 12 terminów słownika kontrolowanego
nazywających różne rodzaje dokumentów. Są to w znacznej mierze obiekty typowe
dla sieci internetowej. Wyraża się w tym nowoczesność DCMES jako narzędzia
wyspecjalizowanego w opisie osiągnięć wiedzy ludzkiej, w formie nowej z punktu
widzenia tradycyjnej bibliografii. Przedmiotem opisu dla DC może być w zasadzie
„wszystko co jest identyfikowalne”. Warto w tym miejscu wymienić rozróżniane
przez DCMI rodzaje źródeł, wraz z ich definicjami:
1. Kolekcja {Collection):
zbiorem obiektów. Termin ten oznacza, że zasób jest
opisany jako grupa; jednak jego części mogą być opisane samodzielnie i posiadać
wartość wyszukiwawczą.
2. Zbiór danych (Dataset): oznacza informację zakodowaną w określonej struktu
rze (np. listy, tablice, bazy danych), służącą do automatycznego przetwarzania.
3. Wydarzenie (Evenl): dotyczy wydarzeń jednorazowych, niewystępujących
w sposób ciągły. Metadane dostarczają w tym przypadku informacji dotyczących
celu, miejsca, czasu trwania, czynników odpowiedzialnych za wydarzenie oraz wska
zują na zasoby związane, relacjonujące to wydarzenie.. Mogą to być np. wystawy,
transmisja internetowa audycji wideo, konferencja, warsztaty, dni otwarte, koncert,
bitwa, ślub.
4. Grafika {Image): dotyczy przede wszystkim symbolicznych, obrazowych repre
zentacji innych niż tekst. Będą to np. reprodukcje i fotografie fizycznie istniejących
przedmiotów, obrazów, druków, rycin, grafik, animacji, filmów, wykresów, map, za
pisów nutowych. Opis może dotyczyć zarówno elektronicznych, jak i fizycznych cech
obiektu.
5. Zasób interaktywny (Interaćtive Resource): oznacza zasoby interaktywne, wy
magające aktywności użytkownika dla prawidłowego wypełnienia swoich funkcji.
Mogą to być np. formularze na stronach WWW, aplety, multimedialne materiały dy
daktyczne, rozmowy prowadzone na czatach.
6. Obrazy ruchome {Moving Image): dotyczy obrazowych reprezentacji, przedsta
wianych kolejno, seryjnie, odtwarzających wrażenie ruchu. Mogą to być np.: ani
macje, filmy, programy telewizyjne, wideo, kalejdoskopy, symulacje. Takie zasoby
powinny być również możliwe do opisania jako przypadki szerszego typu Grafika.
7. Objekt fizyczny (Physical Object): dotyczy, statycznych, trójwymiarowych
obiektów fizycznych. Np. komputer, wielka piramida, rzeźba. Należy zauważyć, że
dla cyfrowych reprezentacji lub imitacji tych obiektów powinno się używać temiinu
Grafika, Tekst lub innego.
8. Usługa (Service): dotyczy systemów udostępniających jedną lub więcej usług.
115
Mogą to być np.: usługa powielania dokumentów, usługa bankowa, usługa uwierzy
telniania, wypożyczenia międzybiblioteczne, standard Z39.50 dostępu do informacji
katalogowych (bibliograficznych), serwer sieci Web.
9. Program {Software): dotyczy oprogramowania komputerowego w postaci kodu
źródłowego lub skompilowanej. Mogą to być np.: plik źródłowy języka C, plik wyko
nywalny ,exe, skrypt języka Perl.
10. Dźwięk (Sound): dotyczy zasobów przeznaczonych przede wszystkim do od
słuchiwania. Mogą to być np.; plik muzyczny, kompaktowa płyta audio, zarejestro
wana mowa lub inne dźwięki.
11. Obraz statyczny {Still Image)', dotyczy statycznych reprezentacji obrazowych.
Mogą to być np.: szkice, rysunki, projekty graficzne, plany i mapy. Rekomendowane
jest oznaczanie jako Tekst obrazów obiektów tekstowych. Zasoby typu Obraz statycz
ny powinny być także możliwe do opisania jako przypadki szerszego typu Grafika.
12. Tekst {Text)\ dotyczy zasobów, których zawartość przede wszystkim przezna
czona jest do czytania. Mogą to być np.: książki, listy, dysertacje, wiersze, gazety,
artykuły, archiwa list dyskusyjnych. Należy zauważyć, że faksymile albo obrazy tek
stów stanowią również typ dokumentu tekstowego.
Zestaw elementów DC specyfikuje pola znaczeniowe zasobów internetowych.
Definicja każdego z tych elementów znajduje się w tzw. przestrzeni n a z w y N p . defin
icja elementu: Tytuł {Title) została umieszczona pod unikatowym i dostępnym public
znie adresem
http://purl.0rg/dc/elem ents/l.l/title. Syntaktyka pozostaje poza
rozwiązaniami dotyczącymi bezpośrednio DCM E S D o tworzenia metadanych
z użyciem elementów opisu DC wykorzystywane są najczęściej języki XML oraz
RDF. XML służy jako język umożliwiający opisanie zasobów, zaś RDF (posługujący
się językiem XML) służy do zarządzania metadanymi. Poniższy, prosty przykład, il
ustruje zastosowanie elementów DC z wykorzystaniem RDF i XML:
<rdf:RDF
x m l n s :r d f = = " h t t p : / / w w w . w 3 . o r g / 1 9 9 9 / 0 2 / 2 2 - r d f - s y n tax-ns#"
x m l n s :d c = " h t t p : / / p u r l .o r g / d c / e l e m e n t s / 1 . 1 / " >
P rzestrzeń n azw (ang. n am e space) - abstrakcyjne u n iw ersu m , k tórego elem en tam i m ogą być
nazw y, term in y tech n iczn e lub słow a. W obrębie d ow oln ej p rzestrzeni n azw każda nazwa m usi
być n iep ow tarzaln a. Przestrzeń nazw jest k on tek stem , w którym słow o m oże być jed n ozn aczn ie
przypisane d o rep rezen tow an ego przez nie pojęcia ze św iata rzeczyw istego. K ażdy język to przestrzeń
nazw, n ieza leżn ie czy jest to język naturalny, sztuczny, żargon techniczny, czy język form alny (na
przykład język p rogram ow an ia). N iek tóre n o w o czesn e języki p rogram ow an ia obsługują w iele
przestrzen i n a zw (Java, C + + , D elp h i for .N E T ). W odręb n ych przestrzeniach n azw m ogą istn ieć
ob iek ty o id en tyczn ych nazw ach. Np. w ew n ątrz o gran iczon ego św iata w ybranej rodziny, jed na osob a
m o że być znana jako „Jan”. W w iększej grupie ob cych o sób słow o „Jan” m o że n ie być unikatow e, w ięc
ta o so b a b ęd zie przedstaw iać się jako „Jan K owalski, zam . przy ul. D ługiej 23, w Lublinie”. W jakiejś
innej ro d zin ie (w jej przestrzen i n azw ), sło w o „Jan” b ęd zie p raw d op od ob n ie ozn aczać zu p ełn ie inną
o so b ę. N a p o d sta w ie hasła; P rzestrzeń n azw . W: W ikipedia. W olna... [on lin e]. [dostęp: 22.02.2010],
D o stęp n y w W orld W id e Web: littp ://p l.w ik ip ed ia.org/w iki/P rzestrzeń _nazw .
URI jest standardem in tern etow ym i słu ży do łatwej identyfikacji zasobów . P rzykładem URI
m o że być U n iform R esource L ocator (URL) słu żący do lok alizow an ia u słu g sieciow ych , głow n ie
ad resów stron W orld W ide Web, oraz U n iform R esource N am e (U R N ) stan ow iący form at nazw
zasobów , za p o m o c ą k tórego m ożn a adresow ać książki, np.: u rn :isb n :83-89316-55-2.
M . N ahotko: O pis d o k u m en tó w elektronicznych..., s. 21.
116
< r d f :D e s c r i p t i o n
c o m / a u d i o / g u i d e ,r a " >
r d f :a b o u t = " h t t p : / / m e d i a .e x a m p l e .
< d c :c r e a t o r > R o s e B u s h < / d c :c r e a t o r >
< d c : t i t l e > A G u i d e to G r o w i n g R o s e s < / d c :t i t l e >
< d c :d e s c r i p t i o n > D e s c r i b e s p r o c e s s
for p lanting and
n u r t u r i n g d i f f e r e n t ki nds of rose
b u s h e s .< / d c :d e s c r i p t i o n >
<dc:date>2001-01-20</dc:date>
< / r d f :D e s c r i p t i o n >
</rdf:RDF>
[Źródło; DCMI http:/7dublincore.org/documents/usagegiiide]
iDNi rn iJM U l AR
M az:
,jS
H msk detaill
liLLIJAI
jkniha
1
v|L»d8n ij|l990;rj
3|20i0j J
od
OM M pn
Tipi JakyyWetawat Bipoit
do:
Typ sazMim;
D C m it t . - i« ( V A ljm K O M M t
■cUak i»l**«shMMii.l)C" h t t f « " k c ^ i//p * ie l.o i^ d e /« l* it
omtm.
eonteittF«1f4TOr iTWięi * *sm »
®J«tnoduchj O Stsouhm om
» w e -*» c .e rM *C K « «aw»6«wt!-*Fli6«. ŁtufciiJU
"K.tdaUsiwr* t»Bkn^”R,
•K.mm" eo8eenc»»lJ»*‘(B-0ł-/>
12li5g2 9 3 Jfl U1212M MM1213 2fi 21 22 2221
^ 2g 22 2 1 2 1 » 21 32 33 34 35 36 37 M S ŚS 4 1 4 3 4 4 4 5
> "W :.lo n B « t"
jfi
^
Si ^ sg SZ^ ^ il ii
M
fiZfififiS2QU 22 Z3Iś 22 2612 ZSZSSI ai 02 fiaM i f i i i
VCod oi aTsw Mifedrt»
IW ■
e a i i i ; c & f e s « t e x « / t a a ^ '^ / >
|" 6 C .I « t e iitif i* r * w m tiB t^ ^ O B a -T łS T (200207
e o a te B l^ o K i^ O g O lO K m
.ItoturtK* e o iitw » t^ *a *re d n i fe a tlm n » , m
VWQJ FUNKCIA AGBO V UMVERgTlJ HWHQVWe ZA
VEDENl K R UNGARA_____________________________________
2 t.OO 2S W1S9B MItwWknftwisi
249
(2ffiS) 81
»"»C.Sosroe» ooi«»»fc=*»ei-f«t»/>
B*K.Ii«Bgui»gt'' coBtaiitK’’ecc*/>
oooteitt-^CopfirlBht I8fl IK e»
M w e *"9 C .B « e " « ie ia *tó != *2 0 ffl-0 7 -2 « */>
3 t.OO ffi.lO m
NitDdnrknAMM
tti. 165
[41382 8|
®Bf
i ^ t e f L M L ........... ......................... ........
4 1.00 11.05.1^
Nirednf kfitoms
«r. 59
[2^05 6]
sJr. 117-125
[50179 B]
KONZEWATC
5 ł.OO 7 .(E X01 MfeeWKwhow#
® i t PRyif ftgPlTH. ĄPOCAWSm?CaiĆ.MiyB^ti
KNUOTNY 1777-t780
6 1.00
Tjdift
sit, 74
[17069 Bj
^ 6 f YiaraigtTfintrw___________________
7 1.00 18.04.190? M irod»kti*w ił8
® iJ .P 0£m v6te!!i,S§T!
8 l.DO tt,08,20a0 Hs*3
® 8 8 ja sjto v !M ,
^ 1 ^ ^ ,0 6 ,2 0 0 3
101.00 2
4
str. 72
[50769 01
.. ..
3 Obrys km» [17711 BI
str #-43
[24303 61
'
[49276 3]
» e t PROBLEMATtKAyfyOZUPfiffiMgTUKULTURWI
HOTOKuOSyglj
mmL
t23iSfi2atJj2U
IMlSMHiSat2II2122m^
^^2I2§29ISEI2
ilfi £ ds ig sa 2122S3MK SS£ ^ S Sł £I £2S fil ^ g&^
e? 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 76 79 80 81 S2 ^ S4 S9 % 87 A
'
.»ife t:
Rys 12. Z astosow an ie Dublin C ore w b azie A N L FULL
fŻ r ó d lo : h t t p :,'/ f u l i .n k p .c z ] .
117
w przykładzie opisano audioporadnik uprawy róż krzewiastych. Miałby on być zlo
kalizowany (przykład jest fikcyjny) pod adresem http://media.example.com/aiidio/guide.
ra. Poradnik jest scharakteryzowany za pomocą czterech elementów Dubhn Core; Twórca
(Creałor), Tytuł (Tif/e), Opis (Description) oraz Data {Datę). Dublin Core dostarcza tutaj
słownictwa służącego do opisu obiektu, XML jako język pozwala na zakodowanie infonnaeji, zaś RDF jest pewną specyfikacją, opakowaniem dla tego rekordu, dzięki któremu można
zarządzać metadanymi.
DCMES został dziś uznany za powszechny standard, stosowany w bardzo wielu insty
tucjach i projektach. Witryna intemetowa Dublin Core Initiative podaje listę kilkudziesięciu
projektów posługujących się zestawem elementów DC. Ich charakterystyki można znaleźć
pod adresem: http://dublincore.org/projects. Na liście znajdują się katalogi bibliotek cyfro
wych i innych zasobów sieciowych, archiwa zasobów multimedialnych oraz diuków, rę
kopisów i obiektów muzealniczych oraz bibliograficzne bazy danych. Lista nie jest jednak
zbyt często aktualizowana. Agnieszka Brachfogel w czewcu 2009 r. poddała listę projektów
analizie'-^ z której wynikło, iż najczęściej projekty prowadzone są przez różnego rodzaju
organizacje i stowarzyszenia, głównie związane z nauką i stanowią repozytoria tekstowe lub
innych obiektów eyfiowych, powstałe głównie w Europie i Stanach Zjednoczonych.
Wśród tych projektów jest np. ANL FULL (http://fiill.nkp.cz) - czeska baza bibliogra
ficzna artykułów z gazet i czasopism, oferująca również pełne teksty. Dla każdego rekordu
w bazie przygotowany jest opis w fomiacie UNIMARC, RSS, DC, XłłTML oraz XML.
Zestaw elementów metadanych DC, w jego wersji 1.1., kwalifikatory i system ko
dowania wykorzystuje również The European Libraiy (TEL; szczegółowa specyfika
cja profilu zastosowań DC dla TEL znajduje się pod adresem http://www.theeuropeanlibrary.org/handbook/Metadata/tel_ap.html). DC wykorzystywany jest także przez
międzynarodowy projekt ARENA (http://www.muzaip.poznan.pl/muzeum/muz_pol/
Arena/arena.html), zajmujący się archiwizacją i udostępnianiem infomiacji o obiektach
archeologicznych, realizowany z pomocą Unii Europejskiej, w ramach programu Culture 2000. W naszym kraju dobrze znanym projektem, któiy wykorzystuje DC jako
podstawowe narzędzie opisu, jest oprogramowanie służące do budowy i prowadzenia
bibliotek cyfrowych dlibra (http://dlibra.psnc.pl) stworzone i rozwijane przez Poznań
skie Centrum Superkomputerowo - Sieciowe (PCSS, http://www.man.poznan.pl/pess/
public/main/index.html). Biblioteki wykorzystujące dLibrę zrzeszone są w ramach Fe
deracji Bibliotek Cyfrowych (http://fbc.pionier.net.pl). Obecnie na liście bibliotek wy
korzystujących dLibrę figuruje ponad 50 pozycji i liczba ta dość szybko się zwiększa.
DC jest dobrym, dopracowanym i sprawdzonym modelem metadanych. Posiada sze
reg zalet, które wyrażają się w przyjętych piszcz twórców zasadach
1. Łatwość tworzenia opisu i obsługi zasobów. DC jest pomyślany jako możliwie naj
prostszy zestaw metadanych. Wykorzystywać go mogą osoby nie będące profesjonalista
mi w dziedzinie opisu dokumentów.
2. Powszechnie rozumiane słownictwo. DC usuwa różnice wynikające z odmien
ności temiinologii i zasad opisu przyjętych w różnych środowiskach. Stosuje ogól
ne, zrozumiałe słownictwo. Np. elementy Tytuł czy Twórca są niezależne od rodzaju
i tematyki samego dokumentu oraz łatwe do inteqoretacji, bez względu na dziedzinę,
w której wykształcony jest dany użytkownik.
A. Brachfogel: D u b lin C ore M etadata Initiative - d ziałaln ość i projekty [on lin ej. [dostęp;
22 .0 2 .2 0 1 0 ]. D o stęp n y w W orld W id e Web: h ttp ://b n .o rg .p l/d o v v n lo a d /d o cu m en t/1 2 4 5 7 4 2 9 8 6 .p p t.
Por. A. Filipek: D ublin Core, czyli m eta d a n e w n ow ej fo rm ie. „Z agadnienia Inform acji N au k o
wej” 2006, nr 2, s. 50-58.
118
• - .i •
s l#
ro w a UMCfl’
1
Wydanie
'^ j j j j j H 1
g O pis
0
STIHNMGŁÓ«mA
|
KOLEKCJE
•
^
łWWE K0HTO ; ' 1
LOGOW/NE
1
KOHTWCT ,^ j|
O p te .y d .ite
PoteM s e m k ludow y
(nformacje
UTre^
q|
OU)l*>Core(wer.l.'t t
Tytu ł: Pobki nnnik ludotwy
f p T re ść t p a m okno)
H
Pobierz
^
Podobne wydania
Bcfpo rtl
□
Autor i Miebfzegowska, StaniJtonta
£]
Temat <stuM kluczoiMe : etmlogja; Polska i sennfci
■{jj
WydaiNcs: WydawntcttMO Urriwersytetu Marli Curle-
ąiodowsklej
i -o
ł^BDZl 130
Miejsce wiydania: LuMn
£]
Data wydania : 1996
£]
Format! image/x.djwl
0
Identyfikator zasobu : oat:dNbra.un)cs.lublti.pl: 160
JQ
J łz y k ! poi
1□ Powt«ean4a;Literatura-L1r®irtrt>ka;nr3
awww»iri>hw»łMMwiwi|,l<»«U»rtwrfMilwii*ahrił«Blwrt>tBwy*nte
Po zalogowaniu będziesz
zaproponowad noute stowa kluczowe dte tego wydania. Zalo^J się!
Serwis tworzony przez BG UMCS CS*
Ten serwis działa dzięki aprâmowaniu dlibra 4.0 ^
Rys. 13. Opis egzemplarza w B ibliotece Cyfrowej UM CS, z zastosow aniem Dublin Core Element
Set. Widok „graficzny”
[źródło: http://dlibra.umcs.lublin.pl/dlibra].
<7xnl vec8ion“"1.0"7>
<rd£:RDr
xalBs:rdf-*http://«n.«3.otg/1999/02/22-cd£-s7ntax-os#”
xal08;de>‘”littp://p»r1.org/de/eloBents/1.1/*>
<rdl:Deseriptlonrdfiatesiif”bttp:f/ilihn.mea.Iriilln.pl/Coateat/!«)”>
<dc;i«igi>89exal:laDgr*pl*>pol</(te:lałiaua^>
<de:tltle xal:lemg-*pl''>Folaki sennikludo«y</dc;title>
<de:datenl:lui(r*pl*>1996</tłc:date>
<dc:ris^»ts iail!lan(r»pl">Bibliote)MOniietsytetularii Cnrie-Slcłodowslciej</<fc!sriglits>
<dc:sourceXMl:lai«r'’pl">http://lM«eleon.u»08.1«blln.pl/cęri-bin/g¥_48_l_12/chaiiieleon78es8ioiiid=2009112613S8S12
IZfchaneleon.coofCtaip;bost*212.182.77.200%
2bll01t2bD
EriULT{aBv;search-IlTlilDcaap;fui^lott-CiRDSCRCa»p;SottreeSereeB
de:soorce>
<dc:creator)nl:l«i(r”pl*>Niebrsego«ska, Sta&i8łav»(/de:c!reator>
<dc!deseriptlonXBl:l«ag>”pl”>CLlteratur«- Lingwistyka; nr3|</dc:de8crlptloD>
<dc:relationiaalilan(r''pi*>I<iteratura- LingTlst7ka</de;relatlon>
<dc:sd3ject »l:lang"''pl”>PoJlske</dc;sd9ject>
<dc:svt>jeet xBl:lang>”pl”>etnologla</(tc:std3ject>
<dc:s«bject ml:lang>*pl”>sennlki</dc:siA>ject>
<dc;p«d>llster )0il:laagr”pl.”>fjfcl8snict«DOnisersytetularli Curle-3kłodoi8klej</<lc:piAJLlsher>
<dc:p«bllsber »l:laagr*pl”>Lublln</dc:pd3ll8her>
<dc:foraat xal:lang~*en”>lB«ge/x.djvu</de!<oraat>
<dc:<omat x»l;laag-''pI”>iMge/x.djvtt</dc:lonMt>
<de:tyjw»iil:lantr”pl*>k3i4ika</ite::t7pe>
</rd£:Dewrlption>
</rd£:ror>
Rys. 14. O p is egzem p larza z za stosow an iem D ublin C ore E lem ent Set. W idok „źród ła”
[Ż r ó d lo : h t t p :/ / d i ib r a .u n i e s .l i i b li n .p l / d l ib r a ].
119
3.
Międzynarodowy zakres. DC jest stosowany coraz powszechniej na całym glo
bie. Jego oficjalna dokumentacja posiada tłumaczenia na wiele języków, w tym na
polski (przygotowane przez M. Nahotkę i A. Brachfogel; wszystkie tłumaczenia znaj
dują się pod adresem; http://dublincore.org/resources/translations). Stanowi przed
miot dokumentów standaryzacyjnych, również norm o zasięgu międzynarodowym
(RFC 5013/2007, ANSI/NISO Z39.85-2007, ISO 15836:2009, PN-ISO 15836:2006).
Dla polskich użytkowników bardzo przydatne może być także opracowanie ePoradnik redaktora zasobów cyfrowych, przygotowane przez Komisję ds. digitalizacji
Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu, zawierające interpretację schematu DC
z materiałami pomocniczymi'^”.
Pole Ws Ws Dane
1
001
003
005
008
020
035
040
041
100
245
2
0
1
1
X
260
300
440
504
546
n
u
0
550
650
856
920
977
993
994
996
998
*T
i
Vtls000072124
UMCS
20081216152500.0
970901S1996 00 pol
\Z 83227
\a 8897406229
\a WR U/hp \c WR U/hp \d WA U/EM
\a pol \b engrus
\a Niebrzegowska^ Stanisława.
\a Polski sennik ludowy /\c Stanisława
Niebrzegowska.
\a Lublin :Ab Wydaw. UMCS, \c 1996.
\a 296 s . ; \c 23 cm.
\a Literatura - Lingwistyka
1232-9320 \v nr 3
\a Bibliogr. s. 273-C282].
\a Streszcz. w jq z . ang., ros.
\a Instytut Filologii Polskiej Uniwersytutu Marii CurieSkłodowskiej.
\a Senniki V< historia i krytyka.
\u http://dlibra .umcs .lublin .pl/dlibra/docmetadata?
id -1 6 08 ^m -p u bsta ts
\z 83-227\aMGc\bABo
\a 521437, 521438, 521439, 521440, 522460
\a3,
\a 5x paii
\a Senniki ~ etnografia ~ Polska
Rys. 15. O p is egzem p larza w form acie M A R C
( ź r ó d ł o : h t t p : V w w w .b g .u m c s .l u b l in .p l 'n o w a ] .
I. D o m o w icz: cP oradnik redaktora za so b ó w cyfrow ych [on iin e]. [dostęp; 22 lutego 2010].
D o stęp n y w W orld W id e Web: http ://w w vv.b ib liotck a cyfrow a.p l/p u b lication /14396 ,
120
4.
Elastyczność struktury. W celu zapewnienia wysokiej precyzji wyszukiwań oraz
umożliwienia dostosowania DC do lokalnych, „własnych” zbiorów dopuszczono stoso
wanie kwalifikatorów uszczegóławiających zestaw podstawowych 15 elementów. Dublin
Core można profilować do własnych zastosowań. Jego temiiny można włączać do lokal
nych słowników, z których w razie potrzeby można generować proste wyrażenia DC.
Dzięki tym cechom DC łatwo możne migrować do innych schematów metadanych
i na odwrót. Na przykład. Biblioteka Kongresu opracowała specjalne tablice przej
ścia, ułatwiające przeniesienie danych między DC a MARC (Dublin Core to MARC
Crosswalk http://www.loc.gov/marc/dccross.html, MARC to Dublin Core Crosswalk
http://www.loc.gov/marc/marc2dc.html). DC można implementować w HTML, XML
i XHTML. Do wad DC można zaliczyć zbyt długi okres podejmowania decyzji do
tyczących ostatecznego kształtu definicji elementów metadanych. Może to zmuszać
użytkowników do stosowania pewnych rozwiązań przed ich oficjalną akceptacją, w
efekcie skutkować rozbieżnościami w stosowaniu standardu i tworzeniem konkret
nych aplikacji na podstawie zmieniających się założeń'^'. Podobne problemy może
rodzić również fi.mkcjonowanie dwóch rekomendowanych specyfikacji DC: Dublin
Core Metadata Element Set, Yersion 1.1 oraz DCMl Metadata Terms'^^
MODS, MADS, METS
MODS (Metadata Object Description Schema, http://www.loc.gov/standards/
mods) jest schematem wypracowanym w Bibliotece Kongresu przez działające w jej
ramach NetWork Development oraz MARC Standards Office (http://www.loc.gov/
marc/ndmso.html) i ogłoszonym w 2002 r. Służy do przenoszenia danych z istnie
jących rekordów MARC 21 do innych formatów za pomocą języka XML, a także
umożliwia tworzenie nowych rekordów bibliograficznych MODS. Do oznaczania pól
rekordu używa znaczników bazujących na języku naturalnym, nie numerycznych. Od
czerwca 2009 r. schemat schemat funkcjonuje już w wersji 3.3. Metadane standardu
MODS zapisywane są w języku XML.
MODS może być potencjalnie wykorzystywany w następujący sposób:
Por. M. N ahotko: M e ta d a n e d la czasopism elektronicznych. „EBIB” 2001, nr 1 [on lin e]. [dostęp:
2 2 .02.2010], D o stęp n y w W orld W ide Web: h t t p : // e b ib .o s s .w r o c .p l/ 2 0 0 1 / 1 9 /n a h o t k o .h t m l .
Z p olsk ieg o tłu m a czen ia d ok u m en tacji D C M ! M etadata Term s, d ow iad u jem y się, że „dla
zachow ania zg o d n o ści p o m ię d z y istn iejącym i im plem en tacjam i < < prostego D u b lin C o r e »
w RDF n ie p recyzow ano d zied zin i zak resów dla piętnastu w łasn ości dc: nam espace ( http://purl.org/
d c /e lc m e n ts /l.l/) . Tycli p iętn aście elem en tó w zostało u tw orzon ych w dcterm s: n am espace (http://
p url.org/dc/term s/) jako n ow e w łasn ości o nazw ach id en tyczn ych , jak te w y m ien io n e w D C M E S
w wersji 1 .1 (D u b lin C ore M etadata E lem en t Set). Z ostały on e zd efin iow an e jako « p o d w ł a s n o ś c i »
o d p o w ied n ich w ła sn o ści D C M E S wersji 1.1 z o d p o w ied n io przypisanym i d zied zin am i i zakresam i [...].
O sob y zajm ujące się im plem en tacją D u b lin C ore m ogą sw o b o d n ie w ybierać p o m ię d z y stosow an iem
piętnastu elem en tó w w e w cześniejszej wersji dc: (np. http://purl. 0r g /d c /e I e m e n ts/l.l/c r e a t 0r)
a dcterm s: (np. http://purl.org/dc/term s/creator), sto so w n ie d o w ym agań aplikacji. W schem atach RDF
dla p rzestrzeni n azw D C M I op isan o relację « p o d w ł a s n o ś c i » zach od zącą p o m ię d z y elem en tam i
dcterm s: creator a' dc: creator, co m ożn a w ykorzystać w sem an tyczn ych aplikacjach w sieci Web.
Z czasem jed nak b ęd zie się zach ęcać d o korzystania z bardziej jed n ozn aczn ych w łasn ości dcterm s, ja k o
że pełniej nadążają za w yłan iającym i się p od staw am i d obrych praktyk w d zied zin ie au tom atyczn ego
przetw arzania m etad an ych ”. T erm iny M etadan ych D C M I. T łu m aczen ie [on lin e]. [dostęp: 2 2 .02.2010].
D o stęp n y w W orld W ide Web: h ttp ://w w w .b n .o r g .p l/d o w n lo a d /d o cu m en t/1 2 5 3 6 0 6 4 5 1 .p d f.”
121
• jako specyfikacja protokołu SRU (Search/Retrieval via URL, http://www.loc.gov/
standards/sru),
• jako rozszerzenie standardu METS (Metadata Encoding and Transmission Stan
dard),
• w celu prezentowania metadanych dla wyszukiwania informacji,
• do opisu zasobów w składni XML,
• do prezentacji rekordów MARC w XML,
• do tworzenia metadanych w XML, które mogą być udostępniane wraz z elektro
nicznym zasobem.
MODS ma w zamierzeniu uzupełniać inne schematy i formaty metadanych.
W pewnych zastosowaniach, zwłaszcza wykorzystujących rekordy MARC, może
oferować więcej korzyści niż inne schematy metadanych. Według twórców główne
zalety MODS to:
• bogatszy zestaw elementów niż w Dublin Core,
• zestaw elementów jest bardziej kompatybilny ze specyfiką biblioteczną niż ONIX,
• schemat jest bardziej zorientowany na użytkownika niż pełen schemat MARCXML,
• zestaw elementów jest prostszy niż w pełnym formacie MARC.
Podstawowe cechy MODS:
• dziedziczenie semantyki MARC,
• dane rozłączone w MARC w niektórych przypadkach mogą zostać zespolone za
pomocą MODS,
• MODS nie zakłada stosowania konkretnych przepisów katalogowania,
• niektóre elementy mogą posiadać atrybut ID, ułatwiający łączenie z innymi ele
mentami.
Standard MODS nie jest wolny od niedoskonałości. Niestety nie pozwala na zwrot
ne przenoszenie danych. Innymi słowy danych skonwertowanych z MARC na MODS
nie można już z powrotem przełożyć na MARC bez utraty części informacji. Dane
ponownie przekształcone na format MARC 21, mogą nie zostać umieszczone dokład
nie we właściwym polu rekordu, ponieważ dane MARC mogą trafić wcześniej do bar
dziej ogólnego poziomu w MODS. W niektórych przypadkach, dla elementu MARC
nie istnieje równoważny element MODS, co oznacza utratę konkretnych danych.
Poniżej znajduje się przykład opisu rozdziału książkowego, w standardzie MODS:
< ? x m l v e r s i o n = " l . O" e n c o d i n g = ' ' U T F - 8 " ? >
< m o d s x m l n s :x l i n k = " h t t p :/ / w w w . w 3 . o r g / 1 9 9 9 / x l i n k "
v e r s i o n = " 3 .O " x m l n s : x s i = " h t t p : / / w w w . w 3 . o r g 7 2 0 0 1 /
X M L S c h e m a - i n s t a n c e " x m l n s = " h t t p : / / ^ v i v i .l o c .g o v / m o d s / v 3 "
x s i :s c h e m a L o c a t i o n = = " h t t p :/ / w w w .l o c .g o v / m o d s / v 3 h t t p ://
W W W .l o c .g o v / s t a n d a r d s / m o d s / v 3 / m o d s - 3 - 0 .x s d ">
<titlelnfo>
< t i t l e > M o d e l s , F a n t a s i e s a n d P h a n t o m s of
Transition</title>
</ titlelnfo>
<name type="personal">
<namePart type=="given">Ash</namePart>
<namePart type="family">Amin</namePart>
<role>
122
<roleTerm type="text">author</roleTerm>
</role>
</name>
<typeOfResource>text</typeOfResource>
< r e l a t e d l t e m t y p e = = " h o s t ">
<titlelnfo>
<title>Post-Fordism</title>
<subTitle>A Reader</subTitle>
</titleInfo>
<name type="personal">
<namePart type^"given">Ash</namePart>
<namePart type="family">Amin</namePart>
<role>
<roleTerm type="text">editor</roleTerm>
</role>
</name>
<originInfo>
<datelssued>l9 94</dateIssued>
<publisher>Blackwell Publishers</publisher>
<place>
<placeTerm type="text">Oxford</
placeTerm>
</place>
</originInfo>
<part>
<extent unit="page">
<start>23</start>
<end>45</end>
</extent>
</part>
</relatedItem>
<identifier>Aminl 9 94a</identifier>
</mods>
Działające w Bibliotece Kongresu Network Development oraz MARC Standards
Office są również twórcami standardu MADS (Metadata Autiiority Description Schema, http://www.loc.gov/standards/mads). Jego zadaniem jest dostarczenie metadanych do autorytatywnego opisu obiektów informacyjnych. MADS ma w zamierzeniu
twórców służyć jako schemat towarzyszący MODS i, co za tym idzie, wchodzi w rela
cję z MARC 21 Authority format, (podobnie jak MODS z MARC 21 Bibliographic).
Metadane standardu MADS są zapisywane w języku XML. Standard funkcjonuje
w chwili obecnej, w wersji 1.0.
Poniżej znajduje się przykład metadanych dla nazwy instytucji w standardzie
MADS:
< ? x m l v e r s i o n ^ " l .O" e n c o d i n g = " U T F - 8 " ? >
< m a d s x m l n s = " h t t p :/ / w w w .l o c .g o v / m a d s / "
x m l n s :m o d s = " h t t p :/ / w w w . l o c . g o v / m o d s / v 3 "
123
x m l n s : x l i n k = " h t t p : //w w w . w 3 . o r g / 1 9 9 9 / x l i n k "
x m l n s : x si= = "h t t p : / / w w w .w 3 .o r g / 2 0 0 1 /X M L S c h e m a - i n s t a n c e "
x s i : s c h e m a L o c a t i o n = " h t t p : //w w w . l o c . g o v / m a d s /
h ttp ;//
WWW. l o c . g o v / m a d s / m a d s . x s d ">
< a u th o r ity >
<nam e t y p e = " c o r p o r a t e " a u t h o r i t y = " n a f ">
< n a m e P a rt> U n e s c o < /n a m e P a rt>
< /n a m e >
< /a u th o rity >
< r e l a t e d ty p e = " p a re n tO rg " >
<nam e>
< n a m e P a rt> U n ite d N a tio n s < /n a m e P a r t>
< / nam e>
< /re la te d >
< v a r i a n t ty p e = " e x p a n s io n " >
<nam e>
< n a m e P a rt> U n ite d N a tio n s E d u c a t io n a l, C u l t u r a l , an d
S c ie n tific
O rg a n iz a tio n < /n a m e P a rt>
< / nam e>
< /v a ria n t>
< /m a d s >
METS (Metadata Encoding & Transmission Standard, http://www.loc.gov/standards/mets) jest standardem kodowania opisowych, administracyjnych i struktural
nych metadanych dla obiektów bibliotek cyfrowych, zapisywanych w języku XML.
Standard utrzymywany jest z inicjatywy Network Development, MARC Standards
Office oraz Digital Library Federation (http://www.diglib.org). Według twórców
standardu metadane konieczne do skutecznego zarządzania i wykorzystania obiek
tów cyfrowych są bardziej rozległe i odmienne od metadanych używanych do za
rządzania zbiorami dzieł drukowanych. Poza metadanymi opisowymi, niezbędnymi
do charakterystyki obiektów, biblioteka cyfrowa potrzebuje metadanych struktural
nych, bez których obrazy stron czy pliki zawierające dzieła w wersji cyfrowej są
mało przydatne, a bez technicznych metadanych dotyczących procesu digitalizacji,
użytkownicy nie uzyskają informacji, jak precyzyjne jest odzwierciedlenie oryginału
w wersji cyfrowej. Biblioteki również muszą dysponować odpowiednimi metadany
mi administracyjnymi i technicznymi, by móc okresowo odświeżać i przenosić dane,
zapewniając trwałość cennym zasobom. Takie zadania ma wypełniać schemat METS,
na który składa się siedem głównych sekcji:
• Nagłówek METS - zawiera dane opisujące sam dokument METS (twórca, redaktor
itp.).
• Metadane opisowe - elementy tej sekcji mogą wskazywać na inne metadane ze
wnętrzne w stosunku do dokumentu METS, (np. rekord MARC w katalogu OPAC
lub informacje EAD'^^ przechowywane na serwerze WWW), mogą to również być
opisowe metadane osadzone wewnątrz dokumentu lub obydwie ich grupy.
E A D (E n cod ed A rchival D escrip tion ) D T D - jest standardem m aszyn ow ego przetwarzania
inform acji o zasobach archiw alnych, takich jak inw entarze, rejestry, in d ek sy i in n e d ok u m en ty tw o
rzon e przez archiwa, bib liotek i, m uzea itp. E ncoded A rch ival D escription. Yersion 2002 O fficial Site
[on lin e]. [dostęp: 2 2 .02.2010]. D o stęp n y w W orld W id e Web; h ttp ;//w w w .loc.gov/ead /ead d ev.h tm l.
124
Metadane administracyjne - zawierają informacje o sposobie utworzenia i przecho
wywania pliku, prawach autorskich, informacje dotyczące obiektu oryginalnego,
na podstawie którego cyfrowy zasób biblioteki został utworzony oraz informacje
dotyczące historii obiektów biblioteki cyfrowej (związki z plikiem pierwotnym, in
formacje o przekształceniach). Mogą się tu znaleźć metadane zarówno zewnętrzne,
jak i wewnętrzne.
Sekcja pliku - obejmuje listę wszystkich plików składających się na zawartość
obiektu cyfrowego.
Mapa stru kturalna-jest sercem każdego dokumentu METS. Określa strukturę hie
rarchiczną obiektu biblioteki cyfrowej i łączy elementy tej struktury z zawartością
plików i metadanych odnoszących się do każdego elementu.
Łącza strukturalne - pozwalają twórcom dokumentu METS utworzyć hiperłącza
między elementami hierarchii nakreślonej w Mapie strukturalnej. Ma to szczególne
znaczenie przy wykorzystywaniu METS do archiwów internetowych.
Postępowanie - ta sekcja może pozwalać na utworzenie informacji o przewidywa
nych możliwościach zastosowania zawartości obiektu METS.
ThUMaiiirofCtaofaUkaii
D i| k a lA d M lłc ift C « g fc łk K
A b o n t d ie C ^ k c t i o n
B r o m « I h t C « l t c t io n
Hie Chopin colectioii >t t e tJińrerat; ef CJaugo \im tj mckKlei
tncr 400 fint m d
pimttd edllioiu of musical ccoęoiiliosi b ;
IWm
Ui«onnTHiM
Fiidłnc Chopin, oantm edinthe Speciłl CdfcctioBi Eeseifch
Center. Becarae Chopin'j woiits were ofcn pubtshed conomnfly in
>evenl coaO m with Yaiiiit todi, tchobn can cstabM i icąueoce of
pubkuioo by coopaiing t rangę of pńotiiigs
G*nr«*
D«<lcatMS
S e w d ia ttC o lle d io n
Satclcl
I
T h* C h opin CoM *dłon
C ho p in O i4 m C atalog
A b o n t d w D iftta l P r o je c t
C r o t i n s th « D igiM C o lo c tio n
IwUUeetmU A eeea
I lu colkciioa is madę avaUtJe to tfae pubie throu^ > raiet^ cf access points.
7
C k o p ln £ a r l E d ttto iu W e b S i t t
Die pmiaiy poiiK of access to 4ie digitil coDectioii is tbrouf^ 6ie Chopn Eaitjr Edioni web tite Hiis site prondet b«& tearchńg and browsmg cwSgwed to npport
t e pattiniar oeeds of t e colection, such as seardaig for dedtcatee and plate nm ber or bromieg by muiical genre.
The web sitc was creited gang Greautone
lib ra y sofiware. denloped by t e New Zealand Digital U>rary Project and madę aiaiiabJe as open-sotrce
loftwar* in d e rte GNU General Public licenae
0 2)04 The ItereriięrofCłii
Ftese Irect ûstiou ar cnn
poweredbygreenstone
The metadata which diwes t e webnte was deńmd frosi sereral »irce< and conyerted to MODS (Metadaa Object Descfi|>lion Schema) and METS (Meudata
Encodng aid TramnissioD Standard). The bi)Eogi^hic data w ne eHracted from MARC records for t e pdnt scores in t e Iibrary's odne catalog. Tlie stiiicUiti
metadata were oiigiraly recorded is a MicrosiA Access database dunng t e scanmg process and later eitracted
infiort iito Greenstone togeter with
&r
te
Wiographic data
T h t U n l y m l t y ot C U c a g o L i k i u T '! O n B M C a ta lo g
Persistent hypeibiki to
te digtal scons were added to t e recofdi ćft e p n t scores in teU bra?'! odine citdog Thus a UKTcan search t e oofau cdalog for a
particular score a n d ju n p fro m te re to te odiceversiotL
O t t e r C a la lo g s
A hypeifaked colectiofi4e7d recctd was contrj>ited to OCLCs WoridCat. USLs for t e oiliae veraons wil be added to t e ensting records in O CIC for t e pq>er
Teraons of t e indćńdual scores. Dublin Core records wił be created for items in t e cokclioa te support reccrd-diating usii« te OAI (Opeo Aidśni lnliialive)
protocd for nstadata harrestóg
dnctqtMfttonsorcoBsaolitfl chopkitli).udBngDt<łu.
Rys. 16. C yfrow a k olek cja w cze sn y ch w ydań u tw orów Fryderyka S zop en a p row adzona przez U n i
w ersytet w C h icago, w yk orzystu jąca standardy M O D S oraz M E TS
[Ź r ó d ło : h ttp :/,/c h o p in .lib .u c l i ic a g o .e d u ] .
125
Wymienione standardy powstały w Bibliotece Kongresu i są przez nią stosowane
w cyfrowej archiwizacji. Są również dość popularne w środowisku bibliotekarskim.
Np. oficjalna lista informuje obecnie o 31 wdrożeniach standardu MODS (http;//
www.loc.gov/standards/mods/registry.php), m.in. w projektach amerykańskich, au
stralijskich, brytyjskich, niemieckich, a także greckich. Zdaniem Toda A. Olsona,
bibliotekarza systemowego Uniwersytetu w Chicago, standard M ODS”'^ jest dość
rozpowszechniony, co ułatwia wymianę danych, zachowuje odpowiednią szczegóło
wość metadanych, wspiera indeksow'anie i konieczność funkcjonowania w różnych
środowiskach docelowych.
ONIX
0N1X (Online Information Exchange, http;//w'ww.editeur.org/8/ONlX) jest mię
dzynarodowym standardem opisu i wymiany informacji o publikacjach, stosowanym
w środowisku wydawniczo-księgarskim. Jest standardem utrzymywanym i rozwija
nym przez trzy organizacje: międzynarodową EDltEUR (http://www.editeur.0rg/8/
0N1X), brytyjskie BlC (Book Industry Communication, http://www.bic.org.uk/5/
ONIX-for-Books) i amerykańskie BISG (Book Industry Study Group, http://www.
bisg.org/what-we-do-21-15-onix-for-books.php). ONIX stanowi w zasadzie rodzinę
standardów, zawierającą standardy wymiany informacji o książkach (0N1X for Books), czasopismach (ONIX for Serials), zasadach licencjonowania (Licensing Terms)
oraz metadanych wymaganych do rejestracji dokumentu w systemie DOI (ONIX
DOI Name Registration Formats; DOI - Digital Object Identifier, http://www.doi.
org). Wszystkie standardy ONIX zostały zaprojektowane do celów wymiany kompu
terowej informacji dotyczących tworzenia, dystrybucji i licencjonowania publikacji
w formie fizycznej lub cyfrowej. Do zapisu metadanych w standardzie ONIX stosuje
się język XML.
Pierwszym i najszerzej zaadoptowanym standardem jest wersja dla książek, utrzy
mywana obecnie przez ONIX for Books International Steering Committee, w skład
którego wchodzą BIC, BISG i grupy użytkowników z Australii, Belgii, Kanady, Fin
landii, Francji, Niemiec, Włoch, Republiki Korei, Holandii, Norwegii, Rosji, Hiszpa
nii i Szwecji. Podobnie jak ma to miejsce w przypadku Dublin Core, zmiany standar
du są zgłaszane i przeprowadzane na drodze dyskusji zainteresowanych grup. Wersja
ONIX Books 1.0 została opublikowana w 2000 r., a już w 2001 ukazała się jego wer
sja 2.0. Nowa wersja 3.0 ukazała się w kwietniu 2009 r. Twórcy standardu zachęcają
do współpracy nad rozwojem tego narzędzia.
Wiadomość ONIX'^^ może zawierać opis więcej niż jednej jednostki. Na opis
w tym standardzie składa się sześć specjalnych stref Ogólny schemat wiadomości
ONIX wygląda następująco:
T. A. O lson: M O D S as D a ta H ub [on lin e]. [dostęp: 2 2.02.2010]. D ostęp n y w W orld W ide Web:
h ttp ://w w w .lo c.g O v /stan d ard s/m od s/p rcsen tation s/olson -M O D S -A L A 2007.h tm l.
T erm in w ia d o m o ść O N IX (ang. O N IX m essage) jest u żyw an y w oficjalnej d ok u m en tacji stan
dardu. Por. O N IX f o r Books P rodu ct In form ation F orm at D a ta E lem en t S u m m a ry [on lin e]. [dostęp:
2 2 .0 2 .2 0 1 0 ]. D o stęp n y w W orld W ide Web: h ttp ://w w w .ed iteu r.o rg /9 3 /R elea se-3 .0 -D o w n lo a d s.
Por. O N lX f o r Books. P rodu ct Inform ation Form at. In trodu ction to O N IX 3.0 [onlin e]. [dostęp:
22 .0 2 .2 0 1 0 ]. D o stęp n y w W orld W id e Web: hUp://w w w .ed itcu r.org/riles/O N lX % 203/ln trod u ction _
to _ O N IX _ fo r_ B o o k s_ 3 .0 .p d f.
126
< ? x m l v e r s i o n = " l .0 " ? >
< O N I X M e s s a g e r e l e a s e = " 3 .0 " >
< H e a d e r > ...... < / H e a d e r >
< P r o d u c t > ...... < / P r o d u c t >
< P r o d u c t > ...... < / P r o d u c t >
< P r o d u c t > ...... < / P r o d u c t >
</ONIXMessage>
Każda wiadomość ONIX musi zawierać nagłówek <Header>, który identyfikuje
nadawcę, natomiast opcjonalnie adresata i datę. Następną jest strefa opisu produktu:
<Product>
< D e s c r i p t i v e D e t a i l > .... < / D e s c r i p t i v e D e t a i l >
< C o l l a t e r a l D e t a i l > ...... < / C o l l a t e r a l D e t a i l >
< C o n t e n t D e t a i l > ....... < / C o n t e n t D e t a i l >
< P u b l i s h i n g D e t a i l > .... < / P u b l i s h i n g D e t a i l >
< R e l a t e d M a t e r i a l > ...... < / R e l a t e d M a t e r i a l >
< P r o d u c t S u p p l y > ....... < / P r o d u c t S u p p l y >
</Product>
Z kolei element DescriptiveDetail pozwala na szczegółową identyfikację produktu
za pomocą specjalnych atrybutów:
<DescriptiveDetail>
Product form
P r o d u c t p a r t s (for m u l t i p l e i t e m p r o d u c t s )
Collection
Product title
Authorship
Conference detail
Edition
Language
Extents
Illustrations and ancillary content
Subject
Audience
</DescriptiveDetail>
Można dodać informacje szczegółowe:
<CollateralDetail>
Text content
Cited content
Supporting resources
Pr i zes
</CollateralDetail>
Można przechować informacje o zawartości dokumentu, jego spis treści:
<ContentDetail>
Content item
< /ContentDetail>
detail
Kolejny blok danych zawiera informacje o druku, wydawcy i statusie prawnym:
<PublishingDetail>
Im p r in t and p u h l i s h e r
„Global" p u hlishing status
and
copyright
127
Sales
rights
and
restrictio ns
</PublishingDetail>
Następny blok określa powiązania z innymi dziełami:
<RelatedMaterial>
Related
works
Related
products
</RelatedMaterial>
Ostatni blok danych obejmuje informacje o dostępności wydawnictwa na rynku;
<ProductSupply>
Market
Market
publishing
Supply
d e ta il:
status
a v a ila b ility
and p r i c e
w ithin
market
</ProductSupply>
Hecider composite <Header>
■l u r : •
1•
<ii>l"3>
1 <FiomSAN>
FioiiiEANNiuiil>ei •
<n,174>
1 <FroniConłpany>
-•:inn5>
i•-FroiiiPerson ■
< iij283>
<FiomE«iail>
‘■ToEANNiuiibei >
<iill77:>
1■-ToSaii>
<ToCoinpaiiy>
• iiiP S >
' FroiiiSAN>
< iiil80>
i
' MessageNuiiiber >
' Me^jâgeRepeal >
<111181 >
< iiil82>
I<SeiitDate>
•111183 >
i<M essageNote>
1
■111184 •
i■ DefaiiltLaiiguageOfrext >
1
1
<111185 >
1' DefaiilłPiiiitTypeCode>
< iiil 8 6 >
<:DefaiiltCwrrenc>’Code>
■ 111I 8 " ■
'
!
1
DefawltLuieaiUmt>
1•
111I 88 >
1
Defanlt WeiglitUmt >
1
■ Defa«ltClasgOtTrade>
<n il93>
....................... .......i
E}id o f Header cowposite
|
M ain Series Record MaiiiSemi?Recoid
A Maui Senes Record det^cnbej! a seiie:* 01 "top le\'er' o f a senes- 01 siibsenes
I
|
aO<)l
■ a002>
1
RecordRetereiice>
|[001
I
NotińcatioiiTj-p^-
I l D R I"
j
Rys. 17. Fragment zestawienia elem entów O N iX i M ARC 2 1, opracowane przez Bibliotekę Kongresu
[ ź r ó d ł o : h t t p :/ / w w w .lo c .g o v / m a r c / o n i x 2 m a r c .h t m l ].
128
0N1X jest produktem powstałym dla celów biznesowych. Wykorzystywany jest
przez duże firmy zajmujące się wydawnictwem czy handlem książką, takie jak np.
Amazon (http://www.amazon.com). Jednakże możliwość uzyskania od wydawców
wartościowych metadanych, spowodowała znaczne zainteresowanie tym standardem
społeczności bibliotekarskiej. Dane pochodzące z ONIX mogą przyczynić się do po
prawy zawartości i prezentacji bibliotecznych katalogów online, jak również wspie
rać selekcję i nabytki. Reprezentanci bibliotek stanowią liczną i aktywną grupę wśród
użytkowników ONIX. Stworzono metodę odwzorowywania danych ONIX w forma
cie MARC 21. Ponieważ ONIX bywa bardziej szczegółowy od MARC, odwzorowa
nie w przeciwnym kierunku okazuje się trudniejsze. Biblioteka Kongresu udostępnia
na swoich stronach zestawienie porównawcze elementów ONIX i MARC 21, w opar
ciu o wersję ONIX 2.1 (ONIX to MARC 21 Mapping, http://www.loc.gov/marc/onix2marc.html), pilotuje też w ramach programu CIP (Cataloging-in-Publication, http://
cip.loc.gov/onixpro.html) pomysł wykorzystania informacji od wydawców do celów
katalogowania. Standardem ONIX jest także zainteresowane OCLC, które prowadzi
intensywne prace nad nowym zestawieniem ONIX z MARC (http://www.oclc.org/
US/EN/multimedia/2009/From_ONIX_to_MARC_.htm).
W Polsce standardem ONIX zajął się m.in. A. Jachimczyk, przedstawiając podczas
VI Ogólnokrajowej Narady Bibliografów poświęcony temu standardowi referat'^’.
Przyszłość standardu ONIX w aspekcie współpracy bibliotek z wydawcami wydaje
się bardzo obiecująca. Zwłaszcza w świetle sugestii zawartych w raporcie Biblioteki
Kongresu w sprawie przyszłości rejestracji bibliograficznej On ihe Record, w którym
zaleca się szersze wykorzystywanie zewnętrznych danych bibliograficznych celem
eliminacji dublowania prac bibliotecznych oraz zintensyfikowanie automatyzacji pro
cesu katalogowania.
Języki i protokoły
Model FRBR opisuje wymagania funkcjonalne wobec rekordów bibliograficz
nych. Dublin Core czy ONIX oferują pewien gotowy, wzorcowy zestaw etykiet, war
tości których opisują obiekty infonnacyjne. Dla łatwego przetwarzania takich danych,
zarówno w sposób zrozumiały dla programów komputerowych, jak i użytkowników,
potrzebne są dodatkowe specyfikacje. Są to metody prezentacji, języki zapisu, a także
protokoły umożliwiające wymianę danych.
Resource Description Framework
RDF (Resource Description Framework, http://www.w3.org/RDF) jest stworzoną
przez World Wide Web Consortium, (W3C, http://www.w3.org - instytucja, która zaj
muje się opracowywaniem standardów i języków przyczyniających się do rozwoju In
ternetu), specyfikacją ogólnego zastosowania dla prezentacji informacji w sieci Web
A.
Jachimczyk; F orm at 0 N 1 X (O n lin e In form ation eXchange). W: V / O góln okrajow a N arada...
W druku; Pod tym sam ym tytu łem d ostęp n a jest prezentacja [on lin e], [dostęp: 2 2.02.2010], D o stęp n y
w W orld W id e Web: h ttp ://w w w .u jk .ed u .p l/stron y/A d am .Jaciiim czyk /on ix.p d f.
129
i zarządzania metadanymi, wykorzystującą język XML'■’^ Do jego stworzenia wyko
rzystano również wcześniejsze koncepcje Warwick Framework (http://www.dlib.org/
dlib/july96/07weibel.html), czyli powstałego w 1996 r., w czasie drugich warsztatów
Dublin Core, projektu modularnej architektury metadanych oraz PlCS (Platform for
Internet Content Selection, http://www.w3.org/PICS), specyfikacji umożliwiającej
tworzenie etykiet dla treści internetowych. RDF jest przystosowany do automatycz
nego przetwarzania informacji, ale nie do prezentowania informacji użytkownikom.
Jak pokazano na poniższym schemacie, model opisu danych w RDF opiera się na
koncepcji grafu i składa z trzech podstawowych elementów: podmiotu, orzeczenia
i dopełnienia'^*^. Podmiotem jest opisywany zasób (źródło, obiekt), orzeczenie określa
opisywaną własność (atrybut), dopełnienie stanowi wartość tej własności (literał).
Rys. 18. M odel danych RDF
[N a podstaw ie: R eso iirce D e s c rip tio n F ra m ew o rk ...].
Za Wiesławem Glińskim'’’^ możemy wymienić następujące przykłady zastosowań
RDF:
- opisywanie własności kupowanych produktów np. dostępność, cena itd.,
- opisywanie harmonogramu różnego typu wydarzeń w sieci,
- przedstawianie informacji o stronach Webowych (metainformacji), np. data
utworzenia dokumentu lub jego modyfikacji, tytuł, autor itd.,
- opisywanie zawartości i znaczenia obrazów,
- opisywanie zawartości systemów wyszukiwawczych,
- opisywanie bibliotek cyfrowych.
Paweł Stroiński''*' wymienia również takie możliwe zastosowania, jak:
-w yszukiw anie, katalogowanie i indeksowanie zasobów (np. internetowe bibliote
ki, intranetowe bazy wiedzy),
- ochrona praw autorskich twórców informacji,
Resource D escription F ram ew ork (RDF): C oncepts a n d A bstract S yn tax [online]. [d o
stęp: 2 2 .0 2 .2 0 1 0 ]. D o stęp n y w W orld W ide Web: h ttp ://w w w .w 3.org/T R /2004/R E C -rd f-con cep ts-2 0 0 4 0 2 1 0 .
W literaturze m o żn a sp otk ać także in n e o d p o w ied n ik i an gielsk ich subject, predicate, object:
tem at, predykat, obiekt; p o d m io t, predykat, obiekt. W ydaje się, że te u żyte w tekście, zap rop on ow an e
w cześn iej przez M . Nahotkę: O pis d o k u m en tó w elektronicznych..., s. 27, najtrafniej oddają zdaniow ą
fun k cję elem en tów .
W. G liński: ]ęzyk i i n a rzęd zia do tw o rzen ia i w yszu k iw a n ia antologii w kontekście sem antyczn ego
W eba. W: O d in form acji n au kow ej do technologii społeczeń stw a inform acyjnego. Pod red. B. S osiń skiej-K alaty, M . Przastek-Sam okow ej. W arszawa 2005, s. 2 [on lin e]. [dostęp: 28.02.2010]. D ostęp n y
w W orld W id e Web: h ttp ://b b c.u w .ed u .p l/C o n ten t/2 0 /1 4 .p d f.
P. Stroiński: R D F ja k o efek tyw n y m ech an izm opisu za so b ó w [on lin e]. [dostęp: 22.02.2010]. D o
stęp n y w W orld W id e Web: h ttp ://w w w .p a b lo w a re.eo m /x m l/rd f_ o ct2 0 0 1 /rd f_ p lik i/fra m e.h tm .
130
- ścieżki informacji, mapy serwisów internetowych,
- kontrola zawartości, filtrowanie informacji,
- personalizacja portali i serwisów internetowych,
- autoryzacja dostępu.
Oprócz tych zastosowań M. Nahotko'*’^ wymienia również;
- opis treści źródeł i relacji z innymi źródłami,
- ułatwienie rozpowszechniania i wymiany wiedzy przez inteligentne oprogramo
wanie,
- opis zestawów stron stanowiących jeden „logiczny” dokument,
- ocena treści źródeł,
- opis praw własności intelektualnej stron Web.
Poniższy przykład obrazuje zastosowanie RDF przy wykorzystaniu XML.
<?xml vers i o n = " l .1"?>
< r d f :RDF
x m l n s :rdf="http://www.w3c.org/1999/02/22-rdf-syntax-ns#"
x m l n s :str=="http: / / w w w .przesrzen-nazwy-strona.p l ">
< r d f :Description r d f :about="h t t p ://u m c s .l u b l i n ,p l / b i n ">
< s t r :tworca>Instytut Bibliotekoznawstwa i Informacji
Naukowej U M C S < / s t r :tworca>
<str.aktualizacja>01,02.2010</str:aktualizacja>
< / r d f :Description>
</rdf:RDF>
Element xmlns:rdf wskazuje, że znaczniki sygnalizowane znakami rdf: należą do
przestrzeni nazw zdefiniowanej pod wskazanym adresem internetowym, w podobny
sposób element xlmns:str wskazuje na przestrzeń nazw znaczników ze znakami str: .
Wewnątrz znacznika rdf:Description znajduje się opis zasobu określonego przez atry
but rdf:about, czyli strony domowej IBilN UMCS. Atrybuty str.tworca i str.aktualizacja definiują odpowiednie własności tej strony. RDF nie narzuca sposobu opisywa
nia treści. Służą do tego autonomiczne słowniki, czyli modele dostarczające etykiet
metadanych, takie jak np. Dublin Core. Aby w RDF zastosować elementy opisu DC,
wystarczy wskazać odpowiednią przestrzeń nazwy i posługiwać się właściwymi ele
mentami, poprzedzając je ciągiem znaków dc: (zob. przykład w rozdziale dotyczącym
DC).
Zasobem opisywanym za pomocą RDF mogą być w zasadzie wszystkie obiekty, któ
rym da się przyporządkować identyfikator Uniform Resource Identifier (URI). Mogą
to być np. strona internetowa: http://www.ebib.info, książka: ISBN: 83-87629-43X, poczta elektroniczna: niid:17A2302FA2BECBA43E95D68376E3DDEA3l9F41
lBE321BE8C@ email.oclc.org. Istnieją rozszerzenia języka RDF takie jak np. RDFS
Schema, Web Ontology Language (OWE), które zwiększają jego możliwości i mogą
pozwolić pełniej realizować wizję Semantycznego Webu.
RDF nie jest narzędziem idealnym. M. Nahotko wskazuje niedoskonałości RDF
takie jak m.in.: problemy z wielością możliwych prezentacji danych w tym języku
i w konsekwencji trudności z ich przetwarzaniem, czy kłopot ze zrozumieniem tego
języka przez człowieka.
M. N ahotko: M etadan e. Sposób..., s. 152-153.
131
Extensible Markup Language
XML (Extensible Markup Language) jest rozszerzalnym, elastycznym językiem
formalnym, przeznaczonym do reprezentowania różnych danych w slrukturalizowany sposób. XML jest niezależny od używanej platformy, co umożliwia łatwą wymia
nę dokumentów pomiędzy heterogenicznymi systemami i przyczyniło się do popular
ności tego języka w środowisku Intem etu'‘*\
XML stworzony został przez World Wide Web Consortium. Wywodzi się ze Stan
dard Generalized Markup Language (SGML) i tak jak poprzednik miał pierwotnie
służyć do znakowania dokumentów tekstowych w procesie ich elektronicznej pu
blikacji. Obecnie odgrywa bardzo ważną rolę w wymianie różnego rodzaju danych
w sieci Web''^^ XML jest właściwie metajęzykiem, podstawą do tworzenia innych ję
zyków i opisu dokumentów, ich struktury i zawartości. Konstrukcja dokumentu XML
jest zbliżona do HTML, różni się zasadą „dobrego uformowania” (ang. wellformed),
która oznacza, że dokument XML nie zawiera błędów w rodzaju nie zamkniętych
znaczników, w przeciwnym wypadku nie zostanie poprawnie zinterpretowany przez
aplikację. Ta konsekwencja stanowi jego zaletę ułatwiającą automatyczne konwer
towanie XML na inne języki. W roku 1999 język XML w wersji 1.0 został uznany
przez W3C za standard prezentowania danych w strukturalizowany sposób. Od 2004
funkcjonuje już nowsza wersja XML 1.1., bardziej niezależna od wersji formatu UNI
CODE (komputerowy zestaw znaków), lecz rekomendowaną wersją jest wciąż 1.0.
Swą uniwersalność i popularność XML zawdzięcza możliwości tworzenia własnych
znaczników formatujących (tagów), służących do opisu konkretnych obiektów. Jed
nakże, aby owe znaczniki stały się zrozumiałe i były interpretowane odpowiednio do
zamierzeń twórcy, gramatykę tak skonstruowanego dokumentu opisuje się w Document Type Definition (DTD) lub XML Schema (narzędzie doskonalsze, lecz mniej
powszechne), które określają strukturę i sposób przechowywania podobnych danych.
DTD mogą być przechowywane w samym dokumencie lub zamieszczone w odręb
nym pliku, dostępnym publicznie, pozwalając na tworzenie zestandaryzowanych do
kumentów dla podobnych typów danych. XML posługuje się przestrzeniami nazw.
Zgodnie z tymi zasadami można skonstruować następujący przykład:
<?xml version=” 1.1 ”?>
<!DOCTYPE ksiazka [
<!ELEMENT ksiazka
dania)>
<!ELEMENT
<!ELEMENT
<!ELEMENT
<!ELEMENT
(autor,
tytuł,
wydawca,
rok_wy-
autor (#PCDATA)>
tytuł (#PCDATA)>
wydawca (#PCDATA)>
rok_wydania (#PCDATA)>
]>
<ksiazka>
<autor>Rafai
Kosik</autor>
W ikipedia. W olna... [on lin e]. [dostęp: 2 2 .02.2010]. D ostęp n y w W orld W id e Web: http ://p l.w ik ip ed ia.org/w ik i/X M L .
E xten sible M arku p Language (X M L ) [on lin e]. [dostęp: 2 2 .02.2009]. D o stęp n y w W orld W ide
Web: h ttp ://w w w .w 3 .o rg /X M L .
132
<tytul>Mars</tytul>
<wydawca>Powergraph</wydawca>
<rok_wydania>200 9</rok_wydania>
</ksiazka>
Jako typ dokumentu wskazano książkę - element główny, definicja typu dokumen
tu (DTD) zakłada, że ma on zawierać czteiy elementy węższe, służące do definiowa
nia atrybutów: nazwę autora, tytuł, wydawcę i rok wydania; te zaś mogą zawierać już
tylko tekst.
XML w odróżnieniu od np. HTML, choć oba języki są spokrewnione, bo wywo
dzą się z SGML, nie posługuje się predefiniowanym, zamkniętym zestawem znaczni
ków (tagów, elementów), pozwalając na tworzenie własnych, dowolnych znaczników
przez samego użytkownika. Sposób reprezentacji i rodzaj informacji, które chcemy
zawrzeć o danym obiekcie, może być dostosowany do opisywanego obiektu i potrzeb
konkretnych zastosowań.
Zaletą XML jest także jego czytelność i zrozumiałość zarówno dla maszyn, jak
i dla człowieka. XML oddziela treść od formy, dzięki czemu programy mogą łatwiej
wymieniać dane, a publikowane informacje mogą być łatwiej przetwarzane. Ponadto,
zdaniem Pawła Stroińskiego, XML może być narzędziem sam dla siebie''‘-\ Przykła
dem tego może być np. oparty na XML-u język XSLT (Extensible Stylesheet Language Transformations, http://www.w3.org/TR/xslt20), pozwalający na transformowa
nie dokumentów XML w inne'‘^'^. Możliwości rozwoju XML-a wydają się więc bardzo
duże. Dokumenty utworzone w tym języku są niejako samoopisywalne i same się
dokumentują - aby zorientować się, czego dotyczą informacje, wystarczy przyjrzeć
się samym nazwom poszczególnych elementów. Jednakże, jak zauważa M. Nahotko,
język XML nie jest idealnym narzędziem do tworzenia syntaktyki metadanych. Nie
nakłada ograniczeń co do struktury danych, a to może powodować wielość reprezen
tacji, utrudnia proces przetwarzania i transformacji. XML nie daje również możliwo
ści odtworzenia relacji założonych w schemacie metadanych
Open Archives Initiative Protocol for Metadata
Harvesting
z perspektywy rozwoju bibliotek cyfrowych i repozytoriów tekstów duże korzy
ści przynosi Open Archives Initiative Protocol for Metadata Harvesting (OAl-PMH,
http://www.openarchives.org/OAl/openarchivesprotocol.html)'"^**. W Internecie funk
cjonuje wiele otwartych bibliotek, archiwów i repozytoriów. OAl-PMH został opra
cowany przez organizację Open Archive lnitiative (OAl, http://www.openarchives.
P. Stroiński: Kurs ję z y k a X M L D laczego X M L w a rt je s t uwagi? [on lin e], [dostęp: 22.02.2010].
D o stęp n y w W orld W id e Web: h ttp ://w w w .p a b lo w a re.co m /x n il/in tro /in d ex .h tm I.
'■'* Por.: XSL Transform ations (XSLT) Yersion 2.0 [on lin e]. [dostęp: 22.02.2010]. D o stęp n y w W orld
W ide Web: h ttp ://w w w .w 3 .org/T R /xslt20.
M. N ahotko: O pis d o k u m en tó w elektronicznych..., s. 27-28.
'■"* U stalenia d otyczące protokołu O A l-P M H autor p rezen tow ał już w artykule J. Pacek:
W p o szu k iw a n iu op tym aln ej...
133
org)'^‘^ i umożliwia sprawne przeszukiwanie i w-ykorzystywanie nieladanych zaso
bów. Obecnie funkcjonuje wersja 2.0 protokołu OAI. Jest on stosowany przez zespól
polskich bibliotek cyfrowych opartych na systemie dLibra'"'’.
Ze specyfikacji protokołu'-'^' dostępnej w Internecie na stronach Open Archive Initiative dowiadujemy się, że repozytoi-iiini stanowi dostępny sieciowo serwer, który
potrafi przetwarzać zapytania protokołu OAl-PMH. Repozytorium jest zarządzane
przez administratora udostępniającego dane wyszukiwarkom. OAI-PMH wyróżnia
trzy podstawowe jednostki repozytorium:
• Zasóh (Resource), tworzony przez przedmioty, do których odnoszą się metadane.
Zasób może być zbiorem przedmiotów' materialnych, cyfrowych, może stanowić
samodzielne repozytorium lub część oddzielnej bazy danych, jest niezależny od
protokołu OAI-PMH,
• Egzemplarz (7/ć'/;?), jest podstawowym elementem repozytorium, dla którego przy
gotowuje się metadane. Metadane mogą zostać utworzone podczas przeszukiwania
zasobu i przechodzenia przez skojarzone zasoby, posiadające jakieś cechy wspólne,
• Rckoiri {Recoizf), to metadane zapisane w określonym formacie. Rekord stanowi
zakodow'aną w języku XML odpowiedź na pytanie protokołu o metadane egzem
plarza spełniającego określone właściwości.
Rekord jest identyfikowany jednoznacznie poprzez połączenie nazwy pojedyn
czego egzemplarza, prefix inetaclataPrcjix identyfikujący format zapisu danych, oraz
oznaczenie daty, datestanip, utworzenia, modyfikacji lub usunięcia rekordu. Dane za
pisane w języku XML zorganizowane są w trzech zasadniczych częściach:
• Nagłówek {Header), zawiera unikalny identyfikator Egzemplarza oraz cechy po
trzebne do wyszukiwania selektywnego,
• Metadane {Metadata), pojedyncza manifestacja metadanych odnoszących się do
egzemplarza. Protokół OAI-PMł i wspiera wielokrotne opisy jednego egzempla
rza z użyciem różnych formatów metadanych. Minimalnie wymagane jest użycie
formatu Dublin Core bez kwalifikatorów. Opcjonalnie repozytorium może także
posługiwać sic innymi formatami metadanych. Określony format powinien być
sprecyzowany za pomocą argumentu melaPrefix,
• Związany z {Abont), opcjonalny i powtarzalny element, kontener przechowują
cy metadane odnoszące się do części rekordu. Jego zawartość musi być zgodna
z X1V1L Schema. Społeczności użytkowników mogą definiować własne XMł. Schema stosowane dla określonej zawartości tego elementu. Dwa typowe zastosowania
elementu to:
— oznaczenie praw, niektóre repozytoria mogą potrzebować określenia czasu do
stępu do metadanych poprzez protokół OAl-PMH,
— określenie proweniencji, może wskazywać pochodzenie metadanych, np. jeśli
dane zostały przejęte, to z jakiego repozytorium i kiedy.
A.
Januszko-Szakiel: op. cit., wskazała, że w k on tek ście problem atyki grom ad zen ia, archiwizacji
oraz u d o stęp n ia n ia publikacji elek tron iczn ych często pojawiają się d w ie nazwy: OAI (O p en A rchives
Initiative) oraz OAIS (O p en Archivai Inform ation System ). P ierw sza o d n o si się do projektu rozw'oju
i u p o w szech n ia n ia rep ozytoriów preprintów elek tron iczn ych oraz standardu w ym iany inform acji
o nich, druga d otyczy referencyjnego m odelu organizacji i przebiegu d h igotcrm in ow ej archiwizacji
o b iek tów cyfrow ych.
Z których pierw szą na oficjalnej liście instytucji w ykorzystujących ów protokół ( h ttp://re.cs.uct.
a c.za) była Biblioteka Cyfrowa P olitechniki W rocławskiej ( http://dlib.bg.pvvr.vvroc.pl).
l l i e O p en A rchives Initiative P rotocol for M etadata H arvesting [on iin e]. [dostęp: 22.02.2010].
D o stęp n y w W orld W ide Web: h ttp ://w w w .op en arch ives. 0 rg/O A I/ 2 .O /op en arch ivesp rotocol.h tm .
134
Poniżej znajduje się opis publikacji pt. Słownik liisforyczno-geograficzny woje
wództwa lubelskiego w średniowieczu zamieszczonej w Bibliotece Cyfrowej UMCS
(http://dlibra.uincs.lublin.pl/dlibra) zgodny z protokołem OAl-PMH i z zastosowa
niem elementów Dublin Core, widoczny dla użytkownika w oknie przeglądarki.
d u tc : 2 0 1 0 -0 8 - 2 3
u leiitiliei
o ; ) i : d l i b r ; i .u i n c s .l u b l i n .p l : 6 6 8 m e t;u b la P ie f i\
o ;il_ (lc v erb
G e lR e c o r d
GetRccord
• o iii:d lib n i.iiiiic s .lu b lin .p l:6 6 8
. d c :tille ( p l i : S ło w n ik b is to iy c 7 jio -g o o g ia fic ;'jiy w o je w w iz tw a lu b e ls k ie g o w śre d n io w ie c z u
• d c p u b lish e i I p l ) . P a ń s iw o w e W y d a w n ic tw o N a u k o w e
« d c publi.sliei ( p h
• d c c r e a to r ( p l i
W a rsza w a
K u ra s, S ta n isła w C’-2 i« i9 i
• d c:rig lits ( p i) ■ B ib lio te k a W y d z ia łu H u m a n is ty c z n e g o r n i w e r s u e t u M a n i (" iirie -S k ło d o w s k ie j
. d c :la n g u a g e i p l t ; [Kil
• d c re la tio ii t p l ) . D z ie je L,ul'el.szczyziiy
. d c ty p c t p l ) : ksujzka
.d c d a lc (p ł)
19S 3
• d c .id e iu ilie r . h tlp ./d lib r a , u iiic s .lu b lu i p l C o n le n t/6 6 8
• d c :d e s c n p tio n i p l ) : (D z ie je L ubelsz.czyziiy ■ ra d a re d T a d e u s z M en c el [e t ał ) ; L u b elsk ie T o w a rz y s tw o N a u k o w e . t 3 l
• d c d o m ia t ( p i l : im a g e N .d jm
. d c to n n a t ( e n i : iiT iage/x,d|vij
Rys. 19. O pis zasobu z za stosow an iem protokołu O A I-P M H
[ŻrcSdlo: l i i t p ; / / d l i b r a .u m c s .ł u b li i i .p l /d ł i b r a ] .
Kod źródłowy tego rekordu, w języku XML.
<?xml v e r sio n="l .O" encoding="utf-8"?>
<?xml-stylesheet type="text/xsl" href="http;//dlibra.umcs.lub
lin.pl/style/common/xsl/oai-style.xsl"?>
<OAI-PMH xmlns="http://www.openarchives.org/OAI/2.O/"
x m l n s :xsi="h t t p ://www.w 3 .org/2001/XMLSchema-instance"
x s i :schemaLocation="h t t p ://w w w .openarchives.org/OAI/2,O/
h t t p ://w w w .openarchives.org/OAI/2.O/OAI-PMH.xsd">
<responseDate>2010-08-23T13:02:01Z</responseDate>
<request identifier-="oai:d l i b r a .u m c s .lublin.p l :668"
metadataPrefix="oai_dc" verb="GetRecord">
h t t p ://dlibra.u m c s .lublin.pl/dlibra/oai-pmh-repository.
xml</request>
<GetRecord>
<record>
<header>
<identifier>oai:d l i b r a .u m c s .lublin.p l :668</identifier>
<datestairp>2009-04-30T13:20; 52Z</datestamp>
<setSpec>dLibraDigitalLibrary:Scien
ceandEducation:ScientificPapers</setSpec>
<setSpec>dLi
braDigitalLibrary:Sciencean(dEducation</setSpeO
<setSpec>dLibraDigitalLibrary</setSpec>
<setSpec>dLibraDigit
alLibrary:r e g i o n a K / s e t S p e O
</header>
<metadata>
135
<oai_dc:dc x m l n s :dc="h t t p ://purl.org/dc/elements/1.1/"
x m l n s :oai_dc="h t t p ://w w w ,openarchives,org/OAI/2.0/oai_dc/" xmlns :xsi="h t t p ://w w w .w 3 .org/2001/XMLSchema-instance" x s i :schemaLocation="h t t p ://w w w .openarchives.org/OAI/2.0/oai_dc/ h t t p ://www.openarchives.org/OAI/2.0/oai_dc.xsd">
<dc:title x m l :lang="pl"><! [CDATA[Słownik historyczno-geograficzny
województwa lubelskiego w średniowieczu]]></dc:title>
<dc:publisher x m l :lang="pl"><![CDATA[Państwowe Wydawnictwo N a
ukowe] ]></dc:publisher>
<dcrpublisher x m l :lang="pl"><! [CDATA[Warszawa]]></dc:publisher>
<dc:creator x m l :lang="pl"><![CDATA[Kuraś, Stanisław (?2009)]]> < / d c :creator>
<dc:rights xml:lang="pl"><![CDATA[Biblioteka Wydziału Humanisty
cznego Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej]]></dc:rights>
< d c :language x m l :lang="pl"><![CDATA[poi]]></ d c ;language>
<dc:relation x m l :lang="pl"><![CDATA[Dzieje Lubelszczyzny]]></
d c :relation>
<dc:type x m l :lang="pl"><![CDATA[książka]]></dc:type>
<dc:date xml:lang="pl"><![CDATA[1983]]></dc:date>
< d c :identifier><! [CDATA [http://dlibra.u m c s .lublin .pi/Content/668] ]> < / d c :identifier>
<dc:description xml;lang="pl"><![CDATA[ (Dzieje Lubelszczyzny /
rada red. Tadeusz Mencel [et al.] ; Lubelskie Towarzystwo Naukowe
/ t. 3)]]></dc:description>
<dc:format xml:lang=="pl"><! [CDATA[image/x.djvu] ]></dc:format>
<dc:format x m l :lang="en"><! [CDATA[image/x.djvu]]></dc:format>
</oai_dc:dc>
</metadata>
</record>
</OAI-PMH>
</GetRecord>
Protokół 0AI-P1V1H jest obecnie jednym z najpopularniejszych protokołów umożliwiającycli dostęp do arcłiiwów i bibliotek cyfrowych oraz przeglądanie ich zasobów.
Jest wykorzystany przez popularne narzędzia wyszukiwawcze. Informacje na temat
tego protokołu znaleźć można także na specjalnej stronie przygotowanej przez Marcina
Werlę, Biblioteka cyfrowa jako repozytorium OAI-PMH (http://dlibra.psnc.pl/community/display/KB/Biblioteka+cyfrowa+jako+repozytorium+OAI-PMH). Wśród usług
i narzędzi wykorzystujących opisywany protokół można wymienić również:
• Eksplorator repozytoriów OAl (http://re.cs.uct.ac.za/) umożliwiający testowanie
zgodności repozytorium ze specyfikacją protokołu OAI-PMH, przeglądanie zawar
tości repozytorium i dodawanie do listy przetestowanych.
• Oficjalny rejestr repozytoriów OAI (http://www.openarchives.org/Register/BrowseSites), umożliwiający przeglądanie listy zarejestrowanych oficjalnie repozyto
riów oraz dodawanie własnego repozytorium po uprzednim, dokładnym przetesto
waniu jego zgodności z protokołem.
• Eksperymentalny rejestr repozytoriów OAI Uniwersytetu w Illinois (http://gita.grainger.uiuc.edu/registry/searchform.asp), umożliwia przeglądanie i przeszukiwanie
136
szczegółowych informacji na temat zarejestrowanych repozytoriów, a także wy
świetlanie zestawień i statystyk podsumowujących informacje na temat wszystkich
zarejestrowanych repozytoriów.
OAIster (http://www.oaister.org/), wyszukiwarka obiektów cyfrowych, których opi
sy udostępniane są przy pomocy protokołu OAI-PMH, możliwość przeszukiwania
metadanych pobieranych cyklicznie ze zgłoszonych do projektu repozytoriów.
3. 3. PODSUMOWANIE
Elementy, zjawiska i procesy nazywane w bibliografii za pomocą terminów ta
kich jak m.in. norma i standard, standaryzacja bibliograficzna, opis bibliograficzny,
rekord, format są niezmiernie istotne z perspektywy zasadniczych funkcji bibliografii
oraz jej rozwoju i współpracy z innymi dziedzinami. Bez przestrzegania standardów
i norm bibliografia nie mogłaby prawidłowo wypełniać swoich podstawowych zadań
w przeszłości oraz obecnie, w zmieniających się warunkach środowiska informacyjne
go. Standard i norma to terminy pokrewne. Norma to pewien wzorzec, obowiązujący
lub zalecany do przestrzegania, uchwalony przez wyspecjalizowane instytucje, zaz
wyczaj utrwalony formalnie w odpowiedniej dokumentacji, określający minimalny
zestaw zasad, specyfikujący, w jaki sposób należy wykonywać dany przedmiot lub
świadczyć usługę. Natomiast standard to utarty, wypracowany przez daną społeczność
zbiór reguł, pewien zadowalający poziom, do którego można aspirować, ale też
kryterium oceny, miar i porównań. Standaryzacja bibliograficzna obejmuje szeroki
wachlarz usług i procesów, związanych z rejestracją bibliograficzną, które, mówiąc
ogólnie, dotyczą metod opisu obiektów informacyjnych oraz dostępu do informacji
bibliograficznej. Przestrzeganie reguł standaryzacji bibliograficznej przyczynia się do
uczynienia rejestracji bibliograficznej bardziej efektywną oraz ułatwienia współpracy
i wymiany informacji. Standaryzacja napotyka szereg trudności. Są to m.in. problemy
pogodzenia opracowywania i wdrażania standardów z szybko rosnącym zapotrze
bowaniem na nie. Standardy tworzone bez konsultacji ze społecznością przyszłych
użytkowników nie będą właściwie wypełniały swoich celów. Z kolei nowo ustanowio
ne standardy mogą zostać odrzucone, jeśli nie osiągną odpowiedniego poziomu im
plementacji poza obszarem biblioteki.
Jedną z podstawowych czynności bibliograficznych jest tworzenie opisów biblio
graficznych dokumentów. Od poprawności opisu zależy prawidłowe funkcjonowa
nie systemu bibliografii, katalogu, bazy danych, całej biblioteki. W ostatnim dziesię
cioleciu XX w., w środowisku bibliograficznym bardzo rozpowszechniła się opinia
o potrzebie uproszczenia zasad opisu bibliograficznego. W tym okresie ustanowiono
szereg nowych norm bibliograficznych dostosowujących przepisy bibliograficzne do
specyfiki środowiska elektronicznego oraz pow'olano organizacje inicjujące i koor
dynujące prace normalizacyjne. Wykorzystanie środowiska sieciowego umożliwiło
współpracę ośrodków związanych z książką i informacją ze sferą biznesu. Księga
rze i wydawcy zainteresowali się możliwością opracowania nowych, łatwiejszych
w stosowaniu zasad opisu i wymiany informacji. Format MARC okazał się dla nich
137
zbyt skomplikowany. Autorzy zajmujący się standaryzacją bibliograficzną zwracają
uwagę, że wobec integracji danych z różnych źródeł niepewna staje się przyszłość
formatów wypracowywanych przez tylko jedno środowisko zawodowe. Wynikiem
prac różnych środowisk stały się nowe rozwiązania adaptujące narzędzia bibliogra
ficzne do warunków otoczenia cyfrowego, takie jak opisane; FRBR, DC, MODS,
MADS, METS, ONiX, OAI-PMH. Modele i formaty stosowane we współczesnej
pracy bibliograficznej do właściwego działania potrzebują specyfikujących je narzę
dzi i języków. Grupy bibliotekarzy i bibliografów coraz powszechniej zwracają się
ku opisowi dokumentów wykorzystującemu języki znacznikowe. Najpowszechniej
stosowane do obsługi nowoczesnych modeli i formatów bibliograficznych są RDF
i XML.
Na koniec tej grupy rozważań warto jeszcze dodać, że za najważniejsze zasady
stosowane w implementacji metadanych badacze uznają interoperacyjność, prosto
tę, modularność, możliwość wielokrotnego stosowania i elastyczność. Interesującą
metodą tworzenia nowych schematów jest derywowanie ich ze schematów już istnie
jących. Jest to możliwe dzięki pewnej, założonej ogólności schematów metadanych.
Każda społeczność użytkowników charakteryzuje się różnymi potrzebami i wymaga
niami. Na bazie schematów istniejących, powstają więc specjalne profile zastosowań.
Profile nie ustalają nowych elementów i definicji, ale mogą być budowane z wykor/; staniem elementów wielu różnych schematów, połączonych w całość i zoptymalizo
wanych dla działania w lokalnych zastosowaniach. Profile mogą być również oparte
na jednym schemacie, ale dopasowane do konkretnych wymagań, np. DC - Lib (DC Library Application Profile, http://dublincore.org/documents/library-applicationprofile) stanowi zastosowanie elementów Dublin Core do projektów bibliotecznych;
NBII (Biological Profile Data National Biological Infrastructure Information, http://
www.nbii.gov/portal/server.pt) jest oparty na FGDC-CSDGM (Federal Geographic
Data Committee - Content Standard for Digital Geospatial Metadata). Dla sprawnej
wymiany informacji stosowane są także tablice przejścia (ang. crosswalks) zawiera
jące zestawienia odpowiadających sobie elementów z dwóch lub więcej schematów.
Umożliwiają one wyszukiwarkom i użytkownikom sprawne przeszukiwanie hetero
genicznych zasobów, tak jakby były one zgromadzone w jednej, spójnej bazie da
nych
L. M. C han, M. L. Zeng: M eta d a ta In teroperability a n d S ta n d a rd iza tio n - A S tu dy o f M eth odology. Part I. A ch ievin g In teroperability a t the Schem a Level. „D -Lib M agazine” 2006, nr 6 [onlin e],
[dostęp: 2 2 .0 2 .2 0 1 0 ]. D o stęp n y w W orld W ide Web: h ttp ://w w w .d lib .o rg /d lib /jiin e0 6 /ch a n /0 6 ch a n .
htm l.
4 . MOŻLIWOŚCI I NARZĘDZIA
W YSZUKIW ANIA W BIBLIOGRAFIACH
TRADYCYJNYCH I CYFROWYCH
W rozdziale omówiono możliwości i problemy wyszukiwania infomiacji bi
bliograficznej wynikające z jej ucyfrowienia. Zmiana jakości bardzo wyraźna jest
w przypadku układów, które tradycyjnie wyznaczały sposób uporządkowania oraz
przeszukiwania spisów. Po przeniesieniu bibliografii do środowiska elektronicz
nego, np. do bazy danych, układ często ulega utracie. Stosowane indeksy nie do
końca rekompensują ten brak.' W przypadku indeksów następuje widoczny rozwój,
wynikający z możliwości automatycznego indeksowania w zasadzie dowolnych
pól opisu i rekordu bibliograficznego. Liczba indeksów dodawanych do baz biblio
graficznych niestety nie idzie w parze z jakością ich opracowania. Charakterystyki
wyszukiwawcze oraz kontrola wzorcowa i autorytatywna uzyskują nowe pole za
stosowań, jakimi są systemy zarządzania (SZW) i organizacji wiedzy (SOW). Rów
nież tradycyjnie stosowane w bibliografii adnotacje i analizy znajdują zastosowanie
w nowym środowisku. Cyfryzacja i strukturyzacja istniejących zasobów adnotacji
i analiz może pomóc w prowadzeniu badań nad zawartym w istniejących biblio
grafiach materiałem. Uzupełniają one bowiem materiał bibliograficzny informacją
o zawartości obiektu, pozwalają zwiększyć precyzję indeksowania. Na obraz dzisiej
szej bibliografii w pewnym stopniu wpływają również internetowe trendy społecznościowe, takie jak folksonomia, tagowanie, anotowanie, a także metody clusteringu, czyli grupowania informacji w sposób bliższy sposobowi postrzegania odbiorcy.
W zakresie zarządzania odsyłaczami w bibliografii nową jakość wyznaczyły zwłasz
cza możliwości hipertekstu. Rekord bibliograficzny może reagować na aktywność
użytkownika, np. wyświetlając konkretny tekst czy obiekt. Dane stricte bibliograficz
ne można łatwo uzupełniać materiałami dodatkowymi, jak np. okładki, spisy treści,
czy odsyłacze do zasobów zewnętrznych. Refieksje zawarte w niniejszym rozdziale,
nie skupiają się na technologicznych aspektach digitalizacji. Dotyczą głównie kształ
tu i funkcjonowania poszczególnych narzędzi warunkujących jakość wyszukiwania
danych bibliograficznych w środowisku cyfrowym. Materiał został osadzony na tle
tradycyjnej metodyki.
Poprawnie i efektywnie skonstruowana bibliografia powinna charakteryzować się
odpowiednią kompozycją elementów składowych, ściśle ze sobą skorelowanych,
za pomocą których można byłoby sprawnie realizować proces wydobywania wiedzy
139
z bibliografii. „Kompozycja bibliografii jako całości opracowanego i uporządkowane
go materiału uzależniona jest przede wszystkim od jej formy piśmienniczej i wydaw
niczej” pisała Aleksandra Mendykowa'. Jeszcze do niedawna najczęściej spotykaną
formą był linearny spis, którego potencjał wyszukiwawczy był pochodną organizacji
informacji w bibliografii oraz możliwości środowiska informacyjnego. Dziś coraz
częściej znajdujemy bibliografie funkcjonujące w postaci baz danych czy hipertek
stu, które przełamują ten wzorzec. Można powiedzieć, wykorzystując terminologię
stosowaną przez A. Mendykową, że te nowe bibliografie posiadają formę nieschematyczną, czyli różną od typowej kompozycji spisu drukowanego. Autorka zauważa, że
warunkiem szybkiego odnalezienia potrzebnej informacji w określonym spisie jest
czytelność tekstu bibliograficznego, a więc przejrzysta kompozycja bibliografii, od
powiedni i przemyślany układ zrębu głównego, także trafnie dobrane indeksy i inne
narzędzia pomocnicze. Użytkownik powinien zorientować się, według jakich zasad
zostało dokonane szeregowanie, jak zbudowany jest opis i jakie zawiera elementy
oraz z jakich indeksów można skorzystać. W zależności od charakteru bibliografii
i poszukiwanej informacji stosuje się technikę poszukiwań bądź bezpośrednio w zrę
bie głównym bądź za pomocą indeksów^. Postulaty te, choć sformułowane z myślą
0 tradycyjnym, drukowanym spisie, można z powodzeniem odnieść dzisiaj również
do elektronicznych form bibliografii.
Na kompozycję spisów bibliograficznych i ich sprawność informacyjno-wyszukiwawczą wpływ miała automatyzacja czynności bibliograficznych, a w jeszcze więk
szym stopniu zaistnienie bibliografii w sieci. Cyfryzacja uczyniła wiele procesów nie
zbędnych podczas tworzenia bibliografii efektywniejszymi, łatwiejszymi, szybszymi,
mniej praco- i czasochłonnymi, a przez to mniej kosztownymi. Wyniki tej pracy stały
się bardziej dostępne, przyjaźń iej sze użytkownikowi. Elektroniczną informację bi
bliograficzną dostępną sieciowo można uzyskać bardzo szybko z odległego miejsca,
można taki spis szybciej przeszukiwać z użyciem większej liczby indeksów i kluczy
wyszukiwawczych, można porządkować wyniki wyszukiwania za pomocą różnych
metod sortowania, kategoryzować dane w obrębie własnych grup rzeczowych, a na
wet uzupełniać i korygować. Odbiór bibliografii w postaci elektronicznej może być
szerszy niż wykazów drukowanych, zarówno w zakresie możliwości eksploatacji
warstwy informacyjnej, jak i dostępności spisów. Wszystkie te zalety i bez wątpie
nia doświadczany dziś imperatyw sieci stanowią powód przechodzenia do postaci
cyfrowej wielu tworzonych wykazów, w tym bibliografii narodowych. Wbrew po
zorom jednak nie należy interpretować takiej sytuacji jako tendencji eliminowania
tradycyjnego paradygmatu bibliografii z areny eksploracji naukowych. Nowoczesne
technologie, które można uznać za wręcz rewolucyjne narzędzia, wykorzystywane
w pracy bibliograficznej nie eliminują metod wypracowanych przez bibliografię i jej
dorobku. Zdaniem J. Woźniak-Kasperek: „Pełne wykorzystanie możliwości techno
logii cyfrowych przy sporządzaniu bibliografii nie jest zamachem na ich naukowość,
rangę, miejsce w systemie komunikacji naukowo-społecznej czy formę, ale szansą
1 nadzieją na poprawienie m.in. tak ważnego parametru jak użyteczność informacyj
na spisu, co w przyszłości może ocalić pewne bibliografie przed zaprzestaniem ich
opracowywania”\
' A. M endykow a: op. cit., s. 24.
- Tam że, s. 32-33 .
^ J. W oźniak-K asperek: N a rzę d zia
W: Bibliografia. Teoria..., s. 224.
140
w yszu kiw an ia
treściowego
w
spisach
bibliograficznych.
Tradycyjna postać spisu oferowała użytkownikom również bardzo wiele i należy
o tym pamiętać podczas konwersji tradycyjnych spisów i tworzeniu nowych w po
staci elektronicznej. Pewne sprawdzone rozwiązania są niezmiernie istotne z punktu
widzenia ładunku informacyjnego spisu i jego użyteczności. Niestety, zaufaniu pokła
danemu w nowych rozwiązaniach towarzyszy często rezygnacja z wcześniej wypra
cowanych metod. Taka rezygnacja wydaje być rekompensowana nowymi możliwo
ściami, upatrujemy w nich szansę i jednocześnie usprawiedliwienie dla daleko idą
cych uproszczeń i zmniejszenia poziomu koniecznych w bibliografii nakładów pracy.
„Obserwuje się, że wiele projektów ogranicza wykorzystanie techniki do zmiany no
śnika i kodu zapisu informacji, co wydaje się być swoistym marnotrawstwem i szko
dą czynioną bibliografii. Cyfryzacja jest okazją do wzbogacenia spisów bibliograficz
nych o wyszukiwawczą wartość naddaną, do poszerzenia środowiska wyszukiwania,
repertuaru narzędzi i technik, także wyszukiwania treściowego. Przekształcenie spisu
drukowanego do postaci elektronicznej (bez względu na to jak złożone prawnie czy
technologicznie) nie powinno być celem ostatecznym bibliografa i bibliotekarza”'*.
O
nowej jakości w opracowaniu i funkcjonowaniu bibliografii w postaci elek
tronicznej pisali Andrzej Gawroński i Maciej Dynkowski. Autorzy odnosząc się do
dokonań polskiej bibliografii regionalnej w dobie automatyzacji zwrócili uwagę,
że „niosła nadzieje nie tylko na uporządkowanie metodologicznych problemów na
polu bibliografii regionalnych, lecz i na przyśpieszenie prac, a nawet nadrobienie
opóźnień, stwarzając możliwość konstruowania bibliografii przy wykorzystaniu no
wych rozwiązań, na jakie pozwalają zautomatyzowane systemy, rewolucjonizujące
przede wszystkim proces wyszukiwania, ale także sposób prezentacji opisów, two
rzenia zestawień bibliograficznych, wykonywania wydruków, co nadawać miało bi
bliografiom « e le k tro n ic z n y m » nową jakość w stosunku do bibliografii w formie
tradycyjnej
Powszechne wykorzystywanie baz danych nie musi i nie powinno oznaczać całko
witego wyparcia postaci bibliografii specyficznej dla dmku. W środowisku bibliogra
fów istnieje świadomość potrzeby istnienia opracowań, niekoniecznie drukowanych,
lecz posiadających wygląd typowy dla tej właśnie formy. Zgodnie z deklaracją zło
żoną w trakcie VI Ogólnokrajowej Narady Bibliografów w listopadzie 2008 r. przez
kierownika Instytutu Bibliograficznego Biblioteki Narodowej, od początku 2009 r.
rozpoczęto publikowanie „Przewodnika Bibliograficznego” w postaci elektronicznej
jako dostępnych sieciowo plików PDF, równolegle do wersji drukowanej i bazy da
nych, udostępnianej również w Internecie i na CD-ROM. Od 2010 r. „Przewodnik...”
przestał ukazywać się drukiem. Wersja edycyjna bibliografii jest dostępna wyłącznie
w postaci plików PDF do pobrania z witryny Biblioteki. Dzięki wykorzystaniu for
matu PDF przejście „Przewodnika”, a także innych członów bibliografii narodowej^,
do środowiska elektronicznego nie zostało okupione utratą pierwotnego, typograficz
nego wyglądu. Po wyświetleniu pliku na ekranie otrzymujemy wierne odwzorowa
^ Tam że, s. 223.
^ A. G aw roński, M. D ynkow ski: „E lektron iczn e” bibliografie regionalne - now a jakość? W; W okół
bibliotek i bibliotekarstw a. Księga ju b ileu szo w a d ed ykow an a Janow i W oloszow i. Red. J. Sadow ska.
Warszawa 2005, s. 93.
* O p rócz „P rzew od n ik a B ibliograficznego” w wersji PDF d ostęp n e są też: „Bibliografia D o k u m e n tó w
E lektronicznycli”,
„Bibliografia
D o k u m e n tó w
D źw ięk ow ych ”,
„Bibliografia
D o k u m e n tó w
Kartograficznych”, „Bibliografia Polska 1 9 0 1 -1 9 3 9 ”, „Bibliografia W yd aw n ictw C iągłych N ow ych ,
Z aw ieszon ych i Z m ieniających T ytuł”, „Bibliografia Z aw artości C zasop ism ”.
141
nie postaci dmkowanej, z zachowaniem tytulatury, układu szpaltowego, ale przede
wszystkim z zastosowaniem stosowanego w wykazie drukowanym układu oparte
go na klasyfikacji UKD (w odróżnieniu od bazy danycti z rekordami „Przewodni
ka...”). Podkreślić należy, że funkcjonalność plików na tym się nie kończy. Twórcy
opatrują poszczególne działy zestawienia specjalnymi zakładkami uporządkowanymi
hierarchicznie, zgodnie z układem spisu. Dzięki temu po wybraniu odpowiedniego
odnośnika hipertekstowego otrzymujemy możliwość natychmiastowego przegląda
nia wybranych miejsc zawartości wykazu. Bardzo cenne jest również wykorzystanie
przy odsyłaczach łączy elektronicznych. Łącza te najpełniej realizują swoje zadanie
w przypadku wykorzystania ich w indeksie. Zastosowanie takich rozwiązań w biblio
grafii nie stanowi z pewnością jeszcze awangardy informatycznej, jest jednak przykła
dem bardzo udanego połączenia opozycyjnych kategorii stare ^ nowe w bibliografii.
Takie rozwiązanie wypełnia lukę powstałą po zebraniu materiału z „Przewodnika...”
w MAK-owskiej bazie danych.
„Prosta” baza danych stanowi naturalny etap ewolucji bibliografii. Sytuacją opty
malną, do której powinniśmy zmierzać, jest postać bazodanowa, oferująca użytkow
nikom wszystkie udogodnienia wersji cyfrowej, ale nie tracąca rdzenia najlepszych
funkcjonalności znanych z wersji drukowanej. J. Sadowska w odniesieniu do biblio
18|| tKMLOtaiK
M4W
uM
M
lltal
S tatmatmm .
ttnmm:
| bQinOKH*
- i ismp^kMwi
I 2WUG]IV.Tf0iaC»
‘i! IWmg*
JMUH SraiKZC.
FM
M
M
).TW
M
M
M
S
CIA
I SM
ATW
M
UKA.NM
JH
newDowczE
i łMUaSTOSOtMNE.
NOnrCMM-MMiKt
T K M D C 2 IC .
W M CTW O
7sm«A.imw»w,
SNIR'
o DZIAŁ OC.OLNY (Niukmnawsłwo.
Bibliogtifii. Informacji.
Bibliołe£łrstt¥0. Bibliologia)
Kodeltsy etylu bibbotekAnkłej na iwwdw : «ilubgM lurodowych kodeksów etycznych / pod red. Zdzśiiw a C^boiyiM i
laciji Ibnuszczyki; Stow irzytzfiw Bflîoiekirzy I^îkkh. W aru jw a. Wydawnictwo StowtJTyswfM BiUioMjurzy
jduch, 200a - 2M V ; 24 on. - (hfw U , Dyddctyka, P r i ^ ^
Science. Didactics. f^ractke; 103)
1^. n^wnoŁ: Libnry codę* o4 e^tia in the wcrU :
|n a(
riatimal cod9 «(ho - IHiMy koddoów tL z różnych ifŁ Sbeucz.
m p przyrd.
tH M o^pnyrd
lb6N97M3-Wl<C7-e
I. Grr kcfi^leiDwe - pcugramowramr - małeriały konferencyjne
004.41;793.7K06)
3584/2009
Raporty p o dsum ow uf^ • tenu 2x szybdej!: 27 rw^lepazych
hrifców, za pnmoct których 2««tawienia z podaumowaniami
przygotuje*/ sprawrue i bezbłędnie / |red. Piotr Gromukki). Wanzawa : W ^ w ru ctw o Wiedza i F ^ t y i a , cop. 2008. - 84
I . ; 2] on. > (Expert Escela)
IS«^97»«3-7^500-1
1. E u d ' poradmk
004 42(083.1)
b22970639
*'ftS
eb8fcN
o9jr.Ł
7»^2i»»l
ł4644)1-3
i K M k 4 ^ x -e ty k a
023:J74
b23177809
ALEXASOEK Rob: Fantaay - poz3798
3SHV2009
MIROSZOWA, Halina (1920Mój ciJ* / Hałina Miros2xnva. - Łomża; 'foMranryshiiKt Przyja
d ą Zł«i
22 cm.
l.Mnajmira.H«ina(l92D-)-p«iniętniki 2. Dzamiducw - ftiłska-2Dw-pomiędttki 3.nuniftnikłpuUue-20w.
0SO+O7OH61r9294SlAî38rt9'
b23117643
3581'2009
BARNEY, OmmDayńd
~ parM 7
EKRANY pitotienno^d - poz-SSB
MIĘDZYNARODOWE Wkrutaty D okknndue: X Między
narodowe V>Au^ztaty Doktorarłckie O W 3 0 0 8 pod patrona
tem dziekanów w y d o jó w elektrycznycK elekirondu i inlo^
m atyb, lET - The Institiaion cl E iîneom g and lechnotogy
- pcaJTS?
0 (^ Z arządzanie. B iu ro w o ^
PARNOWSKA. Marti.: C c i m ł Kaznuerz Kardaszewricz -
f JHYW aW IfiTW O.
wuwourawTUBE.
UraMTURArEDH
RUTKOWSd, ladeusz ftw cł: Nauki hłstorycTiic w
60 LAT Oddziału Miejskiego {^tisbego Inwarzysty I Tłiryflyczno-Knjoaauwczego w Rzeszowie
004 inform atyka
BIRN.Jemiiy.
Cytrowe oświetkrae ł m idrriiig / )eiviny B lin; fti Remigiusz
Zagftiłwbiki|. - Obwice : Wydawnictwo
cop. 2007. 447 B.: iŁ (w tym kołor.); 24 cm.
rendermg' 2006i Na 1. i
iyt. oryy.-
w)fd-2
Imkki.
oki
*ę do
lSaN97M3-2lM>?SD-7:d99
1. Citfka k£»i|>atmjwa - podr^czidi
004.93(07)
a\m2m
358W009
LIKER,|«tf»yKloyota talent; ruzwijaj fwoich pracowiMków na ^waób Toyoty
/ Jeffiey K. U ka, David P M « e r; prael. Marcin K o w a k z ^ \W nzaw a: MT Biznet, cop. 2008. - 384 24 aiŁ - (Światowe
BestMEUery Bizneowe)
ly t aeyg.: Tbyot*
devekjping jwur peopleltłelDyola w*y'
2DD7 oiNNl: IU)nlynuM)a ttettseflera;'Drogt 1 ^
ISBN
:ń 69^
l.lb^fidortttKdM itukłKM lM 1 Kottura arânizacyina 1
Prodtti^ - zarcidzjrae 4. Siotocłudy - prwinyil - laponM S.
ZarzylzMue rtralegicłne
OOS.9S/.%:OQ5.73.-65S3:629.a3KS20)*
M eiaD m df!
b23l67865
358^^
Lof^styka i larzędzanie produkcją - nowe wyzwama. odlegte granice / red. Marek Fertich, Katarzyna Grzybowika,
^ u e s z k a Stachowiak. - ftan a ń ; Pofiirchnika IbzniiSska.
Instytut InżyniCTii Zarządzania, 2007. - 313 ł : iL; 24 cm.
Na ». led. Mfdny ISBN. - SlreacŁ ang przy loadz.
BiMoccprzyroadz.
l.lo 0 *tTkacMpodarcza 1 Produkcii - zanędzwie
Rys. 20 . W ersja PD F „P rzew od n ik a B ib lio g ra ficzn eg o ” z zazn aczon ym ak tyw nym sp isem treści
i przykładam i h ip erłączy od syłających do p ełn eg o op isu b ib liograficzn ego
[Ż ró d lo : h ttp ://b n .o rg .p l/d o w n lo a d /d o c u n ie n L ''I2 4 ()4 9 7 0 4 4 .p d l].
142
grafii regionalnych dość zdecydowanie postulowała „aby tworzyć je środkami i me
todami stosownymi do naszych czasów. Inaczej mówiąc bibliografia regionalna po
winna przede wszystkim być bazą danych, bibliograf powinien dążyć do zastąpienia
pracochłonnych wielokrotnych opisów kartkowych zapisem komputerowym, a pu
blikacja w formie papierowej powinna być jednym z efektów istnienia bazy”^ We
dług autorki przemiana bibliografii regionalnych powinna zachodzić z zachowaniem
następujących priorytetów: ujednolicone zasady opisu bibliograficznego i rzeczowe
go, jednakowy format opisu dokumentów, najlepiej jednakowy system obsługi bazy
danych, współpraca organizacyjna ośrodków regionalnych i stała wymiana informa
cji między nimi. W kolejnej publikacji, na przykładzie bibliografii dziedzinowych,
J. Sadowska wyróżniła i scharakteryzowała trzy etapy przechodzenia od spisu biblio
graficznego do bazy danych w ostatnich kilkunastu latach^
Etap pierwszy, według autorki rozpoczął się od lat dziewięćdziesiątych XX w. i po
lega na stopniowym oddalaniu się od tradycyjnej, drukowanej bibliografii dziedzino
wej na rzecz dziedzinowych bibliograficznych baz danych. Etap ten charakteryzuje się
współistnieniem wersji równoległych - bibliografii drukowanej i bibliograficznej bazy
danych (np. Polska Bibliografia Bibliologiczna, http://mak.bn.org.pl/wl5.htm; Polska
Bibliografia Wojskowa, http://www.cbw.pl/cgi-bin/makwww.exe?BM=05, Polska Bi
bliografia Lekarska, http://www.gbl.waw.pl; Polska Bibliografia Literacka, http;//pbl.
ibl.poznan.pl). Opis bibliograficzny został podporządkowany wymogom bazy danych
(opis w strukturze formatowej), ale jednocześnie zachowywał wszystkie elementy bi
bliografii tradycyjnej, łącznie ze sposobem charakterystyki treściowej. Powstające bazy
i wydawane spisy w zasadzie nie różniły się. Baza danych była jakby odzwierciedle
niem bibliografii, której edycja z kolei powstawała na podstawie bazy. Również za or
ganizację i jakość merytoryczną bazy i bibliografii tradycyjnej odpowiadała ta sama
instytucja. Według autorki dla końcowej fazy tego etapu charakterystyczne było stop
niowe odrywanie się bazy bibliograficznej od bibliografii tradycyjnej, wyrażające się
poszerzeniem charakterystyk treściowych, wprowadzeniem streszczeń i rezygnacją
z formy drukowanej (np. Polska Bibliografia Literacka), czasem na rzecz pliku PDF
(np. Bibliografia Historii Wielkopolski 1993-2000).
Etap drugi, którego główną cechą jest współtworzenie przez wiele instytucji biblio
graficznej lub bibliograficzno-abstraktowej bazy danych, niepowiązanej i nieograniczo
nej związkiem z bibliografią drukowaną (np. PSJC - Polish Scientific Journals Contents
http://psjc.icm.edu.pl). W Polsce nie jest to jeszcze częste zjawisko. Etap ten ma dwa
wyraźne aspekty: technologiczno-organizacyjny oraz merytoryczny. Pierwszy aspekt
opiera się na rozwiązaniach architektury klient-serwer, pozwalającej tworzyć centralne
bazy danych, zasilane opisami bibliograficznymi przez wiele instytucji oraz na standar
dzie Z39.50, czyli protokole jednoczesnego, równoległego przeszukiwania wielu baz.
Aspekt dmgi dotyczy zmian w zakresie zawartości rekordu i wprowadzaniu np. infor
macji dotyczących afiliacji autora, danych adresowych wydawcy, dodatkowych cha
rakterystyk wyszukiwawczych, abstraktów w języku narodowym i często angielskim.
^ J. Sadowska: Bibliografie regionalne w w arunkach a u to m a tyza cji. W: Bibliografie regionalne.
D okon an ia..., s. 22.
**J. Sadowska: Polskie d zie d zin o w e bibliograficzne b a zy danych w p ersp ek tyw ie lokalnej i globalnej.
W: Bibliograficzne b a zy danych: kierun ki rozw oju i m ożliw ości w spółpracy. O gólnopolska konferencja
n au kow a z o k a zji lO-lecia b a zy danych BazTech. B ydgoszcz, 2 7 -2 9 m aja 2 0 0 9 [on lin e]. [dostęp:
16.02.2010], D o stęp n y w W orld W id e Web: h ttp ://w w w .eb ib .in fo /p u b lik a cje/m a tk o n f/m a tl9 /
sad ow ska.php
143
Etap trzeci, można określić jako przechodzenie od opisu bibliograficznego do pełne
go tekstu, czyli od baz bibliograficznych (bibhograficzno-abstraktowych) skierowują
cych do baz pełnotekstowych (np. międzynarodowa baza DOAJ - Directoiy ofO pen
Access Joumals, http://www.doaj.org). J. Sadowska zauważa, że w Polsce dziedzinowe
bazy pełnotekstowe są jeszcze unikatowe, co wiąże się z prawami autorskimi i z oba
wami wydawców o los czasopism drukowanych. Jest to jednak kierunek, do którego
będziemy zmierzać.
Autorka dostrzega również ewolucję w zakresie struktuiy i zawartości rekordów
bibliograficznych, którą określa jako „przechodzenie od « k I a s y c z n e g o » opisu bi
bliograficznego, takiego jak w bibliografii drukowanej, do opisu (rekordu) dokumentu,
zawierającego informacje bibliograficzne, adresowe i inne”‘\ Takie rekordy klasyczne
„zawierają wszystkie elementy opisu bibliograficznego, ze wszystkich stref, pozwalając
odtworzyć opis bibliograficzny w druku. Zawierają też hasła przedmiotowe czy symbole
klasyfikacji w takiej postaci, jak mogą być wykorzystane w druku (indeksy, układ zrębu
głównego bibliografii). W opisach tych są oczywiście aktywne linki kierujące do auto
ra, tytułu, haseł przedmiotowych itp. Warto też zwrócić uwagę, że opis bibliograficzny
dokumentu jest od razu powiązany z opisami pokrewnymi, np. recenzja dokumentu,
polemika czy też inny związek między dokumentami. Jednak cały czas pozostajemy
w kręgu « k la s y c z n y c h » opisów bibliograficznych” '”. Natomiast w przypadku dzie
dzinowych baz, które oderwały się od drukowanego protoplasty, w rekordach szcze
gólnie widoczne jest np. wyeksponowanie charakterystyk treściowych, deskryptory,
podzielone na główne i pomocnicze, wskazanie typu dokumentu, wskaźniki treści (np.
ludzie, dzieci, płeć żeńska), streszczenia w języku polskim i angielskim, informacje
faktograficzne dotyczące autora (miejsce zatrudnienia), czasopisma itp.
Mariaż pomiędzy bibliografią a naukami takimi jak informatyka czy matematyka
w warunkach środowiska cyfrowego i sieciowego jest już oczywisty i staje się coraz
silniejszy. Należy jednakże pamiętać o zasadniczych różnicach, dzielących te dyscy
pliny. Informatyka dostarcza bibliografii technicznych rozwiązań, tym samym wpły
wając na jej rozwój. Bibliografia z tego związku korzysta, ale rola infomiatyki jest tu
jedynie usługowa. Infonnatyka nie może zastąpić bibliografii i sama się nią nie stanie.
Zastosowanie techniki komputerowej w bibliografii nie oznacza jednak upadku metody
bibliograficznej i jej naukowej, uniwersyteckiej pozycji. Nie przyniesie też całkowitej
ulgi żmudnej i mało niekiedy wdzięcznej pracy bibliografa. Pozbawione refleksji meto
dologicznej, proste zastąpienie wykazu drukowanego zdigitalizowanym, a nawet bazą
danych, nie oznacza rewolucyjnej zmiany jakości bibliograficznej informacji na lepszą.
Łatwo bowiem przy przechodzeniu do nowej, cyfrowej forniy zapomnieć, że tradycyjna
bibliografia oferuje rozwiązania, z których nie powinno się rezygnować. Dotyczy to
zwłaszcza rozwiązań z zakresu budowy układu bibliografii i narzędzi pomocniczych.
Dzięki zastosowaniu komputeryzacji zwiększa się wachlarz możliwości prezentacji
materiału, indeksów, kluczy wyszukiwawczych, punktów dostępu", pozwalających
’ Tam że.
Tam że.
" P unkt d o stęp u (ang. access p o in t) - jest term in em ozn aczającym elem en t danych, np. w ybrane
p o le rekordu b ib liograficzn ego, które reprezentuje ten rekord np. na liście danych w yśw ietlanych
u ży tk o w n ik o w i w w yn ik u jego interakcji z system em , w od p o w ied zi na kwerendę; u m ożliw ia
w n ik n ię cie d o danych. M ogą to być tytuł, n azw a twórcy, nazw a w ydaw cy, hasto p rzed m iotow e,
sy m b o l klasyfikacyjny, sygnatura, stan d ard ow e o zn a czen ie n u m erow e itp., w zasadzie w ięk szość
elem en tó w budujących rekord. W takim zn aczen iu term in ten w ystępuje np. w d ok u m en cie
S tatern en t o f In tern ation al C ataloguing... oraz słow n ik u in tern etow ym ODLIS.
144
na wejście w substancję zawartości bibliografii. Wszystkie wykorzystywane przez bi
bliografię technologie, niezależnie od ich pochodzenia, zaawansowania, stosowanych
rozwiązań, stanowią dla niej narzędzie, którym posługuje się w celu realizacji swych
misji: historyczno-dokumentacyjnej i informacyjnej. Te zadania opierają się zmianom
epok i stanowią imperatyw egzystencji bibliografii, cementują fundament działalności
bibliograficznej. Poprzez wysoką jakość bibliografia może się bronić w starciu z inny
mi, łatwo dostępnymi informatorami sieciowymi. W zalewie informacji niesprawdzo
nej, pochodzącej z anonimowych źródeł, często bezwartościowej z punktu widzenia
pracy naukowej, to właśnie bibliografia powinna zająć miejsce wyjątkowe i wypeł
niać swoją funkcję społeczną bez straty jakości, właściwie do rangi, jaką sobie wy
robiła dotychczas. W żadnym wypadku twórcy bibliografii udostępnianej za pomocą
komputera i Internetu nie mogą rezygnować z odpowiedzialności za naukową wartość
swego opracowania i dołożenia wszelkich bibliologicznych trosk o jego jakość.
4. 1. UKŁAD
Mówiąc o układzie bibliografii ma się na myśli sposób uporządkowania opisów
dokumentów w ramach tzw. zrębu głównego, czyli części zawierającej całość ma
teriału bibliograficznego. Istotny jest również sposób porządkowania opisów w ra
mach poszczególnych grup, czyli zasady szeregowania, oraz zastosowane narzędzia
pomocnicze, czyli indeksy, stanowiące uzupełnienie dla zrębu głównego. Norma PN-89/N-01224 Opracowanie zbiorów informacji o dokumentach. Terminologia'^ któ
rej przedmiotem są podstawowe terminy związane z opracowywaniem bibliografii
i katalogów bibliotecznych, jako układ (zbioru informacji o dokumentach) rozumie
sposób uszeregowania haseł określonego typu. Słownik encyklopedyczny informacji...
definiuje układ w nieco szerszej perspektywie zbiorów wyszukiwawczych, jest to;
„model wyznaczający miejsce elementu w strukturze danego zbioru, np. w porządku
elementów. W zbiorze wyszukiwawczym systemu informacyjno-wyszukiwawczego
jest to porządek pionowy charakterystyk wyszukiwawczych dokumentów w zbiorach
wyszukiwawczych, np. kartotekach, katalogach, bibliografiach, indeksach oraz wyra
żeń, np. języka informacyjno-wyszukiwawczego, w jego slowniku” '\ Nic nie stoi na
przeszkodzie, aby takie rozumienie układu rozciągnąć również na sposób prezentacji
danych zawartych w bazie, gdzie zazwyczaj są przechowywane w układzie innym niż
prezentowany użytkownikowi.
Zgodnie z informacjami zawartymi w podręczniku Bibliografia. Metodyka i or
ganizacja istnieją trzy kategorie układów zróżnicowane poprzez kryterium rodzaju
elementu (hasła) stanowiącego podstawę szeregowania rekordów. Są to układy for
malne, rzeczowe oraz kategoria mieszana, łącząca te dwa wcześniejsze''^.
Układy formalne nazywane są również mechanicznymi, bo opierają się na cechach
wydawniczo-fonnalnych opracowywanego materiału, takich jak autor, tytuł, miejsce
i rok wydania, forma wydawnicza lub piśmiennicza. W tej grupie wyróżnia się;
P N -8 9 /N -0 1 2 2 4 . B ibliotekarstw o i bibliografia. O p racow yw an ie zbiorów ...
Bibliografia. M eto d yk a ..., s. 130-133.
145
1. Układ alfabetyczny (autorsko-tytułowy), w przypadku którego alfabetycznie
szeregowane są hasła autorskie i tytułowe.
2. Układ chronologiczny podmiotowy, z szeregowaniem według dat wydania do
kumentów lub okresów historycznych.
3. Układ topograficzny (geograficzny) podmiotowy, szeregujący nazwy jednostek
geograficznych, krajów, regionów lub miejsc wydania.
4. Układ typograficzny, szeregujący nazwy ośrodków i oficyn drukarskich.
5. Układ według form wydawniczych, takich jak np. książki, czasopisma, broszury.
6. Układ szeregujący materiał według form piśmienniczych, np. rodzajów i gatun
ków literackich (powieść, reportaż, dramat, poezja itp.).
Układy rzeczowe wykorzystują inną substancję dokumentu czy obiektu informa
cyjnego, mianowicie zawartość treściową. Według A. Mendykowej bierze się tu pod
uwagę temat dokumentu i jego ujęcie'\ Układ rzeczowy oznacza porządek zasad
niczy grup rzeczowych i ich kolejność. Czym innym jest zaś szeregowanie pozycji
w obrębie działów czy poddziałów, występujących w danym układzie. Wyodrębnia
się dwa układy szeregujące hasła, czyli nazwy grup rzeczowych, według kolejności
logicznej (działowy i systematyczny); dwa układy według kolejności alfabetycznej
(klasowy i przedmiotowy) oraz dwa kolejne - chronologiczny przedmiotowy i topo
graficzny (geograficzny) przedmiotowy.
1. Układ działowy - działy wyodrębnione na podstawie treści zebranego mate
riału następują po sobie w kolejności logicznej. Są równe co do ważności, logicznie
współrzędne, odpowiadają zazwyczaj typowo wyodrębnianym działom wiedzy czy
piśmiennictwa, ich zakres może być węższy lub szerszy, zależnie od zebranego mate
riału i rodzaju bibliografii.
2. Układ systematyczny - dzieli całość materiału na działy i poddziały o coraz
węższym zakresie treściowym, stanowi logicznie zbudowany system klasyfikacji
i podziału piśmiennictwa. Charakteryzuje go pewnego rodzaju hierarchia powiąza
nych ze sobą, nadrzędnych i podrzędnych, grup. Może być utworzony specjalnie dla
potrzeb konkretnej bibliografii lub stosowany powszechnie jak UKD (Uniwersalna
Klasyfikacja Dziesiętna) czy KDD (Klasyfikacja Dziesiętna Deweya).
3. Układ klasowy - zbudowany jest na zasadzie alfabetycznej kolejności nazw
grup rzeczowych (klas), utworzonych na podstawie treści, tematu lub cech formal
nych dokumentów. Zakres klas może być uzależniony od ilości zebranego materiału
lub potrzeb bibliografii.
4. Układ przedmiotowy - łączy w jednym szeregu alfabetycznym hasła przedmio
towe wyrażające treść dokumentów. Hasłem staje się tu nazwa przedmiotu głównego,
o którym traktuje dokument, czyli temat. Hasłem może też być nazwa dyscypliny
lub nauki (tematy klasowe), nazwa rodzaju piśmienniczego lub formy wydawniczej
dzieła (tematy formalne).
5. Układ chronologiczny przedmiotowy - bierze pod uwagę daty lub okresy histo
ryczne, będące lokalizacją czasową treści szeregowanych materiałów.
6. Układ topograficzny przedmiotowy - za podstawę szeregowania bierze nazwy
geograficzne miejsc, o których traktują wykazywane prace.
Układ krzyżowy stanowi połączenie dwóch, omówionych wyżej układów - for
malnego i rzeczowego. W tym przypadku wszystkie opisywane dokumenty wyka
zywane są co najmniej dwukrotnie - pod hasłem autorskim (lub tytułowym) oraz
najczęściej pod hasłem przedmiotowym.
A. M endykow a: op. cit., s. 27.
146
Możliwy jest jeszcze inny podział układów rzeczowycli na ujęciowe (działowy
i systematyczny) oraz tematowe (przedmiotowy, krzyżowy i klasowy). Jako układ
formalny można dodatkowo wyróżnić układ językowy, w którym opisy szeregowane
są wedle języka dokumentu.
Kolejny poziom uporządkowania materiału w bibliografii wyznaczają zasady po
rządkowania opisów wewnątrz klas wyodrębnionych w ramach zrębu głównego.
Według podręcznika Bibliografia... wyróżnia się zwyczajowo szeregowanie: alfabe
tyczne, chronologiczne, przedmiotowe, logiczne, oraz według formy wydawniczej
i piśmienniczej'^.
Cytowana wcześniej norma PN-89/N-01224. Opracowywanie zbiorów informa
cji...'^'’ wymienia sześć rodzajów układów zbiorów informacji o dokumentach. Są to:
układ alfabetyczny - uszeregowanie alfabetyczne haseł osobowych, korporatywnych,
tytułowych i ewentualnie tytułów; układ działowy - układ rzeczowy, w którym na
zwy lub symbole działów pierwszego stopnia przyjętej klasyfikacji są uszeregowane
logicznie; układ krzyżowy - układ łączący elementy układu alfabetycznego i przed
miotowego; układ przedmiotowy - układ rzeczowy, w którym alfabetycznie uszere
gowane są hasła przedmiotowe; układ rzeczowy - uszeregowanie logiczne lub alfa
betyczne haseł rzeczowych; układ systematyczny - układ rzeczowy, w któiym nazwy
lub symbole działów i poddziałów przyjętej klasyfikacji są uszeregowane logicznie.
Wydaje się, że metodyka bibliograficzna oparta na wymienionych układach może
i powinna przetrwać próbę czasu oraz konfrontację z elektronicznym redagowaniem
i bazodanową konstrukcją spisu. Wykształcone przez tradycję układy odzwierciedlają
typowe cechy treściowe i formalne dokumentów w sposób uniwersalny. Ewentualna
aktualizacja typologii układów mogłaby polegać na dodaniu do grupy układów opar
tych na formie wydawniczej i piśmienniczej materiałów, które pojawiły się w latach
ostatnich jako efekt rozwoju technologii informacyjnej, obiektów stricte sieciowych.
W praktyce bibliografii, dla użytkownika końcowego (mamy tu na myśli osobę po
szukującą informacji o istnieniu dokumentów, nic zaś badacza zajmującego się histo
rią i specyfiką spisów drukowanych) istotne jest, aby baza stanowiła zbiór rekordów
uporządkowany w sposób dla niego czytelny, aby była wyposażona w zaawansowany
aparat pomocniczy, co pozwoli na wydobycie ze zbioru maksymalnej ilości infor
macji relewantnej do potrzeb informacyjnych. Takie usługi świadczył wykaz druko
wany, podobne, a przynajmniej nie gorsze, powinna teraz oferować baza. Można się
spodziewać ponadto, że przejście do formy elektronicznej przyniesie nową, naddaną
jakość. Podstawowe potrzeby użytkownika nie zmieniają się w zależności od narzę
dzia, którego używa. Zmieniają się oczekiwania wobec skuteczności tych narzędzi.
Nie można godzić się na metamorfozę bibliografii przynoszącą spadek jej jakości.
Układ bibliografii w aspekcie ucyfrowienia
Podczas przenoszenia danych bibliograficznych do bazy łatwo może ulec rozbiciu
tradycyjnie stosowany układ. Nowo tworzone bibliografie, powstające jako źródła
elektroniczne, zwykle w ogóle nie stosują układów do prezentacji i wyszukiwania
informacji, a jedynie indeksy. Rezygnacja z prezentacji materiału zwłaszcza w przy
Bibliografia. M eto d yka ..., s. 132-133.
P N -8 9 /N -0 1 2 2 4 . B ibliotekarstw o i bibliografia. O p ra co w yw a n ie zbiorów ...
147
padku układów rzeczowych oznacza dla użytkownika dużą stratę informacji. Twórcy
baz zakładają często, że taka strata zostaje zniwelowana dzięki rozszerzeniu liczby
innych kluczy wyszukiwawczych. Jednakże odtworzenie obrazu, jaki dawało zebra
nie materiału w odpowiednim układzie, za pomocą innych rozwiązań, np. przeszuki
wania według odpowiednich haseł przedmiotowych, może być czasochłonne i mniej
efektywne. Tymczasem umożliwienie prezentacji materiału z bazy również z zastoso
waniem tradycyjnych układów nie powinno nastręczać trudności. Z punktu widzenia
informatyki sprowadza się w zasadzie do wprowadzenia odpowiednich pól do bazy.
Zdaniem J. Woźniak-Kapserek „Automatyzacja bibliografii nie zwalnia jej twórcy
z obowiązku troski o zastosowany układ materiału. Część korzystających ze spisów
wykorzystuje przecież funkcję przeglądania {hwwsing), nie wszyscy skupiają się tyl
ko i wyłącznie na trafianiu w punkt wyszukiwawczy (searching)'"'^.
Jednakże może się też zdarzyć, że posługiwanie się materiałem ułożonym rzeczowo
przysporzy niedoświadczonym użytkownikom sporych problemów. V. V. Mosjagin
i A. I. Vislyj zwrócili uwagę na wyniki różnych badań ankietowych, wskazujących że
na 100 czytelników biblioteki akademickiej jedynie 80 wie, która dziedzina czy temat
ich interesuje, 15 zna autora poszukiwanej pozycji, a nie więcej niż 5 potrafi posługi
wać się tablicami UKD. Autorzy postulują uwzględnienie tych danych w projektowa
nych bibliografiach online. Zalecają, aby przy opracowaniu rzeczowym wykorzysty
wać nie więcej niż 1-5 haseł przedmiotowych i 5-15 słów kluczowych oraz stosować
klasyfikowanie pozycji dziedzinowych przez specjalistów. Należy też umożliwiać
użytkownikom systemu wyświetlenie i przeszukiwanie tezaurusa, łączenie kilku kry
teriów i uściślanie zapytań'*^. Można spodziewać się, że problem dysonansu pomię
dzy zaawansowaniem narzędzi bibliograficznych a umiejętnościami użytkowników
(lub ich wolą poznawania nowych technik i metod bibliografii) będzie się pogłębiać.
W obliczu zalewu informacją zrozumiałe jest także zagubienie użytkownika w infor
macyjnym gąszczu. Pewnym uzupełnieniem wyżej wymienionych badań mogą być
wnioski wynikające z ankiety przeprowadzonej w 2006 r. przez Grzegorza Gmiterka,
Jarosława Packa i Piotra Zielińskiego, którzy podjęli się próby określenia stosunku
młodzieży studenckiej Wydziału Humanistycznego UMCS w Lublinie do bibliotek
tradycyjnych i cyfrowych^*’. Dosyć dobrą znajomością celu funkcjonowania bibliotek
cyfrowych wykazała się grupa 65% badanych. Jednakże kontakt z takimi bibliote
kami i wykorzystywanie ich zasobów zadeklarowało już tylko 44% ankietowanych.
Istotne staje się umiejętne projektowanie systemów i interfejsów, interaktywnie
współpracujących z użytkownikiem na każdym etapie poszukiwania i pozyskiwania
informacji. W praktyce procesu wyszukiwania informacji wyróżnić można co naj
mniej trzy modele: standardowe - najprostsze i zarazem najbardziej rozpowszech
nione, interpretowane jako problem wyboru danych z bazy w odpowiedzi na mniej
lub bardziej ściśle sformułowane pytanie; poznawcze - koncentrujące się raczej
nie na mechanizmach wyboru z bazy, a na celach procesu poszukiwania informacji
i czynnikach motywujących użytkownika do jego podejmowania; konwersacyjne najbardziej złożone, posługujące się mechanizmami pozwalającymi na rozpoznanie
J. W oźniak-K asperek; N a rzę d zia w yszu k iw a n ia treściowego..., s. 226-227.
V. V. M osjagin, A. I. Yisiyj: K o m p u teryza cja bibliotek i bibliografia. „Bibliografija” 1993, nr 2,
s. 3-17.
G.
G m iterek, J. Pacek, P. Zieliński: C zy biblioteka je s t p o trzeb n a do u koń czen ia studiów ?
W: K sią żk a , biblioteka, inform acja. M ię d zy p o d z ia ła m i a w spóln otę. Pod red. J. D zieniakow skiej.
K ielce 2 007, s. 40 9 -4 1 7 .
148
i zrozumienie celów oraz zamierzeń użytkownika oraz na zmianę inicjatywy w ste
rowaniu procesem wyszukiwania, która ma przechodzić z systemu na użytkownika
i odwrotnie"'. Wydaje się, że wynikiem swoistego równania do poziomu użytkownika
może być m.in. tendencja upraszczania mechanizmów w bibliografii, takich jak regu
ły budowy i struktura opisu bibliograficznego.
Kolejnym zagadnieniem jest szeregowanie pozycji w obrębie grup, wyznaczonych
przez układ. Największym problemem jest tu różnorodność stosowanych zasad i brak
ich przejrzystości, pomimo iż dysponujemy odpowiednią normą PN-ISO 7154 Doku
mentacja. Zasady szeregowania bibliograficznego-. Problemy zaostrzają się głów
nie w przypadku użytkownika o metodyce bibliograficznej wiedzącego niewiele. Za
J. Wożniak-Kasperek można przytoczyć szereg konkretnych sytuacji problemowych
powstających w momencie spotkania użytkownika ze złożonymi zasadami szerego
wania, takich jak: konieczność przestrzegania zasady, że wedle normy litery z obcymi
znakami diakrytycznymi należy traktować jako litery podstawowe, zgodne z porząd
kiem polskiego alfabetu, tymczasem użytkownicy często traktują te znaki jak litery
z polskimi znakami diakrytycznymi; znaki posiadają różne wartości porządkowe
w tablicach szeregowania w zależności od systemu i programu; stosowanie tzw. sze
regowania wyrazowego lub szeregowania znakowego w zależności od systemu; po
mijanie wyświetlanych diakrytyków w szeregowaniu, traktowanie znaków z diakrytykami jak bez diakrytyków“\
Należy w tym miejscu również odnotować kilka zaleceń, sformułowanych w nor
mie PN-ISO 7154. Dokumentacja. Zasady szeregowania bibliograficznego. W odnie
sieniu do kryteriów szeregowania: „Zaleca się, aby kryteria szeregowania poszczegól
nych jednostek były oczywiste. Nie jest jednakże konieczne, aby kryteria, na których
opiera się układ kanoniczny i systematyczny, były zawsze otwarcie wyrażane w dru
kowanej bądź wyświetlanej pozycji bibliograficznej, jeżeli porządek jest łatwo zro
zumiały”"". Termin układ kanoniczny został opisany w normie, niestety, niezbyt pre
cyzyjnie, jako: „Kryterium szeregowania wywodzące się ze zwyczaju postępowania
z materiałem, którego dotyczą pozycje bibliograficzne i określające układ tych pozycji”“^ Wątpliwości pomaga wyjaśnić dodatkowa informacja, że księgi Biblii szereguje
się często według tego kryterium. Układ systematyczny zdefiniowano również bardzo
niejednoznacznie, jako: „Kryterium szeregowania, które określa porządek zgodnie
z zasadami związanymi z materiałem, którego dotyczy pozycja bibliograficzna”"'’.
Pomocna ma być informacja, że tytuły zbiorcze szereguje się często według tego
kryterium. W odniesieniu do wyróżniania jednostek szeregowania napisano: „Zaleca
się, aby poszczególne jednostki szeregowania, które są częściami składowymi infor
macji dotyczących szeregowania jako całości, były wyróżnione poprzez ich umiej
scowienie w pozycji bibliograficznej bądź inne sygnały szeregowania”-^ Zaś cały
M. Próchnicka: M od elow an ie procesu w yszu k iw a n ia inform acji. W: Bibliotelca i in form acja
w kom u n iiiow an iu . Pod red. M. K ocójow ej. K raków 2000, s. 116-124. W ięcej in form acji na tem at
kom unikacji p o m ię d z y czło w iek iem a system em k om p u terow ym autorka zawarła w k siążce C zło w iek
i k o m p u ter D ia lo g o w y m o del w yszu kiw an ia inform acji. Kraków 2004.
P N -ISO 7154. D oku m en tacja. Z a sa d y szeregow an ia bibliograficznego. W arszawa 2001.
J. W oźniak-K asperek. N a rzę d zia w yszu k iw a n ia treściowego..., s. 226.
P N -IS O 7154. D oku m en tacja. Z a sa d y szeregow an ia..., s. 7.
Tam że, s. 4.
Tam że, s. 5.
Tam że, s. 7.
149
układ: „Zaleca się, aby układ, w którym poszczególne jednostki szeregowania są ułożone
w celu osiągnięcia kolejności szeregowania, co stanowi całość infonnacji dotyczących
szeregowania, był oczywisty w danej pozycji bibliograficznej”. Odnośnie do fonny;
„Zaleca się, aby jednostki szeregowania były szeregowane w fomiie, w jakiej występują
w pozycji bibliograficznej. Jeżeli informacja szeregowana nie odpowiada informacji wy
drukowanej lub wyświetlonej, zaleca się powiadomienie użytkowników o odstępstwach
od tej zasady za pomocą ogólnych wskazówek, odsyłaczy lub poprzez wyraźne wskazanie
danych szeregowania”-**.
Przytoczone zalecenia dotyczą kwestii często zaniedbywanych przez twórców biblio
graficznych baz danych. Tymczasem wszelkie ułatwienia, podpowiedzi, przejrzystość,
czytelność bardzo przyczyniają się do podniesienia przyjazności dla użytkownika, a także
wpływają na szerszy odbiór i popularność bazy. Dobrze opracowana baza danych powinna
zawierać metainformacyjną osnowę, będącą wyczeipującą charakterystyką bazy, w tym jej
stmktury, możliwości wyszukiwania, profilu zgromadzonego materiału, twórców itp. Ser
wisy Web 2.0 posiadają pewne wspólne cechy graficzne, stanowiące element zachęty do
wykorzystania narzędzia jawiącego się jako przyjazne i rozpoznawalne. Są to: pastelowe
barwy, gradienty, zaokrąglenia, duże, czytelne czcionki. Tego typu stylistykę warto wpro
wadzać również do baz bibliograficznych. Udostępnianie źródeł infonnacji naukowej sta
nowi usługę dosyć specyficzną i użytkownicy z pewnością mają wobec takich źródeł inne
oczekiwania niż wobec narzędzi służących rozrywce. Nie ma jednak podstaw osąd, że
bibliografia elektroniczna, dostępna online ma się jawić jako cyfrowy troglodyta, nie na
dążający za popularnymi trendami i technologiami informacyjnymi. Zaufanie pokładane
w źródłach naukowych powinno wynikać zarówno z jakości, jak i z fonny komunikatu
naukowego.
Przykłady baz danych
Istnieją bibliograficzne bazy danych, w których materiał można przeglądać korzy
stając z układów działowych. Te układy są wykorzystywane przede wszystkim przez
użytkowników, dla których prioiytetowa jest wysoka kompletność odpowiedzi oraz
przez tych, którzy mają skromną wiedzę o temacie kwerendy. Jedną z takich polskich
baz jest opracowywana w Pracowni Bibliografii Bieżącej Instytutu Badań Literackich
PAN Polska Bibliografia Literacka (PBL, http://pbl.ibl.poznan.pl). Jak wskazują opra
cowujące bibliografię Beata Domosławska i Zyta Szymańska, tradycyjna, drukowana
bibliografia mogła być przeszukiwana poprzez indeks nazwisk, indeks rzeczowy oraz
przeglądana według działów bibliografii czy poszczególnych haseł autorskich-^. Obec
nie istnieje sześć sposobów na wydobycie infonnacji z PBL. Wśród nich jest możliwość
wyświetlenia spisu działów i następnie - głębiej, hierarchicznie uporządkowanych pod
Loc. cit. Z ro zu m ia ło ść konstrukcji p ow yższych zaleceń m o że b u d zić zastrzeżenia, są to jednakże
d o k ła d n e cytaty zaczerp nięte z n orm y P N -ISO . M ała p rzejrzystość kom u n ik atu m oże w ynikać
z k o n ieczn o śc i m o żliw ie w iern ego tłu m aczen ia n orm y angielskojęzycznej.
B. D o m o sła w sk a, Z. Szym ańska: „Polska Bibliografia L iteracka” on-line. T w orzenie bazy,
ogran iczen ia, in n ow acje i d a lszy rozw ój. W: B ibliograficzne b a zy danych: kierun ki rozw oju i m ożliw ości
w spółpracy. O gólnopolska konferencja n au kow a z o k a zji 10-lecia b a zy danych BazTech. Bydgoszcz,
2 7 -2 9 m a ja 2 0 0 9 [o n lin e]. [dostęp: 16.09.2009]. D o stęp n y w W orld W id e Web: h ttp ://w w w .eb ib .in fo/
p u b lik a cje/m a tk o n f/m a tl9 /d o m o sla w sk a _ szy m a n sk a .p h p .
150
działów, wraz z informacją o liczbie rekordów i możliwością wyświetlenia zawar
tości poddziału, a następnie wybranego rekordu. Spis działów stanowi nawiązanie
do tradycyjnego sposobu przeglądania bibliografii. Architektura informacji prezen
towanej w bazie została zaplanowana szczegółowo. Praktycznie na każdym etapie
korzystania ze zbioru napotykamy na przemyślaną siatkę połączeń - od przeglądu
działów, poprzez indeksy nazwisk i rzeczowy (który ukazuje rekordy przyporząd
kowane hasłom rzeczowym, takim jak m.in.: Czasopiśmiennictwo, Genologia,
Grupy literackie i artystyczne. Przekłady z literatury polskiej na języki obce. Te
maty, motywy, Wydawnictwa polskie po 1945 r., Związki, kluby, koła, stowarzy
szenia twórcze polskie, i inne), kartoteki źródeł (na którą składają się tytuły źródeł,
z których pochodzą opracowane publikacje) i kartoteki teatrów. Wyniki wyszukiwania
w bazie są grupowane w obrębie specjalnych kategorii rzeczowych, takich jak m.in.:
Teoria literatury, Historia literatury, poszczególne rodzaje literatur, Teatr, film, radio,
telewizja i inne. W każdej z tych kategorii odnaleziony materiał bibliograficzny sze
regowany jest dodatkowo, np. według form literackich i piśmienniczych, oddzielnie
również autorstwa danego twórcy, jak też publikacji o nim traktujących. Pewnym nie
dociągnięciem może być niedostatek informacji pomocniczych, opisujących zawar
tość indeksów i kartotek oraz możliwości wyszukiwania i wykorzystania bazy. Nie
może to jednak umniejszyć olbrzymiego potencjału informacyjnego tej bibliografii.
Według B. Domosławskiej i Z. Szymańskiej porównanie tradycyjnego systemu
opracowywania PBL z systemem komputerowym, prowadzi do następujących wnio
sków^*';
• wykonywana automatycznie redakcja PBL skróciła ten etap pracy (materiał wi
doczny jest w Internecie w ciągu doby od momentu wprowadzenia); polepszyła
się jakość i zwiększyła się szybkość udostępniania informacji bibliograficznych;
• zwiększyła się liczba sposobów przeszukiwania PBL (wiele ścieżek dostępu do
informacji bibliograficznych), z korzyścią dla użytkowników;
• pojawiła się możliwość podawania pełnych informacji, bez stosowania skrótów,
w przeciwieństwie do objętościowych ograniczeń, które miały miejsce w wersji
drukowanej PBL;
• możliwe jest dalsze usprawnianie udostępniania i przeszukiwania bazy PBL (re
agowanie na potrzeby użytkowników);
• uległ zmianie sposób sporządzania indeksów (w momencie zapisywania każdy
rekord jest indeksowany, a indeksy sporządzane są już w trakcie wprowadzania
opisu);
• zmienił się odbiorca PBL (może nim być teraz każdy użytkownik Internetu) i do
stępność (z ok. 500 egz. drukowanych do kilkudziesięciu tysięcy odwiedzin witry
ny miesięcznie).
Kolejnym przykładem może być elektroniczna wersja Bibliografii Historii Pol
skiej (http://www.bibliografia.ipn.gov.pl) opracowana przez Instytut Historii Polskiej
Akademii Nauk we współpracy z Instytutem Pamięci Narodowej. Baza zawiera te
same dane, co kolejne roczniki wydawane w formie drukowanej przez Instytut Hi
storii PAN. Poza szatą graficzną, która wyróżnia się bardzo pozytywnie na tle innych
witryn bibliograficznych, szczególną zaletą bazy jest możliwość zawężania poszu
kiwań do wybranego działu. Dostępna jest przejrzysta lista z nazwami nagłówków
zastosowanej klasyfikacji. Wybranie działu i kliknięcie przycisku „szukaj” powoduje
Tamże.
151
ntiBiiHCM
Instytut Badań Literackich PAN w W a rsza w ie. Pracow nia Biiiliografii Bieżącej w Poznaniu
Materiał dostępny za lata 1988-1998
I ę p itr cł ^ i i ł ó i y |
I In d e k s r z e c z o w y I
I S z u k a j t y t u łu
SPIS D ZIAŁÓ W
1 Te o ria litera tury
T e o ria lite ra tu ry. O gólne
K u ltu row a te o ria lite ratu ry
PBL O N -LIN E
M e tod ologia badań lite ra ck ich
T e o ria p ro cesu h isto ry czn o lite ra ck ie g o
?pi? tjżiałgw
t.niję|<ż rŁe«;żatt.Y.
T e o ria te k stu i d y sk u rs u
T e o ria dzieła lite ra ck ie g o - rozw iń (116)
T e o ria k ry ty k i lite ra ck ie j
S z u k a i t Y t u łu / s ł o w a
Trą psliterack
O PBL
CD PBL
W YD A W N IC TW O
IBL PAN
K O N TA K T
E n a li ł h v t r ; i o n
Dokaż za pisy (4150)
Pf k ^; gśl,pi,SY ,(.64.0,)
pgk^jż ;Ąpi?y jgĄZ)
Pffik^l ;aci,si,(3.ag.l
po ka ż za p isy (43)
P9kg; ;ępj?YU501
pokî
(69),
P sy ch o lo g ia lite ratu ry
P9k^ż j^pjsY (74)
S o cjo lo g ia lite ratu ry
Z a g a d n ie n ia przek ład u
L ite ratura a inne sztuki
po ka ż zapisY (323)
L ite ratura a inne n auki
L ite ratura a m edia
p p k a ; }^pi;Y ( ł9 )
po ka ż zapisY (26)
2 Historia lite ra tu ry (lite ra tu ra p olska)
O góln e (h isto ria lite ra tu ry)
L ite ratura sta ro p o lsk a
O św ie ce n ie
R o m a n ty zm
Po zy ty w izm
Młoda P olska
D w u d zie sto le cie m ię d zy w o je n n e
L ite ratu ra la t 1 93 9-1945
3 Litera tura współczesna (lite ra tu ra p olska)
O góln e (lite ra tu ra w spółcze sna ) - rozw iń (1)
D ra m a t
po ka ż zaoisY (942)
p o ka ż zapisY (263)
pokai iapi?Y(13^)
pokaż zapisy (457)
ppkoż iSflPiłY (Ł6.4)
p o ka ż za p isy (17058)
pokaż zapisy (1798)
p o ka ż za pisy (136)
K ry ty k a
Proza - na;wiń..(3)
Ż y cie lite ra ck ie - rozw iń (1 77)
p o ka ż za pisy (531)
p o ka ż za p isy (12405)
Rys. 21. S p is d zia łó w w b azie P o ls k ie j B ib lio g ra fii L itera ck iej
[Ż ró d to : h tlp ://p b l.ib l.p o zn a n .p l].
wyświetlenie całej zawartości (działu. Indeksy wyszukiwania zaawansowanego ofe
rują również przeszukiwanie bazy m.in. za pomocą autorów, słów kluczowych, tytu
łów, haseł klasyfikacyjnych i kocJów klasyfikacyjnych (alfanumerycznych) oraz haseł
geograficznych. Niestety, brak jest infomiacji, co dokładnie zwierają zbudowane in
deksy, zwłaszcza żę niektóre ich nazwy mogą być zastanawiające, np. hasło, hasło dowolne słowa, albo hasło indeksowe. Problematyczne może być wyszukiwanie za
pomocą indeksu kodów klasyfikacyjnych, bowiem składające się nań oznaczenia, nie
są eksplicytnie skojarzone z działami zastosowanej klasyfikacji, a załączone drzewo
klasyfikacji nie zawiera tych kodów. Wyszukiwanie za pomocą takich symboli może
się przydać jedynie dobrze je znającym, twórcom bibliografii. Dział Pomocy jest
w tej bazie wyjątkowo skromny.
Inny przykład to przygotowywana przez Ośrodek Dokumentacji i Informacji Etno
graficznej Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego (ODIE PTL) Bibłiografia Etno
grafii Polskiej. Etnołogii, antropołogii kułtumwej oraz nauk pokrewnych (http://www.
bep.uni.lodz.pl). Występujące w wersji drukowanej Bibliografii Etnografii Polskiej
152
•g
l l Iz
==i 11.-0
d. - r2- |Sl o;
00[T=
Jj 2 •^
II
S '2
5 1
o i
N .5
-1
Ss
^
Cl
«=
>^-5
J |
'£
153
B iiU J iO g ra fiia S t n o g r a f l i i P « ^ lc £ e j.
a a t r c ^ o l o ^ i i i k u l t o r m r a j cacmM n a u k ^ ó k r w m jr o k .
Oscacno afctuiłz»c}a: 2009.01.23 18:14>40.
(M atni dostęp <>o bazy: 2009.03.21 20:49:38
Uctba utyttow nków od 2007.03.21: 8544
Oprogramowań* Exp«rtus WWW Ob b « COS/ISIS
Spis tndaksoiwanych wy<iawn4ctw dąoiycti
t>
SPUENOOK, Pomart Instrulic)*
Dzwdzra
Uiaafńe waainków:
Kjmavt,jĘORm.»(tmpmncx
2R0OtOM»M«T1W( DC«(UM^
METOOY BADAWCZE
PO(»AMCZ)^ ETNOLOOU
MUZEOtCKSA I MUZEALNICTWO
typ itokuiMotw; ©liowotw
tyko rectnjl*: O
Cfirtykuli Oe«D«Ftr I REGIONY KIN.TUIWWE
wybdr lat
< M ta b t: kliwtsz O rt i lewy przycisk
nwy)
W«»>0tMOTY. 8«>OŁECZN0SCt LUW
ROOZMA. POKREWIEŃSTWO, WYCHOWANIE
ORtffnrWCMU I PtEC
RCUOłA
dWWTOPOOUV> I VHERiSMA VWEOZA
ZDHCWM^ CHOROBA. OMLO
OBR2Ę0. OBYCZAJ. ZWYCZAJ
aZTUKA
FOU(U>R
M U Z n C A lT A M E C
format opBu:
TEATR tONO. «M 0aM 8K0
REtajM^^^Hqr^yl«^JWJNe ______ Ja
szaragowanie:
sposób wyszuloMrarva:
»jm
\<m4i
W m ga:
• Potdawaf do mdakat pefetwan# *i wstystWe storn t op*w njtoboamiiK^ WY"* wyswkiMMnft u*v*M«
poszi^dMany tMnw w polt *doviraAi« ikMM>cpta'*.
•
m
p o b ^ 'ty tu ł -.dńmlMK
tbm\
iw k • dowolM. t
l
o
w
a
*
w
^
«ipta4ttc
\ *ł >iiwiił g pooi a i l t Mc »
Rys. 23. W ykaz d zied zin w b azie B ib liografii Etnografii P olskiej
[ ź ró d ło : h ttp ://w w w .b c p .u n i.lo d z .p l].
działy i poddziały porządkujące zarejestrowany materiał według kryterium przedmio
towego lub regionalnego, w wersji internetowej zastąpiono wprowadzonym w ich miej
sce pojęciem Dziedzina. Jak piszą odpowiedzialne za prowadzenie bazy Bronisława
Kopczyńska-Jaworska, Małgorzata Wilbik oraz Inga Kuźma, obecny układ dziedzin
w sieciowej wersji Bibliografii zachował hierarchiczność w szeregowaniu dziedzin,
pozwala też na przyporządkowanie jednego tekstu do kilku dziedzin-^'. Wyszukiwarka
bazy pozwala na wybieranie z listy dziedzin, do których mają należeć poszukiwane po
zycje. Wybranie jedynie dziedziny i kliknięcie przycisku szukaj powoduje wyświetlenie
wszystkich pozycji przyporządkowanych danej dziedzinie, znajdujących się w bazie.
Ciekawe rozwiązanie zastosowano w bazie danych System Informacji o Gospodar
ce Żywnościowej (SIGŻ, http://sigz.cbr.edu.pl). Baza budowana jest przez Centralną
Bibliotekę Rolniczą (CBR) oraz współpracujące z nią jednostki badawczo-naukowe
i uczelnie rolnicze. Serwis, choć pod względem architektury zaprojektowany został
B. M . K opczyńska-Jaw orska, I. K uźm a, M. W ilbik: P roblem y d o tyczą ce klasyfikacji i opisu
w b ra n żo w ej b a zie bibliograficzn ej na p r z y k ła d z ie in tern etow ej „Bibliografii Etnografii Polskiej".
W: Bibliograficzne b a zy danych: kierun ki rozw oju... [on lin e]. [dostęp: 16.09.2009]. D ostęp n y w World
W id e Web: littp://w w w .eb ib .in fo/p u b lik acje/m atk on f/m atI 9/k op czyn sk a_k u zm a_w ilb ik .p h p .
154
€
8 S S 8 S S 8 S 8 8
M
CD <0
ri n
I
8S:
o o
is
►►►
►►
►►►
o o o
o o o
o o o
o o o
o o o
o o o
łH<M^
o o o
o o o
s
Rys. 24. K artoteka sym b oli klasyfikacji w b azie S ystem u Inform acji o G osp od arce Ż y w n o ścio w ej
[Ż r ó d to : h t t p :/ / s i g z .c b r .c d u .p l ].
niezbyt przejrzyście, posiada przydatną możliwość przeglądania kartoteki symboli
klasyfikacyjnych SIGŻ. Poprzez kliknięcie wybranych działów wprowadza się odpo
wiednie numery klasyfikacji do okna wyszukiwawczego, konstruując w ten sposób
nawet złożone zapytania.
155
Na tym tle interesująco przedstawia się fakt, że kondycja i możliwości wielu po
dobnych zagranicznych bibliograficznych baz danych nie jest znacząco różna. Na
podstawie własnych obserwacji mogę, nieco uogólniając, zauważyć, że te bazy nie
są zbyt zaawansowane i oferują zazwyczaj zestaw podstawowych funkcji wyszuki
wania i przeglądu danych, za pomocą kilku indeksów. Niezbyt częsta jest możliwość
przeglądania danych według działów jakiejś klasyfikacji, czy choćby wyszukiwa
nie z użyciem numerów klasyfikacyjnych. Brak możliwości przeglądania zawarto
ści indeksów. Również możliwości eksportu danych z baz zwykle ograniczają się
do opcji dostępnych jedynie z menu przeglądarek internetowych. Brak jest narzę
dzi usprawniających badania bibliometryczne. Bazy posiadają nieprzyjazne in
terfejsy, ich szata graficzna nie jest świadectwem nowoczesności. Takich baz jest
w Internecie wiele; dla przykładu można wymienić: Irish History Online (http://
www.irishhistoryonline.ie), Historicky ustav AV ĆR (http://biblio.hiu.cas.cz), bazy
Yirtual Health Library (http://regional.bvsalud.org), U.S. Department o f Housing and
Urban Development (http://www.huduser.org/portal/bibliodb/pdrbibdb.html), Bibliographic Database o f the Conservation Information Network (http://www.bcin.ca),
nawet na stronie Biblioteki Kongresu zestawienia bibliograficzne prezentowane są
w postaci tekstowej. Jakość opracowania bibliograficznych baz danych jest z pewnoE m «r sMrch yaiuts in on* or m o n of
U id s btlow. rtiNricl scopt tf rtqulrtd imd dick S n m e h CSck on U f a namts fior lufthtr M p .
SCOPC
|E n ln Ditabas*
AtlTHCW
cz:
□ bsact
□
I
I
jr w » i nt (*— Pipifto)
fMOaniton
4E M D C A
|P«wiM
O m
'fm M t or AATH
L
PŁACi Of mniH
TITLS
S ttiJ E c r s
YCAR
IsaO' iaa»-W33 «r l u n Mm IKm joyytji
antt«e
□
UMtr to FUUL TEHT
Q
U M t TO SirAKATiLY PuaUtHED WOMK*
SCMTSV
»•<
SEMtOf
OifMlI 411*1«r k«w*
aEMt
Rys. 25. Formularz w yszu kiw an ia Q uick Search w bazie A ustLit The Australian Literature R esource
[ź ró d ło : h ttp ://w w w .a u s tlit.c d ii.a u ].
156
ścią wypadkową wielu czynników, z których najistotniejsze to zasobność w fundusze
macierzystej instytucji czy indywidualnycii autorów, ich kompetencje, możliwości,
zapał i wyobraźnia. Istnieją jednakże narzędzia wyróżniające się pozytywnie.
Interesująco przedstawia się wymieniony już wcześniej projekt AustLit The Australian Literaturę Resource (http://www.austlit.edu.au). Australijskie rozwiązania
sieciowe z zakresu katalogów bibliotecznych i baz danych, znane są ze swej nowo
czesności i wysokiej jakości. AustLit to narzędzie udostępniające zarówno informa
cję biograficzną, bibliograficzną, a także pełne teksty z zakresu literatury pięknej
i prac krytycznych autorów australijskich. Pełna zawartość bazy dostępna jest jednak
jedynie dla zarejestrowanych użytkowników. Baza oferuje wszechstronne możliwo
ści przeszukiwania oraz prezentacji wyników. W bazach bibliograficznych bardzo
użyteczne jest zebranie dostępu do wszystkich indeksów, a więc możliwości wy
szukiwawczych, w jednym miejscu i dzięki temu konstruowania złożonych zapytań.
W AustLit wyszukiwanie określane jako Quick Search udostępnia rozbudowany ale
wygodny w obsłudze, zbiorczy formularz, w którym możemy sprecyzować potrzeb
ne parametry wyszukiwania. Z kolei opcja Advanced Search pozwala na elastycz
ne konstruowanie własnych formularzy zapytań, poprzez układanie wybranych pól
z udostępnionej kolekcji.
CMCKStAI^
O miw Om*
O
Qr«ta«M 7
Sm i c I i
AUSTLIT
M Tn a S M id l
SMmb
IkMWwSMicli
HOME > I K U U m i
‘m fS M U R U S S E M tC H :
1
TlwAllsttTh««MUilt•lito^wonlilndphr■muMdtolnltor•(»ntolnlMcol•ction,•ndHlth•cartl<olMvocalXJialyuMdtvtl• IndwMt. LMnotiiim
fe u id In ( w T )»sautus can h«|> ta rsM y o u r S M tc h r w a ils. U M t t w t w s a u r u s t o f t n d b r o a d w . t w m i w w w d r e la M s u b i M K ^
UMm t WltN1BK««)>«a awowit
NwrawirlîM:
Atsiiallan Hwaure t wiitMS 3UB
» niHww
Eiigl* itaiiMure t niilers »««*• 4 amwi
ln(kg«*MilsR«reBl9 3(mito t nmmt
UiMinrt MilMu* mowfNrtt
UM iiy tarms & 0W m M8
c
UNHy»$»$«<■*•
U te ra lm &
Conparailw Mcaiure 33 miiif
EuroptwnaralutiK&
M im nkss
M)nH«r
w r iit t 2 naim m
• IJ s F iiy p o i My a l »
M o n i l IH ra U W 21 M in n Mn«wt
L M m y p o ttą ia ln ?
t J s r s iy w a ru
f n w i^
8w«M
mak* t im m m
U t m iy oW dsm
33 iw nM i
M<k* g a m m
UtMttn-Sb# &MdMg « <Mtk«
PWNJRIW
Wńier's twrid sp wu>» u m am
IM E m ia
W M g f f iE w M a n M M M
>MCana^
> Utwtlur* &wifttr* WB wnti
>BiN •fwronnMt9i«wk>
» Cubre & a * n l W*SB wnka
> E d iic it f c n a a 9 > H r k ł
> & W % 4 S « n ik «
Rys. 26. Tezaurus w b azie A ustL it T he Australian Literature R esou rce
[Ź ró d ło ; h ttp ://w w w .a u s tlil.e d u .a u ].
157
Nie znajdziemy w bazie drzewa klasyfikującego przechowywane infonnacje. Jed
nakże zadanie rzeczowego porządkowania danych bierze na siebie tezaurus, wskazu
jący na opisane za pomocą terminów pozycje bazy.
Dla większości użytkowników istotna jest nie tylko możliwość odnalezienia da
nych, ale również możliwość ich dalszego wykorzystania dzięki wydobyciu z bazy.
Większość przypadków można rozwiązać za pomocą standardowych opcji przeglą
darki internetowej (tj. zapisz jako lub drukuj), albo kopiując po prostu tekst i wkleja
jąc go do okna innego programu. Są to w rzeczywistości jednak tylko rozwiązania za
stępcze. Nie umożliwiają łatwego zarządzania tak zebranymi informacjami, wiążą się
również z utratą ważnego formatowania opisu bibliograficznego, brakiem możliwo
ści automatycznego odczytania etykiet poszczególnych pól, operacji przeszukiwania
zbioru bardziej zaawansowanego niż szukanie podobnego słowa. Bardziej złożone
zadania mają realizować specjalne narzędzia typu bihliographic/management softwa
re. Programy takie jak Zotero, komercyjne EndNote, RefWorks, czy mające postać
serwisów WWW Connotea albo CiteULike, są bardzo popularne, nie tylko wśród
wymagających naukowców. Pozwalają w łatwy sposób zarządzać dużymi zbiorami
informacji bibliograficznych, tworzyć z nich zestawienia, raporty itp^-. Nic dziwnego
więc, że wiele nowoczesnych baz oferuje możliwość eksportu danych do formatów
używanych przez takie właśnie programy. W AustLit wyniki wyszukiwania można
przesłać za pomocą poczty e-mail lub eksportować m.in. do EndNote czy RefWorks,
lub po prostu do pliku XML.
Kolejna, szczególnie ważna, jest możliwość obserwowania relacji bibliometrycznych. Choć takich funkcjonalności poszukuje mniejsza liczba użytkowników, któ
rzy zainteresowani są materiałem z perspektywy badań naukoznawczych, dobrze jest
pamiętać o zaimplementowaniu w bazie odpowiednich narzędzi. Tym bardziej, że
wart jest tego wysiłek twórców bazodanowych bibliografii zbierających w jednym
miejscu duże liczby opisów oraz dlatego że dla badaczy nauki i piśmiennictwa takie
zbiory informacji stanowią najważniejsze źródło. Baza AustLit pozwala na tworzenie
statystycznych raportów, zainteresowanym udostępnia również dane pozwalające na
dalszą zaawansowaną analizę statystyczną. Dostajemy ponadto do użytku opcję Timeline and maps. Za pomocą osi czasu i map wizualizowane są informacje o formach
i gatunkach, w których występują odnalezione pozycje, przedmiotach, datach.
Nie jest zaskakujące, że często przełomowe rozwiązania pojawiają się najwcześniej
u największych. Bardzo ciekawe pomysły na metodę prezentowania danych biblio
graficznych zastosowała firnia EBSCO w bazie LISTA Library, Information Science
& Technology Abstracts (www.libraryresearch.com). Jest to rozbudowana, bogata
w zasoby baza. Wydaje się, że może spełniać wiele, różnorodnych wymagań użyt
kowników. Zaoferowano trzy sposoby wyszukiwania, od najprostszego interfejsu Ba
sic Serach, którego forma przypomina swoją oszczędnością okna popularnych wyszu
kiwarek internetowych, przez Advanced Search pozwalające na określenie szczegóło
wych parametrów poszukiwanych materiałów, m.in. typ publikacji (Academic Jour
nal, Periodical, Reference Book, Trade Publication), typ dokumentu (Article, Bibliography, Book, Book Chapter, Interview, Patent i in.). Baza nie oferuje przeglądu zaso
bów według klasyfikacji, dostępne są jednak indeksy przedmiotowy i autorskich słów
kluczowych. Ważna jest możliwość dodawania kolejnych pól w konstruowanym za32 W ięcej in form acji na ten tem at w artykule; J. Pacek: D a rm o w e oprogram ow an ie w spom agające
p ra ce bibliograficzne. „Przegląd In form acyjn o-D ok u m en tacyjn y” 2008, nr 4, s. 9-34.
158
pytaniu wyszukiwania złożonego. Wprowadzono również opcję SmartText Searching
pozwalającą na wyszukiwanie za pomocą fragmentów dowolnego tekstu. Baza doko
nuje wtedy wyszukiwania artykułów najbardziej odpowiadających poruszanej tema
tyce. Za pomocą specjalnych menadżerów wyniki można zebrać we własnym folde
rze przechowywania, przed drukowaniem dokonać wyboru formatu bibliograficznego
i drukowanych elementów opisu, przesłać materiały poprzez e-mail, wyświetlić opis
w potrzebnym do zacytowania formacie, wyeksportować dane do formatów używa
nych przez oprogramowanie służące do zarządzania danymi bibliograficznymi, do
XML i MARC 21, dodać notatki do poszczególnych pozycji. Serwis zawiera ponad
to wiele dodatkowych opcji, jak możliwość udostępniania informacji w popularnych
serwisach społecznościowych, tworzenie kanałów RSS. Jednak najciekawszą jest
trzecia udostępniona technika komunikacji z bazą. Jest to interfejs graficzny Visual Search. Otrzymujemy bardzo oryginalne narzędzie, które po wyborze sposobu
prezentacji przestrzennej (Blocs, Columns) w interaktywnych graficznych boksach
grupuje wyniki według przedmiotu lub typu publikacji, pozwala na sortowanie we
dług daty publikacji lub trafności, filtrowanie według daty publikacji. Te parametry
dostępne są oczywiście również po uruchomieniu wyszukiwania z użyciem pozosta
łych interfejsów, jednakże prezentacja graficzna nadaje rezultatom nową jakość. Tym
bardziej, że wyniki otrzymują strukturę hierarchiczną, kliknięcie na okienko wybranej
kategorii przedmiotowej powoduje wyświetlenie zbioru dostępnych kategorii niższe
go poziomu, aż do ustalenia konkretnej listy artykułów. Listy okienek zawierających
opisy konkretnych artykułów można przewijać i przemieszczać w celu ułożenia ich
w folderze zapisu. Yisual Search ma niestety też pewne ograniczenia. Wyniki wyszu
kiwania ograniczone są do 250 najnowszych publikacji co uniemożliwia uzyskanie
satysfakcjonującej odpowiedzi dla osób oczekujących kompletności i prowadzących
obserwacje statystyczne. Wygodna jest jednakże mapa prezentująca w postaci wy
kresu chronologiczny rozkład publikacji, którą można przesuwać za pomocą kursora.
Yisual Search, to z pewnością ciekawa i wygodna metoda eksploracji zasobów i pre
zentacji wyników.
Trudno jest dokonać jednoznacznej oceny, które z tradycyjnych układów bibliogra
fii są najczęściej porzucane w efekcie ucyfrowienia spisów. W bazie danych funkcje
układów przejmują w znacznym stopniu narzędzia, które jeszcze niedawno pełniły
w bibliografii rolę zaledwie pomocniczą. Indeksy, bo o nich mowa, zyskują dziś
znacznie wyższą rangę. Stanowią podstawowe, a bardzo często jedyne, narzędzie
otwierające przed użytkownikiem zawartość bazy. Ta sytuacja wynika z co najmniej
dwóch przesłanek. Po pierwsze - natura komputerowej bazy danych, pozwala na
bardzo łatwe tworzenie w zasadzie dowolnej liczby indeksów, mogących obejmo
wać faktycznie każdy element istniejący w zbiorze danych. W praktyce opracowa
nia wykazu drukowanego, bez zastosowania automatyzacji, przygotowanie indeksu
oznaczało wykonanie bardzo żmudnej, czasochłonnej, wręcz koronkowej pracy. Pro
gram komputerowy może indeksować zasoby automatycznie, właściwie jednocześnie
z momentem wprowadzania danych. Po drugie - istota pracy bazy danych jest nieroze
rwalnie uzależniona od istnienia indeksów. Są one tu narzędziem obligatoryjnym, bez
którego wykorzystanie danych byłoby niemożliwe, a przynajmniej tak nieefektywne,
że nieopłacalne. Jak zauważa Renata Wójcik w referacie poświęconym Bibliogra
fii Zawartości Czasopism, przeniesienie tej bibliografii wyłącznie do wersji elektro
nicznej (od 2005 r.) przyniosło dużą zmianę jakościową. Zmiana nośnika informacji
159
B il
le
Rys. 27. Y isual Search w b azie LISTA Library, Inform ation S cien ce & T ech n ology Abstracts
[Ż ró d to : w w w .lib ra ry rc s c a rc h .c o m ].
Z papieru na postać elektroniczną spowodowała zmianę znaczenia indeksów. „W no
wej rzeczywistości nie tylko sam zbiór danych jest ważny; znacznie wzrosła jego
wartość informacyjna dzięki możliwości wprowadzenia większej liczby indeksów
ułatwiających przeszukiwanie jego zawartości. Wyszukiwanie jest możliwe nie tylko
160
poprzez nazwisko twórcy dzieła, tytuł czasopisma oraz inne elementy opisu formalne
go. Wprowadzenie do BZCz pełnego opracowania rzeczowego umożliwiło przeszu
kiwanie według treści zebranych w niej dokumentów”’\
W przypadku zacliowania układu, jego wybór zależny jest, tak jak to bywało wcze
śniej, od profilu zarejestrowanego materiału i przeznaczenia bibliografii. Decyzja
o zastąpieniu układu bibliografii możliwością wyszukiwania za pomocą haseł powin
na być gruntownie przemyślana. Należy się na to decydować mając pewność, że za
proponowane użytkownikowi indeksy, zrekompensują straty wynikłe z braku glo
balnego spojrzenia na zbiór zorganizowany według zawartości treściowej. W sytua
cji optymalnej różnica jakości w prezentacji materiału nie powinna polegać na utra
cie infomiacji, lecz na zmianie stosowanej heurystyki. Tradycyjny model umożliwiał
głównie sekwencyjne przeglądanie zbioru opisów, uporządkowanego ściśle według
ustalonego wzoru, pewnej matrycy. Dodatkowych metod lokalizacji potrzebnej infor
macji dostarczały załączane indeksy. W nowym, bazodanowym modelu, informacje
najczęściej są wyszukiwane selektywnie, wybierane za pomocą wyszukiwarki ope
rującej na indeksach. W tym przypadku hasła indeksów kierują do zbioru rekordów,
który nie jest uporządkowany w sposób znany z tradycyjnej metodyki bibliograficz
nej. Różnica zasadza się więc w sferze komunikacji przekazu bibliograficznego z od
biorcą. Warto zauważyć bowiem, że nawet przewidziana w bazie opcja przeglądania
materiałów np. według działów, jest możliwa dzięki wykorzystaniu specjalnie zapro
jektowanych indeksów.
Jak wspomniano, pewnym rozwiązaniem uzupełniającym niedostatek informacji
treściowej, wynikły z rezygnacji ze stosowania układów bibliograficznych w bazach,
może być publikowanie bibliografii w postaci plików odwzorowujących postać druko
waną (najczęściej stosowany jest do tego format PDF). Takie dokumenty porządkują
materiał bibliograficzny z zastosowaniem wybranej klasyfikacji, uzupełnionej dodat
kowym aparatem w postaci indeksów i odsyłaczy. Według Wandy Klenczon udostęp
nienie bazy danych i plików z wersją edycyjną pozwala mówić o „uzupełniających
się, komplementarnych w zakresie wyszukiwania informacji o treści dokumentu, po
staciach bibliografii: jedna zapewnia dotarcie do szczegółowo przedstawionego tema
tu dokumentu (indeksowanie wyszczególniające), druga daje szersze pole wyszuki
wania (indeksowanie uogólniające). Bibliografie prezentowane jako pliki HTML są
mało atrakcyjne pod kątem wyszukiwania treści, na ogół pozbawione wewnętrznych
linków, pozwalających na dotarcie do interesujących użytkownika działów czy po
zycji indeksowych, natomiast bibliografie udostępniane jako pliki PDF oferują wiele
możliwości wyszukiwania, włącznie z przeszukiwaniem pełnotekstowym, co pozwa
la na wyszukanie informacji zawartych w adnotacjach i innych nieindeksowanych
w bazie danych polach opisu”^'’.
Dla omówienia szczególnej roli, jaką pełni w bazie możliwość przeglądania rekor
dów za pomocą układu, można posłużyć się wymienioną wyżej Bibliografia Historii
Polskiej. Jak już napisano, w bazie zaimplementowano układ działowy. Wyszuki
wanie proste umożliwia podanie dowolnego słowa, zawężenia do wybranego działu
” R. W ójcik: „Bibliografia Z a w a rto ści C za so p ism ” - stan obecny i p e rsp e k ty w y
W: B ibliograficzne b a zy danych: kierun ki rozw oju ... [on lin e]. [dostęp: 16.09.2009], D o stęp n y
W ide Web: http ://w w w .eb ib.in fo/p ub lik acje/m atk on f/m at 19/w ojcik .p h p .
W. K lenczon: In deksow an ie za w a rto ści treściow ej w bibliograficznych bazach
W: B ibliograficzne b a zy danych: kierun ki rozw oju ... [on lin e], [dostęp: 16.09.2009], D o stęp n y
W ide Web: http ://w w w .cb ib .in fo/p u b lik acje/m atk on f/m at 19/k len czon ,p h p.
rozw oju .
w W orld
danych.
w W orld
161
i roku publikacji. Dodatkowo, w ramach wyszukiwania zaawansowanego udostępnio
no wyszukiwanie za pomocą indeksów; autor, hasło indeksowej tytuł publikacji', tytuł
publikacji - dowolne słowa; czasopismo; czasopismo - dowołne słowa; seria; seria dowolne słowa; treść - słowo kluczowe; hasło indeksowe; hasło indeksowe - dowołne
słowa; hasło kłasyfikacyjne; hasło kłasyfikacyjne - dowołne słowa; hasło geograficz
ne; hasło geograficzne - dowołne słowa; hasło; hasło - dowołne słowa. Wyraźnym
problemem jest tu niezrozumiałe dla przeciętnego odbiorcy nazewnictwo i ograniczo
na użyteczność indeksów. Trudno jest bowiem ustalić jaką funkcję pełni indeks np.
haseł indeksowych i czym jego zawartość różni się od indeksu hasło. (Na owe hasła
indeksowe składają się pozycje takie jak: A. H., WYD.; A. S.; F; P. D., OPRAĆ.;
W SZEŚĆDZIESIĄTĄ ROCZNICĘ AKCJ [sic!]). (Istotne zagadnienie funkcjonal
ności indeksów zostanie szerzej omówione w podrozdziale „Indeksy w aspekcie ich
ucyfrowienia”). Użytkownika, który chciałby za pomocą indeksów odnaleźć w bazie
materiały dotyczące roku 1939 r. niestety czeka zawód. Nie umożliwia tego żaden
z dwóch indeksów tytułowych, ani też indeks słów kluczowych z treści. Po zadaniu
pytania w postaci owej daty wyszukiwarka nie pokazuje żadnych odpowiedzi. Dzie
je się tak również w przypadku wszystkich pozostałych indeksów, także dowolnych
słów z opisu i dotyczy jakiejkolwiek daty, również zapytań złożonych. Sytuację ratuje
nieco możliwość przeglądania haseł z indeksu tytułów publikacji, który po wcześniej
szym wpisaniu do okna wyszukiwawczego konkretnego słowa (lub daty), wyświetla
listę tytułów, ale takich, które zaczynają się wskazanym słowem (w przypadku 1939,
pięć pozycji). Nie o to jednak w wyszukiwaniu rzeczowym chodzi. Dopiero posłuże
nie się klasyfikacją zawierającą poddziały poświęcone poszczególnym okresom hi
storii Polski, np. Historia Polski / II. Poszczególne okresy / 5. Okres 1918-2003 / b)
1939-1945, przynosi lepsze efekty i pozwala na wyświetlenie sporej ilości materiału
w tym miejscu sklasyfikowanego. Połączenie wyszukiwania konkretnej daty w jakim
kolwiek indeksie i zawężenia do wybranego działu, również nie skutkuje żadnymi
wynikami. Zastosowany układ jest więc newralgicznym narzędziem bazy. Bez niego
wykonanie wielu poszukiwań w bazie byłoby niemożliwe. Skuteczność układu jest
jednak uzależniona od prawidłowo przeprowadzonej przez bibliografów klasyfikacji
materiałów i od jakości opracowania rzeczowego.
4. 2. INDEKSY
Jan S. Bystroń w swojej publikacji, traktującej o relacji człowieka z książką, wy
danej w 1916 r., zamieścił następujące zdanie; „Indeks jest tą różdżką czarodziejską,
która człowieka przeprowadza przez labirynt książkowy”’-\ Podobnie można się wy
razić o indeksach dołączanych do bibliografii. Pełnią one tutaj kluczową rolę spi
sów otwierających przed użytkownikiem mnogość specjalnych furtek do informacji
zebranych w wykazie. Przedstawiają zawartość bibliografii w porządku innym niż
zrąb główny, co daje użytkownikowi nowe możliwości odnalezienia potrzebnych in
formacji.
Każdy indeks znajdujący się w drukowanej bibliografii złożony jest z haseł oraz wskaź
ników stanowiących numer pozycji (czasami strony) w zrębie głównym bibliografii.
J. S. Bystroń: C złow iek..., s. 25.
162
Hasło zapisu indeksowego jest elementem opisu danej pozycji w bibliografii lub innym
specjalnie utworzonym sfonnułowaniem charakteryzującym treść bądź inne, potencjalnie
relewantne cechy dokumentu. Każda pozycja indeksu, nazywana zapisem indeksowym,
składa się z hasła i wskaźnika/ów. Jako hasło indeksowe mogą służyć, np. nazwy osobo
we, tytuły dokumentów, tematy wraz z określnikami, czyli hasła przedmiotowe, nazwy
geograficzne, nagłówki działów i poddziałów kolejnych stopni, daty roczne.
W ten sposób można wyróżnić główne rodzaje indeksów: osobowy, tytułowy, przed
miotowy, nazw geograficznych (przedmiotowy lub podmiotowy), działowy, chronologicz
ny podmiotowy i przedmiotowy. Stosowane w indeksach układy są w zasadzie identyczne
ze stosowanymi w zrębie głównym bibliografii. W zależności od sposobu szeregowania
haseł można wyodrębnić szczegółowe typy indeksów. W podręczniku Bibliografia... wy
mieniono łącznie 15 indeksów, na które składają się indeksy z zastosowaniem kolejności
abecadłowej, logicznej oraz chronologicznej-^^.
Indeksy abecadłowe to:
1. Alfabetyczny - który podaje w kolejności abecadłowej nazwiska autorów dokumen
tów oraz współpracowników, tytuły prac anonimowych, zbiorowych i ciągłych.
2. Autorski - wykazujący w szeregu abecadłowym, oprócz autorów prac zamieszczo
nych w zrębie głównym, niekiedy również ich współpracowników; pomija tytuły prac
anonimowych.
3. Tytułowy - wykazujący w szeregu abecadłowym tytuły dokumentów objętych zrę
bem głównym spisu bibliograficznego.
4. Nazw osobowych (osobowy - podmiotowo-przedmiotowy) - wykazuje nazwy auto
rów, współpracowników, a także osób będących przedmiotem treści opisywanych doku
mentów (jest więc połączeniem indeksu fonnalnego i rzeczowego).
5. Nazw geograficznych (topograficzny przedmiotowy) - zestawia w szeregu abeca
dłowym nazwy jednostek geograficznych (miejscowości, krajów, regionów), występują
cych w tytułach dokumentów, ich treści lub w adnotacjach.
6. Topograficzny podmiotowy (miejsc wydania).
7. Klasowy - zestawia w szeregu abecadłowym nazwy klas niewspółrzędnych logicz
nie.
8. Przedmiotowy - obejmuje w kolejności abecadłowej tematy piśmiennictwa zawar
tego w bibliografii.
9. Krzyżowy (połączenie alfabetycznego z przedmiotowym) - podaje w jednym szere
gu abecadłowym zapisy haseł autorskich bądź tytułowych (dzieł anonimowych lub zbio
rowych) z przedmiotowymi.
10. Typograficzny (nazw drukarzy i drukarń).
11. Wydawców.
Indeksy rzeczowe z zastosowaniem kolejności logicznej haseł:
1. Działowy.
2. Systematyczny - przedstawia zawartość bibliografii wykazując działy i poddziały
przyjętej klasyfikacji, dość rzadki.
Indeksy chronologiczne to:
1. Chronologiczny podmiotowy (szeregujący hasła według chronologii wydawniczej dat wydania),
Bibliografia. M eto d yk a..., s. 134-139.
163
2. Chronologiczny przedmiotowy (szeregujący hasła według chronologii przed
miotowej, zawartej w treści dokumentów).
3. Szeregujący hasła według chronologii piśmienniczej.
W normie PN-73/N-01159 Indeksy do bibiiografii wyróżniono 11 indeksów: au
torski - wykazujący w porządku abecadłowym nazwy autorów dokumentów (z wy
jątkiem autorów korporatywnych), ewentualnie nazwy współpracowników i tytuły
dokumentów; nazw osobowych (indeks osobowy) - wykazujący abecadłowo nazwy
autorów, współpracowników oraz osób będących przedmiotem omówienia w anali
zowanych dokumentach; alfabetyczny - wykazujący w szeregu abecadłowym nazwy
autorów (indywidualnych i korporatywnych), nazwy współpracowników, tytuły sa
moistnych wydawniczo prac anonimowych i zbiorowych, wydawnictw ciągłych oraz
tytuły wydawnictw opisanych pod nazwą autora korporatywnego (nazwy autorów
mogą być ewentualnie uzupełnione tytułami ich prac); tytułowy - wykazujący w sze
regu abecadłowym tytuły dokumentów, ewentualnie uzupełnione nazwami autorów;
przedmiotowy - wykazujący w szeregu abecadłowym tematy opisanych dokumentów
oraz ewentualnie nagłówki działów i poddziałów bibliografii; nazw geograficznych wykazujący w porządku abecadłowym nazwy jednostek geograficznych, (krajów,
miejscowości itp.) lub grup etnicznych, będących przedmiotem opisanych dokumen
tów; krzyżowy - łączący w jednym szeregu abecadłowym pozycje różnych indeksów,
np. autorskiego i przedmiotowego; klasowy - wykazujący w szeregu abecadłowym
nazwy klas (dziedzin, zagadnień itp.) niewspółrzędnych logicznie; działowy - wyka
zujący pozycje indeksowe w układzie logicznym działów pierwszego stopnia przyjętej
klasyfikacji; systematyczny - wykazujący pozycje indeksowe w układzie logicznym
działów i poddziałów przyjętej klasyfikacji; chronologiczny - wykazujący pozycje
indeksowe według chronologii wydawniczej, piśmienniczej bądź przedmiotowej” .
Norma PN-89/N-01225 Rodzaje i części składowe bibliografii. Terminologia^^ wy
mienia 11 typów indeksów: alfabetyczny (wykazujący zapisy indeksowe nazw au
torów, współtwórców, instytucji sprawczych, imprez np. konferencji, festiwali oraz
tytułów dokumentów zarejestrowanych w zrębie głównym bibliografii); autorski;
chronologiczny (według chronologii wydawniczej, piśmienniczej i/lub przedmioto
wej); działowy; geograficzny (nazwy jednostek geograficznych, będących przedmio
tem dokumentów); krzyżowy; osobowy; przedmiotowy; systematyczny; topograficz
ny; tytułowy. W stosunku do poprzedniej normy oraz późniejszego podręcznikowego
zestawienia lista różni się brakiem indeksu klasowego, typograficznego oraz wydaw
ców. W normie tej pojawia się indeks cytowań, ale jest on postrzegany jako forma
bibliografii specjalnej.
Norma PN-ISO 999: 2001. Informacja i dokumentacja. Wytyczne dotyczące zawar
tości, struktury i prezentacji indeksów rozpatruje indeksy z perspektywy nieco szer
szej niż jedynie bibliograficzna. Wyróżnia 6 ogólnych grup indeksów. Są to indeksy:
przedmiotowe; autorskie; nazw (zawartych w dokumencie odnoszących się do osób,
organizacji, innych przedmiotów ożywionych lub nieożywionych identyfikowanych
za pomocą nazwy własnej); geograficzne; tytułowe; numerów i symboli (umożliwia
jące dostęp do informacji lub dokumentów poprzez oznaczenia numeryczne, np. nu
mery patentów, ISBN, datę utworzenia i/lub publikacji)^^.
P N -7 3 /N - 0 1 159. Indeksy do bibliografii. W yd. 3. W arszawa 1984.
P N -8 9 /N -0 1 2 2 5 . B ibliotekarstw o i bibliografia. R o d za je i części...
P N -IS O 999. Inform acja i doku m en tacja. W y tyczn e d otyczące zaw artości, stru k tu ry i prezen tacji
164
Jak widać, teoria związana z tworzeniem indeksów od dłuższego czasu posługuje
się aparatem dość stabilnycfi narzędzi indeksowycłi. Pojawiają się niewielkie róż
nice w stosowanym nazewnictwie, np. indeks nazw osobowycłi - indeks osobowy,
indeks nazw geograficznycli - geograficzny. Indeksami zajmowała się również nor
ma PN-64/N-01172 Przepisy bibliograficzne. Indeksy w układzie abecadlowym do
książek, która definiowała indeks nazw osobowycłi, indeks nazw geograficznycłi, in
deks rzeczowy i krzyżowy. Zostały one zinterpretowane w tej normie poprzez icłi
funkcje w wydawnictwie książkowym, np. indeks krzyżowy jako wykaz tematów
występującycłi w książce oraz nazw autorów tekstów zawartycli w książce, ułożony
w kolejności abecadłowej. Temat zaś to nazwa pojęcia występującego w materiale in
deksowanym, jak: nazwa konkretnego przedmiotu, pojęcia abstrakcyjnego, zagadnie
nia, dziedziny wiedzy, zjawiska, procesu, osoby, jednostki geograficznej, instytucji,
dzieła anonimowego, wydarzenia liistorycznego'’^’. Norma ta została zastąpiona przez
PN-78/N-01222/06 Kompozycja wydawnicza książki. Indeksy^' będącą już bezpośred
nią poprzedniczką aktualnej, wymienianej wyżej normy PN-ISO 999: 2001.
Bogatszą o indeksy baz danych i indeksy słów kluczowych grupę wymienia Słow
nik encyklopedyczny informacji... z 2002 r. Definiuje się w nim 13 indeksów: alfabe
tyczny, bazy danych, cytowań bibliograficznych, klasowy, krzyżowy, KWIC, KWOC,
permutacyjny, przedmiotowy, rzeczowy, słów kluczowych, systematyczny, WADEX.
Naturalnie nie wszystkie z tych indeksów należy traktować jako narzędzia pomocni
cze bibliografii, np. indeksy cytowań bibliograficznych funkcjonują jako samodzielne
wykazy.
Adam Nowak swoją analizę indeksów Bibliografii Historii Polskiej Ludwika Finkla uzupełnił kilkoma bardzo cennymi uwagami teoretycznymi. Odwołał się do po
jęcia bariery indeksu (niem. Index-Barriere) wprowadzonego przez niemieckiego bi
bliografa, Hansa Reinera Simona. Bariera indeksu powstaje w przypadku gdy tezau
rus pojęciowy indeksu twórcy nie jest tożsamy z tezaurusem pojęciowym odbiorcy^^.
W praktyce w większości przypadków obydwa tezaurusy nakładają się w jakimś za
kresie na siebie. Twórca indeksu powinien przyjąć takie zasady metodologiczne i me
rytoryczne, aby kompatybilność indeksu ze słownikiem pojęciowym odbiorcy była
jak największa. A. Nowak zauważa również, że nadmiar „usprawnień metodycznych”
(odsyłaczy, kumulacji danych) grozi niebezpiecznym wzrostem redundancji i może
się przyczyniać do wzrostu bariery indeksu. Z kolei do jej zmniejszenia i jednocze
śnie zwiększenia stopnia wykorzystania bibliografii mogą przyczynić się informacje,
również obcojęzyczne, przedstawiające przyjęte zasady konstrukcji wykazu^\ O zja
wisku bariery indeksu należy pamiętać również podczas konstruowania indeksów do
bibliografii bazodanowych.
Należy podkreślić, że podstawową zasadą doboru indeksu do bibliografii jest pre
zentacja zebranego materiału w porządku innym niż zastosowany w zrębie głównym
bibliografii. Tylko w takim przypadku indeksy będą mogły pełnić swą funkcję wobec
spisu.
indeksów. W arszawa 2001.
P N -6 4 /N -0 1 172. P rzep isy bibliograficzne. Indeksy w u k ła d zie a b eca d lo w ym do książek. W arszawa
[1964], s. 1.
P N -7 8 /N -0 1 2 2 2 /0 6 . K o m pozycja w y d a w n icza księżki. Indeksy. W yd. 5. W arszawa 1994.
H. R. Sim on: D ie B ibliographie d er Biologie. Stuttgart 1977, s. 199-204.
A.
Nowak: Z ło te lata bibliografii polskiej. L udw ik Finkiel i jeg o dzieło. Z a rys m onografii. W arszawa
2007, s. 119-120.
165
Indeksy są jednym z tych z uniwersalnych narzędzi, których użyteczność nie ma
leje mimo zmieniających się technologi. W ostatnich latach działalność informacyjna
otrzymuje nowe, bardziej efektywne rozwiązania, dlatego ciężar badań nad indeksami
przesunął się w kierunku automatyzacji. Przekształceniu uległo również znaczenie
pojęcia indeksowanie, które w zastosowaniu do elektronicznych zbiorów danych,
sieci komputerowych zyskuje nowy wymiar^'*. Ewoluowała metodologia tworzenia
indeksów, która teraz do operacji oznaczania, wyboru i układania haseł w postać in
deksu, w większości przypadków wykorzystuje oprogramowanie komputerowe, pra
cujące na dokumentach w wersji elektronicznej. Pozostał jednak wspólny cel, którym
jest stworzenie narzędzia wskazującego opis i/lub konkretny dokument (obiekt) oraz
często charakteryzującego zawartość tego zasobu.
Do poprawnego opracowania indeksów przyczynić się mogą zabiegi określane
jako sterowanie jakością indeksu^\ Odpowiedni poziom jakości oraz stopień zaspo
kojenia potrzeb informacyjnych użytkowników osiągnąć można dzięki przestrzega
niu instrukcji indeksowania, która stanowi zbiór zasad określających wybór haseł do
indeksu, szerokość indeksowania, szczegółowość indeksowania oraz głębokość in
deksowania. Są to pojęcia opisujące praktykę indeksowania zawartości dokumentów,
jednakże dla metodyki budowy baz danych, często oferujących możliwość indekso
wania pełnotekstowego, pojęcia te mogą się okazać bardzo przydatne'’^.
Szerokość indeksowania określa zakres odwzorowania informacji zawartych
w dokumencie. Należy dążyć do odwzorowywania zakresu w sposób wyczerpujący
z punktu widzenia użytkowników, co nie oznacza jednak konieczności uwzględniania
wszystkich elementów treści omówionych w dokumencie. Nie wszystkie bowiem są
równie ważne dla odbiorców. Należy dokonywać selekcji, biorąc pod uwagę profil
czytelnika.
Szczegółowość indeksowania ]QSi cechą, której miarą jest stopień pokrywania się
denotacji pośredniej i konotacji pośredni ej słów kluczowych indeksowanego doku
mentu i wyrażeń zastosowanych w końcowym indeksie. Np. jeśli w indeksowanym
dokumencie znajdzie się wyrażenie „francuska szkoła analizy dyskursu”, to szczegó
łowość będzie pełna, gdy i w indeksie pojawi się złożone słowo kluczowe „francuska
szkoła analizy dyskursu”, nie samo „szkoła analizy dyskursu”, „analiza dyskursu” lub
„dyskurs”.
''' W arto zauw ażyć, że in d ek sow an ie w ystępuje w różnych sferach op racow an ia rzeczow ego.
W klasyfikacji w ystępuje p od nazw ą klasyfikow ania, w op racow an iu p rzed m iotow ym jako
tem atow an ie bądź p rzed m iotow an ie. W zasadzie jed n ak są to operacje bardzo p od ob n e. W edług
F. W. Lancastera w każdym przypadku p roces d ecyd ow an ia, które elem en ty nadają się najlepiej do
reprezentacji egzem plarza, jest k on cep tu aln ie, taki sam . F. W. Lancaster: Indexing a n d A bstractin g in
Theory a n d Practice. L ondyn 1998, s. 15-17.
Zob. P N -IS O 999. In form acja i doku m en tacja. W ytyczn e...
O p is p ojęć na p od staw ie J. Pacek: In deksow an ie w X X I wieku. Ewolucja i w spółczesne fu n k cje
p o jęcia . „Z agad n ien ia Inform acji N au k ow ej” 2006, nr 2, s. 32-49.
K onotacja (intensja) - zn aczen ie rozu m ian e jako treść, czyli zesp ó ł cech elem en tó w rzeczyw istości
pozajęzykow ej, na p od staw ie których m ożn a przyp orząd k ow ać m u zg o d n ie z regułam i sem antyki
d a n eg o języka d an e w yrażenie tego języka. Np. n azw a człow iek konotuje, czyli w sp ółozn acza takie
cech y jak cielesn o ść, ży w o tn o ść zw ierzęca, ro zu m n o ść itp. D en otacja (ekstensja) - zn aczen ie
ro zu m ia n e jako zakres, czyli zbiór elem en tó w rzeczyw istości, którym zg o d n ie z regułam i sem antyki
języka m o żn a p rzyp orząd k ow ać dan e w yrażenie. N ajczęściej przyjm uje się, że denotacją nazw y
jed n ostk ow ej jest in d yw id u aln y p rzed m iot określany tą n azw ą (d esygn at). S łow n ik en cyklopedyczn y
in fo rm a c ji..., s. 47, 143.
166
Głębokość indeksowania to pojęcie nieco zbliżone do szczegółowości indeksowa
nia. Określa maksymalną, „pionową” szczegółowość indeksowania, odzwierciedla
hierarchiczne relacje między pojęciami znajdującymi się w tekście. Jest zależna od
tego, jak głęboko indeks ma sięgać do zawartości dzieła. Inaczej mówiąc, zależy od
zamierzonej maksymalnej liczby stopni podziału danej kategorii. Odpowiednie upo
rządkowanie haseł indeksowych pozwala na sygnalizowanie relacji hierarchicznych
takich jak generyczna (rodzaj-gatunek) czy mereologiczna (część-całość). Podhasła,
a więc elementy niejako wyjęte z hasła nadrzędnego, uzyskują samodzielność i posia
dają wartość wyszukiwawczą, dając użytkownikowi więcej punktów dostępu, bramek
do zawartości dzieła. Np. jeśli założy się, że maksymalna liczba podziałów będzie
wynosiła 3, to sformułowanie „kreatywne naruszenia normy językowej” może mieć
następującą postać:
norma językowa
- naruszenia
- kreatywne
PN-ISO 999 Wytyczne dotyczące zawartości, struktury i prezentacji indeksów po
sługuje się również bardzo istotnym pojęciem spójności w indeksowaniu, której osią
gnięcie jest możliwe jeżeli: a) ustala się i postępuje zgodnie z kierunkami indekso
wania i kartotekami wzorcowymi; b) w indeksowaniu wykorzystuje się wiarygodne
źródła, np. słowniki, języki o kontrolowanym słownictwie, konsultacje z ekspertami;
c) systematycznie zapisuje się decyzje dotyczące indeksowania; d) dokładnie koor
dynuje się pracę wykonywaną nad jednym indeksem przez dwóch lub więcej indek
suj ących‘^1
Indeksy w aspekcie ich ucyfrowienia
Rozważania dotyczące funkcjonowania indeksów bibliograficznych w elektronicz
nym, cyfrowym wcieleniu bibliografii, można zacząć od spostrzeżenia, że w dużej
mierze wyrwały się one spod kontroli tradycyjnej metodyki. W środowisku cyfro
wym istnieje wiele różnych indeksów, często bardzo wymyślnych pod względem
zawartości i nazwy. Dotyczy to zwłaszcza bibliograficznych baz danych i serwisów
ąuasi bibliograficznych (np. subject gateways). Indeksy bazodanowe są tak różne,
jak różnorodna jest tematyka baz i zawartość rekordów. Cenne jest wprowadzenie
do nauki o infonnacji zagadnienia indeksów baz danych, bowiem narzędzia te już
pełnią bardzo poważną funkcję wyszukiwawczą w zbiorach bibliograficznych'*'^. Ze
Słownika encykłopedycznego informacji... dowiadujemy się, że systemy informacji
Online posługują się tzw. indeksem podstawowym. „Zawiera on te wyrażenia charak
terystyki wyszukiwawczej dokumentu oraz wyrażenia tworzące tytuł, adnotację lub
streszczenie dokumentu źródłowego, które mogą pełnić funkcję klucza wyszukiwawczego”^**. Indeksy bibliograficznych baz danych to pojęcie i narzędzie funkcjonujące
P N -ISO 999. Inform acja i doku m en tacja. W ytyczn e...
O d różn ian ie in d ek sow an ia baz danych oraz in d ek sow an ia książek m ożn a uznać nie d o końca
za zasadne, b o w iem te dwa w arianty posiadają w iele cech w spóh iych . W ob yd w u grupach m ożn a
stosow ać p o d o b n e rozw iązania np.: w yk orzystan ie tezaurusa fasetow ego, m etod statystycznych.
Por. R. Fugm ann: B ridging the g a p betw een d a ta b a se in dexin g a n d book indexing. „K n ow led ge
O rganization” vol. 24: 1997, nr 4, s. 205-212.
167
na styku dwóch dziedzin - bibliografii oraz informatyki (zarządzania bazami danych),
gdzie wypracowano własne rozumienie pojęcia indeksu. Silą rzeczy lemiin indeks
uzyskał inne znaczenie niż na polu bibliologii i nauki o informacji. Stanowi tu pewną
odrębną strukturę danych, podzbiór pomocniczy, wyliczający wartości pewnych atry
butów występujących w rekordach bazy i ma za zadanie zwiększenie prędkości ope
racji wykonywanych na tabelach. Ma często postać pliku zawierającego informacje
o fizycznym położeniu rekordów w pliku bazy danych. Indeksu bazy danych używa
się np. kiedy trzeba wykonać operację szukania lub sortowania rekordów^'.
Przeniesienie indeksu z wydruku do postaci elektronicznej często wiąże się z po
rzuceniem prekoordynacji na rzeczpostkoordynacji. Prekoordynacja była nic do unik
nięcia w przypadku tradycyjnych, papierowych zbiorów informacji, w których na wy
szukiwanie ma wpływ szyk wyrażeń zastosowanych w charakterystyce wyszukiwaw
czej, zaś funkcję wyszukiwawczą pełnią wyrażenia stojące na pierwszym miejscu.
Dokładniej zaś mówiąc, wszystkie wyrażenia mogą brać udział w wyszukiwaniu, ale
w kolejności narzuconej przez szyk hasła. Dzieje się tak np. w przypadku katalogów
kartkowych, czy drukowanych indeksów. Dla systemów elektronicznych bardziej ty
powa jest postkoordynacja, polegająca na tym, że wszystkie wyrażenia charakterysty
ki mogą pełnić funkcję wyszukiwawczą samodzielnie i bez względu na ich kolejność
w haśle. Wyrażenia te można również swobodnie ze sobą zestawiać, kombinować, ich
zbiór staje się wielowymiarowy^^ Jednak jak pisze Frederic W. Lancaster, kiedy ele
menty indeksu zostaną przeniesione do postaci druku tracą swoją postkoordynacyjną
elastyczność^^
W bazach danych możliwe jest stosowanie indeksów prekoordynowanych, jednak
odchodzi się od nich (podobnie jak od komplikowania gramatyki języków informacyjno-wyszukiwawczych) m.in. ze względu na brak kompetencji użytkowników do
tworzenia i wyszukiwania takich prekoordynowanych zapisów. Prekoordynacja wy
stępuje w bazach danych, w których zaimplementowano np. język haseł przedmio
towych. Składnia tego języka jest sztuczna i sztywna (Temat - określnik ogólny określnik geograficzny - określnik chronologiczny - określnik formalny). Unie
możliwia to prawidłowe posługiwanie się nim nieprzygotowanym użytkownikom.
Według W. Klenczon taka sytuacja powoduje „niezrozumienie haseł nie tylko przez
użytkowników końcowych, ale i bibliotekarzy czy pracowników informacji naukowej
niebędących specjalistami w zakresie opracowania rzeczowego. Obserwacja logów
transakcyjnych w systemach bibliotecznych wskazuje, że użytkownicy zadają pyta
nia zawierające jeden, najwyżej dwa elementy hasła, kompletne hasła przedmiotowe
formułują jedynie bibliotekarze. W tym kontekście prekoordynacja, której tak prze
strzegamy, wydaje się sztuką dla sztuki”^**. Autorka powołuje się na badania logów
transakcyjnych i zachowań informacyjnych użytkowników Oklahoma University Library, które wykazały, że zaledwie 4,6% wyszukiwań realizowano za pośrednictwem
indeksu przedmiotowego, zaś 64,8% - przez słowa kluczowe. 50% wyszukiwań przez
hasło przedmiotowe nie przyniosło żadnych trafień, 10% zapytań dało w odpowiedzi
ponad 500 pozycji. Niestety użytkownicy, którzy nie są zadowoleni z efektów wy
szukiwania, zwykle nie korzystają z metod alternatywnych, takich jak przeglądanie
Loc. cit.; B. Pfaffenberger: S łow n ik term in ó w k o m p u tero w y d i. W arszawa 1999, s. 104.
” S ło w n ik en cyk lopedyczn y inform acji..., s. 200, 206.
F. W Lancaster: Indexing a n d A bstractin g..., s. 44.
W. K lenczon: In deksow an ie za w a rto ści treściowej...
168
indeksów, wykorzystywanie sugestii dotyczących wyszukiwania, linków czy odsyła
czy, zamiast tego zadają kolejne pytanie-''^ Zdaniem W. Klenczon „Wobec powszech
nych nawyków wyszukiwawczych nabytych w korzystaniu z wyszukiwarek interne
towych, przyszłość języków prekoordynowanych stoi pod dużym znakiem zapytania.
Radykalna zmiana podejścia do budowy haseł przedmiotowych nie jest prosta i łatwa,
dysponujemy bowiem wielkimi zasobami kontrolowanego słownictwa, bazami da
nych bibliograficznych o wielkiej liczbie dokumentów opracowanych już rzeczowo
zgodnie z dotychczasową metodyką i wszelkie pochopne decyzje mogą spowodować
utratę informacji gromadzonych i porządkowanych przez lata wysiłkiem wielu bibliotekarzy”-‘^^\
Wyszukiwanie w bazach danych stanowi jedno z podstawowych kryteriów (obok
zawartości, dostępnych usług, analizy użytkowników i wykorzystania bazy, funkcjo
nalności i użyteczności) ocen baz danych. Opis takich kryteriów przedstawia Ewa
Głowacka'^ Analiza elementów wyszukiwania może dotyczyć trzech głównych ob
szarów: wyszukiwania prostego, złożonego oraz badań interfejsu wyszukiwania i za
stosowanych w systemie dodatkowych narzędzi. Pierwsze kryterium obejmuje ana
lizę głównych rodzajów terminów wyszukiwawczych (słowa kluczowe, hasła autor
skie i przedmiotowe, frazy), sprawdzenie obecności opcji wyszukiwania złożonego,
głównie operatorów Boole’a i operatorów położenia (wskazujących pole, w którym
mają się znajdować poszukiwane słowa, albo odległość pomiędzy słowami), kontro
lę strategii obcinania terminów wyszukiwawczych, stemmingu (tworzenia rdzenia),
opcje ograniczania wyszukiwania (język publikacji, format, rodzaj) oraz możliwo
ści ustalania pól wyszukiwawczych w rekordach. Istotna jest też możliwość szuka
nia przy wykorzystaniu klasyfikacyjnych języków informacyjnych. Ocena interfejsu
wyszukiwawczego i dodatkowych narzędzi oznacza ustalenie rodzajów dostępnych
indeksów, obecności tezaurusa i słowników kontrolowanych, sprawdzenie możli
wości przetwarzania rezultatów wyszukiwania i logowania. Bada się również opcje
oferowane w celu modyfikacji procesu wyszukiwania, możliwość zmiany strategii,
wyszukiwania równoległego w różnych bazach, eliminacji duplikatów oraz dostęp
ność historii wyszukiwania. W dobie Webu 2.0, którym nazywa się funkcjonowanie
w Internecie zjawisk takich, jak tworzenie i udostępnianie materiałów w serwisach
społecznościowych, blogging, RSS, wiki, dzielenie się plikami, podcast, telefonia
internetowa itp., internauci w coraz większym zakresie wykorzystują własne tech
niki i narzędzia wyszukiwawcze, różniące się od klasycznego, analitycznego indek
sowania. W mniemaniu Billa Johncocksa ceną rosnącej popularności tych rozwiązań
jest marginalizacja wartości profesjonalnych kompetencji, zwłaszcza umiejętności
indeksowania^^ Tendencja ta prawdopodobnie będzie wzrastać. Użytkownicy Inter
netu preferują wyszukiwanie informacji za pomocą słów kluczowych pobieranych
K. A ntell, J. H uang. Subject Searching Success. T ransaction Logs, Patron Perceptions, a n d
Im plications f o r L ibrary Instruction. „R eference and U ser S ervices Q uarterly” vol. 48; 2008, nr. 1,
s. 6 8 -7 6 [onlin e]. [dostęp: 2 3 .09.2009]. D o stęp n y w W orld W ide Web; h ttp ://w w w .ru sq .org/w p con ten t/u p ioad s/2G G 8/48n l/p d f/anteii.p d f. Cyt. za. W. K lenczon: In deksow an ie za w a rto śc i treściowej...
W. K lenczon; In deksow an ie za w a rto ści treściowej...
E. G łowacka: K ryteria oceny i w yboru b a z danych. W: B ibliograficzne b a zy danych: kierun ki
rozw oju... [o n lin e]. [dostęp: 1.10.2009]. D o stęp n y w W orld W ide Web; h ttp ://w w w .cb ib .in fo /
p iib lik a cjc/m a tk o n f/in a tl9 /glow ack a.p h p .
B. Johncocks: Web 2.0 a n d users' expectation s o f indexes. „The Indexer. The International Journal
o f h id ex in g ” vol. 26: 2 008, nr 1, s. 18-24.
169
z języka naturalnego, ponieważ ta metoda nie wymaga przygotowania i znajomości
kontrolowanego słownictwa. Niski prestiż i mała popularność profesjonalnych in
deksów (uznawanych za antyintuicyjne, nieprzyjazne i dezorientujące) jest, zdaniem
B. Johncocksa, problemem i wyzwaniem edukacyjnym. Popularyzacja profesjonal
nych narzędzi wyszukiwawczych powinna stanowić domenę stowarzyszeń m.in. bi
bliotekarskich. Dla utrzymania znaczenia indeksów i statusu indeksatorów, środowi
sko powinno także zaadaptować technologie wykorzystujące XML, ponieważ praw
dopodobnie z tym językiem będzie łączyć się najbliższa przyszłość książki utrwalanej
cyfrowo.
Stanowisko optujące za odformalizowaniem i uproszczeniem procedur oraz języ
ków służących wyszukiwaniu infomiacji jest w ostatnich latach symptomatyczne dla
środowiska związanego z bibliotekami i bibliografią. Zdaniem G. S. Sćerbininy naj
lepsze, bo nieskomplikowane, możliwości wyszukiwania daje czytelnikowi indekso
wanie współrzędne za pomocą elementów języka informacyjnego (słów kluczowych
i deskryptorów), których dowolna kombinacja jednoznacznie identyfikuje dokument
w zbiorze^‘^ Wielu użytkowników nie potrafi korzystać z katalogów systematycznych,
preferuje słowa kluczowe. Warunkiem powodzenia jest rzetelność osób indeksują
cych, zwłaszcza wobec braku lub niedoskonałości odpowiednich tezaurusów i słow
ników języka haseł przedmiotowych, porządkujących ten sposób indeksowania.
Tendencje do upraszczania narzędzi, za pomocą których realizuje się komuni
kacja między użytkownikiem a uniwersum bibliograficznym, zderzają się dzisiaj
z głosami przypominającymi o newralgicznej roli opracowania rzeczowego. Z tezami
G. S. Sćerbininy polemizuje E. P. Sukiasjan, który uważa, że użytkownicy dobrze
orientują się w hierarchicznej budowie tablic klasyfikacyjnych, w zasadach korzysta
nia z BBK (rosyjska Klasyfikacja Biblioteczno-Bibliograficzna)'’". Katalog elektro
niczny powinien według autora być również katalogiem systematycznym. Opraco
wanie rzeczowe dokumentów to forma dialogu z czytelnikiem. Zasady opracowania
bibliotekarze powinni ustalać z programistami i wspólnie rozwijać przyjazne użyt
kownikom oprogramowanie. Proste wyszukiwanie operujące na słowach z tytułów
nie jest wystarczające.
Indeksy o tradycyjnie stosowanych układach mogą i powinny z powodzeniem
służyć użytkownikowi informacją o specyfice zasobu, pozwalać na dokonywanie
poszukiwań, zwłaszcza treściowych, bardzo trudnych do przeprowadzenia bez apa
ratu odpowiednich haseł dołączonych do rekordu. Znaczenie indeksów po wdroże
niu w bibliograficznej bazie danych znacznie wzrosło. Są bardzo cenne, zwłaszcza
w przypadku pozbawienia materiału bazy uporządkowania logicznego, typowego dla
układów tradycyjnej bibliografii. Stanowią zwykle podstawowe narzędzie dające do
stęp do zasobów bibliografii. Zwraca się szczególną uwagę na znaczne usprawnienie
procesu indeksowania dzięki automatyzacji^', która może przyśpieszyć opracowanie
indeksów rzeczowych nawet o 750% w porównaniu z metodami tradycyjnymi'’^ AuG.
S. Śćerbinina: Filosofija koordin atn ogo in d ek siw w a n ija . „N aućnye i T ehn ićesk ie B iblioteki”
20 00 nr 9, s. 67-7 8.
“ E. P. Sukiasjan: E lektronnyj katalog i ć ita te l’: (posledstvie k S tate G.S. Śćerbininoj „Filosofija
koord in atn o go in deksirovan ija”). „N aućnye i T ehn ićesk ie B iblioteki” 2000, nr 9, s. 79-85.
P rzykłady op rogram ow an ia p rzezn aczon ego do in d ek sow an ia tek stów to: C IN D E X , M ACREX,
SKY IN D E X , Q u ick eys. W ięk szość pop u larnych ed ytorów tekstu rów n ież p osiad a w b u d ow an e
narzęd zia indeksujące.
C h. R. A n d erson: In dexin g w ith a Computer, p a s t a n d presen t. „The Indexer. The International
Journal o f In d exin g” vol. 22: 2000, nr 1, s. 23-24.
170
tomatyczne indeksowanie bibliograf winien poprzedzić głęboką refleksją metodo
logiczną, polegającą na ustaleniu kryteriów wyboru haseł, formy, jaka zostanie im
nadana w indeksie, sposobu szeregowania i prezentacji, możliwych relacji, jakie zo
staną odzwierciedlone pomiędzy hasłami indeksu oraz między hasłami a rekordami
bibliograficznymi zawartymi w bazie. Od trafnych decyzji metodologicznych zależy
użyteczność bazodanowej bibliografii. Proste, alfabetyczne wylistowanie haseł indek
su, w takiej postaci, jaką posiadają w opisach, może nie uczynić bazy bibliograficznej
sprawną informacyjnie. Budowanie indeksu jest procesem twórczym, jego tworzenie
wymaga od indeksatora znacznego wysiłku intelektualnego, umiejętności przewidy
wania w zakresie potrzeb użytkownika, trafnego nazywania treści i zjawisk oraz od
najdowania relacji pomiędzy pojęciami, wyrażania ich w odpowiedni, logiczny spo
sób. Niektórzy porównują wręcz indeksowanie z tworzeniem poezji^^ „Zależność ja
kości wyszukiwania od jakości indeksowania jest oczywista” stwierdza Hanna Popowska w artykule poświęconym praktycznej realizacji kwerend wyszukiwawczych'’'*.
Przestrzegana w tradycyjnej bibliografii jakość indeksów, wypracowana odpo
wiednia metodyka, np. z zakresu budowy haseł indeksowych, powinny towarzyszyć
również konstrukcjom informatycznym. Dzięki temu indeks może uzyskać pewien
naddany walor edukacyjny, wskazać na zakres i relacje pojęć funkcjonujących w ra
mach przestrzeni zebranego materiału. A. Gawroński i M. Dynkowski zauważyli na
podstawie analizy kilkudziesięciu elektronicznych bibliografii regionalnych, że czę
sto przy budowie indeksów baz danych stosuje się bardzo zróżnicowane rozwiązania.
Twórcy baz nie analizują dostatecznie funkcji i przydatności indeksów. Autorzy wska
zują na niekonsekwencje, zaniedbania i bałagan, jaki często spotykany jest w apara
cie indeksowym baz danych. Łatwo można zgubić się wśród kilkunastu indeksów
o niezrozumiałych dla użytkownika nazwach albo w indeksie osobowym, do którego
włączono zarówno hasła autorskie, jak i przedmiotowe, pomimo istniejącego obok in
deksu przedmiotowego, dodatkowo bez graficznego odróżnienia tematów osobowych
przedmiotowych od haseł autorskich^^
Palący, jak się wydaje, jest problem terminologii, za pomocą której następuje ko
munikacja twórców bazy z użytkownikami. Podstawowa uwaga, którą można tu po
czynić, dotyczy dość typowej bariery w wymianie informacji pomiędzy specjalistą
opracowującym bibliografię a jej użytkownikiem. Zapominamy, że przeciętny użyt
kownik nie musi i zwykle nie zna sformalizowanego języka zrozumiałego dla wąskiej
grupy profesjonalistów. Jak wspomniano, tezaurus pojęciowy twórcy nie jest identycz
ny z tezaurusem pojęciowym odbiorcy, w większości typowych przypadków znacznie
odbiegają one od siebie. Baza danych stwarzając możliwość łatwego kompilowania
wielu indeksów, odbiera często typową dla drukowanych form możliwość globalnego
zapoznania się z zawartością i rodzajem haseł w wykazie. Należy zastanowić się, czy
odbiorca będzie wiedział, co znajdzie za pomocą indeksów o nazwach: Źródło (źró
dło czego?) albo Źródło - słowa (źródło czego, jakie słowa, w jakim źródle?); Hasło
angielskie. Hasło polskie (jakie hasła?); Osób jako hasło form ałne (to dla niewpraw“ W obydw u przypadkach n arzęd ziem pracy jest język: bada się relacje zn a czen io w e m ięd zy
słow am i, ideam i a p ojęciam i. Istotne jest k on d en sow an ie, zagęszczan ie w y p o w ied zi w taki sp osób ,
aby skierow ać m yśli adresata ku zam ierzon em u celow i. D. N . Sher: P oetry in indexes. „The Indexer.
The International Journal o f In d exin g” vol. 19: 1994, nr 2, s. 102-104.
*■' H. Popowska: H eu rystyka w praktyce, realizacja kw eren dy d o tyczą cej u d zia łu społeczn ego
w procesie u sta w o d a w czym w Polsce. „Z agad n ien ia Inform acji N au k ow ej” 2003, nr 2, s. 3.
A. G aw roński, M . D ynkow ski: op. cit. W: W okół bibliotek..., s. 98.
171
nego użytkownika zupełna abstrakcja); Tytułów ujednoliconych'. Tytułów czasopism
z cytaty; Gatunku, rodzaju, form y dokumentu. Trudno precyzyjnie określić, czego moż
na się spodziewać po zawartości indeksów: Terminy wszystkie. Terminy główne (tym
bardziej, jeśli nie ma możliwości przeglądania ich zawartości) lub MKP. Użytkownik
nie będzie potrafił poprawnie zinterpretować nazw indeksów: Ąfiłiacja', Autor korp.',
sł-w-tyt+abs', Sł_w_tyt,str (zwłaszcza, że nawet w dziale Pomoc brakuje objaśnienia,
co zawiera taki indeks). Tego rodzaju przykłady można mnożyć. W konstruowaniu
nazw indeksów zauważalna jest tendencja do stosowania skrótów, które niesłusznie
uznaje są za metodę upraszczania warstwy opisowej wykazu. Są to zabiegi dalekie od
przyjazności wobec użytkownika. Zrozumiałe z perspektywy administratora systemu
zarządzania bazą danych, nie powinny wpływać na jakość komunikacji użytkownika
z systemem. Mając na uwadze ograniczoną zdolność użytkownika do interpretacji
abstrakcyjnych formuł i branżowej terminologii, powinno się stosować pojęcia pro
ste, wyrażone w języku używanym przez ogół typowych odbiorców. Nazewnictwo
fachowe nie przyczyni się do wzrostu popularności i efektywności wyszukiwawczej
bibliografii, a może wręcz zniechęcać do korzystania z niej.
Do uwag, jakie można wysunąć w stosunku do indeksów bazodanowych, można
dodać również dosyć prozaiczną - aby indeksy mogły spełniać powierzoną im funk
cję, muszą działać. Niestety, nawet w dużych bazach, popularyzowanych w piśmien
nictwie, natrafić można na indeksy, które nie spełniają tej zasady. Mało przydatne
są hasła, którymi posłużenie się nie daje żadnych wyników, nie odnoszące się do
żadnych rekordów w bazie. Zaznaczenie, kliknięcie takiego hasła, czy wybranie opcji
„Szukaj zaznaczonych” powoduje jedynie wyświetlenie komunikatu: „Nie odnalezio
no żadnej pozycji”. Natrafić można na takie problemy w indeksach tytułowych. Jest
to specyficzne dla tytułów znajdujących się w znakach cudzysłowu. Wyszukiwarka
nie pobiera zapytania do realizacji, uznając prawdopodobnie cudzysłów jako element
zapytania logicznego, którego nie potrafi zinterpretować. Na przykład, hasło tytuło
we: „...a mądrości zło nie przem oże”, choć znajduje się w indeksie Tytułpubłikacji,
nie pozwala na bezpośrednie połączenie z odpowiednim rekordem. Dopiero wyko
rzystanie indeksu Tytuł puhłikacji - dowołne słowa pozwala ustalić, że hasło odnosi
się do dwóch zapisów w bazie, dotyczących wyboru tekstów poświęconych pamięci
zamordowanych w gettach członków Towarzystwa Filozoficznego. Nie połączone
z rekordami bywają również hasła tytułowe artykułów składających się na prace zbio
rowe. Artykuły takie są wymieniane w adnotacjach zawartościowych uzupełniających
dany opis. Można uznać to za świadectwo pozytywnych zabiegów indeksowania in
formacji treściowej, jaką stanowią w tym przypadku spisy treści. Niestety, sprzężenie
indeksu zawierającego te informacje z materiałem bibliograficznym, działa w tym
przypadku wyłącznie w jedną stronę, mało korzystnie dla użytkownika.
Następna uwaga może dotyczyć długości haseł wykazywanych w indeksach. Pro
blem jest bardzo wyraźny w przypadku indeksów tytułów. Niestety, bardzo często
indeksy takie prezentują użytkownikowi listy tytułów „uciętych”. Np. funkcjonalność
baz CDS/ISłS ograniczona jest zdolnością do indeksowania w zbiorach odwróco
nych i wyświetlenia terminów o długości do 30 znaków. Stanowczo nie umożliwia to
prawidłowej interpretacji pełnego sensu tytułu. Twórcy systemu Expertus, wykorzy
stywanego często do internetowego udostępniania baz CDS/łSlS, oferują dodatkowe
narzędzie Expertus®INV, które pozwala na pokonanie tych systemowych ograniczeń
i indeksowanie większej liczby znaków. System Expertus w wersji przeznaczonej do two-
172
rżenia bibliografii dorobku naukowego pozwala na wyświetlenie 78 znaków, systemy
MAK wyświetlają 72 znaki. Taka liczba pozwala już na przekazanie bardziej czytelnego
komunikatu.
W zakresie rozwoju aparatu indeksowego bibliograficznych baz danych, należy od
notować również tendencję do wykorzystywania cyfrowych zasobów jako materia
łu do budowy indeksów cytowań i analiz bibliometrycznych. Jak zauważyła Anna
Osiewalska, w bazach danych upowszechnia się opcja wyszukiwania typu: „cytowane
przez”“ . Taka możliwość funkcjonuje w pełnotekstowych bazach wydawców cza
sopism (np. CrossRef), bazach tzw. agregatorów (np. EBSCO) czy też w repozyto
riach typu open access (np. RePEc), a także w wyszukiwarce Google Scholar. Istnie
je znaczne zapotrzebowanie na taki sposób wyszukiwania w bazach i infonnację bibliometiyczną. Dostępne oprogramowanie często jest wyposażone w moduły służące
do prowadzenia zestawień bibliometiycznych^^. Materiał zgromadzony w bibliogra
ficznych bazach danych daje duże możliwości w zakresie prowadzenia tego rodza
ju analiz. W szerokim wymiarze takie badania przynoszą korzyści w postaci wiedzy
0 kondycji nauki, ale w bardziej konkretnym spektrum np. pozwalają śledzić aktyw
ność naukową danej instytucji, dzięki prowadzeniu bazy publikacji pracowników
(o ile daje się osiągnąć miarodajność, czyli kompletność i aktualność infonnacji/’*^.
Dziś odbiorcy dodatkowo cenią przyznaną im dzięki technologiom Webu. 2.0 moż
liwość tworzenia treści. Zmianom typowym dla trendu 2.0 towarzyszy folksonomia.
Odbiorcy nauczyli się samodzielnie kategoryzować treści i wyszukiwać je za pomocą
konstruowanych przez siebie tagów. Natrafiwszy na obcą, sformalizowaną temiinologię naukową na ogół mają problemy z posłużeniem się zawierającym ją źródłem
infonnacji. Bibliografia, jeśli ma przetrwać i zachować co najmniej obecną pozy
cję w środowisku informacyjnym, nie powinna godzić się na zawężenie kręgu od
biorców do ścisłego środowiska biblioteczno-bibliograficznego. Dlatego tak ważne
jest stosowanie powszechnie zrozumiałych określeń i nazw, dołączanie krótkich ety
kiet czy komentarzy infonnujących o zawartości, a także możliwość przeglądania ca
łej zawartości indeksu, w odróżnieniu od wyszukiwania za pomocą konkretnych słów
1automatycznych wyszukiwarek. Dobrze byłoby uwierzyć w inwencję i wiedzę użytkow
ników i stworzyć im możliwość twórczej pracy z zasobami wiedzy, rozwijania heury
stycznych umiejętności zdobywania informacji i korzystania z narzędzi bibliograficznych.
W ten sposób bibliografia będzie mogła realizować szczególną funkcję - zaangażowania
użytkownika w proces kreatywnego zdobywania, a następnie również tworzenia wiedzy.
“ A. O siew alska: Bibliografie czasopism n au kow ych B iblioteki G łów n ej U EK ja k o źró d ło danych
dla a n a liz b ibliom etryczn ych . W; B ibliograficzne b a zy danych: kierun ki rozw oju ... [o n lin e]. [dostęp:
1.10.2009]. D o stęp n y w W orld W id e Web: http ://\vw w .ebib .in f’o /p iib lik a cje/m a tk o n f/in a tl9 /
osiew alsk a.p h p.
Por. J. G łęb ock i, G. Pietruszew ski: Integracja bibUografii dorobku n au kow ego z system em
p rze p ły w u inform acji nau kow ej. W: Bibliograficzne b a zy danych: kierun ki rozw oju ... [on lin e].
[dostęp: 1.10.2009]. D o stęp n y w W orld W id e Web: h ttp ://w w w .cb ib .in tb /p u b lik a cje/in a tk o n f/m a tl9 /
g lc b o c k ip ic tr u s z e w s k i.p h p .
Na tem at p ro b lem ów i m ożliw o ści rozw oju bibliografii dorobku nau k ow ego szk ół w yższych
zob. artykuły: M. Garczyńska: Bibliografie p u blikacji p ra c o w n ik ó w szk ó ł w yższych w Polsce.
W: B ibliograficzne b a zy danych: kierun ki rozw oju... [on lin e], [dostęp: 1.10.2009]. D o stęp n y w W orld
W ide Web: http ://w w w .eb ib .in fo/p u b lik acje/m atk on f/m at 19/garczyn sk a.ph p oraz eadem : Bibliografie
p u blik acji p ra c o w n ik ó w p a ń stw o w ych szk ó ł w yższych w Polsce w św ietle badań an kietow ych . „Przegląd
B ib lioteczn y” 2006 nr 1, s. 6 0 -7 6 .
173
4 .3 . CHARAKTERYSTYKI WYSZUKIWAWCZE
Indeksy realizują swe funkcje sprawnie dzięki przestrzeganiu pewnych wspólnych
reguł, uniwersalnych zasad poprawności. Efektem opracowania dokumentów są m.in
charakterystyki informacyjno-wyszukiwawcze. Bez charakterystyk efektywne wyszu
kiwanie informacji bibliograficznej, zarówno w wykazie drukowanym, jak też w ba
zie danych, byłoby co najmniej bardzo trudne. W przypadku bazy danych alternatywę
stanowiłoby tylko mało precyzyjne wyszukiwanie, bazujące na automatycznym indek
sowaniu opisów. Według Słownika encyklopedycznego informacji... charakterystyka
wyszukiwawcza dokumentu to „odwzorowujący treść i/lub cechy formalne dokumentu
tekst języka informacyjno-wyszukiwawczego wyspecjalizowany w funkcji metainformacyjnej i umożliwiający realizację funkcji wyszukiwawczej tego języka i języka opisu
formalnego dokumentu lub tylko drugiego z nich. Pełną charakterystykę wyszukiwaw
czą dokumentu tworzą charakterystyka fomialna dokumentu i charakterystyka treściowa
dokumentu”'^'’. Zatem wyszukiwanie danych bibliograficznych możliwe jest dzięki za
stosowaniu wybranego języka infonnacyjno-wysziikiwawczego (np. klasyfikacji, języka
deskryptorowego, języka haseł przedmiotowych). Język infonnacyjno-wyszukiwawczy
został zaś definiowany w cytowanym słowniku ja k o ,Język sztuczny, którego wyspecja
lizowaną funkcją jest funkcja metainfonnacyjna polegająca na odwzorowywaniu cech
infomiacji i/lub cech nośników informacji, na których są one utrwalone, przez tworzenie
ich reprezentacji zwanej charakterystyką wyszukiwawczą dokumentu oraz funkcja wy
szukiwawcza polegająca na wyrażaniu zapytań informacyjnych i umożliwianiu odnale
zienia w zbiorze wyszukiwawczym tych informacji, które spełniają warunki wyrażone
w zapytaniu”™. Języki infonnacyjno-wyszukiwawcze są językami sztucznymi i jako ta
kie w większości przypadków posługują się kontrolowanym słownictwem (do wyjątków
należy język swobodnych słów kluczowych), dziś często prezentowanym w postaci kar
toteki haseł autorytatywnych i wzorcowych. Te dwa narzędzia realizują bardzo zbliżone
zadania, jednakże w polskiej metodyce funkcjonują nieco odmienne ich inteipretacje.
W przywoływanym wyżej słowniku hasło autorytatywne uzyskało następującą eksplikację: „ustalany jako obowiązujący przez narodową centralę bibliograficzną szczególny
rodzaj hasła wzorcowego, tj. oryginalne nazwy krajowych autorów i współtwórców,
nazwy działających w danym państwie ciał zbiorowych oraz ujednolicone tytuły ory
ginalnych dzieł w nim publikowanych’^'”. Z kolei hasło wzorcowe zdefiniowano jako:
„hasło rekordu kartoteki haseł wzorcowych. Wśród haseł wzorcowych szczególną
i najliczniejszą klasę tworzą hasła ujednolicone, czyli te hasła wzorcowe, które mogą
być hasłami głównymi opisu bibliograficznego, hasłami dodatkowymi dla serii i wy
dawnictwa zwartego wieloczęściowego lub określonymi hasłami (wyrażeniami) języ
ka informacyjno-wyszukiwawczego. [...] Hasła te są ujednoliconymi formami nazw
osoby, ciała zbiorowego, tytułu ujednoliconego itd. przyjętymi na użytek konkretnego
systemu informacyjno-wyszukiwawczego. A zatem w jednym państwie może funkcjo
nować wiele kartotek haseł wzorcowych, podczas gdy kartoteka haseł autorytatywnych
- tylko jedna”^^ Kartotek haseł autorytatywnych zdefiniowana została krótko, jako
S ło w n ik en cyklopedyczn y inform acji..., s. 38.
Tam że, s. 104-105.
T am że, s. 76.
T am że, s. 77.
174
„kartoteka zawierająca rekordy haseł autorytatywnych”’^ Natomiast kartoteka haseł
wzorcowych to „forma prezentacji języka opisu bibliograficznego i/lub języka informacyjno-wyszukiwawczego oraz organizacji, kontroli ich poprawności i spójności
w niektórych zautomatyzowanych systemach informacyjno-wyszukiwawczych. [...]
Kartoteki haseł wzorcowych w obecnej postaci pojawiły się i nabrały szczególnego
znaczenia wraz z rozwojem komputeryzacji. Dziś nazwa kartotek haseł wzorcowych
jest stosowana niemal wyłącznie w odniesieniu do systemów komputerowych”’"*.
Charakterystyki wyszukiwawcze w aspekcie
ich ucyfrowienia
Zdaniem Wiesława Babika kartoteki wzorcowe są jedną z form organizacji i kon
troli leksyki w językach informacyjno-wyszukiwawczych’^ Zawierają słownictwo
potrzebne użytkownikowi tworzącemu instrukcję wyszukiwawczą. Oprócz leksyki
kartoteki wzorcowe zawierają również szereg metainformacji o znaczeniu wyrażeń
i sposobach ich wykorzystywania w procesie wyszukiwania informacji. „Kartoteka
wzorcowa rozpatrywana w izolacji od systemu informacyjno-wyszukiwawczego jest
jednym z typów słowników kontrolujących zasób leksykalny języka informacyjno-wyszukiwawczego, zaś w systemie informacyjno-wyszukiwawczym jest jednym
z elementów podsystemu wyszukiwania informacji. [...]. W zautomatyzowanych sys
temach katalogowych kartoteka wzorcowa jest przechowywana w postaci rekordów
o odpowiednio zdefiniowanej strukturze i zawartości informacyjnej. Ten typ kartote
ki, będący środkiem lingwistycznym zastosowanym w zautomatyzowanym systemie
informacyjno-wyszukiwawczym, stanowi kompleks kartotek zawierających leksykę
różnych kategorii: hasła osobowe, hasła korporatywne, hasła typu tytuły ujednolico
ne, hasła przedmiotowe, itd. Wymienione rodzaje haseł bibliograficznych oraz hasła
charakterystyki przedmiotowej są ze sobą ściśle związane. Jest to możliwe dzięki
nazwaniu i odwzorowywaniu w kartotece wzorcowej, jako jednym zbiorze jednostek
leksykalnych, relacji zachodzących pomiędzy różnymi hasłami. Są to następujące re
lacje paradygmatyczne: relacja ekwiwalencji wyszukiwawczej, relacje hierarchiczne
(generyczna i mereologiczna) oraz wybrane relacje kojarzeniowe”’^.
Eugeniusz Scibor w 1990 r. pisał o czterdziestoletnim już wówczas wpływie au
tomatyzacji procesów infonnacyjnych na ewolucję języków informacyjnych” . Au
tomatyzacja dotyczy zarówno budowy, utrzymania i aktualizacji słowników, jak też
wyszukiwania informacji. Zdaniem autora w środowisku komputerowym tradycyj
ne języki informacyjne mogą być wykorzystywane w sposób niekonwencjonalny,
np. określniki języka haseł przedmiotowych mogą funkcjonować w roli samodziel
nych elementów wyszukiwawczych, choć dotychczas traktowane były jako niesa” Tam że, s. 113.
Tam że, s. 113.
” W. Babik: K a rto teki w zorcow e a term in ologiczn e ban ki danych. „Z agadnienia Inform acji
N aukow ej” 1994, nr 1/2, s. 81-85.
Tam że, s. 83-84.
E.
Ścibor: Języki in form acyjn e w w arunkach p o stę p u jęc ej in fo rm a tyza cji procesów in form acyjn ych kilka refleksji. „Z agadnienia Inform acji N au k ow ej” 1994, nr 1/2, s. 33-37.
175
inodzielne jednostki leksykalne tego języka. Kolejnym obszarem współpracy in
formatyki i języków informacyjnych jest, według E. Scibora, automatyczne in
deksowanie dokumentów. Autor wskazywał jednak na nierozstrzygnięty problem
jakości indeksowania autom atycznego w zestawieniu z tzw. indeksowaniem in
telektualnym (manualnym). (Dziś można spostrzec, że problem ten nadal stano
wi przedm iot dyskusji naukowej. Indeksowanie automatyczne pomimo udosko
nalania nie spełnia jeszcze wielu oczekiwań’*^). Jednocześnie zwrócił uwagę na
niedostateczne zintegrowanie narzędzi językow ych z systemami informacyjnymi.
Jego zdaniem przyczyną takiego stanu w dużym stopniu jest nieprzygotowanie
użytkowników do ich wykorzystywania. Niewłaściwe przygotowanie przejawia
się na dwóch płaszczyznach: 1 . prezentacji zasobów leksykalnych danego języka
w ramach jego słownika, 2 . opracowania charakterystyk wyszukiwawczych doku
mentów. Zdaniem E. Scibora kartoteki haseł wzorcowych mają ogromne znaczenie
w zautom atyzowanych systemach bibliotecznych. Zapobiegają stratom informacji
wynikającym z niejednolitej prezentacji tych samych elementów opisu przedmio
towego lub bibliograficznego.
Jadwiga W oźniak-Kasperek opisała tendencje wynikające ze stosowania no
woczesnych technik inform acyjnych w zakresie projektowania, wykorzystywania
języków inform acyjno-wyszukiwawczych i katalogów rzeczowych^''. Zdaniem
autorki:
• język informacyjno-wyszukiwawczy powinien stanowić „naczynie połączone”
z repertuarem technik wyszukiwawczych, jakim dysponuje dany system (wagi,
maskowanie, operatory Boole’a, operatory kontekstowe itd.);
• w katalogach zautomatyzowanych coraz częściej rezygnuje się z ograniczania wy
szukiwania rzeczowego tylko do elementów rekordu specjalnie do tego celu prze
znaczonych. Powszechnie korzysta się z możliwości przeszukiwania wszystkich
lub przynajmniej wielu pól rekordu;
• opisy dokumentów wzbogacane są o nietypowe dla tradycyjnych katalogów biblio
tecznych elementy, np. adnotacje lub analizy dokumentacyjne, terminy pobiera
ne ze spisów treści czy indeksów przedmiotowych katalogowanych dokumentów,
niekiedy wręcz całe spisy i indeksy. Systemy informacyjno-wyszukiwawcze mają
tendencję do zmierzania w kierunku systemów pełnotekstowych (archiwów pełnotekstowych);
• odpowiednie oprogramowanie umożliwia zapoznanie się przebiegiem wyszukiwań
zrealizowanych przez użytkowników, z jego etapami, doborem terminów, strukturą
wyrażeń złożonych itd., co może i powinno być wykorzystane do modyfikowania
języków informacyjno-wyszukiwawczych;
• istotnie zmieniło się miejsce słownika języka informacyjno-wyszukiwawczego
w katalogu online. W systemie tradycyjnym słownik, najczęściej w formie druko
wanej lub kartotekowej, istniał niejako poza katalogiem. Automatyzacja katalogu
powinna wiązać się z integracją słownika, dzięki czemu wyszukiwanie wzbogaca
się o nową jakość. Zawartość słownika pozwala na modyfikację procesu wyszu
kiwawczego w miarę uzyskiwania kolejnych informacji. Informacje ze słownika
wzbogacają indeks zbioru wyszukiwawczego, a zbiór wyszukiwawczy wzbogaca
Por.: J. Pacek: In deksow an ie w X X I w ieku...
” J. W oźniak: Cechy dobrego ję z y k a in form acyjn o-w yszu kiw aw czego. „Z agadnienia Intorm acji
N au k ow ej” 1998, nr 2, s. 3-17.
176
słownik, na przykład o liczniki wystąpień wyrażeń w katalogu, mówiące ile doku
mentów jest zindeksowanych danym terminem. Taka informacja wspomaga przy
jęcie odpowiedniej strategii wyszukiwawczej.
W systemacłi informacyjno-wyszukiwawczych może znaleźć zastosowanie po
pularna opcja „Czy chodziło Ci o?”, dobrze znana z wyszukiwarek internetowych.
Funkcjonuje ona również w wyszukiwarkach wykorzystywanych przez biblioteki
cyfrowe (dLibra), a także w niektórych bazach danych (np. Polskie Książki Telefo
niczne, http://www.pkt.pl) i w tym przypadku opiera się raczej na mechanizmie kory
gowania błędów w słowach wpisanych przez użytkownika*^". Jednak w odniesieniu do
zastosowań kontrolowanego słownictwa, taka funkcja mogłaby wykorzystywać ma
teriał zgromadzony w lokalnej kartotece haseł wzorcowych. Miałaby na celu wska
zanie użytkownikom właściwej formy terminów i fraz, w danym systemie dających
najlepsze wyniki wyszukiwania.
Zdaniem J. Woźniak-Kasperek na efektywność funkcjonowania języka informa
cyjno-wyszukiwawczego wpływ ma stopień jego skomplikowania*^'. W praktyce nie
sprawdza się mniemanie, zgodnie z którym im bogatszy i bardziej wyrafinowany jest
język informacyjno-wyszukiwawczy, tym większe ma on możliwości optymalne
go funkcjonowania. Wraz ze wzrostem stopnia trudności opanowania języka rośnie
prawdopodobieństwo wystąpienia błędów w indeksowaniu i zamiast oczekiwanego
wzrostu efektywności może nastąpić jej spadek. Autorka zauważa, że użytkownicy
mogą mieć spore problemy z posługiwaniem się językami, które są trudne do opano
wania dla samych specjalistów, jakimi są bibliotekarze. Trafny przykład potwierdza
jący taki stan rzeczy możemy zapożyczyć od J. Franke, według którego czytelnicy
i użytkownicy katalogów najczęściej posługują się spolszczonymi formami nazw oso
bowych, np. Dostojewski a nie Dostoevskij, Czechow a nie Ćehov, wybierają Prusa
a nie Głowackiego*^l Zdaniem autora „Kartoteka wzorcowa dostępna w bibliotece
naukowej znajduje się we właściwym dla niej miejscu, jej usytuowanie w publicznej
bibliotece osiedlowej czy szkolnej nikomu nie zaszkodzi, ale też niewielki będzie
z niej pożytek”*^\
Barbara Sosińska-Kalata zajęła się interesującym zagadnieniem zastosowania pre
cyzji języków informacyjno-wyszukiwawczych do organizowania zasobów infor
macyjnych w środowisku sieciowym*^"*. Od lat sześćdziesiątych, a więc przez około
czterdzieści lat, w bibliotekarstwie funkcjonowało przekonanie o nieprzydatności
klasyfikacji piśmiennictwa do zastosowań komputerowych. W latach osiemdziesiąZ punktu w id zen ia konstrukcji inform atycznej opiera się to na m ech a n izm ie tzw. n-gram ów .
(Por. M. Ławicki: C zy ch odziło Ci o ... - czyli n-graniy. [on lin e], [dostęp: 12.02.2010], D o stęp n y
w W orld W ide Web: h ttp ://w \v w .b e ld z io .c o m /c z y -c h o d z ilo -c i-o -. . ,-czy ii-n -g ra m y ). P. Rygiel
sygn alizow ał problem n ieczyteln ych zasad system u p o d p o w ied zi, w polsk ich b ibliotekach cyfrow ych ,
w w ystąpieniu pt. „Subject Access P oin ts” w polskich bibliotekach cyfrow ych (przeglqd) na kon feren cji
Cyfrow ość bibUotek i archiwów. W arszaw a, 2 6 -2 7 listopada 2 0 0 9 r. [on lin e]. [dostęp: 12.02.2010].
D o stęp n y w W orld W id e Web: h ttp ://w w w .eu rop ean a.p l/d ow n load /d ocu m en t/1260454744.p p t
J. W oźniak-K asperek: Cechy dobrego język a ...
82 J. Franke: B iblioteki wobec zm ia n w opisie bibliograficzn y ty}. W: K siężk a i biblioteka
w środow isku ed u k a cyjn ym . Pod red. E. B. Zybert. W arszawa 2002, s. 225.
Loc. cit.
B. Sosińska-K alata: S tru k tu ry klasyfikacyjn e w organ izacji za so b ó w in form acyjn ych Internetu.
W: III K rajow a K onferencja p t. M u ltim edialn e i S ieciow e S ystem y Inform acyjne, 19, 20 w rześn ia 2 0 0 2 r.
[onlin e]. [dostęp: 12.2.2010]. D ostęp n y w W orld W id e Web: h ttp ://w w w .zsi.p w r.w roc.p l/zsi/
m issi2 0 0 2 /p d f/s4 0 3 .p d f
177
tych rozpowszechniły się katalogi OPAC, w których znalazły zastosowanie znane
klasyfikacje. Jednak, jak pisze autorka, „generalnie niemal do końca stulecia znaczna
część społeczności bibliotekarskiej preferowała stosowanie w nich alfabetycznych
systemów indeksowania, uznając je za wygodniejsze dla użytkowników, bo łatwiej
poddające się dostosowaniu do potrzeb opisu współczesnego piśmiennictwa i auto
matycznego wyszukiwania informacji. Podobne poglądy zdominowały również my
ślenie o narzędziach organizacji zasobów Intemetu”'*\ Specjaliści negowali użytecz
ność organizowania rzeczowego dostępu do zasobów sieci za pomocą bibliotecznych
i bibliograficznych narzędzi opisu tematycznego. Za najbardziej efektywne metody
uznawano indeksowanie automatyczne oraz wyszukiwanie pełnotekstowe. Jednak
badania rozpoczęte około połowy ostatniego dziesięciolecia ubiegłego wieku, wyka
zały przydatność systemów klasyfikacyjnych takich jak KDD, UKD czy KBK, do or
ganizowania informacji sieciowej. Do serwisów stosujących tradycyjne klasyfikacje
należą m.in. BUBL LINK (http://www.bubl.ac.uk, stosuje KDD), Renardus (http://
www.renardus.com, stosuje KDD), a także polski serwis KINIA (http://www.kinia.
czytelnia.net, stosuje KDD).
Internet jest środowiskiem, w którym krzyżują się i kształtują potrzeby informacyj
ne użytkowników oraz możliwości wyszukiwawcze istniejących systemów. Ujawnia
się tu dysonans pomiędzy tymi obszarami. B. Sosińska-Kalata napisała: „Ekspansja
Internetu i umożliwienie dostępu do informacji cyfrowej szerokim rzeszom tzw. użyt
kowników nieprofesjonalnych skłaniają do rezygnacji z wyrafinowanych narzędzi
wyszukiwawczych, korzystanie z których wymaga specjalnego przygotowania, na
rzecz narzędzi prostych, które stosować można w sposób intuicyjny. Kontrola słow
nictwa wyszukiwawczego nie poddaje się łatwo takim zabiegom, a równocześnie
niezmiennie pozostaje zadaniem, którego rozwiązanie warunkuje skuteczność wy
szukiwania. Wypracowana zasadniczo z myślą o stosowaniu przez profesjonalistów
generalna koncepcja tezaurusa jako lingwistycznego narzędzia wspierającego wyszu
kiwanie informacji zdaje się więc mieć wartość nieprzemijającą, jakkolwiek wymaga
dostosowania do potrzeb i możliwości wyszukiwania informacji we współczesnym
elektronicznym środowisku sieciowym”*^'^. Narzędzia infomiacyjno-wyszukiwawcze,
jakimi są tezaurusy, ewoluują, dostosowują się do warunków zmiennego środowi
ska informacyjnego. Według B. Sosińskiej-Kalaty obecnie wysuwane są postulaty
ograniczenia kontroli synonimii i bliskoznaczności oraz rezygnacji ze wskazywania
jednostki preferowanej. W ten sposób tezaurusy tracą swoją klasyczną postać na rzecz
tzw. tezaurusa wyszukiwawczego. Zdaniem autorki narzędzia takie są użyteczne
w wyszukiwaniu pełnotekstowym i w równoczesnym przeszukiwaniu wielu syste
mów czy serwisów informacyjnych, stosujących różne systemy kontroli słownictwa.
Kolejnym zaleceniem może być objęcie głębszą specyfikacją relacji kojarzeniowych.
Jest to postulat rozważany już wcześniej, lecz według autorki, obecnie inspirowa
ny jest doświadczeniami projektowania sieci semantycznych. Jednak głównym wa
runkiem wykorzystywania tezaurusów w rozproszonym środowisku elektronicznym
jest ich interoperacyjność, rozpatrywana na dwóch poziomach: technicznym oraz
semantycznym. Pierwszy przypadek dotyczy współdziałania elektronicznych systeTam że, s. 2.
^ B. Sosińska-K alata: T ezaurusy w zm ien ia ją cym się środow isku w yszu k iw a n ia inform acji.
W: Inform acja w sieci. Problem y, m etody, technologie. Pod red. B. Sosińskiej-K alaty, E. Chuchro,
W. D aszew sk ieg o. W arszawa 2006, s. 150-151 [on lin e]. [dostęp: 12.02.2010]. D ostęp n y w World
W id e Web: h ttp ://b b c.u w .ed u .p l/d lib ra/d occon ten t?id = 3& d irid s= l.
178
mów kontroli słownictwa z systemami przechowywania i wyszukiwania informacji,
wykorzystania tego samego tezaurusa w wielu różnych serwisach informacyjnych,
przesyłania danych wykraczającego poza jeden serwis. W drugim przypadku chodzi
0 możliwość przekładalności lub porównywalności słownictwa wyszukiwawczego
1 umożliwienie użytkownikom jednoczesnego przeszukiwania różnych baz danych
lub witryn internetowych, wykorzystujących różne tezaurusy lub inne systemy orga
nizacji wiedzy (SOW). Normą w zakresie opracowania i wykorzystania tezaurusów
jest ANSI/NISO Z 39.19-2005 Giiidelines fo r fhe Constmction, Format, and Manage
ment o f Monolingiial Controlled Yocahularies^^.
Istotnym obszarem wykorzystania doświadczeń nauki o informacji są systemy za
rządzania wiedzą (SZW, ang. Knowledge Management System - KMS, KM System)
oraz systemy organizacji wiedzy (SOW, ang. Knowledge Organization Systems KOS). Oba terminy są do siebie bardzo zbliżone znaczeniowo, choć SZW można
uważać za termin generycznie nadrzędny wobec SOW. Koncepcja SZW jest rozwija
na w dużej mierze przez badaczy z zakresu nauk ekonomicznych i zarządzania oraz
stosowana na gruncie organizacji przedsiębiorstw. Na polu nauki o informacji zajął
się tym zagadnieniem m.in. W. Babik**^. Jak podaje autor „systemy zarządzania wie
dzą służą do organizowania danych dostępnych w przedsiębiorstwie i przekształcania
ich w informacje, na podstawie których generowana jest wiedza. Wejście do takiego
systemu stanowią informacje, które podlegają transformacji. Po przetworzeniu pole
gającym na dodaniu do nich kontekstu umożliwiają powstanie wiedzy na temat okre
ślonego zjawiska, które dana informacja opisywała”*^^. Zdaniem autora najczęściej
wymieniane są następujące klasy SZW:
• uznaniowe przeglądy wiedzy, stanowiące podstawę do gromadzenia wiedzy,
• systemy zarządzania zmianami, pozwalające na utrzymanie aktualności zdobytej
wiedzy,
• systemy budowania map wiedzy (mapowania wiedzy), pozwalające w prosty spo
sób znaleźć poszukiwaną informację,
• systemy syntezy wiedzy, pozwalające na automatyczne lub półautomatyczne gene
rowanie wiedzy na podstawie wcześniej zgromadzonych informacji.
Transformacja danych w informację oraz informacji w wiedzę jest, zdaniem W. Ba
bika, jednym z najtrudniejszych zadań zarządzania wiedzą. „Przekształcenie danych
w informacje wymaga, poza ich zebraniem, dodatkowych zabiegów pozwalających
łączyć dane w grupy tematyczne (z możliwością przyporządkowania do więcej niż
jednej grupy), sortować je, analizować i interpretować. Przemiana informacji w wie
dzę nie jest właściwie transformacją sensu stricto, lecz jej osadzeniem w kontekście
konkretnych wydarzeń. W zarządzaniu wiedzą problemem jest także umożliwienie
efektywnego dostępu do wiedzy. Dotyczy to zarówno wstępnej klasyfikacji posia
danych zasobów wiedzy, jak i takiego jej indeksowania, aby możliwe było proste
i szybkie docieranie do odpowiednich jej zasobów. Takiego efektu nie da się uzyskać
bez dynamicznej selekcji wiedzy uwzględniającej indywidualne kryteria zaintereso
wanych. [...] Możliwość szybkiego docierania do różnorodnych źródeł informacji
A N S I/N IS O Z 3 9 .19-2005. G uidelines f o r the C o n stm ctio n , Form at, a n d M an agem en t
o f M on olin gu al C on trolled Yocabularies. Bathesda 2005. [on lin e], [dostęp: 12.02.2010]. D ostęp n y
w W orld W ide Web: h ttp ://w w w .n iso.org/k st/rep orts/stan d ard s.
“ W. Babik: Z a rzą d za n ie w ied zą w e w sp ó łczesn yd i system ach inform acyjn ych . „Z agad n ien ia
Inform acji N au k ow ej” 2005, nr 1, s. 15.
Tam że, s. 15.
179
i wiedzy, przeprowadzania konsultacji i ekspertyz na odległość zapewniają nowocze
sne systemy multimedialne, które stają się podstawą efektywnego zarządzania wie
dzą”*^®. Jak można zauważyć, wymieniane przez W. Babika, procesy towarzyszące
zarządzaniu wiedzą, należą również do głównego nurtu badań nauki o informacji.
Ponadto zarządzanie i organizacja wiedzy stosowane są w obszaracłi niejako „gene
tycznie” związanych z bibliotekoznawstwem i nauką o informacji.
Barbara Sosińska-Kalata zajmując się systemami organizacji wiedzy w środowisku
sieciowym napisała, że „termin system organizacji wiedzy (SOW) oznacza różnego
rodzaju schematy porządkowania informacji ułatwiające zarządzanie wiedzą”*^'. We
dług autorki, wszystkie systemy organizacji wiedzy, wykorzystywane w bibliotekach,
archiwach, muzeach cyfrowych i w korporacyjnych bazach wiedzy, mają to samo
zadanie, jakim jest organizowanie zawartości zasobów informacyjnych oraz umożli
wianie identyfikacji i selekcji informacji relewantnych do pytań i potrzeb wyszukują
cych. Tradycyjne SOW (np. klasyfikacje) należały do podstawowych narzędzi pracy
bibliotekarzy i specjalistów informacji. „Tradycyjne SOW przenikają do środowiska
sieciowego także za sprawą migracji do niego serwisów bibliograficznych. Zjawisko
to odnosi się przede wszystkim do takich SOW jak tezaurusy i specjalistyczne klasy
fikacje. Podobnie jak w przypadku systemów wykorzystywanych w bibliotekarstwie,
systemy organizacji wiedzy przez lata rozwijane dla potrzeb serwisów bibliograficz
nych cechuje duży stopień złożoności. [...] Coraz lepsze wyszukiwarki internetowe,
umożliwiające realizację coraz bardziej złożonych pytań oraz rosnąca niezależność
użytkowników przeszukujących zasoby serwisów bibliograficznych, prowadzą do
modyfikowania stosowanych w nich tradycyjnych SOW. Większość tych narzędzi
zachowała jednak swoją wartość, a w sieciowych zastosowaniach wyposażana jest
przede wszystkim w dodatkowe możliwości prezentowania zawartego w nich słow
nictwa wyszukiwawczego i objaśniania zasad jego użycia”‘^^ B. Sosińska-Kalata
wyróżnia dwie tendencje w rozwoju SOW stosowanych w bibliotekach cyfrowych
i systemach zarządzania wiedzą. Są to:
• poszukiwanie narzędzi przyjaznych i łatwych dla nieprzygotowanego użytkow
nika. Wynikiem tego jest najczęściej upraszczanie tradycyjnych, bibliotecznych
i dokumentacyjnych systemów klasyfikacyjnych lub opracowania przedmiotowe
go, lub tworzenie nowych, prostych kategoryzacji tematycznych,
• wykorzystanie badań nad Semantycznym Webem, ontologiami formalnymi, proce
sami automatycznego wnioskowania oraz semantycznego przetwarzania infomiacji (ekstrahowania, streszczania, klasyfikowania, syntetyzowania, itp.).
Jadwiga Woźniak-Kasperek również zajęła się zagadnieniem organizacji infor
macji w internetowych serwisach kontrolowanej jakości*^’. Według autorki na ogół
wyróżniane są dwa typy organizacji informacji (wiedzy): dokładne schematy orgaTam że, s. 20.
B. Sosińska-K alata: S ystem y organ izacji w ie d z y w środow isku sieciow ym . W: O d inform acji
n au kow ej..., s. 7 [on lin e]. [dostęp: 13.02.2010]. D o stęp n y w World W ide Web: http://bbc.uw .cdu.pl/
C o n ten t/2 0 /1 2 .p d f.
T am że, s. 3-4.
” J. W oźniak-K asperek: O rgan izacja in form acji w in tern etow ych serw isach kon trolow anej jakości.
W: O p ra co w a n ie p rz e d m io to w e d o k u m en tó w z zakresu n au k ścisłych: m a tem a tyczn o -p rzyro d n iczych
i technicznych. Język h aseł p rzed m io to w ych KA BA : teoria, p ra k ty k a , p rzyszło ść. K a zim ie rz Dolny, 202 2 w rześn ia 2 0 0 6 roku [on lin e], [dostęp: 2.03.2009]. D o stęp n y w W orld W id e Web: h ttp ://w w w .eb ib .
in fo/p u b lik acjc/m atkon f/k ab a/w ozn iak -k asp erek.p h p .
180
nizacyjne oraz niejednoznaczne schematy organizacyjne. „Schematy dokładne bazu
ją na formahiych kryteriach porządkowania wyrażeń, schematy niejednoznaczne na
kryteriach logiczno-semantycznych. W schematach dokładnych każde wyrażenie wy
znacza jednoznacznie zidentyfikowaną klasę obiektów lub treść, a zakresy poszcze
gólnych klas są rozłączne. Schematy dokładne zapewniają szybkie i łatw'e odnajdy
wanie informacji, o ile użytkownik zna nazwy interesujących go osób, miejsc, dzieł
czy innych obiektów informacyjnych; nie umożliwiają jednak całościowego wglądu
w zawartość tak zorganizowanych zasobów informacyjnych (inaczej mówiąc, wy
szczególniając informację o obiektach jednostkowych, nie zapewniają jej generalizacji). W przypadku schematów niejednoznacznych mamy do czynienia z podziałem na
grupy (klasy, kategorie) uporządkowane według kryteriów semantyczno-logicznych.
Do schematów niejednoznacznych należą różne odmiany struktur hierarchicznych,
których klasy reprezentowane są przez wyrażenia naturalne. Ponieważ rzadko się
zdarza, żeby wyraz czy wyrażenie miało tylko jedno znaczenie, przy hierarchizacji
klas bierze się pod uwagę jedną, arbitralnie przyjętą interpretację znaczeniową repre
zentującego ją wyrażenia lub dąży się do objęcia hierarchizacją wielu lub wszystkich
możliwych jego znaczeń”^” . Zdaniem autorki do najczęściej wykorzystywanych mo
deli organizacji informacji należą, w kategorii schematów dokładnych listy termi
nów (wykazy słownictwa) takie jak kartoteki wzorcowe i autorytatywne, glosariusze,
słowniki i indeksy, natomiast w kategorii schematów niejednoznacznych klasyfikacje
i kategoryzacje (struktury hierarchiczne) oraz tezaurusy i ontologie (listy relacyjne).
Do reprezentacji wiedzy w sieciowych systemach organizacji wiedzy (SSOW)
może być stosowany specjalny format kodowania danych o nazwie Simple Konwledge Organization System (SKOS). Stanowi on rozszerzenie RDF. Według Marcina
Roszkow'skiego zastosowanie wspólnej metody reprezentacji wiedzy przyczynia się
do interoperacyjności sieciowych systemów leksykalnych''^ W założeniu SKOS miał
łączyć tradycyjne systemy organizacji wiedzy z sieciowymi i stanowić narzędzie dla
reprezentacji tezaurusów sieciowych. Jednak wraz z rozwojem prac rozszerzono za
kres jego stosowania na pozostałe SSOW. M. Roszkowski wymienia trzy podstawowe
moduły budujące SKOS, są to:
SKOS CORE - główny zrąb struktury schematu reprezentacji dla systemów lek
sykalnych.
SKOS Mapping - struktura języka przejścia dla powiązania kilku SSOW.
SKOS Extensions - formalne rozszerzenia typów relacji semantycznych, które
można ustanawiać w ramach podstawowego zbioru relacji.
Należy napisać również o głosach oznajmujących koniec drogi rozwoju języków
informacyjnych i tradycyjnie rozumianej informacji naukowej. Na takim stanowisku
stoi Bożenna Bojar'^. Autorka wskazuje na problemy budowy i wykorzystania języ
ków sztucznych, takie jak: nadmierna rozbudowa leksyki i niewspółmiemość kosz
tów ich budowy i użycia do efektów wyszukiwania; brak aktualizacji, które wymaga
ją reklasyfikacji całych zbiorów; nienadążanie języków informacyjno-wyszukiwawTamże. P odob n e rozw ażania bazujące na u stalen iach L. R osenfelda i R M orville’a przedstaw iła
B. Sosińska-K alata. Por. L. R osenfeld, P. M orvi\\e: A rch itektu ra in form acji w serw isach in tern etow ych .
G liw ice 2003 i B. Sosińska-K alata: S ystem y organ izacji w iedzy...
M. R oszkowski: Sim ple K n ow ledge O rgan ization System (SKOS) - reprezen tacja w ie d z y
w sieciow ych system ach organ izacji w ied zy. „Z agadnienia Inform acji N aukow ej” 2009, nr 1, s. 89-102.
B.
Bojar: Języki in fo rm a cyjn o -w yszu k iw a w cze wczoraj, dziś... czy ju tro ? „Z agad n ien ia Inform acji
N aukow ej” 2009, nr 1, s. 3-24.
181
czych za rozwojem wiedzy. Według niej „tradycyjne charakterystyki wyszukiwawcze
przestały już być potrzebne, bo wyszukiwarki operujące na tekście dokumentu same
dokonują identyfikacji słów kluczowycli. Nie są więc już potrzebne tradycyjne ję
zyki informacyjno-wyszukiwawcze. [...] Czynnikiem porządkującym chaos inter
netowych systemów informacyjnych jest tzw. mądrość tłumu, o której pisał James
Surowiecki w książce Mądrość tłumów (The Wisdom ofCrowds). [...] W informacji
na naszych oczach dokonuje się rewolucja; skokowe przejście od coraz bardziej wy
specjalizowanych systemów infomiacyjnych do uniwersalnego systemu informacyj
nego, jakim jest Internet, a od coraz bardziej « w y m y ś ln y c li» i rozbudowanych ję
zyków infomiacyjno-wyszukiwawczych powrót do użytkowania języka naturalnego
w funkcji metainfomiacyjnej, czego przejawem jest używanie w wyszukwiarkach
słów kluczowych. [...] Tak więc w nowoczesnych systemach informacyjnych wyszu
kiwanie informacji musi się odbywać w procesie przetwarzania informacji utrwalo
nych w języku naturalnym, co już się dzieje w Internecie [...], a będzie to możliwe
dzięki programom komputerowym wykorzystującym efekty formalizacji języka natu
ralnego i dokonującym takich formalizacji”'’^
Na konferencji pt. Cyfrowość bibliotek i archiwów, która odbyła się jesienią 2009 r.
w Warszawie, zwrócono uwagę na brak jednolitości w stosowaniu metadanych,
w polskich bibliotekach cyfrowych. Najczęściej pojawiające się problemy to‘^^:
• znaczna dowolność przy opisywaniu nawet tych samych obiektów,
• twórcy stawiają na elastyczność i intuicyjność danych, która może się wydawać
przyjazna dla użytkownika, ale w konsekwencji powoduje szum informacyjny,
• brak jest w bibliotekach cyfrowych wsparcia, jakie daje kartoteka haseł wzorco
wych w katalogach bibliotecznych,
• brak jest słowników kontrolowanych dla poszczególnych, stosowanych w metada
nych atrybutów (autorzy, słowa kluczowe),
• poszczególne elementy DC są w różny sposób interpretowane, pomimo zachowa
nia jednorodnego nazewnictwa elementów,
• w jednym elemencie metadanych umieszczane są informacje różnego typu,
• informacje tego samego typu umieszczane są w wielu różnych elementach,
• w jednym elemencie umieszczanych jest wiele wartości w formie ciągłego tekstu,
co ogranicza możliwości wyszukiwania, (elementy metadanych powinny być po
wtarzane),
• umieszczanie wielu informacji poza zbiorem elementów DC, sprawia, że informa
cja staje się użyteczna jedynie lokalnie.
Z pewnością źródła typu wzorcowego, takie jak kartoteki, tezaurusy czy słowni
ki, mogą i powinny należeć do podstawowych narzędzi, wykorzystywanych pod
czas budowy baz bibliograficznych, zarówno tych tradycyjnych, jak i w postaci
elektronicznej oraz ich aparatu wyszukwiawczego. Tworzenie kartotek haseł wzor
cowych jest promowane przez instytucje międzynarodowe, np. IFLA. Między
narodowa wymiana rekordów autorytatywnych jednak długo nie wychodziła poza
stadium ogólnych projektów. Zdaniem Franęoise Bourdon działo się tak dlatego,
że pomimo wysiłków nie udało się osiągnąć takiego ujednolicenia formy, struktu
ry i zawartości haseł, aby mogły być wykorzystywane poza krajem utworzenia'^'’.
''"Tamże, s. 1 9 ,2 2 ,2 3 .
N a podstaw ie: J. Potęga: op. cit. P odob n e prob lem y o m ó w ił P. Rygiel: op. cit.
F.
B ourdon: N a m e a u th o rity control in an In tern ational con text a n d the role o f the national
bibliographic agency. „International C ataloqu in g and B ibliographic C ontro!” vol. 23: 1994, nr 4,
182
w celu ujednolicenia zawartości rekordu kartoteki autorytatywnej opracowano
w 1984 r. specjalny dokument GARE {Guidelines fo r Aufhority and Reference Entries), a w 1992 r. powstało jego rozszerzenie na opracowania treściowe GSARE {Gu
idelines fo r Suhject Aufhority and Reference Entries). W 2001 r. ukazała się znowe
lizowana wersja tego opracowania - GARR {Guidelines fo r Authority Records and
References, http://www.ifla.org/VII/sl3/garr/garr.pdO, odnosząca się do wielu ro
dzajów dokumentów (dokumenty prawne, muzykalia, wykonania utworów muzycz
nych, dzieła o zbiorowym autorstwie, czasopisma). Obecnie w Sieci funkcjonuje już
Wirtualna Międzynarodowa Kartoteka Autorytatywna - V1AF (Yirtual International
Authority File, http://viaf.org/), która umożliwia wyszukiwanie haseł autorskich, ty
tułowych i wersji haseł pochodzących z kilkunastu bibliotek narodowych.
Barbara B. Tillett proponuje używanie określenia kontrola dostępu (ang. access
control) zamiast kontrola autorytatywna (ang. authority control). To pojęcie ma
oddawać ideę stworzenia systemu, umożliwiającego użytkownikom wybór formy
i sposobu prezentacji haseł (np. we własnym języku), formy tytułu, nazwiska, po
sługiwania się znaną sobie nazwą ciała zbiorowego, choćby nie była zgodna z formą
przyjętą jako ujednolicona'™'. Obszerne omówienie rodzajów i funkcjonalności punk
tów dostępu do danych bibliograficznych i wzorcowych zawarto w opublikowanym
w 2009 r. dokumencie Statement o f International Cataloguing Principles'^\ Punk
ty dostępu według tego dokumentu można podzielić na kontrolowane lub niekon
trolowane. Punkty kontrolowane zapewniają spójność niezbędną dla prawidłowego
funkcjonowania zbiorów rekordów bibliograficznych. Należy tworzyć kontrolowane
punkty dostępu dla terminów ujednoliconych i odmiennych form nazw jednostek ta
kich, jak osoby, rodziny, ciała zbiorowe, dzieła, realizacje, materializacje, egzempla
rze, pojęcia, obiekty, wydarzenia i miejsca. Takie terminy powinny być kontrolowane
rekordami wzorcowymi. Niekontrolowane punkty dostępu, w postaci danych biblio
graficznych, mogą być tworzone dla tytułów (np.: tytułu właściwego występującego
w materializacji), kodów, słów kluczowych itd.
Istotnym problemem jest również rozwinięcie autorytatywnej kontroli nad metadanymi, zwłaszcza tworzonymi dla źródeł elektronicznych. Jak zauważa S. L. Yellucci,
nawet ograniczona ich rejestracja bibliograficzna jest poważnym wyzwaniem dla śro
dowiska bibliotecznego i naukowego'*’^. Niezbędne jest w tym celu tworzenie spe
cjalnych agencji zarządzających i ujednolicających rekordy z różnych źródeł. Takie
działania wymagają rozszerzenia koncepcji kontroli autorytatywnej, pogłębienia wie
dzy o modelach metadanych oraz zaangażowania w rozwój architektury systemów
osób związanych z katalogowaniem. Jak wykazują testy, stosowanie kontroli auto
rytatywnej skutkuje podniesieniem efektywności wyszukiwania zarówno poprzez
protokół Z39.50, jak też inne systemy komunikacji, w tym także W W W ‘’\ Według
Louisa Rosenfelda i Petera Morville’a kontrola słownictwa spełnia w systemach ins. 71-77.
B.
B. Tillett: A u th o rity C on trol on the Web. W: B icentennial C onference on B ibliographic C ontrol
f o r the N ew M illen n iu m . 2001 [on lin ej. [dostęp: 16.03.2009]. D o stęp n y w W orld W id e Web: http://
w w w .loc.g o v /ca td ir/b ib con trol/tillett_p ap er.h tm l.
S ta tem en t o f In tern ation al C ataloguing...
S. L. Yellucci: M e ta d a ta a n d a u th o rity control. „Library R esources T echnical S ervices” vol. 44:
2000, nr l , s . 33-43.
L. A. H olm : A u th o rity control in an In tern ational con text in the n ew en viron m en t. „International
C ataloqu in g and B ibliographic C on trol” vol. 28: 1999, nr 1, s. 11-13.
183
II
i li
■fi!
I II
i
| l
I If
I
t
i 1
ę
U-
< i
;> i
Î
iiii
Rys. 28. W yszukiw arka Yirtual International A uthority File
[Ź r ó d ło : .h t t p :/ / v i a f .o r g ].
184
temetowych olbrzymią rolę. Autorzy piszą, że „metadane i słowniici kontrolowane są
doskonałymi soczewkami, przez które widać sieć wzajemnych powiązań między sys
temami. W wielu rozległych serwisach sterowanych przez metadane, słowniki kon
trolowane są klejem utrzymującym razem poszczególne systemy. Zaś działający w tle
tezaurus pozwala na ukrycie szwów przed użytkownikiem korzystającym z narzędzi
udostępnionych na pierwszym planie” '^'*.
Sprawnemu tworzeniu bibliografii, w tym wysokiej jakości narzędzi wyszukiwaw
czych, może pomóc opracowanie na szerszą skalę odpowiednich wykazów (tezau
rusów, słowników), a także specjalnych układów terminów i nazw, takich jak np.
publikowane przez Czesława Robotyckiego i Wiesława Babika Układy gniazdowe
terminów i słowniki słów kłuczowych wybranych kategorii kułtury'^^^. Opracowania te
prezentują słownictwo wybranych dziedzin zorganizowane w układach gniazdowych,
co daje użytkownikowi pełny obraz relacji paradygmatycznych, funkcjonujących
w określonej przestrzeni problemowej. Ciekawym przykładem jest też Słowmik kłuczy wyszukiwawczych Biblioteki Politechniki Wrocławskiej z 1999 r.'"'^. Publikacja
zawiera wykaz tematów z języka haseł przedmiotowych rozwijanych przez Biblio
tekę, skierowana została do poszukujących informacji użytkowników, a także jako
materiał porównawczy do innych krajowych bibliotek. W rzeczywistości pierwszego
dziesięciolecia XXI w., również w środowisku trendów i technologii określanych jako
2 .0, wykazy kontrolowanego słownictwa są bardzo pożytecznym narzędziem podno
szenia jakości i interoperacyjności źródeł. Kontrolowane słownictwo służy wielką
pomocą zarówno przy indeksowaniu tradycyjnym, jak i automatycznym. Niestety,
wciąż brakuje solidnych opracowań uwzględniających obecny stan wielu dziedzin.
Wydaje się również, że pewna, zauważalna przewaga liczby bibliograficznych baz
danych z zakresu nauk ścisłych nad humanistycznymi może być m.in. konsekwencją
faktu, żę te drugie cieszą się także mniejszą liczbą słowników kontrolowanych. Takie
opracowania dużo trudniej jest zestawić dla leksyki z zakresu nauk humanistycznych,
która odznacza się wysokim nasyceniem synonimią, homonimią, antonimią, relacja
mi językowymi utrudniającymi porządkowanie słownictwa i jego deskrypcję. L. Rosenfeld i P. Morville nie zgadzają się z tezą Davida A. Krooksa i F. W. Lancastera, że
„większość podstawowych problemów dotyczących tezaurusów została zidentyfiko
wana i rozwiązana do roku 1967” '^’^ Transformacji ulegają dotychczasowe modele
pracy, korzystania z istniejącej wiedzy, źródeł. Zdaniem L. Rosenfelda i P. M orville’a
Internet posiada siłę niszczącą dawny porządek, jednakże w tradycyjnych narzę
dziach tkwi olbrzymi potencjał. Tezaurusy mają szansę stać się jednym z kluczowych
narzędzi, umożliwiających panowanie nad zwiększającymi się rozmiarami i znacze
niem serwisów WWW. Autorzy wydając swoją książkę kilka lat temu przewidywali,
że „metadane, słowniki kontrolowane i tezaurusy staną się elementami składowymi
większości głównych serwisów WWW i intranetów. Rozwiązania oparte na taksono
mii pojedynczej ustąpią miejsca elastycznemu podejściu aspektowemu” "’^
Jadwiga Woźniak-Kasperek zwraca uwagę, że właśnie bibliografowie mogliby
L. R osenfeld, P. M orville: op. cit., s. 207.
U kład g n ia zd o w y term in ó w i słow n ik słó w klu czow ych w ybranych kategorii kultury. M edycyn a
lu dow a. Pod. red. Cz. R obotyckiego, W. Babika. Kraków 2005.
S łow n ik klu czy w yszu kiw aw czych . W rocław 1999.
D.
A. K rooks, F. W. Lancaster: T^ê Evolution o f G uidelines f o r Thesaurus C on stru ction . „Libri”
v o l.4 3 :1 9 9 3 , nr. 4 ,5 .3 2 6 - 3 4 2 .
L. R osenfeld, P. M orville; op. cit., s. 240.
185
wzbogacić istniejące kartoteki cennymi i unikatowymi informacjami. Reprezentanci
dwu sfer działalności informacyjnej - bibliotecznej i bibliograficznej powinni ściślej
ze sobą współpracować. Opracowania dostarczające informacji autorytatywnej, przy
zastosowaniu dzisiejszych technik, mogłyby dać łatwo dostępną możliwość kontroli
bibliograficznych narzędzi wyszukiwawczych. Autorka pisze „Nie mam wątpliwo
ści, że Biblioteka Narodowa w Warszawie, polska, narodowa centrala bibliograficz
na, dysponuje materiałami, które w sprzyjających warunkach kadrowo-finansowych
mogłyby być podstawą utworzenia unikatowej kartoteki autorytatywno-wzorcowej
o zasięgu nieporównywalnie większym od obecnie istniejących” '®*^.
4. 4. ODSYŁACZE
Łączenie w ramach jednego zbioru znacznych ilości danych bibliograficznych po
woduje konieczność rozstrzygania problemów dotyczących prawidłowego uporząd
kowania materiału, wyboru właściwego miejsca i numeru dla danej pozycji, umiesz
czania tej samej pozycji jednocześnie w kilku miejscach wykazu, konstruowania zło
żonej, ale sprawnej, siatki odsyłaczy, a także uwzględniania niezbyt komfortowych,
ale potrzebnych i niezbędnych aktualizacji. Podobne zabiegi, wymagające sporych
nakładów refleksji metodologicznej, a także czynności technicznie żmudnych i cza
sochłonnych, tradycyjna drukowana bibliografia zna i realizuje z powodzeniem. Poja
wia się tu np. pojęcie tzw. pozycji powtórzonych, tworzonych dla dokumentów o nie
jednorodnej tematycznie treści. Dla uzyskania pełniejszej transparentności przekazu
opisy takich dokumentów są umieszczane w dwóch, a często nawet w większej licz
bie miejsc. W bibliografiach stosowane są także odsyłacze międzydziałowe, wskazu
jące na działy o pokrewnej tematyce. Po wprowadzeniu numeracji, można umieścić
odsyłacze uzupełniające numerowe, wykazujące numery pozycji związanych i znaj
dujących się w innych częściach układu'"’.
Ustalenia dotyczące odsyłaczy nie stanowią przedmiotu zbyt wielu opracowań
typu nonnalizacyjnego. Ich definicje są raczej skromne. Hasło odsyłacze międzydzia
łowe pojawia się w normie. PN-62/N-01153. Przepisy bibliograficzne. Kompozycja
wydawnicza i typograficzna bibliografii w układzie działowym lub systematycznym.
Oznacza; „odsyłacze, które wskazują inne działy lub poddziały zawierające pozycje
bibliograficzne na temat sformułowany w odsyłaczu” '". Napisano również, że „odsy
łacze międzydziałowe należy umieszczać na końcu działów lub poddziałów z wcię
ciem [...]. Jeśli odsyłacz odnosi się do wszystkich poddziałów danego działu, należy
umieścić go na początku działu. Odsyłacze międzydziałowe należy składać kursy
wą” "^. W późniejszej normie PN-76/N-01153. Kompozycja wydawnicza i typogra
ficzna bibliografii specjalnych w układzie działowym lub systematycznym, która zastą
piła wyżej wymienioną, znajdujemy bardzo podobne, lecz nieco bardziej rozwinięte
informacje. Podano tu hasło odsyłacze, wraz z następującą definicją: „zapisy, które
J. W oźniak-K asperek: N a rzęd zia w yszu k iw a n ia treściowego... s. 228.
Bibliografia. M e todyka..., s. 133.
P N -6 2 /N - 0 1 153. P rzepisy bibliograficzne. K om po zycja w yd a w n icza i typograficzn a bibliografii
w u k ła d zie d zia ło w y m lub sy stem a tyczn ym . W yd. 2. Warszawa 1966, s. 1.
T am że, s . 6.
186
wskazują inne działy, poddziały lub pozycje zawierające materiały bibliograficzne na
temat sformułowany w odsyłaczu bądź nagłówku działu lub poddziału” " \ Podobnie
jak we wcześniejszej norniie, napisano ponadto, że „odsyłacze należy umieszczać
z wcięciem akapitowym na końcu działów lub poddziałów, b ą d ź -je śli odsyłacz odno
si się do wszystkich poddziałów danego działu - na początku tego działu. Odsyłacze
należy składać pismem pocłiyłym o stopniu nie większym niż w pozycjacłi bibliograficznycłi” "'’. Z kolei opracowanie obfitujące w liczbę haseł, jakim jest norma PN-ISO
5127. Informacja i dokumentacja. Terminologia, wymienia i definiuje zaledwie dwa
hasła dotyczące odsyłaczy. Są to: odsyłacz - „wskazanie w katalogu lub w bibliografii
innych punktów dostępu, pod którymi można znaleźć poszukiwane dokumenty” "-^
oraz interesujące, choć nieco enigmatyczne: wyszukiwanie odsyłaczy - „wyszukiwa
nie informacji ograniczone do wyszukiwania odsyłaczy” "'’. Większą liczbę terminów
związanych z odsyłaczami można znaleźć w tezaurusie PATIN. Wymieniono tutaj sam
termin odsyłacz z definicją: „zapis pomocniczy stosowany w bibliografiach, katalo
gach, encyklopediach” "^ Ponadto terminy; odsyłacz całkowity, odsyłacz ogółny ]dko
askryptor całkowitego, odsyłacz orientacyjny, odsyłacz porównawczy, odsyłacz pusty
jako askryptor całkowitego, odsyłacz systematyczny, odsyłacz tekstowy ]Qkę> askryp
tor orientacyjnego, odsyłacz uzupełniający. Podobną listę odsyłaczy znajdziemy
w Słowniku encykłopedycznym informacji..."^. Podstawowy termin otrzymał tutaj
nieco bardziej rozwiniętą definicję w stosunku do poprzednich, zwrócono też uwagę
na zróżnicowane zastosowanie terminu:
• odsyłacz - wyrażenie metatekstu umieszczone w zbiorze informacyjnym, np.
w słowniku, katalogu, bibliografii, indeksie, będące wykładnikiem relacji między
elementami tego zbioru relewantnych dla wykonania określonego zadania, np. in
deksowania lub wyszukiwania informacji. Termin używany bywa w następujących
znaczeniach: element, do którego się odsyła; element od którego się odsyła; wyra
żenie symbolizujące relację odsyłania oraz wszystkie te składniki łącznie. Odsyłacz
może mieć postać: cyfry, litery, skrótu, np.: zob. też, por., stos., SD, WD, KD, U
i inne.
Następnie pojawiają się w słowniku następujące hasła:
• odsyłacz całkowity - odsyłacz wyrażający relację ekwiwalencji zachodzącej mię
dzy wyrażeniami dwóch języków; w wypadku języków informacyjno-wyszukiwawczych, kierujący od wyrażenia nienależącego do danego języka do wyrażenia
przyjętego w tym języku. Najczęściej występuje w formie: zob.. U, stos., —>■,
• odsyłacz orientacyjny - odsyłacz całkowity lub odsyłacz uzupełniający kierujący
do ogólnie określonej kategorii semantycznej lub wzorca struktury wyrażeń, ogra
niczony do podania kilku przykładów wyrażeń należących do tej kategorii lub też
realizujących te strukturę,
• odsyłacz porównawczy - odsyłacz uzupełniający, wyrażający relację skojarzenio
wą inną niż relacja hierarchiczna. Najczęściej występuje w fonnie: zob. też, por.,
KD, por. też.
P N -7 6 /N - 0 1 153. K o m p o zycja w y d a w n icza i typograficzn a bibliografii specjalnych w u k ła d zie
d zia ło w y m lub system a tyczn ym . W yd. 4. W arszawa 1986, s. 2.
Tam że, s. 11.
PN -ISO 5127. In form acja i doku m en tacja. Term inologia..., s. 74.
Tam że, s. 18.
E. Ścibor, J. T om asik-Beck: op. cit., s. III-63.
S łow n ik en cyk lo p ed yczn y inform acji..., s. 179-180.
187
odsyłacz systematyczny - odsyłacz uzupełniający, wyrażający relację hierarcliiczną. Najczęściej występuje w formie; zob. też, por., SD, WD, por. też,
odsyłacz uzupełniający - odsyłacz wyrażający relację skojarzeniową zachodzącą
między wyrażeniami, kierujący do dodatkowych wyrażeń, przydatnych np. w pro
cesie indeksowania lub wyszukiwania informacji, gdzie służy zwiększeniu kom
pletności wyszukiwania informacji. Najczęściej występuje w formie: zob. też, por.,
KD, SD, WD. Wśród odsyłaczy uzupełniających wyróżnia się odsyłacze porów
nawcze i odsyłacze systematyczne.
Odsyłacze w aspekcie ich ucyfrowienia
Nową jakość poruszania się po bibliografii nadały możliwości hipertekstu. Poję
cie hipertekstu oznacza szczególną organizację pojedynczych tekstów połączonych
z innymi siecią odwołań, tzw. hiperłączy. Takie odnośniki mogą przenosić odbiorcę
zarówno do różnych, wybranych miejsc w konkretnym dokumencie, jak też do zupeł
nie innego obiektu informacyjnego, zapisanego na oddalonym w przestrzeni fizycznej
serwerze. Podstawowe jednostki hipertekstu nazywane są leksjami. Według Urszuli
Żydek-Bednarczuk „Cechą charakterystyczną takiego tekstu jest fragmentaryczność
i możliwość wyboru dowolnego tekstu. Tekst ma liczne rozgałęzienia. Czytelnik staje
się aktywny i wybiera tylko ten tekst, który go interesuje. Zaczyna się swoisty rodzaj
interaktywności czytelnika między nim a komputerem, ale też między nadawcą autorem tekstu i czytelnikiem. To wcale nie autor tworzy pełny tekst, ale tworzy go
czytelnik poprzez swoje wybory i swoją aktywność. [...] To wybory czytelnika użytkownika Internetu konstytuują aktualny stan tekstu” "*^. Oczywiście technologia
umożliwiająca przenoszenie się między różnymi partiami tekstu, może działać rów
nież w zamkniętej, ograniczonej przestrzeni konkretnego obiektu lub zbioru obiek
tów. Nie musi również występować wyłącznie w dokumentach HTM(L). Zastosowa
nie rozwiązań pozwalających uczynić z wybranego fragmentu, wyrazu czy też innego
obiektu, np. obrazu, specjalny link, podnosi sprawność struktury wszelkich powiązań
i odsyłaczy stosowanych w bibliografii. Pozwala łączyć dowolne rekordy i ich frag
menty. Tworzy się w ten sposób nowa jakość, wobec której zasadne będzie sfomiułowanie określenia hiperbibliografia.
Na początku rozdziału zamieszczono ilustrację zastosowania technologii hiperlinków w wersji PDF „Przewodnika Bibliograficznego”. Ukazujące się od 2009 r.
opracowania PDF członów polskiej bibliografii narodowej stanowią przykład scale
nia bibliograficznej precyzji i porządku z możliwościami techniki komputerowej, na
rzecz wygody i satysfakcji użytkownika. Bardzo interesująco przedstawia się także
inne zestawienie przygotowane przez użytkowników programu do komputerowego
składu tekstu TeX. Dostępny w fomiacie PDF dokument (http://www.gust.org.pl/
gust/gust_bulletin/zp-test.pdf/at_download/file) zawiera pełną bibliografię „Biulety
U. Żydek-B ednarczuk: Tekst w Internecie i jeg o w y zn a czn ik i. W: D ruga Intern etow a Konferencja
N a u k o w a D ia lo g u n ow e m edia. U n iw ersytet Ślęski, K atow ice, m arzec-kw iecień 2003 [onlin e]. [dostęp:
12 .03.2009]. D o stęp n y w W orld W id e Web: http://uranos.cto.us.edu.pl/~dialog/archiw uiT i/zydekbednarczuk.pdf.
188
Rys. 29. B ib liografia „B iu letyn u G U S T ”
[Ż ró d lo : liltp ://w w w .g u st.o rg .p l/g u .s t/g u st_ b u lle tin /z p -tc st.p d f/a t_ d o w n lo a d /filc ].
189
nu GUST” (Grupa Użytkowników Systemu Tex), skorowidz autorów i sko
rowidz rzeczowy. Można mieć do autorów pretensję, że dla bibliografii za
wartości czasopism a nie zastosowali odpowiedniejszego układu chrono
logicznego, że brak w dokum encie odpowiednich informacji dotyczących
budowy zestawienia, ale niedociągnięcia wynikają z faktu, że zestawienia
nie wykonywali profesjonalni bibliografowie. Jednakże sposób zarządza
nia zaw artością, może służyć jako wzór dla innych wykazów. Bibliografia za
w iera opisy blisko 300 artykułów, z których prawie wszystkie zaopatrzono
w streszczenia i obowiązkowo aktywne linki do pełnego tekstu w internetowym re
pozytorium biuletynu. Dzięki systemowi wewnętrznych odsyłaczy - odnośników uzyskanoaktyw nyspistreści.W szystkiew skażnikinum erow ekażdejpozycjizdw óch
indeksów pozwalają jednym kliknięciem przenieść się do odpowiedniego rekordu
w zrębie głównym. Wydaje się, że spisy bibliograficzne rozpowszechniane w po
staci sam odzielnych plików, powinny w pełni wyzyskiwać możliwości, jakie daje
większość popularnych edytorów tekstu i formatów zapisu. Niestety, dostępne
w Internecie polskie spisy bibliograficzne są często dalekie od tak rozumianej
optym alizacji, stanowią „suche”, pozbawione warstwy operacyjno-technicznej,
często jedynie zeskanowane, wersje drukowanych tekstów. Razi brak rozwiązań
ułatwiających choćby przeglądanie zestawień, szczególnie w spisach umieszczo
nych bezpośrednio na łamach stron internetowych, utworzonych bezpośrednio
z użyciem języka znaczników. Problem niestety dotyczy nawet spisów profesjo
nalnych, powstających w środowisku bibliograficznym'-".
Idea, w której dostęp do wiedzy miało dawać jedno urządzenie, niezależnie od
medium, w którym wiedza jest utrwalona, nadal pozostaje kwestią przyszłości.
Tymczasem według H enry'ego Jenkinsa realizuje się proces konw ergencji'"', w
którym przem ieszczaniu pomiędzy mediami ulegają treści. Książki tradycyjne są
przenoszone do postaci cyfrowej, rozpowszechniane w sieci komputerowej, tam
powstają wortale im poświęcone, społeczności fanów. Z kolei utwory powstające
jako b o m digital, książki elektroniczne, błogi, obrazy cyfrowe itp., są przenoszo
ne do postaci drukowanej czy analogowej. Treści migrują lub, można powiedzieć,
dryfują unoszone pływami potrzeb inform acyjnych użytkowników, pomiędzy po
szczególnym i typami dokum entów i kanałami komunikacji. Dla bibliografii cenna
jest szczególnie ta cecha konwergencji, w której różnego rodzaju treści współwystępują ze sobą, tworząc nową wartość i zawartość.
Dzięki połączeniu hipertekstu z bibliografią można zrealizować pomysł wzbo
gacania tradycyjnego wykazu o elem enty w bibliografii nowe. Jak już wspom i
nano, rekord bibliograficzny może nie tylko informować o istnieniu dokumentu,
ale wywoływać konkretny tekst, obiekt i wyświetlać go. Możliwości kompilacji
różnych technik i technologii zależące od pomysłowości bibliografa są dosyć sze
rokie. Przykład dobrego pomysłu uzupełnienia standardowego zestawienia znaj
dziem y w Bibliografii polskich wydań utworów Juliusza Verne 'a (http://vernez.republika.pl). W iększość opisów zaopatrzona została w skan okładki i strony tytuło
wej pozycji lub też fragment tekstu w przypadku publikacji czasopiśmienniczych.
Zestaw ienie zawiera także opisy publikowanych w innych pracach fragmentów
dzieł Verne’a, komiksów na ich podstawie i książek audio.
Por. A. Jachim czyk: Polskie spisy...
H. Jenkins: K u ltu ra konwergencji. Z d erzen ie starych i nowych m ediów . Warszawa 2007.
190
'b i b l i o g r a f i a p o l s k i c l i w y d a ń u u ^ i u ó u . i n l iii > / a V 'c r n c 'a
[ Ź r ó d ło : h ttp :// v e m e z .r e p u b li k a .p l) .
191
W m idd pttal Bit l » t o
*■ 1 odrig».
}«s t tm im do 2iM |cł>.,ob 8ęnlt dostpiiit na ryi*w
<t» itafęśtfiiik ,Ąoem śĘi m im . t ^ « » wate tpnat. cw ttfz aldi
w y d M WtawN, fct(Sr«, oo SKzq|M»1s <wrte aJnóMww te,
AumiwnitKa do ai/tH nawet taktegn .t>taia8i>*<ralca^ iafe‘1 M iirak ii^ ^
Oto apfe l|«rfdw:
iMłcu fciit jM K n prand wy dhwkni
r,ornf-2m^t«i
TatuMr. iir21*»(VtMt
nr3MI/mf {14/ntt,
*0«wt» MokoMca^, a r 221-aMVmi
TriiM m opofew. NT
i i-z ih k z
■^nWMMycW*. nr4<«l^ 4t-4 S r4 M I/W 4
Im * pamihifri zaa«M'VMi!
"WMUImT
-DMmlHdi
^ W dorobku NlMiad(itf0 2n ^ d iij«f«»
}ednak też takie powieści, ktdrych
W irifa z rttnych femMm nie w yib^ t
dotnM! do rrich motM
wartując
rocoifld pnqn
^
1M6 ■ZMart PtwwIriwKWShwbW* lin^Ktor, nr3ł^1Mtl W1M7
TUhnitchtl mU wnjiwaili łteWMji
1W> ■TMItitMMHMiyiNwB
t«C3 '^mWmnkr
"O tm
nr Z S M O m m
■Otm tW ioM ta^, nr M1-Z1S/19H ,
■CtMKoaalkUhr, M-2M^t2/tM21m 2-1S>nfil
AłłOr iHiifHi taka« k ila snri( t»atrafciych. Many
W^nnH Ute aaWłda|ą Wi vnmwioflli« m
veutîcl044HoałysiłOii*wifcfadBiw<«>>daMiiilc»iałto»c3tlfad>uwiw.
Iwy«ła«toniiw1WS r. wTmtiaMłiaL.St.iitiwM<«'Ł*M
Rys. 31. B ibliografia Z b ig n iew a N ien a ck ieg o
[ Ź r ó d ło : littp ://w w w .n i c n a c k i .a r t,p l / g _ b i b li o g r a f i a .h t i T i l ] .
Ciekawym przykładem może być również Bibliografia Zbigniewa Nienackiego
(http://www.nienacki.art.pl/g_bibliografia.html), której rekordy odsyłają do recenzji
poszczególnych pozycji, często obszernych adnotacji, zawierających infomiacje bę
dące wynikiem żmudnych ustaleń autora zestawienia, do pełnych tekstów artykułów
i felietonów publikowanych przez Nienackiego, tekstów wywiadów i innych opraco
wań związanych z autorem. Interesujący również jest sam układ materiałów prezen
towych w formie strony internetowej.
4. 5. ADNOTACJE I ANALIZY DOKUMENTACYJNE
Bibliografia oprócz rejestrowania metainformacji odsyłającej do docelowych źró
deł może również udostępniać istotną część wiedzy w nich zawartej, a także posiadać
elementy krytyki wobec opisywanych obiektów. Treść dokumentów można lepiej za
prezentować uzupełniając opisy bibliograficzne elementami dodatkowymi, takimi jak
192
abstrakty, adnotacje, analizy. Opis bibliograficzny rozwinięty o któreś z tych narzędzi,
będzie zawierał bardziej szczegółowe informacje księgoznawcze, wydawnicze doty
czące publikacji, jej cłiarakterystykę treściową i formalną, niekiedy krytykę naukową,
ocenę wartości czytelniczych, naukowych i społecznych.
W polskiej terminologii bibliograficznej i z zakresu nauki o informacji publikacje
bibliograficzne, zawierające analizy dokumentacyjne, określane są mianem: biblio
grafii analitycznych i przeglądów d o k u m en tac y jn y c h P o jaw ia ją się też w zależno
ści od zastosowanego rozwiązania odpowiednio; bibliografia abstraktowa i bibliogra
fia adnotowana. Przytoczone nazwy rodzajów informacji treściowej są wieloznaczne
i występują problemy z ich interpretacją. Jednak uzyskały już własną eksplikację
w źródłach słownikowych, encyklopedycznych oraz normalizacyjnych oraz trwałe
zastosowanie w metodyce bibliograficznej.
Abstrakty i analizy dokumentacyjne
w normie PN-89/N-01225 Rodzaje i części składowe bibliografii. Terminologia^-^
wymieniono i zdefiniowano trzy rodzaje abstraktów, są to;
abstrakt deskryptorowy; analiza (dokumentacyjna) deskryptorowa - abstrakt
przedstawiający treść dokumentu za pomocą deskryptorów lub słów kluczowych'*'*,
abstrakt omawiający, analiza (dokumentacyjna) omawiająca - abstrakt przedsta
wiający szczegółową problematykę dokumentu, zawarte w nim najważniejsze dane
faktograficzne, zastosowane metody, tok rozumowania oraz wnioski autora wraz z ich
uzasadnieniem,
abstrakt wskazujący, analiza (dokumentacyjna) wskazująca - abstrakt podający
tematykę dokumentu i/lub główne tezy autora, sygnalizujący istnienie dokumentu na
dany temat.
Słownik encyklopedyczny informacji... dodaje do tej listy jeszcze abstrakt autor
ski, ale w roli nieprzeznaczonego do stosowania askryptora zastąpionego terminem
streszczenie autorskie.
Abstrakt i analiza dokumentacyjna to terminy, z którymi wiążą się pewne trud
ności interpretacyjne. Dzieje się tak dlatego, że w wielu źródłach są one podobnie
rozumiane i definiowane. Ponadto interpretacje tych pojęć często posiłkują się ter
minem adnotacja. Według normy PN-67/N-01176 Karta dokumentacyjna - Opis do
kumentacyjny dokumentów piśmienniczych, ]Qd\\Qgo z pierwszych źródeł podających
definicję analizy dokumentacyjnej, jest to: rodzaj adnotacji treściowej stanowiącej
część opisu dokumentacyjnego, analiza dokumentacyjna zawiera podstawowe infor
macje dotyczące treści opisywanego dokumentu, główne tezy i najważniejsze wnio
ski lub argumenty autora oraz w razie potrzeby elementy fo rm a ln o -p raw n eW e d łu g
A. Mendykowej „bibliografie adnotowane, zawierające adnotacje szczegółowe o tre
ści dokumentów (tzw. analizy referujące o treści, wartości i przydatności naukowej)
Bibliografia. M e to d yk a ..., s. 172.
P N -8 9 /N -0 1 2 2 5 . R o d zaje i części sk ła d o w e bibliografii. T erm inologia...
N ależy zauw ażyć, że tak rozu m ian y abstrakt m oże słu żyć rów n ież jako charakterystyka
w yszukiw aw cza, zb u d ow an a w języku d esk ryp torow ym lub słó w k lu czow ych .
P N -6 7 /N - 0 1 176. K a rta doku m en tacyjn a. O pis d o k u m en ta cyjn y d o k u m en tó w p iśm ien n iczych .
W arszawa 1968.
193
nazywane są też bibliografiami analitycznymi (adnotowane zestawienia piśmiennic
twa sporządzane dla potrzeb przemysłu, techniki, gospodarki, publikowane np. pt
Przeglądy dokumentacyjne)” '^^. Ta interpretacja nie różni się od wcześniejszego sta
nowiska M. Dembowskiej, która za bibliografie adnotowane uznawała również tzw.
bibliografie dokumentacyjne, tj. zestawienia piśmiennictwa sporządzane dla potrzeb
konkretnego sektora gospodarki'^"'.
Analizując pojęcie abstraktu, adnotacji i analizy dokumentacyjnej, można odwołać
się również do źródeł takich jak Encyklopedia wiedzy o książce (EWOK) i Encyklope
dia współczesnego bibliotekarstwa polskiego (EWBP). Wcześniejszy chronologicz
nie EWOK, łączy w jednej definicji adnotacji również informacje o analizach: „Różne
typy A. występują już w najdawniejszych bibliografiach; obecnie A. są szeroko sto
sowane, zwłaszcza analizy w pracach ośrodków dokumentacji i informacji naukowej,
stąd ich nazwa analizy dokumentacyjne” '‘^ Analizy zostały zatem tutaj potraktowa
ne jako typ adnotacji, dodatkowo bliskie abstraktom, bowiem w odpowiednim miej
scu znajdujemy definicję „analizy dokumentacyjne, zwane też niekiedy abstraktami
(z ang. abstracts), są to adnotacje podające tematykę dokumentów lub główne tezy
autorów [...]. A.d. są stosowane w pracach ośrodków dokumentacji i informacji” '‘^.
W drugim opracowaniu, czyli w EWBP, również zrównano znaczenie analizy
z abstraktem. Potraktowano abstrakt jako synonim, umieszczając go w nawiasie obok
hasła analiza dokumentacyjna. Obydwa pojęcia uznano za hiponimy szerszej adnota
cji, bowiem stanowią „rodzaj adnotacji treściowej, zwięzłe, lecz dokładne omówienie
najistotniejszych elementów treściowych dokumentu, a przy szczególnych rodzajach
dokumentów również ich elementów formalno-prawnych. Celem a.d. jest informo
wanie o zawartości analizowanego dokumentu, o cechach wyróżniających go wśród
dokumentów o podobnej lub związanej tematyce” '-^”. Natomiast adnotacja to „część
opisu bibliograficznego, zawierająca dane charakteryzujące treść bądź cechy formalno-wydawnicze dokumentu. A. występuje w bibliografiach adnotowanych i bibliogra
fiach analitycznych, w katalogach bibliotecznych, kartach dokumentacyjnych, wkład
kach dokumentacyjnych, przeglądach dokumentacyjnych” '^'.
Można spostrzec tendencję do unifikacji znaczenia i funkcji abstraktu oraz
analizy w innych źródłach. Przykładem może być wyżej przywoływana nonna
PN-89/N-01225 Rodzaje i części składowe bibliografii. Terminologia^^^^, w której
zrównano pojęcie abstraktu z analizą, poprzez dołączenie analiz do definicji na zasa
dzie askryptora. Z kolei tezaurus PATIN uznaje abstrakt za askryptor, czyli termin nie
przeznaczony do używania, synonim deskryptora analiza dokumentacyjna'-^\ Konse
kwentnie wyróżniono również deskryptor bibliografia analityczna. Natomiast biblio
grafia abstraktowa stała się askryptorem analitycznej. Podobnie postąpiono w Słowni
ku encyklopedycznym informacji... uznając analizę dokumentacyjną jako deskryptor
zastępujący termin abstrakt, a w miejsce abstraktu deskryptorowego proponuje się
analizę deskryptorową, to samo z abstraktem omawiającym i wskazującym.
A. M endykow a: op. cit., s. 24
M . D em b ow sk a: R o d za je bibliografii..., s. 43-44.
E n cyklopedia w ie d z y o książce..., szp. 7.
T am że, szp. 49.
E n cyklopedia w spółczesnego bibliotekarstw a..., s. 13.
Tam że, s. 11.
P N -8 9 /N -0 1 2 2 5 . R o d za je i części sk ła d o w e bibliografii. Term inologia...
E. Ścibor, J. T om asik-B eck; op. cit., III-l.
194
Inne pojęcia używane w podobnej funkcji to przegląd dokumentacyjny, bibliografia
ahstrakłowa, zestawienie tematyczne. W nauce o informacji funkcjonują jeszcze po
jęcia informacji ekspresowej oraz syntezy dokumentacyjnej. Według podręcznika Bi
bliografia. Metodyka... pod red. Z. Żmigrodzkiego informacja ekspresowa oznacza
opracowanie dokumentacyjne zawierające bibliografię bieżącą, w której opisy mogą
być uzupełniane analizami dokumentacyjnymi. “
Synteza informacyjna (synteza do
kumentacyjna, opracowanie analityczno-syntetyczne) stanowi rodzaj opracowania
dokumentacyjnego, pełniącego funkcję dokumentu pierwotnego, powstałego w wy
niku analityczno-syntetycznego opracowania informacji na określony temat, pocho
dzących z różnych źródeł'^'*. Zdaniem A. Sitarskiej i H. Zasadowej termin bibliogra
fia analityczna posiada najbardziej znaczącą tradycję i najlepiej oddaje specyfikę tego
typu o p ra c o w a n ia 'N o rm a PN-77/N-01221 Adnotacje i analizy dokumentacyjne
za analizę dokumentacyjną (abstrakt) uznała zwięzłą informację o treści dokumentu
i w tej grupie skodyfikowała pięć pojęć'-^^’;
analiza wskazująca - analiza podająca tematykę dokumentu i/lub główne tezy autora,
analiza omawiająca - analiza przedstawiająca szczegółową problematykę dokumen
tu, zawarte w nim najważniejsze dane faktograficzne, zastosowane metody, tok rozumo
wania oraz wnioski autora wraz z ich uzasadnieniem,
streszczenie dokumentacyjne - analiza będąca wszechstronnym omówieniem treści
dokumentu z szerokim uwzględnieniem danych faktograficznych,
analiza deskryptorowa - analiza przedstawiająca treść dokumentu za pomocą deskryptorów lub słów kluczowych,
streszczenie autorskie - analiza sporządzona przez autora dokumentu pierwotnego
lub przez niego autoryzowana, przeznaczona w zasadzie do opublikowania w dokumen
cie pierwotnym.
Adnotacje
Według Słownika terminologicznego informacji... adnotacja to „metainformacja o tre
ści i/lub cechach formalnych dokumentów, najczęściej będąca tekstem w języku natural
nym, towarzysząca opisowi bibliograficznemu lub bezpośrednio dokumentowi. Stosuje
się wówczas, gdy zachodzi potrzeba poinformowania użytkownika informacji o cechach
relewantnych dokumentu innych niż te, które podaje opis bibliograficzny czy charaktery
styka wyszukiwawcza dokumentu. Ujęcie adnotacji może być krytyczne, interpretacyjne
lub wartościujące zarówno w stosunku do treści dokumentu, jak i jego cech formalnych”'3^
Norma PN-89/N-01225 Rodzaje i części składowe bibliografii. Terminologia'^^ wymie
nia definicje czterech rodzajów adnotacji. Są to:
adnotacja księgoznawcza - adnotacja dotycząca cech wydawniczych, piśmienni
czych lub innych cech formalnych dokumentu, a także jego historii, autorstwa, związków
bibliograficznych z innym dokumentem oraz przeznaczenia czytelniczego.
Bibliografia. M eto dyk a..., s. 173-174.
A . Sitarska, H . Zasadow a: S pecjalistyczn e w y d a w n ictw a inform acyjne. P roblem atyka i p rzegląd.
W arszawa 1973 s. 99.
P N -7 7 /N -0 1 2 2 1 . A d n o ta cje i a n a lizy doku m en tacyjn e. W arszawa 1978.
S łow n ik en cyklo ped yczn y inform acji..., s. 15.
P N -8 9 /N -0 1 2 2 5 . R o dza je i części sk ładow e bibliografii. T erm inologia...
195
adnotacja wyjaśniająca - adnotacja będąca uzupełnieniem informacji zawartych
w tytule lub zawierająca ich dokładniejsze sprecyzowanie,
adnotacja zalecająca - adnotacja zawierająca elementy zachęty do lektury doku
mentu i/lub ułatwiająca lekturę poprzez ocenę, interpretację tekstu, wskazanie prze
znaczenia czytelniczego itp.,
adnotacja zawartościowa - adnotacja podająca pełny lub częściowy spis treści
dokumentu.
Istotne w tym zakresie opracowanie stanowi norma PN-77/N-01221 Adnotacje
i analizy dokumentacyjne^^^^. Zdefiniowano tutaj te same wyżej przytoczone, cztery ro
dzaje adnotacji. Definicje zostały prawie bez zmian przejęte z normy PN-77/N-01221
do normy PN-89/N-01225. Z kolei wcześniejsza norma PN-71/N-01161 Adnotacje
treściowe^"^^^ uboższa była o adnotację zalecającą, lecz wymieniono i zdefiniowano
w niej analizę wskazującą (adnotacja podająca tematykę dokumentu lub główne
tezy autora lub autorów) oraz analizę omawiającą (adnotacja podająca najważniejsze
wnioski, ewentualnie także argumenty autora lub autorów). Te dwie formy pojawiły
się później w normie z 1989 r. z nieco rozwiniętymi definicjami, jako nazwy równo
ległe dla abstraktów o podobnych funkcjach.
Słownik encyklopedyczny informacji... wymienia również przedstawione cztery
rodzaje adnotacji, nadając im w zasadzie bardzo podobne znaczenia. Wyróżnia się
tu nieco bardziej rozwinięta definicja adnotacji zalecającej: „adnotacja, która może
łączyć cechy treściowej i adnotacji księgoznawczcj, zawierająca m.in. informacje
o poziomie opracowania przedmiotu dokumentu, czyli tematu, i wskazująca użytkow
nika informacji, dla którego dokument przeznaczono (tzw. przeznaczenie czytelni
cze), zachęcająca do czytania dokumentu oraz uzasadniająca jego wartość” '*^'.
Z analizy powyższych zestawień wynika dość wyraźny wniosek, że granica po
między opracowaniami z grupy adnotacji i analiz jest dość płynna, zaś abstrakt jest
traktowany jako synonim (lecz rzadziej używany) analizy. Adnotacje i analizy pełnią
często bardzo podobne funkcje, ich zawartość oraz forma są zbliżone. Literatura do
puszcza możliwość mieszania różnych form w jednym opracowaniu, np. według Ma
rii Lenartowicz „W praktyce łączy się różne typy adnotacji. I tak adnotacja treściowa
może zawierać elementy adnotacji księgoznawczych, wskazując np. przeznaczenie
czytelnicze danej publikacji, kompozycję dokumentu (ważne to zwłaszcza dla biblio
grafii zalecających), typ opracowania: np. monografia, zarys historyczny itp. Można
także łączyć elementy różnych typów adnotacji treściowych. Zarówno w adnotacji
księgoznawczej jak i treściowej bibliograf może ograniczyć się do zreferowania oma
wianych cech wydawniczych czy piśmienniczych dokumentu lub zająć wobec nich
stanowisko oceniające” '"^". Z kolei według normy PN-77/N-01221 „dopuszcza się sto
sowanie adnotacji wyjaśniających i adnotacji zawartościowych w funkcji analiz do
kumentacyjnych. [...] Stosowanie adnotacji i analiz dokumentacyjnych o charakterze
mieszanym jest dopuszczalne, np. analizy deskryptorowej i omawiającej, adnotacji
wyjaśniającej lub analizy wskazującej i adnotacji zawartośćiowej” '^\
Poprawna budowa analiz dokumentacyjnych i streszczeń stanowi problem badaw
czy na obszarze co najmniej kilku różnych dyscyplin. Można tu jako przykłady wskaP N -7 7 /N -0 1 2 2 1 . A d n o ta cje i analizy...
140 P N -7 1 /N -0 1 1 6 1 . A d n o ta cje treściowe. W arszawa 1974.
'■*' S ło w n ik en cyklopedyczn y inform acji..., s. 15-16.
M. Lenartow icz: O pis bibliograficzny. W: M eto d yk a bibliograficzna..., s. 111.
P N -7 7 /N -0 1 2 2 1 . A d n o ta cje i an alizy..., s. 7.
196
zać badania bibliologiczne, językoznawcze, literaturoznawcze, badania prowadzone
z punktu widzenia logiki, a także matematyki i statystyki. W polskiej literaturze ta
kie rozważania można odnaleźć m.in. w pracach Jerzego Bartmińskiego''"', Artura
D ro z d o w sk ieg o M iro sław a Dąbrowskiego i Krystyny Laus-M ączyńskiej'‘’^ Marty
G ra b o w s k ie jW ito ld a Marciszewskiego'‘’^ Radosława P y t l i k a K a r o l a Trzęsickiego'5o i Olgierda Wojtasiewicza'-'.
Adnotacje i analizy w aspekcie ich ucyfrowienia
w bibliograficznych bazach danych, repozytoriach i podobnych serwisach poja
wiają się głównie abstrakty (streszczenia) autorskie, stanowiąc jeden z podstawowych
elementów opisu. Jeśli pole abstraktu zostanie poddane indeksowaniu, staje się ono
przeszukiwalne. Można mniemać, że w perspektywie coraz powszechniej wykorzy
stywanego przeszukiwania pełnotekstowego znaczenie adnotacji i analiz może maleć.
Naturalnie występowanie streszczeń w bibliografii analitycznej, nawet w jej postaci
bazodanowej, jest oczywiste i pożądane. Podobnie streszczenie wydaje się bardzo
istotnym elementem profesjonalnie edytowanych artykułów naukowych i podobnych
opracowań'*^-. W bibliotekarskiej praktyce coraz częstsze staje się też zamieszczanie
adnotacji zawartościowych uzupełniających rekordy katalogu czy zestawienia biblio
graficznego. Dotyczy to zwłaszcza dzieł zbiorowych, choć nie tylko, podawane są
bowiem spisy rozdziałów ważniejszych publikacji. W przypadku stosowania auto
matycznego indeksowania zawartości całych rekordów, treść takich adnotacji moż
na uchwycić za pomocą indeksów wykazujących wszystkie słowa z opisu. Jednak
znacznie bardziej funkcjonalnym rozwiązaniem jest „rozpisanie” danych zawartych
w adnotacji do postaci samodzielnych rekordów, które następnie można odnaleźć za
pomocą typowych indeksów, takich jak autorski, tytułowy czy przedmiotowy.
Znaczenie dobrze przygotowanego metaopisu dokumentu jest wyraźnie widoczne
w przypadku wyszukiwania infomiacji za pomocą popularnych wyszukiwarek inter
netowych. Zazwyczaj każdy zindeksowany obiekt jest na liście wyników opatrzony
J. Bartm iński: Streszczenie w aspekcie typologii tekstów . W: Typy tekstów. Z b ió r stu diów . Pod red.
T. D obrzyńskiej. W arszawa 1992, s. 7-14.
A. D rozdow ski: Streszczen ie ja k o n a rzęd zie system a tyk i i w yszu k iw a n ia tekstów (na p r z y k ła d z ie
kolęd). W; Tekst. A n a liz y i interpretacje. Pod red. J. B artm ińskiego, B. B onieckiej. Lublin 1998,
s. 109-117.
M. D ąbrow ski, K. Laus-M ączyńska: M e to d y w yszu kiw an ia i klasyfikacji inform acji. W arsza
wa 1978.
Grabowska: S treszczen ia doku m en tacyjn e. (W yb ra n ep ro b lem y). W arszawa 1979.
W. M arciszew ski: M e to d y a n a lizy tekstu naukow ego. W arszawa 1981.
R. Pytlik: A b stra k t w dobie dzisiejszych p u blikacji n au kow ych na p r z y k ła d z ie niem ieckich i p o l
skich p ra c język o zn a w c zych . „Języki O b ce w Szkole” 2005 nr 1, s. 24 -2 7 [on lin ej. [dostęp: 7.11.2009].
D o stęp n y w W orld W ide Web: h ttp ://w w w .jo w s.co d n .ed u .p l/p d f/2 0 0 5 _ 0 1 .p d f.
K. Trzęsicki: Streszczenie ja k o operacja n a d tem a tyczn o -rem a ty czn ą stru k tu rę tekstu. W: Teoria
tekstu. Red. T. D obrzyńska. W rocław 1986, s. 41-53.
O. A. W ojtasiewicz: Próba fo rm a ln e j definicji streszczen ia. „Studia S em io ty czn e” T. 7: 1977,
s. 185-191.
W p rzestrzeni środow isk a siecio w eg o dla określenia tego rodzaju op racow ań d ok u m en tacyjnych
przyjął się term in abstrakt, a w zasadzie an gielsk ie abstract, co w yn ik a z dom inującej roli tego języka
w Internecie.
197
II
:c; XI
r2 o
£
-2o ^
JD E
i. O
Ł
'i i * ® * .
l l i t p - '
1 1 -S 9 -S I * :
.22
ra
o
5 o
CJ “
'<£.. co
i f ś M i l i l ft
t
lllllllllljlll^ '
-N
>•
CQ
--J lllliliiP -llllii
lfllfllllll
•.
S—
^
-as. ę - o
5
3
•N
N
.
"O i'a
O O
-: l>, i a
CJ ^ <
I .y
•i -O -S
s '3 I
o
ll
t;o ,
!■
c
'
t
C .iJ
2Q
C^'
198
krótkim opisem zawartości. Jego przygotowanie należy do twórców dokumentów
sieciowych. Opisy są odnajdywane i indeksowane przez roboty wyszukiwarek. Na
podstawie opisu użytkownik może podjąć decyzję wyświetlenia (lub nie) docelowe
go obiektu. Nowym obszarem, w którym częściowo została zaadaptowana praktyka
tworzenia abstraktów i analiz, jest anotowanie. Anotowanie jest pojęciem i słowem
nowym, które w polszczyźnie jeszcze się nie zadomowiło. Być może w ogóle nie
dojdzie do jego utrwalenia się w terminologii. Słowo to jest bowiem odpowiednikiem
angielskiego annotate, którego podstawowym, słownikowym znaczeniem jest polskie
adnotowanie. Odpowiednik w postaci anotowania stanowi raczej swoistą kalkę języ
kową, dlatego granica odróżniająca znaczenia tych dwu słów jest mało precyzyjna
i trudna do identyfikacji. Termin anotowanie jest stosowany głównie na polu infor
matyki i usług sieciowych, ale także na styku informatyki z innymi dyscyplinami np.
ję z y k o z n a w stw e m Z a b ie g anotowania jest oczywiście zbliżony do opatrywania in
formacji adnotacjami, choć można uznać, że anotowanie idzie raczej w kierunku spo
rządzania mniej sformalizowanych niż adnotacje, swobodnych notatek. Opiera się na
uzupełnianiu opisu, lub samych dokumentów, różnego rodzaju rzeczowymi komen
tarzami, uwagami, wyjaśnieniami, recenzjami tworzonymi przez samych użytkowni
ków. Różni się również od tagowania, które posługuje się mniej rozbudowaną formą
przekazu, jaką są słowa kluczowe. Anotacjc, czyli konkretne zapisy, mogą również
służyć do budowy systemów umożliwiających wyszukiwanie wśród dokumentów,
połączonych w specyficzną sieć semantyczną. Struktura taka budowana jest w oparciu
o opinie na temat zawartości obiektów, ich treści, wartości. W ten sposób anotowanie
można uznać za zjawisko mieszczące się w modelu Web 2.0, a także istotne w per
spektywie rozwoju tzw. Webu semantycznego, czy też Webu 3.0. Podobne ujęcie pro
blemu prezentuje Andrzej Kamiński, według którego: „Anotacjc są elementami opisu
dokumentów elektronicznych dokonywanego przez użytkowników sieci. Mogą to
być wszelkiego rodzaje komentarze, noty, wyjaśnienia i inne rodzaje, zewnętrznych
w stosunku do dokumentu, elementów dołączane do całego dokumentu lub jego frag
mentu bez konieczności ingerencji w sam dokument. Jako anotacje mogą pojawiać
się hasła lub zakładki opisane hierarchicznie, pozwalające tworzyć klasyfikacje i pule
opinii, ułatwiające odnajdywanie dokumentów, pracę grupow^ą, zapisywanie ścieżek
poszukiwań itd. Anotacje umieszczane są na specjalnych serwerach anotacji, do ich
w'ykorzystywania potrzebne są osobne narzędzia [...]. Zasadniczo anotacje powinny
być budowane zgodnie z ontologią konkretnego języka opisu przedmiotowego, jed
nak nie ma jednolitych reguł, a jedynie zalecenia twórców poszczególnych systemów.
O zastosowaniu zasad budowy anotacji decyduje także popularność systemu opisu,
w którym dokonuje się anotowania (np. RDF lub
Tworzenie i zarządzanie
takimi notatkami w środowisku sieciowym jest również przedmiotem analiz w litera
turze obcej
L. D egórski; W ykorzystan ie a n a lizy m orfologiczn ej do obsługi korpu sów . Praca m agisterska
w ykonana pod k ieru n k iem dra hab. J. S. Bienia. W arszawa 2004 [on lin e]. [dostęp: 22.10.2009],
D ostęp n y w W orld W ide Web: iittp://w w w .m im u w .e d u .p l/~ jsb ien /M g r/D eg o rsk i0 4 .p d f.
A. Kam iński: C on n otea - n o w y typ se rw isó w in form acyjnych. „EBIB” 2006, nr 7 [on lin e].
[dostęp: 4 .0 3 .2 0 0 9 ]. D o stęp n y w W orld W id e Web: h ttp ://eb ib .in fo /2 0 0 6 /7 7 /k a m in sk i.p h p .
I.
A. O vsiannikov, M . A. Arbib, T. H. M cN eill: A n n otation technology. „International Journal o f
H u m an -C om p u ter Studies” vol. 50: 1999, nr 4, s. 329-362; J. Wolf: A n n o ta tio n technologies. A softw are
a n d research review . „C om puters and C o m p o sitio n ” vol. 19: 2002, nr 4, s. 471-497; S. G reen h ill, S.
Venkatesh: C o n stru ctin g a n d n a v ig a tin g p erso n a lised view s o f the Web. „Inform ation P rocessin g and
M an agem en t” vol. 35: 1999, nr 5, s. 679-689; K. Seki, J. M ostafa: G ene on tology a n n otation as text
199
Wśród projektów wykorzystujących anotowanie do opisu informacji sieciowej
szczególnie warte wymienienia, są dwa realizowane przez W3C. Są to Annotea
(http://www.w3.org/2001/Annotea) i Annozilla (http://annozilla.mozev.org/index.
html). Idea serwisu Annotea polega na stworzeniu serwerów komentarzy i opinii
związanych z konkretnymi obiektami internetowymi. Annozilla stanowi specjal
ną wtyczkę (ang. pliig-in, albo rozszerzenie ang. extension) m.in. do przeglądarki
Firefox, umożliwiającą dodawanie, pobieranie i przeglądanie komentarzy. Po wejściu
np. na pewną stronę odpytuje wskazane wcześniej serwery o komentarze dotyczące
oglądanej strony i prezentuje je w specjalnym oknie.
Możliwość tworzenia własnych recenzji, komentarzy i ocen stanowi w zasadzie
już standard w większości popularnych księgarni internetowych i serwisów rekomen
dujących książki. Również niektóre katalogi biblioteczne (WorldCat) posiadają takie
funkcje. W Web 2.0 opisywanie rzeczywistości informacyjnej przeszło w znacznej
mierze w ręce samych użytkowników. Powstające tym sposobem anotacje najczęściej
w ogóle nie mają nic wspólnego z metodyką bibliograficzną, często również z zasada
mi gramatyki, stylistyki i ortografii danego języka. Zawiera się w nich jednak wiedza,
interpretacja i sposób postrzegania problemu przez samych zainteresowanych. Jest to
cenne z perspektywy semantycznej organizacji informacji, jaką postuluje się w odnie
sieniu do zawartości Internetu. Już norma PN-77/N-01221 zwracała uwagę, że „ujęcie
adnotacji może być krytyczne, interpretacyjne lub wartościujące zarówno w stosunku
do treści dokumentu, jak i do jego cech formalnych. Dopuszcza się umieszczanie
wiarygodnych informacji pochodzących spoza tekstu dokumentu m.in. także cytatów
z innych dokumentów, dotyczących dokumentu adnotowanego” '^'*.
Oryginalną możliwość ustrukturalizowania adnotacji i analiz zaproponowała
J. Woźniak-Kasperek. Ucyfrowienie i uporządkowanie treści tych narzędzi, mogłoby
otworzyć przed nauką bogactwo informacji, do tej pory nie do końca ujawnionych,
tkwiących np. w bibliografii Estreicherów. „Tak jak dane bibliograficzne po zapisaniu
w odpowiednich polach rekordu bibliograficznego zyskują dodatkową wartość i zna
czenie informacyjno-wyszukiwawcze (m.in. dzięki określeniu struktury ich zawarto
ści treściowej, wzajemnych relacji między elementami itp.), tak adnotacje mogłyby
się stać łatwiej i skuteczniej przeszukiwane dzięki ich odpowiedniej obróbce, polega
jącej m.in. na przekształcaniu tekstów adnotacji do postaci bazy danych” '” .
Szczególnym sposobem uzupełnienia zawartości informacyjnej bibliografii jest
włączanie do niej spisów treści opisywanych dokumentów'”**^. Jednym z takich przed
sięwzięć jest projekt o nazwie TOC (a także DTOC, Digital Tables of Contents) reali
zowany przez powołany w 1992 r. w Bibliotece Kongresu zespół do spraw wzboga
cania rekordów bibliograficznych BEAT (Bibliographic Enrichment Advisory Team,
http://www.loc.gov/catdir/beat), mający na celu wprowadzenie do katalogu online BK
ca tegorization . A n em pirical stiidy. „Inform ation P rocessin g and M an agem en t” vol. 44: 2008, nr 5, s.
17 5 4 -1 7 7 0 [on lin e], [dostęp: 2 4 .10.2009]. D o stęp n y w W orld W id e Web: h ttp ://w w w .ai.cs.k o b c-u .
a c.jp /~ k sek i/m y a rticles/sek i2 0 0 9 ip m .p d f; H. Jung, E. Yi, D. Kim , G. G. Lee: Inform ation extraction
w ith a u to m a tic kn ow ledge expansion. „In form ation P rocessin g and M an agem en t” vol. 41: 2005, nr 2,
s. 2 1 7 -2 4 2 .
156 P N -7 7 /N -0 1 2 2 1 .
i an alizy..., s. 10.
J. W oźniak-K asperek: N a rzę d zia w yszu k iw a n ia treściowego..., s. 232.
J. D. Byrum , D. W. W illiam son: E nriching tra d itio n a l cataloguing f o r irnproved access to
Inform ation. L ibrary o fC on gress Table o f C on ten ts Projects. „Inform ation T ech n ology and Libraries”
vol. 25: 2006, nr l , s . 4-11.
200
Anrwtofata far Nto:/yViww.waoro^2001/Animtea/
Com m ent created by m ark u s@ ko e lm a n s...
B A nno êa project
About Annotea
Cornrnenf created bv Afior
E l A n n o te a is parf of the Sem antic
Exam ple cre a le d by C T H o n ^
B A
Com m ent created by craig on
^ » w A n no tatio n bocfei
£ d k annotation b o d y
ivemew
^ e le te annotation
ocuments
ew s
fie p ly to a n n o ta tk ri
C h e c k for
B A n n o te a project
Com m ent created by M icha el Collard on
B is o p e n ; it uses a n d heips to a...
This rocks!
How to
U se annotations
Łistall a seryer
Write clients
Annotea
Overview
Annotea is a LEAD (
W 3C coUaboration e
comments, notes, exi
attache d to any W eb
needing to touch the
load the annotations ;
and see what his pee:
Annotea
Servers
Clients
Mailing list
WWW- annotation
Annotea is open; it u;
mstance, w e use an I
metadata and XPoint
Annotea is part o f th(
servers as metadata i
metadata and capabl
protocol.
Rys. 33. Z biór k om entarzy w projekcie A n n otea
[ ź r ó d ł o : h ttp :/ / a n n o z il l a .n i o z d e v .o r g / s c r c c n s h o t s / i T io z / a n n o z i l l a 0 .4 ],
danych zawartych w spisach treści oraz opracowanie metod automatycznego pobie
rania i integracji tych danych. W formacie MARC przewidziano dla spisu treści pole
505. W projekcie Biblioteki Kongresu wdrożono jednak prototypowe rozwiązanie
lokalizując spisy na osobnym serwerze i łącząc je wzajemnymi odsyłaczami z opisa
mi bibliograficznymi. Dane są pozyskiwane m.in. z plików ONIX dystrybuowanych
przez wydawców. Projekt DTOC zakłada dostępność spisów treści dla wyszukiwarek,
które w efekcie kierowałyby użytkowników Internetu do rekordów katalogu BK.
Można uznać, że informacje o zawartości obiektów informacyjnych, adnotacje,
analizy, streszczenia dokumentacyjne, abstrakty pełnią w elektronicznych sieciach
i zasobach informacji kilka funkcji:
• Uzupełniają bazy bibliograficzne informacją o zawartości obiektu. Dzięki ich in
deksowaniu treść obiektu może znaleźć się w zasięgu aparatu wyszukiwawcze
go bibliografii. W ten sposób bibliografia może udostępniać pełniejszą informację
o zawartości (a także jakości) opisywanych dokumentów, niezależnie od potencjal
nego połączenia z pełnym tekstem.
201
Dostarczają narzędziom wyszukiwawczym danych pozwalających zwiększyć
precyzję indeksowania, użytkownikom zaś ułatwiają ocenę przydatności danego
obiektu. Np. streszczenie w takim zastosowaniu może służyć również jako jedno
z narzędzi rozwoju sieci semantycznych. Aby taka realizacja była możliwa, abs
trakty musiałyby powstawać konsekwentnie, przy uwzględnieniu standardów do
tyczących formy i sposobu zapisu (stosowanie odpowiednich języków i schema
tów, np. RDF, jak w projekcie Annotea). Tak ujmowane streszczanie jest przed
miotem zainteresowania lingwistyki informatycznej, która wyłoniła się z potrzeby
budowania systemów infonnatycznych analizujących wypowiedzi w języku naturalnym'-‘^‘’. Trwają prace nad automatycznym streszczaniem tekstów'*’*’.
Śmiałą wizją przyszłości jest automatyczna konwersja i ekstrahowanie nowych
tekstów na bazie już istniejących w celu budowania przekazu dostosowanego pod
względem formy i zawartości do potrzeb informacyjnych konkretnych odbiorców.
Można przypuszczać, że takie usługi znajdą w przyszłości zastosowanie w elek
tronicznych serwisach informacji bibliograficznej. Być może elementem codzien
ności bibliograficznej stanie się automatyczne generowanie abstraktów, streszczeń
itp. z pełnego tekstu dokumentu i umieszczanie ich obok opisu bibliograficznego.
4. 6. FOLKSONOMIA
Do typowych metod organizowania informacji w Internecie, które rozwinęły się
dzięki aktywności użytkowników, należy włączyć folksonomie i tagowanie. Ty
powe dla Web 2.0 są świadectwem zaangażowania społecznego w rozwój sieci.
Folksonomia oraz tagowanie są nazwami operacji opisywania treści przez użyt
kowników Internetu za pomocą tworzonych przez nich słów kluczowych. Cytując
internetową encyklopedię Wikipedia, folksonomia to: „neologizm oznaczający prak
tykę kategoryzacji treści z wykorzystaniem dowolnie dobranych słów kluczowych.
W znaczeniu potocznym termin ten odnosi się do grupy ludzi współpracujących
spontanicznie w celu uporządkowania informacji w kategoriach” '^’'. W podobnym
znaczeniu używane są również terminy: wspólne tagowanie, społeczna klasyfikacja,
społeczne indeksowanie oraz społeczne tagowanie. Sam termin /ó//:.s’6)/70/?7/(7 powstał
poprzez połączenie dwóch wyrazów/o/A' (ang. ludowy) i taksonomia. Można folksoM. Piasecki; Cele i za d a n ia lin gw istyki in form atyczn ej [on -lin e]. [dostęp: 3.03.2009], D ostęp n y
w W orld W id e Web: h ttp ://p lw ord n et.p w r.w roc.p l/m ain/con ten t/fiies/p u b lication s/M etJezlIp ia sec k i-o sta teczn a .p d f
Poza wyżej w y m ien io n y m i pracam i o b cy m i por. rów nież: M.-F. M oens: A u to m a tic indexing
a n d ab stra ctin g o f d o cu m en t texts. B oston 2000; V. K. Varun: A u to m a tic A bstractin g & S u m m arizin g
Tools. „In form ation Today and T om orrow ” vol. 21: 2002, nr 2, s. 12-16 [on lin e]. [dostęp: 14.02.2010].
D o stęp n y w W orld W id e Web: h ttp ://itt.n issat.trip od .eom /itt0202/ru oi0202.h tm ; F. W. Lancaster:
D o in dexin g a n d abstractin g h ave a fu tu rę? „A n ales de D o cu m en ta ció n ” 2003, nr 6, s. 137-144
[o n lin e]. [dostęp: 3 .0 3.2010], D o stęp n y w W orld W ide Web: h ttp ://red alyc.uaem ex.m x/red alyc/
p d f/6 3 5 /6 3 5 0 0 6 0 9 .p d f; G. Q in g -lin , F. X ia o -zh o n g , L, C hang-an: 'Ihe research a n d realization abou t
a u to m a tic ab stra ctin g based on tex t clustering a n d n atu ral language u n derstanding. „Journal Frontiers
o f E lectrical and E lectron ic E n gin eerin g in C hina” vol. 1 2006, nr 4, s. 4 6 0-464.
W ikipedia. W olna..., [dostęp: 2 8 .02.2009]. D o stęp n y w W orld W ide Web: h ttp ://p l.w ik ip ed ia .
o rg /w ik i/F o lk so n o m ia .
202
nomię określić także jako społeczną klasyfikację albo etnoklasyfikację'^1 Etymologii
tego terminu można również dopatrywać się w znaczeniu angielskiego słowa/o//r ludzie oraz greckiego nomia - system praw rządzących daną dziedziną, co dawałoby
podstawy do rozumienia folksonomii jako oddolnej, organicznej klasyfikacji, porząd
kującej internetowe zasoby'*^ Sebastian D. Kotuła na temat folksonomii stwierdza, że
„zjawisko odnosi się więc do oddolnego klasyfikowania leksji, bez wyraźnej odgórnej
hierarchicznej struktury narzucającej schemat klasyfikacyjny, za to z silnie obecnym
pierwiastkiem społecznym i publicznym. Ściślej rzecz ujmując mamy do czynienia
z tzw. tagami (znacznikami, słowami kluczowymi stworzonymi przez internautów)” '*^‘’. Folksonomię należy więc rozpatrywać w aspekcie aktywności społecznej,
jako specyficzny nurt aktywności społecznej użytkowników Internetu. Istnienie folk
sonomii jednakże jest możliwe dzięki wykorzystaniu konkretnych rozwiązań i usług
internetowych, takich jak serwisy społecznościowe, których zawartość budowana jest
przez aktywnych użytkowników, wymieniających informacje i opinie.
Folksonomia różni się znacznie od procesów posługiwania się naukowymi takso
nomiami i klasyfikacjami bibliotecznymi, które porządkują dokumenty i informacje
w ramach przygotowanych a priori grup, opisują je za pomocą zestawów symboli.
Procesy klasyfikowania określone są przez sformalizowane reguły. Folksonomii nato
miast przyświeca zupełnie inna idea. Znakowanie i porządkowanie w tym przypadku
oparte jest na całkowicie swobodnej, indywidualnej interpretacji i ocenie każdego
z zainteresowanych użytkowników.
Oznaczanie obiektu przez użytkownika to proces nazywany tagowaniem. Tagowanie (ang. tagging - oznaczanie, zakładkowanie) polega na charakteryzowaniu treści
przez użytkowników za pomocą samodzielnie tworzonych tagów. Tag to wyraz języka
angielskiego, wykorzystywany tutaj w znaczeniu słownego znacznika, etykiety, met
ki, słowa kluczowego przypisanego do określonego fragmentu informacji, na przy
kład tekstu lub pliku multimedialnego. Standaryzowane zbiory tagów oraz zasady ich
stosowania to języki znaczników, np. XML, HTML'^^ W terminologii języków informacyjno-wyszukiwawczych funkcjonuje pojęcie swobodnego słowa kliiczowego^^^\
tworzonego np. przez indeksatora dla potrzeb charakterystyki konkretnych treści czy
dokumentu. W praktyce również właśnie takimi słowami posługujemy się „tagując”
dokumenty oraz tworząc zapytania kierowane do wyszukiwarek. Tagowanie pozwala
użytkownikom na tworzenie własnych przestrzeni informacyjnych, opisywanie od
nalezionych treści, obiektów z użyciem słów pochodzących z własnego, prywatne
go słownika pojęciowego, wskazywanie na te aspekty zawartości, które okazują się
D. N . Sturtz: C o m m u n a l C ategorization : 'Ihe Folksonom y [on lin e]. [dostęp: 5.04.2009]. D ostęp n y
w World W id e Web: h ltp ://d avid stu rtz.com /d rexel/622/coin im in al-catcgon zation -th c-folk son om y.
htinl.
D.
Tapscott, A. D. W illiam s: W ikinom ia. O globaln ej współpracy, która zm ien ia w szystko.
W arszawa 2008; K. Stępień: Folksonom ię czyli społeczn ościow e opisyw an ie treści. P oradnik. W arszawa
2010.
S. D. Kotuła: Folksonom ia - n a ro d zin y i ch arakterystyka (w aspekcie w yszu k iw a n ia inform acji).
W: B iblioteka i inform acja w roku 2008. W druku.
W ikipedia. W olna... [dostęp: 7.10.2009]. D o stęp n y w W orld W id e Web: h ttp ://p l.w ik ip ed ia.org/
w ik i/T ag_(zn aczn ik ).
Język sw o b o d n y ch słó w k lu czow ych - to język słó w k lu czow ych b ez słow n ik a, którego
elem en tarnym i jed n o stk am i leksykalnym i są słow a k lu czow e p o ch o d zą ce z tekstu in d ek sow an ego
d ok u m en tu lub w ybrane przez indeksatora z zasobu jego słow n ik a czyn n ego, słu żący d o in d ek sow an ia
sw o b o d n eg o . S łow n ik en cyklopedyczn y inform acji..., s. 111.
203
w konkretnym zastosowaniu najbardziej cenne. Wykorzystuje więc te własności In
ternetu, które przed zaistnieniem Web 2.0 interpretowano raczej jako negatywne. Su
biektywne, nie obwarowane regułami formułowanie liaseł skutkuje opisywaniem tycli
samycti dokumentów przez różne osoby w sposób całkiem rozbieżny''’’. Zderzenie
subiektywnej wielostronności w postrzeganiu treści ze scliematyzmem bibliotecz
nej, rzeczowej deskrypcji obiektu, to naturalnie olbrzymi problem hamujący ewentu
alne wdrożenia folksonomii i tagowania do profesjonalnych narzędzi bibliotecznych.
Internet jednakże dzięki tym zjawiskom zyskał nowe oblicze, bardziej przyjazne dla
użytkowników. Z użyciem odpowiednich programów, serwisów usprawniających tagowanie, możliwe staje się organizowanie infomiacji w ramach samodzielnie budo
wanych kategorii. Tagowanie pozwala nie tylko na opis zawartości dokumentów, ale
także na wyrażanie opinii na ich temat. Jednym z najbardziej populamych serwisów
stosujących tagowanie jest Delicious (http://delicious.com) pozwalający na wzajem
ne polecanie sobie wybranych, interesujących stron na zasadzie opatrywania tagami
i udostępniania publicznie zakładek. Serwis ten wprowadził wymienione rozwiązania
w 2003 r. i jest prawdopodobnie pierwszym, który zastosował folksonomię w Interne
cie. Tagowanie zastosowane w semisach społecznościowych lub odpowiednich pro
gramach komputerowych służących do katalogowania zasobów dokumentów, może
efektywnie wspomagać użytkowników w porządkowaniu i przeszukiwaniu własnej
przestrzeni informacyjnej. Tagowanie pojawia się również w narzędziach dostarcza
jących informacji bibliograficznej. Przykładem może być tu katalog WorldCat, któ
ry swoim zarejestrowanym użytkownikom daje możliwość tworzenia widocznych
publicznie etykiet dla poszczególnych rekordów oraz tworzenia list tematycznych
z wybranych pozycji.
Social hookmarking]C^X kolejnym pojęciem używanym w kontekście społecznej akty
wizacji internautów. Odnosi się do gromadzenia, organizowania, szukania i zarządzania
zakładkami stron WWW za pomocą metadanych w formie etykiet tworzonych we współ
pracy ze społecznością internetową'^’*^. Należy w tym miejscu odnotować fakt, że Syzyfo
wa praca u podstaw, którą jest rejestrowanie i porządkowanie informacji o zasobach sieci,
była typowa dla Internetu już od początku jego istnienia. Jako sieć akademicka. Internet
miał przecież służyć budowaniu nieskrępowanych relacji wymiany myśli i wiedzy. Przy
kładem dobrej woli intemautów może być projekt zapoczątkowany w 1998 r., czyli do
brych kilka lat przed włączeniem problemów związanych z ideą 2.0 do mainstreamu nauki
o mediach. Jest to Open Directory Project (ODP, http://www.dmoz.org), najliczebniejszy
jak dotąd katalog stron intemetowych, tworzony przez amiię redaktorów - społeczników
(w lutym 2010 r. w katalogu zarejestrowanych było 4 535 993 stron intemetowych, do
danych przez 84 899 edytorów, w ponad 590 000 kategoriach). ODP od początku był
narzędziem darmowym, z potencjału jego zasobów korzysta wyszukiwarka Google. Cel
ne będzie w tym miejscu spostrzeżenie Łukasza Bigo, którego zdaniem „ « W e b 2 .0 »
jest nazwaniem trendu, którego właśnie w tej chwili jesteśmy świadkami. Proces ten jest
w rzeczywistości renesansem, powrotem do klasycznych źródeł piei"wotnej WWW oraz
oczywiście Internetu. Chodzi o rozpropagowanie idei współodpowiedzialności za zawar
tość, o dzielenie się wiedzą”''’‘'.
D. D egez, C. Masse: Vindexation a lere d'lnternet. „D ocu m en taliste” vol. 37: 2000, nr 2, s. 118-120.
W ikipedia. W olna... [dostęp: 10.10.2009], D ostęp n y w W orld W id eW eb : http://pl.w ikipedia.org/
w ik i/S o cia l_ b o o k m a rk in g .
Ł. Bigo: Web 2 .0 - ewolucja, rewolucja czy... anarchia?! [online]. [dostęp: 10.10.2009]. D ostępny
w W orld W ide Web: http://w w w .idg.p1/new s/85027_2/W eb.2.0.ew oiucja.rew olucja.czy.anarciiia.htm l
204
...... ............... ,
gtTłgł
^ A J d n a i for The tM dKlly ( i hope: thoughts on reclaiming th« Amsrican dream'
A « m rt> g .{7 )
V m i most popular tags as: lag lisi | lag cloud
h o ffn u n g
Initlleren
polltlek
presldents
this Is barack
usą
yersohnung
R a lM d SakiaciB: (11)
O tłin Ł B ifu h .
U f ll t lM o r e - U n iM d S tM * » - B lo a ra p h y .
M Htłn A n tfltu i Iłr i łl łt t r ł - Btegaihy.
U n K tj S tu tt. - C tn g ftH . - S « n « t - B lła ra h y.
O b M iiŁ B ł f ł t k - P h llO M B h y .
N łtt o iw l t h ł f « c t « r i ł t l t ł . A m « rl« »n .
Unlw< SftW ł - PoIM tł und a ^Ytm iM nt - PhN w p h t,
U n i f d S t ł t ł ł - P o l t t k ł m d u o v « n i i M t i t - 2001 ■2009.
P o lM « k « k w « a « $ .
Y ł f ł n h n l t S ttw n ,
U M fltew M iM attam (26)
T o R w d (lOeilBtnsl
b y * < « lłS X (ti^tartdCalusflr. upditedatnUSciaysago)
b lU £ łL & b lffla (BItems)
lwch«na«M (WbiidCdunr.upiMeildnilinelaagD)
B o o K C Iu b B ł o l i ł KTlam s)
___tytan
__
Rys. 34. Tagi oraz listy u lu bion ych stw orzon e przez u żytk ow n ik ów k atalogu W orldCat dla książki
The a u d a c ity o f h o pe: th ou gh ts on re c la im in g th e A m erica n drea m Baracka O bam y
[ Ż r ó d to : h t t p :/ / w w w , w o r ld c a t .o r g ] .
Biblioteki wykorzystują już potencjał użytkowników w zakresie udoskonalania
opisu rzeczowego zbiorów. Np. w 2008 r. Biblioteka Kongresu we współpracy z ser
wisem Flickr (gromadzącym i udostępniającym w Sieci fotografie cyfrowe, http://
www.flickr.com) uruchomiła projekt The Commons, przekazując do serwisu Flickr
ok. 3 tysiące fotografii pochodzących z dwóch kolekcji amerykańskiego dziedzic
twa: George Grantham Bain Collection (czarno-białe fotografie z lat ok. 1919-1920)
i Farm Security Administration/Office o f War Information Color Collection (barwne
fotografie wykonane ok. 1939-1944). Głównym celem była promocja i zwiększenie
widoczności zbiorów Biblioteki Kongresu w Sieci. Drugi cel to eksperymentalne uzu
pełnienie opisów zdjęć o komentarze i tagi nadawane przez użytkowników serwisu,
identyfikacja osób, wydarzeń czy miejsc. Po dwóch dniach funkcjonowania projektu
odnotowano ponad milion odsłon, a do 1420 fotografii użytkownicy dodali komenta
rze i znaczniki treści. Niektóre informacje, korekty i uzupełnienia zostały włączone
do opisu bibliograficznego w katalogu Biblioteki Kongresu'™. Obecnie w projekcie
The Commons uczestniczą 32 instytucje (biblioteki, muzea i archiwa)'’^'.
™ A. Salarelli: „The C o m m o n s”, in d icizza re la fotografia digitale tra istan ze bibliotecon om ich e
e social tagging. „B iblioteche O ggi” vol. 26: 2008, nr 5, s. 21-28.
Projekt The C o m m o n s zaprezentow ała A. K oszow ska na konferencji C yfrow ość bibliotek
i archiwów. W arszaw a, 2 6 -2 7 listopada 2 0 0 9 r. w prezentacji pt. O pracow an ie zb io ró w z u d zia łem
społeczn ości in tern etow ych (na p rz y k ła d zie projektu „The C o m m o n s”) [on lin e], [dostęp: 14.02.2010],
D o stęp n y w W orld W id e Web: h ttp ://w w w .eu ro p ca n a .p l/d o w n lo a d /d o cu m en t/1 2 6 0 4 5 4 6 6 7 .p p t.
205
N a tio n a a l A r e h ie f s
p h o to s tre a m
T his P hoto aiso b elon gs to:
-
O u d e b e ro e p e n / Old
fas h io n e d p rofessions (S e t)
— HET GEZICHTVAN
NEDERLANO in de tw intigste eeuw
~~~(Pool)
2 gallenes contain thIs photo
o 23 people cali this photo a favorite
Ta g s
Spaamesfat) Photo, 8FA001015318
Matlen Moppen. Hollandse huisvrouw met schort Wopt de m at met een mattenWopper. op
straat bij de voordeur. Naast haar een beżem en zinken em m er met dweil. 1955 of eerder.
Housewife cleaning doom iatwith carpet-beater. The Nethertands, [19S5|.
Voor m eer Infbmiatie en voor m eer foto's uit de collectie van Spaamestad Photo, bezoek
onze Beeldbank;
wwwspąamestadPhoto.nK
U kunt ons helpen onze kennis van de fotocollecties te vernjken doortags en
commentaren toe te voegen. Herkent u mensen of locaties of heett u een bijzonder
vemaal te vettellen bij śśn van de foto's, laat dan een reactie achter (ais u ingelogd bent
bij Flicki) of stuuf een mailtje naar [email protected]
Cotnmenłs
airia fe
SSS. says:
that carpet beater is both beautlfUl and l^nctlonal.
Posted 12 months ago, ( pentrtink)
8614-1
N ederland
Oude beroepen
Hulsvrouw
MattenWopper
Housewife
N ethetlands
Old fashioned professions
C arpet-bealer
doorm at
1955
Peike R eintjens
rug
m otion
swatting
cleaning
pattern
apron
w om an
standing
working
housew ork
Rys. 35. Z d jęcie w projekcie T he C om m on s, obok w id o czn e tagi i jed en z kom entarzy
[Ż r ó d lo : littp ://w w \v ,(lic k r,c o iii/p h o to .s /n a lio n ;ia i;iic h ic l7 3 2 K 1 4 5 9 4 0 4 ].
Według W. Klenczon w bibliograficznych bazach danych można wykorzystać po
tencjał użytkowników, choć w sposób kontrolowany. Zdaniem autorki „trudno ocze
kiwać, by w przewidywalnej przyszłości choćby niewielka część milionowych zaso
bów katalogów bibliotecznych czy bibliografii ogólnych została oznaczona tagami
i byłoby naiwnością sądzić, że w znaczący sposób mogłoby to uzupełnić tradycyjny,
sporządzany przez specjalistów opis rzeczowy. Można natomiast pokusić się o próbę
implementacji narzędzi Web 2.0, takich jak możliwość oznaczania dokumentów ta
gami przez użytkowników czy recenzowanie publikacji, w wysoce specjalistycznych
206
bazach dziedzinowych. Użytkownik-specjalista, naukowiec, student czy hobbysta
danej dziedziny mógłby dzielić się swoją wiedzą i doświadczeniem z innymi użyt
kownikami, wnosząc do opisu rzeczywistą wartość dodaną” '’^
Z tagów tworzone są tzw. chmury tagów (ang. tag cloiid), stanowiące „graficz
ne zobrazowanie zawartości serwisu internetowego w postaci zestawu znaczników,
które są zazwyczaj także linkami do odpowiedniej części tego serwisu. Najczęściej
znaczniki-linki są uszeregowane alfjibetycznie, natomiast wielkość i pogrubienie
fontu poszczególnych znaczników-linków jest zależne od ważności lub popular
ności danego znacznika. Umożliwia to łatwe znalezienie danej kategorii zarówno
alfabetycznie, jak i według ważności” '’\ Taką metodę wizualizacji zbiorów słów
kluczowych i nawigacji w ich obrębie wypromował wspomniany serwis Flickr.
Obecnie chmurę tagów można odnaleźć w bardzo wielu serwisach społecznościowych i blogach.
Tagowanie i chmury tagów są również powszechnie wykorzystywane w serwi
sach internetowych wspomagających zarządzanie informacją bibliograficzną, odsy
łaczami oraz zestawianie wykazów bibliograficznych (ang. hihiiographic/reference
managementsoftware). Przykłady takich serwisów, realizujących model społecznościowy to: 2collab (https://www.2collab.com ), BibSonomy (http://www.bibsonomy.
org), CiteULike (http://www.citeulike.org), Connnotea (http://www.connotea.org).
Są to narzędzia w pełni darmowe, które funkcjonują w postaci aplikacji webowych.
Dla podobnych serwisów charakterystyczne jest również anotowanie.
M
<;cpnnotaa Organisa. Slun. Diseom.
16 2 0 0 9 8 A Addktion a i r p o ł t A s s o c ia t lo n K a M o n n a tk s Mpator
book
b o o k in g
busitM Cces
b o o k ln g s
camcra
nHrbmy
books
bu»es
C h a u ffe u r
COmpani«S company Corp ora tio n
driver o n ig ecanmerce e d u c a t io t i (u f a s t f i r m
g a m ę g a t w t c k Group H e a l t h h d p W rcr
ii»a o e
In d u s trie s in d u s try
Business
c oach
C(Mk Jm»
Defłt downioad
f lr m s f o r F re e
Home
hum m er
lease lim o lim o s
im ouiines IIVfl lo n d o n minibus mukimcdM n etW O Tfc IHnw now o f
o n iy w i r e
opiHKM OrgsntaatkMi outfit prestls*
p r lv a t e p iM c c|ułck ft A n t e r r e n t i n g r e n t s s a fe s e a r c h M a t e r
secure Security >ervicing setup dromiing shuttle
S o ftw a re spaedy stamtad sto n so a a ite sufipact systm top
transfer tr a ^ m m t U iłit iMWn V Vehicle velMdes video
ońnrfows
.JfeU
Rys. 36. Chm ura tagów w serw isie C onnotea
[Ż r ó d lo : h t t p ;//w v v w .c o n n o tc a .o r g /c lo u d ] .
W. K lenczon: In deksow an ie za w a rto ści treściowej...
W ikipedia. W olna... [dostęp; 2 8 .02.2009]. D o stęp n y w W orld W ide Web: h ttp ://p l.w ik ip ed ia.org/
w iki/C hm ura_tagów .
207
Niedostatki folksonomii
Przestrzeń informacyjna systemu informacyjno-wyszukiwawczego i obraz świata
użytkownika (w tym przypadku chodzi zwłaszcza o językowy obraz świata) bardzo
się różnią. Odtwarzanie na podstawie zestawu wybranych słów sensu docelowego
dokumentu można uznać za tzw. indeksowanie odwrotne, rodzaj inżynierii odwrot
nej (ang. reverse engineering)''^'^. Jak wykazują badania, w zastosowaniu do trady
cyjnych dokumentów jest to bardzo trudne, tym trudniejsze, im bardziej ogólny sens
posiada u tw ó r'P o d o b n e problemy sprawia indeksowanie Sieci WWW - wiele stron
internetowych posiada bardzo szeroką tematykę, a ich zawartość jest całkowicie nie
przewidywalna. Utrudnia to znacznie operacje automatycznego indeksowania, które
wciąż jeszcze nie jest dość efektywne. Tym bardziej, jak się wydaje, subiektywnie
budowane zbiory tagów nie mogą służyć jako idealne narzędzie do odtwarzania struk
tury wiedzy zawartej w opisywanych obiektach. Potwierdzają to wyniki badań Ro
berta Bruce’a, który zestawił metadane 2786 artykułów indeksowanych w Education
Resources Information Center (ERIC, http://www.eric.ed.gov) oraz w internetowym
serwisie CiteULike (http://www.citeulike.org/home). Łącznie porównanych zosta
ło 2899 deskryptorów pochodzących z bazy ERIC oraz 3176 tagów z CiteULike.
Zgodność słów stwierdzono zaledwie w 240 przypadkach'^'’. Jednak tak mała liczba
zbieżnych tagów i deskryptorów może wynikać z faktu, że w badaniu uwzględniono
jedynie słowa identyczne, nie dokonywano oceny semantycznej i odrzucono czynniki
takie jak gramatyka słów (temat wyrazu), błędy pisowni, synonimia. Ponadto rozpa
trywano jedynie tagi i deskryptory odnoszące się do tych samych publikacji.
Isabella Peters i Katrin Weller poddały analizie zbiory tagów, badając możliwości
zastosowania ich do profesjonalnych systemów organizacji wiedzy'^'^. Autorki zajęły
się m.in. problemem kontroli słownictwa, grupowania tagów, możliwości rozróżnia
nia przeznaczenia i funkcji tagów (tagi mogą odnosić się do zawartości dokumentów,
ale też autora, źródła, formatu danych, są również tagi usprawniające osobiste i inter
personalne zarządzanie informacją np. „do przeczytania” lub
piotr”) i interakcji
z innymi systemami organizacji wiedzy. Według autorek dla poprawienia systemów
społecznego znakowania powinny być stosowane zarówno automatyczne, jak i manu
alne rozwiązania, natomiast na obecnym etapie tagowanie jest aparatem zbyt niedo
skonałym. Autorki widzą w przyszłości możliwość wykorzystania inżynierii ontologii i relacji semantycznych dla wzbogacenia folksonomii.
T echnika od w racan ia, in żyn ieria od w rotn a, in żyn ieria w steczna, p rogram ow an ie zw rotne
(w in form atyce) - p roces b adania produktu (urząd zen ia, program u k om p u terow ego) w celu
ustalen ia jak on d ok ład n ie działa, a także w jaki sp o só b i jakim k osztem został wykonany. Zazwyczaj
p ro w a d zo n y w celu zd ob ycia inform acji n iezb ęd n ych d o sk on stru ow an ia o d p ow ied n ik a. Innym
za sto so w a n iem jest p orów n an ie lub zap ew n ien ie w sp ółd ziałan ia z w łasn ym i produktam i. W ikipedia.
W olna... [dostęp: 3 0 .09.2009]. D o stęp n y w W orld W id eW eb : tittp ://p l.w ik ip ed ia.org/w ik i/ln żyn ieria_
odw rotna.
D.
Crystał: R everse indexing. „Tłie Indexer. The international journal o f in d ex in g ” vol. 26: 2008,
nr 2, s. 14-18.
R. Bruce: D escriptor a n d fo lk so n o m y concurrence in education related scholarly research.
„W ebology” vol. 5: 2008, nr 3 [on lin e]. [dostęp: 9 .03.2009]. D o stęp n y w W orld W id e Web: littp://
w w w .w eb o lo g y.ir/2G G 8/v5n 3/a59.h tm l.
I.
Peters, K. W eller: Tag G arden in g f o r F olksonom y E n rich m en t a n d M ain ten an ce. „W ebology”
vol. 5: 2008, nr 3, [on lin e]. [dostęp: 9 .0 3.2009]. D o stęp n y w W orld W id e Web: h ttp ://w w w .w eb ology.
ir/2008/v5n 3/a58.1itm l.
208
Działania zmierzające do uczynienia systemów maksymalnie przyjaznymi dla użyt
kownika polegają na przynajmniej częściowym zatarciu różnic pomiędzy ustawicznie
kontrolowaną i wysoce sformalizowaną, sztywną przestrzenią systemu a anarchicznym
i demokratycznym nastawieniem użytkowników, jak piszą o folksonomii Renaud Lambiotte i Marcel Ausloos'^1 Jednakże typowe wykorzystanie tagów daje efekt w postaci
płaskiej charakterystyki treści. Jest rozwiązaniem uniemożliwiającym uwidocznienie re
lacji hierarchicznych pomiędzy zasobami i pojęciami. Emanuele Quintarelli, Andrea Resmini i Luca Rosati proponują alternatywny dla chmury, semantyczny sposób prezentacji
tagów, nazwany fasetowym (FaceTag http://www.facetag.org), w którym obiekty opisy
wane są całościowo z użyciem wielu tagów-faset'^^. Folksonomia żyje swoim własnym
życiem, tworzy się sama. Jak zwraca uwagę S. D. Kotuła, użytkownicy Internetu tworzą
coś na kształt samo kontrolującego się systemu'*®. Choć należy mieć na uwadze zagroże
nie, wynikające z ignorowania przez rzesze intemautów pewnych kwestii trudnych lub
niezrozumiałych, które mogą ulec zatarciu i utracie.
Rzeczywiste mechanizmy organizujące zasoby baz często są ukrywane, a do dyspozy
cji odbiorcy oddaje się metody wyszukiwania i interfejs bliższe ludzkim przyzwyczaje
niom i wyobrażeniom. Architektura usług informacyjnych staje się przyjazna i podporząd
kowana komfortowi użytkowników. J. Woźniak-Kasperek wskazuje na czynnik natural
nych przyzwyczajeń ludzkich, uwzględniany w projektowaniu serwisów. Według autorki
„Obecnie w praktyce coraz częściej mamy do czynienia z kategoryzacjami (nie klasyfi
kacjami) jako formami organizacji informacji. Pojęcie kategoryzacji jest wieloznaczne.
Najczęściej mianem tym określa się albo proces wyodrębniania obiektów i ich zbiorów
traktowanych z pewnego punktu widzenia jako jednorodne, czyli proces ustanawiania ka
tegorii, albo proces przypisywania przedmiotów do już istniejących kategorii, czyli kate
goryzowania. [...] Bardziej lub mniej rozbudowane układy kategorii tematycznych należą
dziś do najpopularniejszych metod organizacji informacji w różnego rodzaju serwisach
internetowych”'*'. W innej publikacji autorka poczyniła spostrzeżenie, że „twórcy kate
gorii internetowych projektują je tak, żeby poszczególne kategorie i ich układy miały jak
najbardziej naturalny charakter, jak najbliższy sposobowi myślenia i wyszukiwania infor
macji przez użytkowników Intemetu. Nieograniczony dostęp do Internetu sprawia jednak,
że owa naturalność musi być dość umownie rozumiana. Trudno bowiem wyobrazić sobie
obraz świata « n a tu r a ln y » dla ludzi wszystkich kultur, religii, poglądów politycznych,
etycznych itd. Zatem nie w naturalności czy « p o p ra w n o ś c i» tkwi moc wyszukiwawcza
kategorii intemetowych, ale w gotowości intemautów do akceptowania proponowanych
kategorii, jeśli można za ich pomocą odnaleźć potrzebną informację”'*^.
R. Lam biotte, M. A usloos: CollaboratW e tagging as a trip a rtite n etw ork. „Lecture N otes
in C om p uter S cien ce” vol. 3993: 2006, s. 1114-1117 [on lin e]. [dostęp: 9 .03.2009]. D o stęp n y w
W orld W id e Web: http://arxiv.org/P S_cache/cs/pdf/G 512/G 512G 90v2.pcif. A utorzy stw ierdzają, że
fo lk son om ia jest: 1. anarchiczna, p o n iew a ż w yb ór słów k lu czow ych n ie jest sk rępow any p rzez żaden
sztuczny, za m k n ięty w ykaz sym b oli klasyfikacyjnych; 2. d em okratyczna, p o n iew a ż tagow an ie jest
w )'konyw ane przez d u że zesp oły o sób a n ie przez jed en ośrodek.
E.
Q uintarelli, A. R esm in i, L. Rosati: Face Tag: In teg ra tin g B o tto m -u p a n d T op-dow n Classification
in a Social Tagging System . „B ulletin o f the A m erican S ociety for In form ation and T ech n o lo g y ” vol.
33: 2007, nr 5, s. 10-15 [o n lin e]. [dostęp: 5.04.2007], D o stęp n y w W orld W ide Web: h ttp ://w w w .a sis.
org/Bulletin/Jun-G 7/Q uintareU iEtc..pdf.
S. D. Kotuła: op.cit.
J. W oźniak-K asperek: O rgan izacja inform acji...
J. W ożniak: K ategoryzacja. S tu diu m z teorii ję z y k ó w in fo rm acyjn o-w yszu kiw aw czych . W arszawa
2000, s. 173.
209
Perspektywy zastosowania folksonomii w bibliografii
Marliese Thomas, Dana M. Caudle i Cecilia M. Schmitz przedstawiły możliwości
stosowania folksonomii i słowników kontrolowanycłi w Sieci WWW oraz stworze
nia systemu hybrydowego tzw. collabulary'^\ Poddały analizie stopnień powielania
w folksonomiach haseł przedmiotowych Biblioteki Kongresu (LCSH) poprzez po
równanie ich (na materiale dziesięciu książek) z materiałem w LibraryThing (http://
pl.librarything.com) i w katalogach bibliotecznych online, które zwierają zarówno
hasła LCSH, jak i tagi. Okazało się, że niewielki odsetek tagów pokrywał się z LCSł-1,
jednak pozostałe dostarczały dodatkowych kategorii opisu. Zdaniem autorek wynik
ten potwierdził uzupełniający potencjał społecznego tagowania wobec języka haseł
przedmiotowych. Katalogi hybrydowe, łączące LCSH i folksonomie, tworzą system
0 wyższej wartości niż poszczególne jego składniki, zapewniają bogatsze metadane
1 efektywniejsze wyszukiwanie.
Opisane możliwości folksonomii mogą pomóc bibliografii w unowocześnieniu
świadczonych przez nią usług informacyjno-wyszukiwawczych. Organizowanie wie
dzy w systemach informacyjno-wyszukiwawczych, tworzenie charakterystyk doku
mentów, katalogów, kartotek wzorcowych, słowników terminów wyszukiwawczych,
tezaurusów itp. ma na celu zwiększenie efektywności wyszukiwania, zwiększenie
relewancji odnalezionych informacji. Dlatego wydaje się, że możliwość zaangażo
wania użytkowników we wprowadzanie do systemu słów kluczowych, tagów jest
bardzo obiecująca. Tagi to w odczuciu użytkowników słowa najlepiej charaktery
zujące treść dokumentu, jego ujęcie, formę, jakość, poziom, sfery wykorzystania,
niedostatki itp. Najprawdopodobniej również właśnie takich etykiet będą używali
w poszukiwaniu podobnych dokumentów. Jak zauważa Jason P. MoiTison'*^"’, tagi
mogą okazać się przydatne dla badań nad sposobem interpretowania i określania
konkretnych treści. Folksonomia wpisuje się w bibliograficzną ideę otwarcia wiedzy
przed użytkownikiem. Zdaniem Davida N. Sturtza'*^”' w odróżnieniu od metadanych
wbudowywanych w pierwotny organizm obiektów internetowych, cechą folksonomii
jest operowanie na powierzchni przestrzeni informacyjnej, tagi są widoczne i dostęp
ne dla użytkownika, podobnie jak opisy w bibliografii. W folksonomii tkwi olbrzymi
potencjał, warty wykorzystania w procesach interakcji źródeł wiedzy z użytkowni
kiem.
Można zatem pozwolić sobie na koncepcyjną wizję bibliografii, która pozwoli zna
kować rekordy użytkownikom, a być może w razie potrzeby korygować, naturalnie
w sposób kontrolowany przez bibliografów, którzy zmiany będą zatwierdzać. Pozwo
liłoby to na budowanie bibliotek z wybranych rekordów, szeregowanie ich według
zadanych kryteriów (np. właśnie tagów), ekstrahowanie z nich wykazów bibliogra
ficznych, raportów i oczywiście drukowanie, publiczne udostępnianie swoich kolek
cji, także anotowanie rekordów, czyli opatrywanie ich własnymi uwagami, komenta
rzami. Cenna byłaby możliwość oceniania wybranych publikacji, dyskutowania na
M. T hom as, D. M . C audle, C. M. Schm itz: To tag or n o t to tag? „Library Hi Tech” vol. 27: 2009,
nr 3, s. 4 1 1 -4 3 4 .
J. P. M orrison: W h y A re They Tagging, a n d W h y D o We W an t Tfiem To? „B ulletin o f the A m erican
S o ciety for In form ation and T e ch n o lo g y ” vol. 34: 2007, nr. 1, s. 12-15 [on lin e]. [dostęp: 5.05.2009].
D o stęp n y w W orld W id e Web: h ttp ://w w w .asis.org/B u iletin /O ct-G 7/M orrison _O ctN ovG 7.p d f.
D. N . Sturtz: op. cit.
210
ich temat o problemach badawczych lub nawet poszczególnych słowach kluczowych,
np. na specjalnych, zakładanych przez użytkowników, podstronach. Ewentualne śle
dzenie siatek semantycznych danych słów poprzez podgląd innych dokumentów,
które zostały nimi opatrzone, oraz innych słów, które w ich kontekście się pojawi
ły. Takie możliwości tworzą nową jakość, którą określić można mianem bibliografii
2.0. Autor niniejszej rozprawy poświęcił temu zagadnieniu osobny artykuł, w któiym
wymienione pojęcie zostało zdefiniowane jako: „nowy nurt w działalności bibliogra
ficznej, zbudowany na fundamencie współdziałania odbiorców informacji w zakresie
współtworzenia i upowszechniania infonnacji, mający na celu dzielenie się wiedzą
bibliograficzną (stosowanie nowoczesnych, uniwersalnych standardów i platform
ułatwiających dalsze wykorzystanie, kopiowanie, przekształcanie). Bibliografia 2.0
to również metoda opracowania wykorzystująca najnowsze aplikacje i usługi interne
towe takie jak: EndNote, BibMe, CityUlike, Zotero, nowoczesne standardy i języki
opisu metadanych jak: FRBR (Functional Reąuirements for Bibliographic Records),
Dublin Core, XML (Extensible Markup Language), RDF (Resource Description Framework), OAI-PMH (Open Archives Initiative Protocol for Metadata Harvesting)
i inne. Tak przygotowywane spisy mogą przybierać różnorodne formy: od trady
cyjnego - drukowanego, przez wykazy publikowane w postaci plików tekstowych,
do zaawansowanych serwisów i portali internetowych, bibliografia taka może rów
nież posługiwać się systemami RFID (Radio Frequency Identification). Włączenie
tych wszystkich zjawisk do zainteresowań bibliografii zbliża ją do potocznego ro
zumienia, gdzie najistotniejszy jest praktyczny i utylitarny wymiar działalności
bibliograficznej” '*^*^.
Trzeba również wyraźnie zaznaczyć, że aby bibliografia mogła wypełniać nale
życie swą funkcję naukowego, wiarygodnego informatora, narzędzia badań bibliometrycznych nie wolno jej pozbawiać standardowego aparatu, jakim są np. hasła
przedmiotowe nadawane przez bibliografa. Swobodne słowa kluczowe, używane już
powszechnie w elektronicznych i internetowych zasobach, nie są w stanie rozwią
zać wszystkich problemów organizacji i zarządzania informacją. Zdaniem J. Woźniak-Kasperek swobodne słowa kluczowe „Są rozwiązaniem komplementarnym,
propozycją dodatkową do efektywnego wykorzystania w określonych sytuacjach
informacyjno-wyszukiwawczych, np. przy swobodnym przeszukiwaniu pełnego tek
stu. Wiedza słów kluczowych nie powinna być jedyną wiedzą systemu” '^^ Również
w szerszej perspektywie realizacja wizji semantycznej sieci wymiany danych, a więc
możliwość sprawnego i wysoce efektywnego wyszukiwania w zbiorach rozproszo
nych, uzależniona jest od konsekwentnego przestrzegania pewnych globalnych reguł
opisu, prowadzonych z zastosowaniem kontrolowanych słowników.
Grupowanie (clustering)
Interesującym rozwiązaniem z zakresu porządkowania obiektów informacyjnych
jest grupowanie lub klasteryzacja (ang. clustering, search results clustering), które
nie powstaje w rezultacie aktywności użytkownika, a jest wynikiem automatycznej
analizy zawartości obiektów sieciowych. Można clustering wymienić w tym miej’ J. Pacek: Bibliografia 2.0. „Z agadnienia Inform acji N aukow ej” 2008, nr 1, s. 38.
J. W oźniak-K asperek: O rganizacja inform acji...
211
scu, ponieważ wpisuje się w szerszą tendencję opracowania, wyszukiwania i prezentacji
wyników w sposób bardziej przyjazny dla użytkownika i jednocześnie zależny od rela
cji semantycznych pomiędzy zawartością dokumentów. Rozwiązanie to jest stosowane
przez specyficzny rodzaj wyszukiwarek internetowych tworzących grupy (klastry) powią
zanych ze sobą stron WWW stanowiących wynik wyszukiwania i nadających tym gru
pom odpowiednie nazwy (etykiety). Clustering odbywa się dzięki analizie statystycznej
i lingwistycznej treści znalezionych dokumentów, a nie wedhig wcześniej utworzonych
systemów klasyfikacyjnych czy kategorii'*^ Prezentacja wyników polega na zgrupowaniu
dokumentów o podobnej tematyce i zawartości w obrębie dynamicznie konstruowanych
zbiorów.
Grupowanie wyników z wyszukiwarek jest zastosowaniem analizy skupień (ang. data
clustering, cluster analysis), metody znanej na polu matematyki w procesach eksploracji
danych (odkrywania wiedzy z baz danych, ang. data mining) oraz uczenia się maszyn
(ang. machinę leaming). Jest to metoda tzw. klasyfikacji bez nadzoru (ang. unsupet^yised
learning), dokonująca grupowania elementów we względnie jednorodne klasy na podsta
wie podobieństwa pomiędzy elementami. Poprzez grupowanie można również dokony
wać odkrywania struktury danych oraz uogólniania. Wybrane cele grupowania to'*^^:
• uzyskanie jednorodnych przedmiotów badania, ułatwiających wyodrębnienie ich
zasadniczych cech,
• zredukowanie dużej liczby danych pierwotnych do kilku podstawowych kategorii,
które mogą być traktowane jako przedmioty dalszej analizy,
• zmniejszenie nakładu pracy i czasu analiz, których przedmiotem będzie uzyskanie
klasyfikacji obiektów typowych,
• odkrycie nieznanej struktury analizowanych danych,
• porównywanie obiektów wielocechowych.
Wśród zastosowań analizy skupień można wyróżnić porządkowanie i uproszczenie
dostępu do informacji. Do klasycznych zastosowań należy klasyfikacja dokumentów
tekstowych: książek, czy stron internetowych. W wyszukiwarkach internetowych
grupowanie polega na efektywnym tworzeniu grup dokumentów powiązanych tema
tycznie oraz ich zwięzłym opisaniu w sposób zrozumiały dla człowieka'*^®. Opiera się
na działaniu algorytmów realizujących następujące etapy:
• wyodrębnienie z wyników jednolitych grup tematycznych,
• nadanie grupom nazwy dobrze opisujące ich elementy,
• przypisanie wszystkich pozycji do grup (jeden dokument może być elementem
kilku grup),
• prezentacja pogrupowanych wyników.
Clustering mimo zastosowania technik automatycznych, programowych, jest pro
cesem subiektywnym. Te same zbiory danych często mogą być dzielone inaczej,
w zależności od zastosowanych algorytmów. Niemożliwe jest bowiem wykorzystanie
jednego algorytmu do rozwiązania zróżnicowanych problemów'*^'.
J. Tom aszczyk: C lu sterin g w w yszu kiw arkach in tern etow ych . „Praktyka i Teoria Inform acji
N aukow ej i T ech nicznej” 2008, nr 1, s. 26-31.
W ikipedia. W olna... [dostęp: 9 .10.2009], D o stęp n y w W orld W id e Web: http ://p l.w ik ip ed ia.org/
w ik i/A n a liza _ sk u p ień .
T am że, [dostęp: 9 .1 0.2009]. D o stęp n y w W orld W id e Web: h ttp ://p l.w ik ip ed ia.org/w ik i/
C lu sterin g _ (w y s z u k iw a r k iin te m e to w e ).
A. K. Jain, M . N . M urty, P. J. Flynn: D a ta Clustering: A R eview . „A C M C om p u tin g Surveys”,
vol. 31: 1999, nr 3, s. 264 -3 2 3 [on lin e]. [dostęp: 9.10.2009]. D o stęp n y w W orld W id e Web: http://
c ite see rx .ist.p su .ed u /v iew d o c/d o w n lo a d ? d o i= l 0 .1 .1 .1 8.2720& rep = rep 1& typ e= p d f.
212
Na czym polega grupowanie?
R ys. 3 7 . P rzykład gru p ow an ia
[źródło: A. Dudczak. Automatyczne grupowanie wyników wyszukiwania w bibliotekach cyfrowych, http://dlibra.psnc.pl/
biblioteka/Content/140/dz2-0 l-grupowanie.pdf).
Morę
cptions
|bbllctekozns»»relv«)
Tree | Vlsualization f
Tcp 100 results of about 42000 for bibliotekoznawstwo
3
1
- 1^ Blbltotekozna¥i«two I Informacta
Naukowa (18)
- ( 3 Infonnacll NaUkowel I
Bibliotekoznawstwa ( i n
Bibliotekoznawstwo, naulia o bIbllotEkarstyyle - katalogowaniu ksiątek I czasopism ,
organizac]! oraz zarządzaniu bblcteką. Bibliotekoznawstwo jest osctną...
htlp://^l,wikipedla.org/wiklîbliotEkoznawstwo
- QQ!fl!MiftEav£Z}
a
-
• studa - hformacla naJcowa I
Instytut BIbIkaekoznawstwa (6)
El Książki (6)
[Ask, Gcwgle]
Gdzie można studiować Informację ra iio w ą I bibliotekoznawstwo: {tab=JAKA PRAO \?...
Absolwent Informacji naukowej I
może pracować w: ...
bbllotEkoznawsIwa
- Sn Irtformatlon and Llbrary Science f5)
Prace Dedykowane Profesorowi
Bohdanowi Ryszewsklemu f51
. a U c ze N e f5)
- m ę BEATM Pla tfpnna §?kolęrôwo
Doradcza (31
O m o re l showall
[.Asi', Gooae]
http://klenjnklstudlow.pl/lnformacja_naukowa_Lblblioliekoznawstwo
BHallotekoznawstwo : Ściaa : Studia i , #
4
Wyszukanych elementów: 18 ... 2002-2009. Bibllologla,
bfcilotekoznawstwo, Infonnacjanaikowa. 2002-2009 ...
B lb llo te k a z n a w stw iD .
http://www.sCudia.beta.kort)a.pljfeciagl/tilbliotBkoznawstwo/0,2096,arty.html
InstytutBIbItatBkoznawstwa i Informacji NaitowelUMCS ... !» #
[.a^, GMgle]
Cl
INFORMACJA da osdb niezakwallfikowanych na 1 rok studkiw Informacja Naukowa I
Bibliotekoznawstwo, stacjonarne pierwszego stcpnla ...
http://www.umcs.Iublin.pl/bin
lAsl>, Gcogle]
5: Szkoły:: btollotekoznawstwo :: EdJcacla btollotekogiaw stwo Stucte ... f« tf
■Szkoły bbllotekoznaw stw o. Wyniki O - 1 0 spośród 5 szkól, Dgólnopol^ baza szkól
! www.szkoly.lnfo.pl.
; htlp://www,szkoły.lnfo.pl/szkoly-3,blbliotekaznawstwo,0.html
Quay; bibliotekoznawstwo - Souce; Web (100 resite, 1227 ms) - Oustierer:
v3.t.O | buM 41 | 2009-09-2716:^
[Ask.,
Gx)gte]
© 2002-2009 Stamsiaw Osn^, Dawri Wess
R ys. 3 8 . Carrot, w yszu k iw ark a grupująca w yn ik i
[Źródło: http ://search. carrot2.org].
213
Clustering może być stosowany do dowolnego zbioru tekstów, pozwala na ujaw
nienie ukrytych powiązań między dokumentami, których użytkownik mógłby nie do
strzec, stosując tradycyjne wyszukiwarki'^^. Najbardziej znane wyszukiwarki, wdra
żające clustering to: Clusty (http://clusty.com), Grokker (http://live.grokker.com),
iBoogie (http://iboogie.com), KartOO (http://www.kartoo.com), Mooter (http://
www.mooter.com), Quintura (http://www.quintura.com), Ujiko (http://www.ujiko.
com), a także polska Carrot (http://search.carrot2.org). Wydaje się, że choć cluste
ring stosowany jest obecnie do podniesienia jakości prezentacji wyników poszukiwań
w rozległym Internecie, można tę technikę zaimplementować w naukowych serwi
sach prezentujących informację pełnotekstową, także w bibliografiach, bowiem clu
stering wykorzystuje algorytmy analizujące całą przestrzeń tekstową dokumentu, nie
tylko typowe dla dokumentów internetowych metaznaczniki. D. Chłopkowska za
uważa, powołując się na dokument On the record, że użytkownicy oczekują, podob
nie jak to jest w przypadku korzystania z wyszukiwarek internetowych, że „wyniki
wyszukiwania w katalogach będą rankingowane, organizowane i pogrupowane, a nie
prezentowane w naturalny sposób” '^^ Dynamiczne kategoryzowanie znalezionych
wyników może sprawdzić się jako metoda porządkowania materiałów, wspomagają
ca użytkownika w interakcji z zawartością bazy. Taka technologia mogłaby w części
rekompensować ewentualne braki narzędzi wyszukiwania rzeczowego. Możliwością
grupowania rekordów bibliograficznych zajęli się m.in. Allyson Carlyle i Joel Summerlin'*^'’.
Frizo Janssens, Lin Zhang, Bart De Moor oraz Wolfgang Glanzel dostrzegają w wy
korzystaniu algorytmów grupowania szansę na udoskonalenie klasyfikacji nauk'‘^^
Ich zadaniem wzrost mocy obliczeniowej komputerów może pozwolić na stworze
nie mapy odwzorowującej uniwersum nauki. Struktura taka byłaby wielopoziomowa,
składała się z różnych stopni szczegółowości. Co więcej, zastosowanie zaawansowa
nych metod przetwarzania języka naturalnego oraz maszynowego abstrahowania na
dużych korpusach danych bibliograficznych, może umożliwić uzyskanie informacji
o relacjach semantycznych w zbiorach, informacji wychodzących poza zwykłe dane
statystyczne. Warto odnotować, że możliwość wprowadzenia clusteringu danych bi
bliograficznych rozważają twórcy popularnego w naszym kraju oprogramowania do
tworzenia bibliotek cyfrowych dLibra. Metoda miałaby zostać zaimplementowana
w kolejnej, 5 wersji, tego systemu. Szanse powodzenia zastosowań w bibliograficz
nych źródłach informacji są znaczne, ze względu na wysoką jakość opisów bibliogra
ficznych'^^.
M . A. Hearst: C lu sterin g versus fa c e te d categories f o r Inform ation exploration . „C om m u n ications
o f the A C M ” vol. 4: 2006, nr 4, s. 59-61.
D. C hłopkow ska: Program pow szech n ej rejestracji bibliograficznej (U n iversal Bibliographic
C on trol) u p rogu X X I w ieku. „Przegląd B ib lioteczn y” 2009 nr 4, s. 456.
A.
Carlyle, J. Sum m erlin: T ransform ing C atalog D isplays. R ecord C lustering f o r W orks ofF iction . W:
W orks as e n titie sfo r Inform ation retrieval. Ed. R. P. Sm iraglia. B in gh am pton 2002, s. 13-38.
F.
Janssens, L. Zhang, B. D e M oor: W. G la n ze l H yb rid clustering f o r validation a n d im provem en t
o f subject-classification schem es. „In form ation P rocessin g and M an agem en t” vol. 45: 2009, nr 6, s.
6 8 3 -7 0 2 .
Por. A. D udczak: A u to m a tyczn e g ru p o w a n ie w y n ik ó w w yszu k iw a n ia w bibliotekach cyfrow ych
[on lin e]. [dostęp: 9 .1 0.2009]. D o stęp n y w W orld W id e Web: http://dlibra.psnc.pl/bibliotei<a/
C o n ten t/14 0 /d z 2 - 0 1-gru pow anie.p d f.
214
4. 7. PODSUMOWANIE
Umiejętność posługiwania się źródłami bibliograficznymi, wyszukiwania i zbiera
nia za icli pomocą informacji można określić jako hew ystykę bibliograficzną. Zda
niem A. Mendykowej polega ona na:
1. Znajomości ogólnych zasad sporządzania spisów bibliograficznych.
2. Orientacji w podstawowym warsztacie bibliograficznym (ogólnym i danej dzie
dziny).
3. Wyborze najwłaściwszej bibliografii.
4. Odszukaniu w jak najkrótszym czasie pełnej informacji.
Możliwość szybkiego i precyzyjnego wyszukania potrzebnych wiadomości stano
wi dziś jedną z najcenniejszych wartości środowiska sieciowego. Według P. Gawry
siaka „w Internecie jedną z najważniejszych walut jest czas, a to oznacza, że użyt
kownicy najchętniej odwiedzać będą takie biblioteki cyfrowe, które mają najprostszy
i najszybciej działający system wyszukiwawczy. [...] Można zatem przypuszczać, że
profesjonalną rolą bibliotekarzy w przyszłości będzie aktywne uczestniczenie w pro
cesie wyszukiwania informacji, w tworzeniu algorytmów wyszukiwawczych i w edu
kacji użytkowników, a katalogowanie, tematowanie i klasyfikowanie publikacji, zaj
mujące dziś ważne miejsce w ich zawodowych zadaniach, zostanie w pełni przejęte
przez serwery wyszukiwarek sieciowych” '^” . Trudno jednoznacznie ocenić prawdzi
wość przewidywań autora. Jeśli miałyby się wypełnić, zależeć będą od rozwoju moż
liwości sieci semantycznej, automatycznej analizy tekstów języka naturalnego oraz
tzw. sztucznej inteligencji. Z pewnością solidnego opracowania rzeczowego nie da
się łatwo zastąpić, nawet bardzo zaawansowanymi algorytmami wyszukiwarek. Fak
tem jest jednak, że bibliografia przechodząc do przestrzeni elektronicznej i sieciowej
zmienia się i dostosowuje, by móc w niej sprawnie i jak najlepiej funkcjonować. Ak
tywnie wykorzystuje też możliwości tego nowego środowiska. Zmiany dosięgają tra
dycyjnie ukształtowanych, newralgicznych elementów bibliografii, które do tej pory
stanowiły ojej indywidualności i odmienności od innych źródeł.
Podczas przenoszenia danych bibliograficznych z postaci tradycyjnego spisu znisz
czeniu ulega często struktura układu. Organizowanie materiałów według któregoś
z układów, stanowiące kluczowe rozwiązanie w konstrukcji tradycyjnej bibliografii,
w bazach danych jest rzadką opcją dodatkową. Należy to zjawisko poczytać za nega
tywne, bowiem pociąga za sobą dużą stratę informacji. Sytuację częściowo niweluje
rozbudowa aparatu indeksowego. Odtworzenie spójnego obrazu piśmiennictwa, jaki
dawało np. logiczne uporządkowanie materiału bibliografii, za pomocą innych roz
wiązań może być trudniejsze i bardziej czasochłonne, a czasami wręcz niemożliwe.
Prezentacja materiału zebranego w bazie danych z użyciem wybranego układu nie
jest szczególnie skomplikowana od strony technicznej i stanowi dowód odpowied
niej dozy refleksji metodologicznej. Specyficznym rozwiązaniem jest przenoszenie
bibliografii do formatów utrwalających tekst takich jak PDF. Polska bieżąca biblio
grafia narodowa jest już częściowo publikowana w postaci właśnie takich plików.
Nieco inaczej przedstawia się sytuacja w przypadku indeksów. Jeśli w tradycyjnej
bibliografii pełniły one rolę pomocniczą, to w przypadku zbiorów bazodanowych staP. Gawrysiak: C yfrow e biblioteki a w yszu k iw a n ie inform acji. „Przegląd B ib lioteczn y” 2008, nr 4,
s. 659, 660.
215
nowią dominujące, najczęściej stosowane i niekiedy jedyne narzędzie wyszukiwania.
Wzrostowi popularności i liczby indeksów nie towarzyszy wzrost ich jakości. Nie
doskonałość indeksów w bibliograficznych bazach danych przejawia się m.in. w ter
minologii, za pomocą której twórcy bazy chcą się komunikować z użytkownikami.
Zapomina się, że użytkownicy często nie znają specjalistycznej terminologii osób
opracowujących indeksy, tezaurus pojęciowy twórcy nie jest identyczny z tezaurusem
pojęciowym odbiorcy. Problem stanowią enigmatycznie brzmiące nazwy indeksów,
które nie informują o faktycznej ich zawartości, razi stosowanie niezrozumiałych
skrótów, brak jest często dostatecznych informacji natury instrukcyjnej dla użytkow
ników, oznaczeń, etykiet. Zdarza się brak połączenia haseł indeksu z rekordami bazy.
łlasła indeksów bywają też zbyt długie (dotyczy to zwłaszcza zapisów tytułów), co
uniemożliwia ich poprawne wyświetlanie. Indeksy w postaci elektronicznej zwykle
łączą się z porzuceniem prekoordynacji na rzecz postkoordynacji, w której wszystkie
wyrażenia charakterystyki mogą pełnić funkcję wyszukiwawczą samodzielnie, bez
względu na ich kolejność w haśle. Prekoordynacja występuje jednak również w ba
zach danych, w których np. zaimplementowano języki prekoordynowane, np. język
haseł przedmiotowych. Zauważa się tendencję do odfomializowania i upraszczania
procedur i języków wykorzystywanych do wyszukiwania informacji. Przeniesienie
bibliografii do środowiska elektronicznego w żadnym razie nie powinno oznaczać
eliminacji refleksji metodologicznej, ustalania kiyteriów wyboru haseł, formy, jaką
uzyskają w indeksie, sposobu szeregowania i prezentacji, relacji, w jakie zostaną
wprzęgnięte.
Jednym z podstawowych narzędzi budowy indeksów, zarówno tych tradycyjnych,
jak i w postaci elektronicznej, powinna być informacja wzorcowa, zawarta w kartote
kach, tezaurusach czy innych słownikach kontrolowanych. W ostatnich latach opra
cowywanie informacji kontrolowanej i autorytatywnej przeżywa swoisty renesans.
Dzieje się tak za sprawą rozwoju systemów zarządzania i organizacji wiedzy, zwłasz
cza w środowisku sieciowym. Wiedza gromadzona w cyfrowych bibliotekach, repo
zytoriach, archiwach i muzeach wymaga odpowiedniej strukturalizacji, ujednolicania
opisu, odpowiednich możliwości wyszukiwania. Tradycyjne narzędzia, jak np. klasy
fikacje, tezaurusy, sprawdzają się również w zastosowaniu do serwisów sieciowych.
Jednak wymagają odpowiednich adaptacji, w tym uproszczeń. Jednocześnie powstają
specjalne, nowe formaty służące do reprezentacji wiedzy w sieciowych systemach
organizacji wiedzy, np. Simple Konwledge Organization System (SKOS).
Od kilku lat wśród nowoczesnych trendów internetowych funkcjonują folksonomia i tagowanie. Możliwość eksploatacji tego potencjału na użytek bibliotekar
stwa i bibliografii wydaje się być obiecującą perspektywą. Dopuszczenie zbiorowej
mądrości użytkowników do procesu opisu informacji może wzbogacić opisy zbio
rów, uczynić je bardziej przystępnymi i pomóc w budowie wiedzy o tych zbiorach.
Nigdy dotąd użytkownicy bibliotek nie mieli szansy tak głęboko wniknąć do sys
temu bibliotecznego, zintegrować się nim i wpływać na sposób świadczenia usług
bibliotecznych. Pierwsze doświadczenia są już zbierane. Jednakże wydaje się mało
prawdopodobne, a wręcz niedopuszczalne (przynajmniej na obecnym etapie rozwoju
bibliografii), aby subiektywnie budowane zbiory etykiet, mogły posłużyć jako jedyne
i ostateczne narzędzie opisu dokumentów i wiedzy w nich zawartych. Usługi infor
macyjne świadczone przez katalog biblioteczny czy bibliografię wymagają precyzji
i jednoznaczności. Tymczasem językowy obraz świata użytkowników jest zgoła inny
216
od kontrolowanego słownika i sztucznego języka informacyjno-wyszukiwawczego.
Potwierdzają to badania porównawcze. To jest prawdopodobnie jedna z najważniej
szych barier demarkacyjnych oddzielających uniwersum biblioteczne od społeczności
użytkowników, system informacyjno-wyszukiwawczy od osoby wyszukującej, świat
bibliotekarzy i bibliografów od czytelników. Pierwsza strona chce przemawiać za po
mocą jasnych, zdefiniowanych fraz i algorytmów, druga nie chce znać reguł i nie
stosuje praktycznie żadnych, poza tą, że chce posiąść jak najwięcej informacji, w jak
najkrótszym czasie i przy jak najmniejszym wkładzie aktywności własnej. Dlatego
też pojawiają się głosy o kresie języków informacyjnych, czy informacji naukowej
w ogóle. Jeśli można wyobrazić sobie dziś zastosowanie folksonomii do organiza
cji informacji w bibliografii, to może być nim dodatkowa możliwość uzupełniania
tagami rekordów bibliograficznych. Pomogłoby to użytkownikom w organizowaniu
znalezionych i gromadzonych informacji, a opracowującym bibliografię być może
przyniosłoby wcześniej nie dostrzeganą wiedzę o obiektach.
Bibliografia oprócz funkcji rejestrującej i informacyjnej może wypełniać częścio
wo rolę informatora o zawartości docelowych źródeł, a także posiadać walor kry
tyki czy omówienia opisywanych materiałów. Temu celowi służą znane od dawna
adnotacje, analizy i abstrakty. Są to narzędzia, które trudno precyzyjnie od siebie
rozdzielić, ich definicje wzajemnie się przenikają. Wynika to głównie ze zbliżonych
zadań, które od początku wypełniały, a także z możliwości wymiennego lub jedno
czesnego stosowania. Można jednakże uznać, że adnotacja jest tu pojęciem nadrzęd
nym, którego specyficznym przejawem jest analiza dokumentacyjna, rzadziej nazy
wana abstraktem. Adnotacje i analizy trafiwszy do środowiska elektronicznego stają
się przeszukiwalne, co podnosi potencjał infomiacyjny bibliografii. Na koniec tego
wątku tematycznego warto wspomnieć o popularnym ostatnio, zwłaszcza w Web 2.0,
opatrywaniu informacji adnotacjami czy uwagami, co nazywane jest anotowaniem
(od ang. annotation). W tej przestrzeni adnotacje mogą uzyskać nową wartość, posłu
żyć do budowy semantycznej sieci, pozwalającej na dokonywanie wyboru informacji
na podstawie oceny jej jakości.
W drukowanej bibliografii poważne wyzwanie stanowiło zarządzanie siatką odsy
łaczy, wymagało skrupulatności i cierpliwości. Nową jakość wniosły tu możliwości
hipertekstu. Oczywiście nie zwalniają bibliografa z ostrożności i namysłu, ale pozwa
lają na szersze zastosowanie odsyłaczy, jednocześnie łatwiejszych w projektowaniu.
Odsyłaczem można połączyć wybrane fragmenty, wyrazy czy też inne obiekty, np.
obrazy. Można łączyć dowolne rekordy i ich części. Bibliografia jest jednym z ele
mentów procesu konwergencji mediów. Dzięki połączeniu hipertekstu z bibliografią
można zrealizować pomysł wzbogacania tradycyjnego wykazu o elementy w biblio
grafii nowe. Rekord bibliograficzny może wywoływać i wyświetlać konkretny obiekt.
Może to być pełny tekst, fragment tekstu, ilustracja, zapis filmowy, dźwiękowy, skan
publikacji drukowanej itp. Powstaje w ten sposób nowa bibliografia, którą być może
należy nazwać już hiperbibliografią.
5 . ZAKOŃCZENIE
Celem publikacji było wyicazanie, że bibliografia zmienia się pod wpływem śro
dowiska informacyjnego oraz przedstawienie ważniejszych z tych zmian. Osiągnię
ciu celu miały służyć analizy przeprowadzone w trzech głównych rozdziałach. Na
podstawie przeanalizowanego materiału można stwierdzić, że istotnie ma miejsce
związek pomiędzy technologiami informacyjnymi i informatycznymi a bibliografią,
zarówno gdy chodzi o tworzenie spisu (metodykę bibliograficzną), jak też jego finalną
postać i późniejsze użytkowanie.
Mam nadzieję, że niniejsza publikacja choć częściowo zrównoważy niedostatek
szerszych analiz obejmujących najważniejsze zmiany bibliografii w ostatnich latach,
zwłaszcza te, które dokonały się pod wpływem przemian środowiska informacyjnego.
Pracując nad zawartością książki, starałem się przyjąć jak najbardziej obiektywne
stanowisko. Oceny potencjalnych odbiorców mogą jednak różnić się od przedstawio
nych tutaj i będą zależały od indywidualnej specjalizacji zawodowej, a także wyro
bionej opinii na temat związków bibliografii ze środowiskiem informacyjnym oraz
nowoczesnymi technologiami. Przedstawione zagadnienia bez wątpienia wymagają
dalszych badań wspólnie prowadzonych przez bibliografów różnych specjalności
i środowisk.
Kończąc, należy stwierdzić, że bibliografia przechodzi (i przejść musi) okres próby
związanej z rewolucją informacyjną, cyfrowo-sieciową. Zawsze zresztą rozwijała się
zgodnie z rytmem wyznaczanym przez stosowane technologie. Postęp w dziedzinie
rozwiązań komunikacyjnych, rodzaje stosowanych mediów, warunkowały postać bi
bliografii, przedmiot jej zainteresowań oraz metody pracy. Ostatnie dziesięciolecia
mogą się okazać przełomowe dla kilkusetletniej historii tej dyscypliny. Zmiany bo
wiem postępują coraz szybciej. Tym bardziej należy je rejestrować, opisywać, ana
lizować i klasyfikować. Wysoką pozycję i dobry stan bibliografii powinny utrzymać
dalsze prace badawcze, oceniające sytuację poszczególnych obszarów problemowych
i perspektywy ich rozwoju. Jest to istotne również w kontekście koegzystencji biblio
grafii z konkurencyjnymi narzędziami. Przyszłość bibliografii może oznaczać kom
pleksowe przeniesienie jej do środowiska sieciowego oraz pełną integrację z innymi
systemami informacyjno-wyszukiwawczymi przy zachowaniu tego, co w bibliografii
było najważniejsze, najlepsze i do dziś skuteczne.
218
BIBLIOGRAFIA
1. A g o sti M ., Crestani F., M elu cci M.: D e sig n a n d iin p lem en ta tio n o f a to o l f o r th e a u to m a tic con struction o f hvpertexts f o r Information retrieval. „Inform ation P rocessin g and M an agem en t”
vol. 32: 1 9 9 6 ,'nr 4 , 4 5 9 - 4 7 6 .'
2. A k eroyd J.: C D -R O M n e tw o r k in g . „Inform ation S erv ices and U se ” v o l. 12: 1992, nr 1, s. 5 5 -6 3 .
3. A k ilin a M. I.: T erm iny „ p u h lik a c ija ” 'i „n eo p u h Iik o va n n yj doku m en t" . „ N au ćn ye i T eh n ićesk ie
B ib liotek i S S S R ” 1989, nr 10, s. 10-12.
4. A lm ind T. C ., In gw ersen R; In fo rm etric a n a ly se s on th e W orld W ide Web: m e th o d o lo g ic a l a p p ro a c h e s to 'W eb o m etrics'. „Journal o f D ocu m en tation ” v o l. 53: 1997, nr 4 , s. 4 0 4 -4 2 6 .
5. A m ato G ., G ennaro C ., S avin o R, Rabitti R: M ILO S. A m u ltim ed ia C o n ten t M a n a g em e n t S ystem
f o r M u ltim ed ia D ig ita l L ib r a ry A p p lic a tio n s. W: P o st-p ro c e e d in g s o f the F irst Ita lia n R esea rch
C o n feren ce on D ig ita l Library^ M a n a g em e n t S yste m s (/R C D L 2 0 0 5 ) P a d o va , 2 8 th J a n u a ty
20 0 5 . Eds M. A g o sti and C. T hanos. Pisa 2 0 0 5 , s. 2 9 -3 2 [on lin e], [dostęp: 2 6 .0 9 .2 0 0 9 ]. D o stęp
ny w W orld W ide Web: h ttp ://d elos.cab .u n ip d .it/A rch ive/l 1 2 8 5 2 7 6 8 7 .66/A u th or_01.
6. A m m en d ola G.: C D -R O M , sta to d e l f a r t e e a c c e s so in rete, Un ‘in tro d u zio n e a l tem a. „B o llettino A sso c ia z io n e Italiana B ib lio tech e” vol. 34 1994, nr 2, s. 145-161.
7. A nderson Ch. R: !ndexing with a Computer, p a st a n d present. „The Indexer. T he International
Journal o f ln d ex in g ” vol. 22: 2 0 0 0 , nr 1, s. 2 3 -2 4 .
8. A ntell K ., H uang J.: S u b ject S ea rc h in g S u ccess. T ran saction L ogs, P a tro n P e rc e p tio n s, a n d
Im p lica tio n s f o r L ib r a ry In stru ction . „R eferen ce and U ser S erv ices Q uarterly” v o l. 48: 2 0 0 8 ,
nr 1, s. 6 8 -7 6 [onlin e]. [dostęp: 2 3 .0 9 .2 0 0 9 ]. D ostęp n y w W orld W ide Web: h ttp ://w w w .ru sq .
o r g /w p -co n ten t/u p lo a d s/2 0 0 8 /4 8 n l/p d f/a n tell.p d f
9. A ntelm an K.: Id e n tifyin g th e se r ia l w o rk a s a b ib lio g ra p h ic en tity. „Library R esou rces and Techn ical S erv ices” v o l. 48: 2 0 0 4 , nr 4, s. 2 3 8 -2 5 5 .
10. Babeu A.: B u ild in g a „ F R B R -I n s p ire d ” C a ta lo g : The P erseu s D ig ita l L ib r a r y E x p e rien ce
[onlin e]. [dostęp: 2 2 .0 2 .2 0 1 0 ]. D ostęp n y w W orld W ide Web: h ttp ://w w w .p erseu s.tu fts.ed u /~ ab a b eu /P erseu sF R B R E x p erim en t.p d f
11. B abik W.: E k o lo g ia in fo rm a cji - w y zw a n ie XXI w . „Praktyka i Teoria Inform acji N au k ow ej
I T ech n iczn ej” 2 0 0 2 , nr 1, s. 2 0 -2 5 [on lin e]. [dostęp: 2 9 .0 1 .2 0 1 0 ]. D ostęp n y w W orld W ide Web:
h ttp ://w w w .tu o .a g h .ed u .p l/w b a.p d f.
12. Babik W.: E k o lo g ia in fo rm acji. „Z agadnienia Inform acji N a u k o w ej” 2 0 0 1 , nr 2, s. 6 4 -7 0 .
13. Babik W.: K a r to te k i w z o rc o w e a te rm in o lo g ic zn e b a n k i dan ych . „Z agad n ien ia Inform acji N a
u k ow ej” 1994 nr 1/2, s. 8 1 -8 5 .
14. Babik W.: O n iek tó rych ch o ro b a c h p o w o d o w a n y c h p r z e z in fo rm a cje. W: K o m p u te r w edu kacji.
16. O g ó ln o p o lsk ie S ym pozju m N au kow e. K ra k ó w 2 9 -3 0 w rze śn ia 2 0 0 6 r. Red. J. M orbitzer.
K r a k ó w 2 0 0 6 ,s . 15-20.
15. B abik W.: S u sta in a b le d e r e lo p m e n t o f In form ation societyi T ow ards an e c o lo g y o f Inform ation.
„ G eom atics and Environm ental E n gin eerin g” v o l. 2: 2 0 0 8 , nr 1, s. 13-24.
16. Babik W.: Z a rzą d z a n ie w ie d z ą w e w sp ó łc ze sn y c h sy ste m a c h in fo rm a cyjn ych . „Z agadnienia In
form acji N a u k o w ej” 2 0 0 5 , nr 1, s. 3-2 2 .
219
17. Babik W., W arzybok A.: O n ie k tó iy c h zja w isk a c h to w a r zy s zą c y c h o d b io ro w i in fo r m a c ji:p e r c e p
c ja in fo rm a cji w ś w ie tle e k o lo g ii in form acji. W: K o m p u te r w edu kacji. 18. O g ó ln o p o lsk ie S ym
p o zju m N au ko w e. K raków , 2 6 -2 7 w rze śn ia 2 0 0 8 r. Red. J. M orbitzcr. Kraków 2 0 0 8 [onlinej.
[dostęp: 2 7 .0 2 .2 0 1 0 ], D ostęp n y w W orld W ide Web: http ://w w w .u p.k rak ow .p l/k tim e/ref2008/
babik.pdf.
18. Bachturina T. A.: O sn o v n y e n a p r a v le n ija p e r e s m o s tr a re k o m en d a cij IFLA p o M eźdu n arodn om u
sta n d a rtn o m u h ib lio g ra fićesk o m u o p isa n iju . „ N au ćn ye i T eh n ieesk ie B ib liotek i ” 2 0 0 2 , nr 11,
s. 4 6 -5 1 .
19 Bachturina T. A ., Ć istjak ova 1. G.: M e źd u n a ro d n o e sta n d a r tn o e h ib lio g ra fićesk o e o p isa n ie
k o m p ju te r n y c h f a jlo v ISB D (C F ). „ N au ćn ye i T eh n ieesk ie B ib liotek i ” 1995, nr 3, s. 15-22.
20 . Barker P.: U se o f th e O S I D ir e c to r y f o r a c c e s sin g b ib lio g ra p h ic In form ation . „Program: autom ated library and inform ation sy stem s” vol. 26: 1992, nr 4, s. 3 4 5 -3 5 9 .
21 . Bartm iński J.: S tre szc ze n ie w a sp e k c ie ty p o lo g ii tek stó w . W: Typy tekstów . Z b ió r stu d ió w . Pod
red. T. D ob rzyń sk iej. W arszawa 1992, s. 7-14.
22 . B a tle y on-Iine: a s tr a te g }’f o r th e n ew a g e o f in fo rm ation exch an ge. B atley 1996, 29 s.
23 . Batterbee C ., N ich o la s D.: C D -R O M s in p u b lic lib ra ries, a su rvev. „A S L IB P roceed in gs”
vol. 47: 1 995, nr 3, s. 6 3 -7 2 .
2 4 . B ea u d ią u ez M ., Bourdon F.: M a n a g em e n t a n d U se o f N a m e A u th o rity F iles. P e rs o n a l N am es,
C o r p o ra te B o d ie s a n d U niform Titles. E v a lu a tio n a n d F ro sp e c ts. M iinchen 1991.
25 . B ekkers V. J. J. M ., H om burg V.: The in form a tion e c o lo g y o f e -g o vern m en t. E -g o vern m en t
a s in stitu tio n a l a n d te c h n o lo g ic a l in n ovation in p u b lic a d m in istra tio n . A m sterdam 20 0 5 .
26 . B e llis N . De: B ib lio m e tric s a n d c ita tio n a n a lysis. F rom th e S cien ce c ita tio n in dex to cyb erm etric s. Lanham 2 0 0 9 .
27 . B elo g la zk in a I. G.: V p o is k a c h n o v o jp a r a d ig m y . „B ib liografija” 1992, nr 3 /4 , s. 4 1 -4 6 .
28 . B ian ch i N ., M u ssio P., Padula M ., Rinaldi G. R.: M u ltim ed ia d o cu m en t m an agem en t: an an th rop o c e n tr ic a p p ro a c h . „Inform ation P rocessin g and M an agem en t” vol. 32: 1996, nr 3, s. 2 8 7 -3 0 4 .
29 . B ian ch in i C ., Guerrini M.: F rom b ib lio g ra p h ic m o d e ls to c a ta lo g in g rules, rem arks on FRBR,
ICP, ISB D , a n d RDA a n d th e re la tio n sh ip s b etw e en them . „C ataloging and C lassification Quarterly” v ol. 47: 2 0 0 9 , nr 2, s. 105-124.
30. B ib lio g ra fia . M e to d y k a i o rg a n iza c ja . Pod red. Z. Ż m igrod zk iego. W arszawa 2000.
31. B ib lio g ra fia . Teoria. P raktyka. D yd a k tyk a . Pod red. J. W oźniak-K asperek, M. O ch m ańsk iego.
W arszaw a, 2 0 0 9 .
32 B ib lio g ra fie reg io n a ln e. D o k o n a n ia , dylem a ty, w nioski. M a te ria ły z kon feren cji, P u ła w y 15-16
w rze ś n ia 1 9 9 4 r. Oprać. J. N o w ick i. W arszawa 1995.
33. B ib lio g ra p h ia . A n in q u iiy in to its defin ition s a n d d e sig n a tio n s. C h icago 1980.
34. B ib lio g r a p h y in litera tu rę, fo lk lo r e , lan gu age, a n d lin g u istics: e s sa v s on th e sta tu s o f the field.
Eds D. W. Poster, J. R. K elly. Jefferson 20 0 3 .
35. B ib lio lo g ia . P ro b le m y b a d a w c ze nauk h u m an istyczn ych . Pod red. D. K uźm iny. W arszawa 2007.
36. B ib lio te k i cyfro w e. P rojekty, re a liza cje, tech n o lo g ie. Pod red. J. W oźniak-K asperek, J. Franke.
W arszawa 2 0 0 7 [onlin e]. [dostęp: 1 7 .0 2 .2 0 1 0 ], D ostęp n y w W orld W ide Web: http://bbc.uw .ed u .p l/d lib ra/d occon ten t?id = 4& d irid s= 1.
37 . B ig o Ł.: Web 2 .0 - ew o lu cja , re w o lu c ja czy... a n a rch ia ? ! [onlin e], [dostęp: 1 0 .1 0 .2 0 0 9 ]. D o
stęp n y w W orld W ide W eb h ttp ://w w w .id g .p 1 /n ew s/8 5 0 2 7 _ 2 /W eb .2 .0 .ew o lu cja .rew o lu cja .czy .
anarchia.htm l.
3 8 . B lak e M. E., K nudson F. L.: M e ta d a ta a n d r e fe r e n c e lin king. „Library C o llectio n s, A cq u isition s
and T ech nical S er v ic e s” voI. 26: 2 0 0 2 , nr 3, s. 2 1 9 -2 3 0 .
39. B lum R.: B ib lio g ra p h ia . E in e w o rt - u n d b eg riffsg e sc h ic h tlic h e U n tersu ch u n g. „A rchiv fur G esch ich te d es B u c h w e se n s” Bd. 10: 1969, szp. 1 0 0 9-1246.
40. B o e u f P. Le: M u sic a l w o rk s in th e FR B R m o d e l o r “Q u a si la ste s s a c o s a ”. Variations on a them e
b y U m b erto E co. „C ataloging and C lassification Q uarter!y” vol. 39: 2 0 0 4 , nr 3 /4 , s. 103-124.
4 1 . Bojar B.: J ę z y k i in fo rm a c y jn o -w y szu k iw a w c ze w czo ra j, d ziś... c z y ju tr o ? „Z agadnienia infor
m acji N a u k o w ej” 2 0 0 9 , nr 1, s. 3-24.
4 2 . B ourdon F.: In tern a tio n a l C o o p e ra tio n in th e F ie ld o f A u th o rity D a ta . A n A n a ly tic a l S tu d y w ith
R e c o m m e n d a tio n s. M iinchen 1993.
4 3 . B ourdon F.: Nem ie a u th o rity c o n tro l in an in te rn a tio n a l co n tex t a n d th e ro le o f the n a tio n a l
b ib lio g ra p h ic a g en cy. „International C ataloąuin g and B ib liograp h ic C ontrol” vol. 23: 1994,
n r 4 , s . 7 1 -7 7 .
220
44 . B rach fogel A.; D u blin C ore M e ta d a ta ln itia liv e - d zia ła ln o ść i p ro je k ty [online], [dostęp:
2 2 .0 2 .2 0 1 0 ], D ostępny w World W ide Web: h ttp://b n .org.p l/d ow n load/d ocu m en t/1245742986.p p t
45. Bruce R: D e s c rip lo r a n d fo lk so n o m y con ciirren ce in edu cation r e la te d s c h o la r ly research . „W ebolo g y ” vol. 5: 2 0 0 8 , nr 3 [online]. [dostęp: 9 .0 3 .2 0 0 9 ]. D ostępny w World W ide Web: http ://w w w .
w eb ology.ir/2008/v5n 3/a59.h tm l.
46. Budzyk K.: W iadom ości o książce. W arszawa 1961.
47. Bunn R: T hrow ing ligh t on se ria ls stuff: recen t develo p m en ts in hihU ographic sta n d a rd s f o r se rials. „Serials. The joum al o f the United K ingdom Serials G roup” vol 15: 2 0 0 2 , nr 3, s. 2 2 9 -2 3 2 .
48. Byrum J. D., W illiam son D. W.: E n rich ing tra d itio n a l c a ta lo g u in g fo r in ip ro v e d a c c e ss to in fon n ation. L ib ra ry o f C o n gress Table o fC o n te n ts P rojects. „Infom iation T ech nology and Libraries” vol.
25: 2 0 0 6 , nr r ,s . 4-11.
49. Bystroń J. S.: C zło w iek i książka. W yd. 3. W arszawa 2003.
50. Calhoun K.: The C h an gin g N atu rę o f the C a ta lo g a n d its In tegration w ith O th er D is c o v e ty TooLs.
[online]. [dostęp: 4 .0 3 .2 0 1 0 ]. D ostępny w World W ide Web: http://w w w .loc.gov/catdir/calhoun-report-final.pdf.
51. Carlyle A ., Suinm erlin J.: T ransform ing C a ta lo g Di.splays. R e co rd C h tsterin g f o r Works o f F ic tion. W: Works a.s en tities fo r in fom iation retrieval. Ed. R. R Sm iraglia. Bingham pton 20 0 2 ,
s. 13-38.
52. C D -R O M im plem en tation a n d n e tw o r k in g in h ealth sc ie n c e s lib ra ries. Ed. M. S. W ood. N ew York
1993.
53. Chen Y., Chen S.: A m eta d a ta p r a c tic e o f the IFLA FRBR m odel, a ca.se stu d y f o r th e N a tio n a l
P a ła c e M useum in Taipei. „Joum al o f D ocu m en tation ” vol. 60: 2 0 0 4 , nr 2, s. 128-143.
54. Chiu Ch.-M .: Towards in tegratin g h yp erm ed ia a n d Inform ation system .s on th e weh. „Inform ation
and M anagem ent” voI. 40: 2 0 0 3 , nr 3, s. 1 6 5 -1 7 5 .
55. C hlopkow ska D.: B iblio grafia w po.staci b a zy dan ych - n o w a f o r m a c z y n o w a jako.ść. W: U n iw ersum p iśm ien n ictw a w o b e c kom u n ikacji elek tro n iczn ej. Red. K. M igoń, M. Skalska-Zlat. W rocław
2 0 0 9 , s. 2 2 7 -2 3 7 .
56. C hlopkow ska D.: P rog ra m p o w s ze c h n e j re jestra cji b ib lio g ra ficzn ej (U n iv e rsa l B ib łio g ra p h ic Controł) u p ro g u X X I wieku. „Przegląd B ib lioteczn y” 2 0 0 9 , nr 4, s. 456.
57. C lausen H.: C D -R O M a n d w eb: is it the sa m e differen ce? „A S L IB P roceed in gs” vol. 49: 1997,
nr 7, s. 177-183.
58. C odd E. F.: A rela tio n a l m o d el o f d a ta fo r ła rg e s h a r e d d a ta banks. „C om m unications o f the A C M ”
vol. 13: 1970, nr 6, s. 377-387.'
59. C om ish G. R: C D -R O M , im pact on the in terłen din g area. „A B l Technik: Zeitschrift fur A utom ation, Bau und Technik in A rchiv-, B ibliotheks- und Inform ationw esen” vol. 11: 1991, nr 1,
s. 11-14.
60. C oyie K.: Futurę co n sideration s, the fu n ctio n a ł lib r a iy sr ste m s record. „Library Hi Tech”
vol. 22: 2 0 0 4 , nr 2, s. 166-174.
61. Ci7 stal D.: R everse indexing. „The lndexer. The International joum al o f in d exin g” ,ol. 26: 20 0 8 ,
n r 2 ,s . 14-18.
62. Csiiry \.: A b ib lio g ra fia h ełye es sze re p e a z ism eretózłes ren dszereben . W: K ó n v w es kón yvtar.
T. 6. Debrecen 1967, s. 5-85.
63. C ybulski R.: Z a ło żen ia m eto d o lo g iczn e p r a c n a d ty p o lo g ią doku m en tów . W: T ypologia doku m en
tów. R efera ty M ię d zyn a ro d o w eg o S potkan ia E k sp ertó w K ra jó w Socjalisty-cznych d /s B ieżą cej B i
b lio g ra fii N arodow ej, W arszaw a 2 1 -2 6 kw'iecień 1975. Red. A. N ow ak. W arszawa 1976, s. A l -16.
64. C yjro w o ść b ib lio tek i archiw ów . W arszawa, 2 6 -2 7 listo p a d a 2 0 0 9 r [online]. [dostęp: 2 1 .0 2 .2 0 1 0 ].
D ostępny w World W ide Web: http://w w w .bn.org.pl/dla-bibliotekarzy/jhp-bn/aktualnosci/konferencja-cyfrow osc-bibliotek-i-archiw ow .
65. D a ta m in ing M A R C to fin d : FR BR ? [online]. [dostęp: 2 2 .0 2 .2 0 1 0 ]. D ostęp n y w World W ide Web:
http://folk.uio.no/knuthe/dok/frbr/datam ining.pdf
66. D avenport T. H., Pm sak L.: Inform ation ecology. M asterin g the Inform ation a n d k n o w łed g e environm ent. N ew York 1997.
67. D ąbrowski M ., L aus-M ączyńska K.: M e to d y w yszu kiw an ia i klasyfikacji in form acji. W arszawa
1978.
68. D eg ez D., M asse C.: L'inde.xation a l ’ere d ln te r n e t. „D ocu m en taliste” vol. 37: 2 0 0 0 , nr 2,
s. 118-120.
221
69. D eg ó rsk i Ł.; W ykorzystan ie a n a lizy m o rfo lo g ic zn e j d o o h sh ig i ko rp u só w . Praca m agisterska
w yk on an a pod kierunkiem dra hab. J. S. B ien ia. W arszawa 2 0 0 4 [onlin e], [dostęp: 2 2 .1 0 .2 0 0 9 ].
D o stęp n y w W orld W ide Web: h ttp ://w w w .m im u w .ed u .p l/~ jsb ien /M gr/D egorsk i04.p d f.
70. D em b o w sk a M.: B ib lio g ra fia . W: B ib lio te k a rstw o n au kow e. Z u w zg lęd n ien ie m do k u m en ta cji
n a u k o w o -te c h n ic zn e j. W arszawa 1956, s. 5 8 -8 6 .
71. D em b o w sk a M.: R o d za je b ib lio g ra fii. W: M eto d yk a b ib lio g ra ficzn a . P o ra d n ik d la a u to ró w b i
b lio g ra fii sp e c ja ln y c h . Pod red. H. H leb -K oszań sk iej, M. D em b ow sk iej i H. Saw oniaka. Wyd.
2. W arszaw a 1963, s. 2 6 -4 8 .
72. D em p sey L.: U s e r s re q u irem en ts o f b ib lio g r a p h ic records, p u b lish ers, bo o k se lle rs, lib ra ria n s.
„ A S L IB P roceed in gs” vol. 42: 1990, nr 2, s. 6 1 -6 9 .
73. D ig et H ansen R.: N et P u b lic a tio n s a n d B ib lio g ra p h ic C o n tro l - S een from D en m a rk w ith a view
to S w ed e n [o n -lin e]. [dostęp: 3 1 .0 1 .2 0 1 0 ]. D ostęp n y w World W idc Web: http://w w w .ifla.org/
1V /ifla 6 5 /p a p ers/l 2 0 - 1 53e.htm .
74. D o m o sła w sk a B., S zym ań sk a Z.: ,,P o lsk a B ib lio g ra fia L itera ck a " on -lin e. T w orzen ie bazy,
o g ra n iczen ia , in n o w a c je i d a ls z y ro zw ó j. W: B ib lio g ra ficzn e b a zy d an ych : kierun ki ro zw oju
i m o ż liw o ś c i w sp ó łp ra cy . O g ó ln o p o lsk a kon feren cja n a u k o w a z o k a zji 1 0 -lecia b a zy dan ych
BazTech. B y d g o szc z, 2 7 -2 9 m a ja 2 0 0 9 [on lin e]. [dostęp: 1 6 .0 9 .2 0 0 9 ]. D ostęp n y w World W ide
Web: h ttp ://w w w .eb ib .in fo /p u b lik a cje/m a tk o n f/m a tl9 /d o m o sla w sk a _ szy m a n sk a .p h p .
75. D o m o w ic z I.: e P o ra d n ik r e d a k to ra z a s o b ó w c yfro w ych [onlin e], [dostęp: 2 2 .0 2 .2 0 1 0 ], D ostęp n y
w W orld W ide Web: h ttp ://w w w .b ib lio tek a cy fro w a .p l/p u b lica tio n /1 4 3 9 6 .
76. D rozd ow sk i A.: S tre szc ze n ie j a k o n a rz ę d zie sy ste m a ty k i i w y.szu kiw ania te k stó w (na p r z y k ła d zie
k o lęd ). W: Tekst. A n a liz y i in terp reta cje. Pod red. J. B artm iń sk iego, B. B on ieck iej. Lublin 1998,
s. 109-117.
77. D u ch em in P.-Y.: L ’en ric h isse m e n t d e s c a ta lo g u e s? Et a p re s? „B u llctin des B ib lioth eąu es de
F rance” v ol. 50: 2 0 0 5 , nr 4, s. 21 -27.
78. D u d czak A.: A u to m a ty c zn e g ru p o w a n ie w y n ik ó w w y szu k iw a n ia h ’ b ib lio tek a ch cyfrow ych
[on lin e]. [dostęp: 9 .1 0 .2 0 0 9 ]. D ostęp n y w World W ide Web: http://dlibra.psnc.pl/bibliotcka/
C o n ten t/14 0 /d z 2 - 0 1-g ru p o w a n ie.p d f
79. E dge S.: H a rm o n isa tio n o f M A R C a n d d e s c r ip tir e c a ta lo g u in g sta n d a rd s. „Liber Quarterly, The
jo u m a l o f the European researeh library” vol. 11: 2 0 0 1 , nr 4, s. 3 4 5 -3 5 3 .
80. E lek tro n iczn a B a za B ib lio g ra fii E streich era. U w a g i d la k o rz y s ta ją c y c h z E B B E [onlin e].
[dostęp; 1 9 .0 2 ,2 0 1 0 ], D ostęp n y w World W ide Web: h ttp ://w w w .estreich er.u j.ed u .p l/b aza_estreichera/instrukcja.php.
81. E n c o d e d A rc h iv a l D escrip tio n . Yersion 2 0 0 2 O fficial S ite [onlin e]. [dostęp: 2 2 .0 2 .2 0 1 0 ]. D o
stęp n y w World W ide Web: h ttp ://w w w .lo c.g o v /ea d /ea d d ev .h tm l.
82. E n c y k lo p e d ia w ie d z y o h iiq żc e . Red. A . Birkenm ajer. W rocław 1971.
83. E n c y k lo p e d ia w s p ó łc ze sn e g o b ib lio te k a rs tw a p o ls k ie g o . Red. K, G ło m b io w sk i, B, Sw id ersk i,
H, W ięck o w sk a. W rocław 1976.
84. Eryom in A.: In form ation e c o lo g y - a view p o in t. „The International Journal o f Environniental
S tu d ies” vo l. 54: 1998, nr 3 /4 , s .'2 4 1-253.
85. Fiandcr D. J.: A p p ly in g X M L to th e b ib lio g ra p h ic d e sc rip tio n . „C ataioging and C lassification
O u a ilerly ” vol. 33: 2 0 0 1 , nr 2, s. 17-28.
86. F ilipek A.: D u b lin C ore, c z y li m e ta d a n e w n o w e j fo rm ie. „Z agadnienia Inform acji N au k ow ej”
2 0 0 6 , nr 2, s. 5 0 -5 8 .
87. F ilipek A.: O p is b ib lio g ra fic zn y doku m en tu - FR BR a ISB D . „Z agadnienia Inform acji N au k o
w ej” 2 0 0 6 , nr 1, s. 2 6 - 4 1,
88. Flick U,: A n In trodu ction to Q u a lita tiv e R esearch . Los A n g eles 2 0 0 9 ,
89. F o k eey V. A .: B ih liografich e.skaia n au ka ip ra k tik a . T erm in o lo g ic h c sk iislo v a r. Sankt-Petersburg
2 0 0 8 , s. 2 6 9 ,
90 . F oulon n eau M ., R iley J.: M e ta d a ta f o r D ig ita l R esou rces. Im plem en tation , S yste m s D esig n a n d
In tero p era b ility. O xford 2 0 0 8 .
91 . Franke J.: B ib lio te k i w o b e c zm ia n u’ o p is ie b ib lio g ra ficzn ym . W: Ksic/żka i b ib lio te k a vt’ ś r o d o w i
sku ed u k a cyjn ym . Pod red, E. B. Zybert, W arszaw a 2 0 0 2 , s. 2 1 8 -2 2 7 .
92 . Franke J.: G o o g le th e c a U n iv e rsa lis? W: B ib lio te k i cyfrow e. P rojekty, re a liza cje, tech n o lo g ie.
Pod red. J, W oźniak-K asperek, J, Franke, W arszawa 2 0 0 7 [onlin e], [dostęp: 1 7 ,0 2,2010] D o
stęp n y w World W ide Web: h ttp ://b b c,u w ,ed u ,p l/d lib ra/d occon ten t?id = 4& d irid s= l,
9 3 . Frei H, P , S tieger D.: The u se o f s e m a n tic lin ks in h yp ertex t In form ation re trieva l. „Inform ation
P rocessin g and M an agem en t” vol. 3 1 : 1 9 9 5 , nr 1, s. 1-13.
222
94. Friedman C. P., W ildem uth B. M ., M uriuki M ., Gant S. P., D o w n s S. M ., T w aróg R. G .,
B lick R. de: A c o m p a riso n o f h y p ertex t a n d B o o lea n a c c e s s to h io m e d ic a l in fon n ation .
„Journal o f the A m erican M edical Inform atics A sso c ia tio n ” 1996 nr 2, s. 2 -6 [on lin e], [d o
stęp: 2 3 .0 2 .2 0 1 0 ], D ostęp n y w W orld W ide Web: h ttp ://w w w .n cb i.n lm .n ih .gov/p m c/articles/
P M C 2 2 3 2 9 7 9 /p d f/p ro ca m ia a fs0 0 0 0 2 -0 0 3 9 .p d f.
95. Fugm ann R.: B rid g in g th e g a p h etw een d a ta h a se in dexin g a n d h ook in dexin g. „ K n o w led g e
O rganization” vo l. 24: 1997, nr 4, s. 2 0 5 -2 1 2 .
96. G aliullina G. S.: B ih lio g ra fo ved en ie, zn a n ie i n ezn an ie. „S ovetsk aa B ib liografia” 1990, nr 1,
s. 10-17.
97. G arczyńska M.: B ib lio g ra fie p u b lik a c ji p r a c o w n ik ó w p a ń stw o w y c h s z k ó ł w y ższy c h w P o ls c e
w ś w ie tle b a d a ń a n k ieto w ych . „P rzegląd B ib lio teczn y ” 2 0 0 6 , nr 1, s. 6 0 - 7 6 .
98. G arczyńska M.: B ib lio g ra fie p u b lik a c ji p ra c o w n ik ó w s z k ó l w y ższy c h u’ P o ls c e . W: B ib lio g r a
fic z n e b a zy da n ych : k ieru n ki ro zw o ju i m o żliw o śc i w sp ó łp ra cy . O g ó ln o p o lsk a k o n feren cja n a
u k o w a z o k a zji lO -lecia b a zy da n ych BazTech. B y d g o szc z, 2 7 -2 9 m a ja 2 0 0 9 [on lin e]. [dostęp:
1.1 0 .2 0 0 9 ]. D o stęp n y w World W ide Web: h ttp ://w w w .eb ib .in fo /p u b lik a cje/m a tk o n f/m a tl9 /
garczynska.php.
99. G aw roński A ., D yn k o w sk i M.: „ E le k tr o n ic z n e ” b ib lio g ra fie re g io n a ln e - n o w a ja k o ś ć ?
W: W okół b ib lio te k i b ib lio te k a rstw a . K s ię g a ju b ile u sz o w a d e d y k o w a n a J a n o w i W oloszow i.
Red. J. S ad ow sk a. W arszawa 2 0 0 5 , s. 9 2 -1 0 3 . '
100. G aw iy sia k P: C y fro w a rew olu cja. R o z w ó j c y w iliz a c ji in fo rm a cyjn ej. W arszawa 2 0 0 8 .
101. G aw rysiak P: C y fro w e b ib lio te k i a w y szu k iw a n ie in form acji. „P rzegląd B ib lio teczn y ” 2 0 0 8 ,
n r 4 , s . 6 5 2 - 6 6 1 .''
102. G liński W.: J ę zy k i i n a rzę d zia d o tw o r ze n ia i w y szu k iw a n ia a n to lo g ii w k o n tek śc ie s e m a n ty c z
n eg o Weba. W: O d in fo rm a cji n a u k o w ej d o te c h n o lo g ii sp o łe c ze ń s tw a in fo rm a cyjn eg o . Pod red.
B. S o siń skiej-K alaty, M. P rzastek -Sam ok ow ej. W arszawa 2 0 0 5 [onlin e]. [dostęp: 2 8 .0 2 .2 0 1 0 ].
D ostęp n y w World W ide Web: h ttp ://b b c.u w .ed u .p l/C on ten t/20/14.p d f.
103. G łęb ock i J., P ietru szew ski G.: In teg ra cja b ib lio g ra fii do ro b k u n a u k o w eg o z sy ste m e m p r z e
p ły w u in fo rm a cji n au kow ej. W: B ib łio g ra ficzn e b a zy dan ych : kieru n ki ro zw o ju i m o żłiw o śc i
w sp ó łp ra cy . O g ó łn o p o łsk a k on feren cja n au k o w a z o k a zji lO -łecia b a zy d a n ych BazTech. B y d
g o szc z, 2 7 -2 9 m a ja 2 0 0 9 [onlin e]. [D ostęp: 1 .1 0 .2 0 0 9 ]. D ostęp n y w World W ide Web: http://
w w w .eb ib .in fo /p u b lik a cje/m a tk o n f/m a tl9 /g leb o ck i_ p ie tn isz ew sk i.p h p .
104. G łow ack a E.: E k o lo g ia in fo rm a cji - s p o s ó b na c h o ro b y in fo rm a cyjn e? W: 26. K o n fere n c ja
P ro b le m o w a B ib lio tek M ed yczn ych N a u k o w a in fo rm a cja m ed yczn a w P o lsce. B ib lio te k i m e
d y c zn e w o b e c p o tr z e b śro d o w is k m ed yczn ych o ra z p e r s p e k ty w y ich ro zw o ju w re a lia c h U nii
E u ropejskiej. B y d g o szc z 1 5 -1 7 w rześn ia 2 0 0 8 roku [onlin e]. [dostęp: 2 9 .0 1 .2 0 1 0 ]. D ostęp n y
w World W ide Web: h ttp ://k on feren cja.b ib lio.cm .u m k .p l/filead m in /p eln e_tek sty/n ow y __ ek olo g ia _ in f.d o c .
105. G łow ack a E.: K r y te r ia o cen y i w y b o ru b a z dan ych . W: B ib lio g ra ficzn e b a z y d a n ych : kieru n ki
ro zw o ju i m o żłiw o śc i w sp ó łp ra cy . O g ó ln o p o lsk a kon feren cja n au k o w a z o k a zji lO -łe c ia b a zy
d a n ych BazTech. Bydgo.szcz, 2 7 -2 9 m a ja 2 0 0 9 [on lin e], [dostęp: 1 .1 0 .2 0 0 9 ]. D ostęp n y w W orld
W ide Web: h ttp ://w w w ',eb ib ,in fo/p u b lik acje/m atk on f/m atl9/glow ack a,p h p ,
106. G m iterek G ,, Pacek J., Z ieliń sk i P: C zy b ib lio te k a j e s t p o tr z e b n a d o u k o ń czen ia stu d ió w ?
W: K sią żk a , b ib lio tek a , in form acja. M ię d zy p o d z ia ła m i a w spóln otę/. Pod red, J, D zien iak ow sk iej, K ielce 2 0 0 7 , s, 4 0 9 -4 1 7 ,
107. G ódert W.: Surfen, su ch en , fin d en , n eu e H era u sfo rd eru n g en f i ir d ie In fo rm a tio n se rsch łie ssu n g .
„B uch und B ib lio th ek ” vol. 50: 1998, nr 5, s. 3 2 0 -3 2 3 .
108. G o le c -N y c z E.: FR BR (e fe b e iy za c ja ) - n o w a filo z o fia k a ta lo g o w a n ia . „B ib liotek arz” 2 0 0 4 ,
nr 9, s. 9-1 3 .
109. G om pel R.: IC A B S - a n ew a p p ro a c h to in tern a tio n a ł c o o p e ra tio n . „IFLA Journal” vol. 32:
2 0 0 5 , nr 2, s. 199-203.
110. G om pel R.: U m b rella f o r m u ltifa c e te d a c tiy itie s , the n e w IF L A -C D N L a llia n c e fo r b ib lio g ra p h ic sta n d a rd s. „ A lexan d ria” vol. 17: 2 0 0 5 , nr 2, s. 6 3 -6 7 .
111. G orm an M.: M e ta d a ta o r ca ta ło g u in g ? A fa łse ch o ice. „The Journal o f Internet C ataloging.
The internationał ąuarterly o f digital O rganization, classification and a c c e s s” v o l, 2: 1999,
nr 1, s, 5-22.
112. G óralska M.: F u n k cjo n a ln o ść o ra z kom u n ikat\’w n o ść k sią żk i tra d y c y jn e j i e lek tro n iczn ej w p e r
sp e k ty w ie se m io ty c zn e j. W: B ib łio ło g ia . P ro b lem y b a d a w c ze nauk h u m an istyczn ych . Pod red.
D, K uźm iny, W arszawa 2 0 0 7 , s, 3 6 0 -3 7 0 .
223
113. G rabow ska D.: K a ta lo g o w a n ie a lfa b e ty c zn e z b io r ó w b ib lio teczn ych . Z a ty s p ro b le m a tyk i.
W arszaw a 2 0 0 3 .
114. G rab ow sk a M.; B ib lio g ra fia ii p ro g u X X I w ieku . „EB IB " 20 0 3 nr 10 [onlin c], [dostęp:
2 1 .0 2 .2 0 1 0 ]. D ostęp n y w W orld W ide Web; h ttp ://ebib .oss.vvroc.p l/2003/50/grab ow sk a.p h p
115. G rabow ska M.: S tre szc ze n ia dok u m en ta cyjn e. (W y b ra n e p ro b le m y ). W arszawa 1979.
116. Granata G.: U na D T D X M L p e r FRBR. „B ollettin o A sso c ia z io n c Italiana B ib lio tcch e” v o l. 43:
2 0 0 3 , nr 2, s. 161-178.
117. G reenhill S., Yenkatesh S.: C o n stru ctin g a n d n a r ig a tin g p e r .so n a lise d v iew s o f th e lVeb. „Infor
m ation P rocessin g and M an agem en t” vol. 35: 1999, nr 5, s. 6 7 9 -6 8 9 .
118. H acken R. D.: T o m o rro w s re sea rch lib r a iy , v ig o r o r rig o r m o rtis? „ C o lleg e and Research
Libraries” v o l. 49: 1988, nr 6, s. 4 8 5 -4 9 3 .
119. H agler R.; The b ib lio g ra p h ic r e c o r d a n d in fórm ation tech n o lo g y. 3rd ed. C h icago 1997.
120. H ancko R.: Z a iy s w ia d o m o ś c i o doku m en tach . W arszawa 1972.
121. H an n on R. B.: E lem en ts o fb ib lio g r a p h y . A g u id e to In form ation .sources a n d p r a c tic a l a p p lic a tio n s. 3rd ed. Lanham 1998.
1 22.H a sen y a g er B. W.: M a n a g in g th e In form ation eco lo g y’. A c o lla b o r a tiv e a p p ro a c h to in farm ation
te c h n o lo g y m a n a g em en t. W estport 1996.
123. H ead J. W ., M cC abe G. B.: In tro d u cin g a n d m a n a g in g a c a d e m ic lib r a iy a u to m a tio n p ro je c ts.
W estport 1996.
124. Hearst M. A.: C lu s te rin g ver.sus f a c e te d c a te g o r ie s f o r In form ation ex p lo ra tio n . „C om m u n ica
tion s o f the A C M ” v o l. 4: 2 0 0 6 , nr 4, s. 5 9 -6 1 .
125. H endry D. G ., Jenkins J. R., M cCarthy J. F.: C o lla b o r a tir e b ib lio g ra p h y . „In fon n ation P rocess
ing and M an agem en t” voi. 42: 2 0 0 6 , nr 3, s. 8 0 5 -8 2 5 .
126. H en ze V., S ch efczik M.: M eta d a ten , B ezieh u n gen zw isc h e n D u blin C o re Set, W arw ick F ram ew o rk u n d D a te n fo r m a te n . „ B ib lio th ek sd ien st” vol. 3 1 : 1 9 9 7 , nr 3, s. 4 13 -4 1 9 .
127. H leb -K o szań sk a H.: P rze d m io t i z a d a n ia b ib lio g ra fii. W: M eto d yk a bib lio g ra ficzn a . P o ra d
nik d la a u to ró w b ib lio g ra fii sp e c ja ln y c h . Pod red. M. H leb -K oszań sk iej, M. D em b ow sk iej
i H. S aw on iak a. W yd. 2. W arszawa 1963, s. 11-12.
128. H olm L. A.: A u th o rity c o n tro l in an in te rn a tio n a l c o n tex t in th e n ew en viron m en t. „Interna
tional C ataloqu in g and B ib liograp h ic C ontro!” vol. 28: 1999, nr 1, s. 11-13.
129. H op k inson A.: The C om m on C o m m u n ica tio n F o rm a t (C C F ). W: The F u tu rę o f C om m u n ication F o rm ats. In tern a tio n a l C on feren ce o rg a n iz e d b y the Bancjue In tern ation ale d ’in fon n ation
s u r les E ta ts fr a n c o p h o n e s o f A C C T a n d th e N a tio n a l L ib ra ry o fC a n a d a . O c to b e r 7-11, 1996.
O ttaw a 1997.
130. H op k inson A.: U N E S C O C om m on C o m m u n ica tio n F orm at. W: E n c y c lo p e d ia o f lib ra r y a n d
in fo n n a tio n sc ie n c e . voi 4 8 . Eds A. K ent, H. Lancour. N ew York 1991, s. 3 5 3 -3 6 7 .
131. H owarth L. C.: M e ta d a ta a n d B ib lio g r a p h ic C on trol. S o u l-M a tes o r Two S o litu d e s? „C ataloging and C lassification Q uarterly” v o l. 40: 2 0 0 5 , nr 3 /4 , s. 3 7-56.
132. IFLA B ib lio g r a p h y S ectio n ,VS u rvey o f E u ropea n N a tio n a l L ib ra ries: C o m p o site D a ta [oniin e].
[dostęp: 3 1 .0 1 .2 0 1 0 ], D ostęp n y w W orld W idc Web: h ttp ://a r ch iv e .ifla .o rg /V ll/sl2 /p u b s/S u rveyE u N ation alL ib raries24ju l06.p d f.
133. In fo rm a cja n au kow a. R o zw ó j, m etody, o rg a n iza cja . Pod red. Z. Ż m igrod zk eigo, W. Babika,
D. W arszawa 2 0 0 6 .
134. In fo rm a tion f o r a n ew a g e: redefin in g th e lib ra ria n . E n glew ood 1995.
135. In fo rm a tion tran.sfer N e w a g e -n e w w ays. P ro c e e d in g s o f t h e th ird E u ropean C on feren ce o f
M e d ic a l L ib ra ries, M on tpellier, F ran ce, S e p te m b e r 2 3 -2 6 , 1992. Eds S. Bakker, M. C. Cleland.
D ordrecht 1993.
136. J ach im czyk A.: F o rm a t O N IX (O n lin e In form ation eX ch a n g e). VI O g ó ln o k ra jo w a N a ra d a B i
b lio g ra fó w , W arszaw a 2 3 -2 4 p a źd z ie r n ik a [oniin e]. [dostęp: 2 2 .0 2 .2 0 1 0 ]. D ostęp n y w World
W ide Web: h ttp ://w w w .u jk .ed u .p l/stron y/A d am .Jach im czyk /on ix.p d f.
137. J a ch im czyk A.: P o lsk ie s p is y b ib lio g ra fic zn e na W orld Wide Web. W: B ibliografia. Teoria.
P ra k t\’ka. D yd a k tyk a . Pod red. J. W oźniak-K asperek, M. O ch m ań sk iego. W arszawa, 2 0 0 9 ,
s. 2 0 4 -2 1 6 . ’
138. Ja cą u esso n A.: A u to m a ty z a c ja bib lio tek . Z a ry s h istoryczn y, stra te g ia , p e r sp e k ty w y . W arszawa
1999.
139. Jain A . K., Murty M. N ., Flynn P. J.: D a ta C lu sterin g : A R e yiew . „A C M C om puting S u rveys”,
voI. 31: 1999, nr 3, s. 2 6 4 -3 2 3 [on iin e]. [dostęp: 9 .1 0 .2 0 0 9 ], D ostęp n y w World W ide Web:
h ttp ://citeseerx.ist,p su .ed u /v iew d o c/d o w n lo a d ? d o i= 1 0 ,1 ,1 .1 8.2720& rep = rep 1& type=pdf.
224
140. Janssens F., Z hang L., M oor B. De:
G lan zel. H y h rid d u s i e r in g f o r va lid a tio n a n d im p ro ve m en t o f su b je c t-c la ssific a lio n sc h e m es. „In fon n ation P rocessin g and M an agem en t” vol. 45:
2 0 0 9 , n r 6 , s. 6 8 3 -7 0 2 .
141. J an u szk o-S zak iel A.: O pen A rc h iv a l In form ation S ystem - sta n d a r d vi’ za k r e s ie a rc h iw iza c ji
p u b lik a c ji elek tro n iczn ych . „P rzegląd B ib lio teczn y ” 2 0 0 5 , nr 3, s. 3 4 1 -3 5 8 .
142. Jaram illo G. R.: C o m p u ter te c h n o h g y a n d its im p a c t on coU ection d e v e lo p m e n t. „C ollection
M an agem en t” vo l. 10: 1988, nr 1/2, s. 1-13.
143. J a ro szew icz G.: IS B D - za ło że n ia , p ro b le m y , p e r s p e k ty w y , [onlin e]. [dostęp 2 6 .0 7 .2 0 1 0 ]. D o
stępny w World W ide Web: h ttp ://w w w .b n .o rg .p l/d o w n lo a d /d o cu m en t/1 2 7 6 8 7 2 2 9 0 .p p t.
144. Jenkins H.: K u ltu ra k o n w erg en cji. Z d e rze n ie sta r y c h i n o w ych m ed ió w . W arszawa 2 0 0 7 .
145. Joh n cock s B.: Web 2 .0 a n d u s e r s ’ e x p e c ta tio n s o f in dexes. „The lndexer. T he International
Journal o f In d exin g” vol. 26: 2 0 0 8 , nr 1, s. 18-24.
146. Johnston J.: In fo rm a tion literacy. A c a d e m ic sk ills f o r a n ew a g e. M ichigan 1985.
147. Johnston J.: In fo rm a tion literacy. A c a d e m ic sk ills f o r a n ew a g e. 2 rd ed. W ashington 1996.
148. Jon sson G.: C a ta lo g u in g o f h a n d p r e s s m a te ria ls a n d th e c o n c e p t o f ex p ressio n in FR BR .
„C ataloging and C lassification Q uarteriy” v o l. 39: 2 0 0 4 , nr 3 /4 , s. 77-8(3.
149. Jung H ., Yi E., K im D ., Lee G. G.: In form ation ex tra ctio n w ith a u to m a tic k n o w le d g e expan sio n . „Inform ation P rocessin g and M an agem en t” vol. 41: 2 0 0 5 , nr 2, s. 2 1 7 -2 4 2 .
150. K. M igoń: U n iw ersu m p iśm ie n n ic tw a , j e g o w łaściw o.ści, g ra n ic e i s p o s o b y istn ien ia . W: Uniw ersu m p iśm ie n n ic tw a w o b e c ko m u n ik a cji elek tro n iczn ej. Red. K. M igoń , M . Skalska-Z lat.
W r o c ła w 2 0 0 9 ,s . 11-20.
151. K am iński A.: C o n n o tea - n o w y ty p s e r w is ó w in form acyjn ych . „E B IB ” 2 0 0 6 , nr 7 [on lin e]. [d o
stęp: 4 .0 3 .2 0 0 9 ]. D o stęp n y w W orld W ide Web: h ttp ://eb ib .in fo /2 0 0 6 /7 7 /k a m in sk i.p h p .
152. K asparova N . N .: O so b e n n o sti s o s ta v a d an n ych i stru k tu ry b ib lio g ra fić e sk o j z a p is i v elek tro n n o j sred e. „ B ib lio tek o v ed en ie” 2 0 0 8 , nr 2, s. 5 1 -5 6 .
153. K eenan S.: C D -R O M , a tra n sien t m ediu m ? „O n line and C D -R O M R eview . International Jour
nal o f o n lin e and op tical inform ation sy ste m s” v o l. 22: 1998, nr 2, s. 103-105.
154. K ierzk ow sk i Z., K olop ień czyk A.: D ok u m enty d yn am iczn e w b u d ow ie k oop eracyjn ych s y s
tem ó w in form atyczn ych . W: In telig en tn e m e to d y k o m p u tero w e d la nauki, te c h n o lo g ii i g o s p o
darki. Pod red. Z. K ierzk ow sk icgo. W arszawa 2 0 0 4 , s. 131-137.
155. K len czon W.: In d ek so w a n ie z a w a r to ś c i tre śc io w e j vi’ b ib lio g ra ficzn ych b a za c h dan ych .
W: B ib lio g ra ficzn e b a z y dan ych : kieru n ki ro zw o ju i m o żliw o śc i w sp ó łp ra cy . O g ó ln o p o lsk a k on
fe r e n c ja n a u k o w a z o k a zji lO -le c ia b a zy d a n ych B azTech. B y d g o szc z, 2 7 -2 9 m a ja 2 0 0 9 [onlin e].
[dostęp: 1 6 .0 9 .2 0 0 9 ]. D ostęp n y w World W ide Web: h ttp ://w w w .eb ib .in fo/p u b lik acje/m atk on f/
mat 19/k len czon .p h p .
156. K leśćuk S. E.: O p r o e k ta c h ,, bezb u m a żn eg o o b ś ć e s tv a " v bu du śćem b ib lio te k SŚA. „B ib liotek ov ed en ie i B ib liografija za R u b ezom ” 1988, nr 118, s. 3 9 -4 9 .
157. K lim 1. L.: U p ro śćen ie b ib lio g ra fić e sk o g o o p isa n ija . „N au ćn ye i T eh n ićcsk ie B ib liotek i ” 1994,
nr 6 ,s . 5 3 -5 9 .
158. K o d e k s E tyki B ib lio te k a r za i P ra c o w n ik a In form acji. W arszawa 20 0 6 .
159. K opaliński W.: S ło w n ik w y ra zó w o b cych i z w r o tó w o b co języczn yc h . W yd. 16 rozszerz. W arsza
w a 1989.
160. K op czyń sk a-Jaw orska B. M ., K uźm a I., W ilbik M.: P ro b le m y d o ty c z ą c e k la sy fik a cji i o p isu
H' b ra n ż o w e j b a zie b ib lio g ra fic zn e j na p r z y k ła d z ie in te rn e to w e j „ B ib lio g r a fii E tn o g ra fii P o l
sk ie j" . W: B ib lio g ra ficzn e b a zy d a n ych : kieru n ki ro zw o ju i m o żliw o śc i w sp ó łp ra cy . O g ó ln o p o l
sk a ko n feren cja n a u k o w a z o k a zji lO -le c ia b a zy d a n ych B azTech. B y d g o szc z, 2 7 -2 9 m a ja 2 0 0 9
[onlin e]. [dostęp: 1 6 .0 9 .2 0 0 9 ]. D ostęp n y w World W ide Web: h ttp ://w w w .eb ib .in fo/p u b lik acje/
m a tk o n f/m a tl9 /k o p czyn sk a_k u zm a_w ilb ik .p h p .
161. K orfhage R. R.: In fo rm ation S to ra g e a n d R e tr ie v a l. N e w D elhi 2 0 0 6 .
162. Korpała J.: O b ib lio g ra fia ch i in form atorach . P o ra d n ik d la w szystk ich . W arszawa 1974.
163. K o szo w sk a A.: O p r a c o w a n ie z b io r ó w z u d zia łem sp o łe c zn o śc i in tern eto w ych (na p r z y k ła d z ie
p ro je k tu „ T h e C o m m o n s ”) . W: C y fro w o ść b ib lio te k i arch iw ów . W arszaw a, 2 6 -2 7 listo p a d a
2 0 0 9 r. [o n lin e], [dostęp: 1 4 .0 2 .2 0 1 0 ]. D ostęp n y w W orld W ide Web: h ttp ://w w w .eu rop ean a.p l/
d o w n lo a d /d o cu m en t/1 2 6 0 4 5 4 6 6 7 .ppt.
164. K otuła S. D.: F o łk so n o m ia - n a ro d zin y i ch a ra k te ry sty k a (w a sp e k c ie w y szu k iw a n ia in fo rm a
cji). W: B ib lio tek a i in fo rm a cja w roku 2 0 0 8 . W druku.
165. K otyńska E.: D o k u m en ty elek tro n iczn e a k a ta lo g i i b ib lio g ra fie z b io r ó w sp e c ja ln y c h - z d o
225
ś w ia d c ze ń B ib lio te k i U n iw e rsy te c k ie j w e W rocław iu. W: B ib lio lo g ia . P ro b le m y b a d a w c ze nauk
h u m a n istyczn ych . Pod red. D. K uźm iny. W arszawa 2 0 0 7 , s. 195-204.
166. K otyras D.: M o ż liw o ś c i b a d a ń w e b o m e tty c zn y c h w o d n iesien iu d o serw ń sów in tern eto w ych
s z k ó l w y ższy c h . W; P rze strz e ń in fo rm a cji i kom u n ikacji sp o łe c zn e j. Red. M. K ocójow a. Kra
k ó w 2 0 0 4 , s. 1 4 5-148.
167. K outnik Ch.: The w o r ld w id e w e b is here, is th e e n d o f p r in te d referen ce so u rces n ea r? „Referen ce Q uarterly” v o l. 36: 1997, nr 3, s. 4 2 2 -4 2 9 .
168. K rooks D. A ., Lancaster F. W.; The E volu tion o f G u id elin es f o r T hesaurus C on stru ction . „Libri” v o i. 4 3 :1 9 9 3 , nr. 4, s. 3 2 6 -3 4 2 .
169. K rynicka M.: A re a 0: C o n ten t fo rm a n d m e d ia ty p e a re a - za ło żen ia , p ro b lem y, p e r sp e k ty w y .
[on iin e]. [dostęp 2 6 .0 7 .2 0 1 0 ]. D ostęp n y w World W ide Web: h ttp ://w w w .b n.org.pl/d ow n load /
d o cu m e n t/1 2 7 6 8 7 2 2 9 0 .p p t.
170. K s ią żk a i b ib lio te k a w śro d o w isk u ed u k a cyjn ym . Pod red. E. B. Zybert. W arszawa 2 0 0 2 .
171. K u lik o w sk i J. L.: C z ło w ie k i in fosfera. „P rob lem y” 1978, nr 3, s. 2-6.
172. L ainbiotte R., A u slo o s M.: C o lla b o r a tiv e ta g g in g a s a tr ip a r tite n etw ork. „Lecture N otes in
C om puter S c ie n c e ” Vol. 3993: 2 0 0 6 , s. 1114-1117 [oniin e]. [dostęp: 9 .0 3 .2 0 0 9 ]. D ostęp n y
w W orld W ide Web: h ttp ://a r x iv .o r g /P S _ ca ch e/cs/p d f/0 5 1 2 /0 5 1 2 0 9 0 v 2 .p d f.
173. Lancaster F. W.: D o in d ex in g a n d a b str a c tin g h a ve a fu tu rę? „A n ales de D ocu m en tación ” 2003
nr 6, s. 1 37 -1 4 4 [on iin e]. [dostęp: 3 .0 3 .2 0 1 0 ]. D ostęp n y w W orld W ide Web: h ttp://redalyc.
u a em ex .m x /re d a ly c/p d f/6 3 5 /6 3 5 0 0 6 0 9 .p d f.
174. Lancaster F. W.: Inde.ring a n d A b s tra c tin g in T heory a n d P ra c tic e . Londyn 1998.
175. Lancaster F. W.: L ib r a rie s a n d lib ra r ia n s in an a g e o fe le c tr o n ic s . A rlington 1982.
176. L ancaster F. W.: T o w a r d p a p e r le s s In form ation sy stem s. N ew York 1978.
177. Large J. A.: E v a lu a tin g o n iin e a n d C D -R O M referen ce so u rces. „Journal o f Librarianship”
v o l. 21: 1989, nr 2, s. 8 7 -1 0 8 .
178. Larsen S.: The id e a o f an e le c tro n ic lib r a ty , a c r itic a l essa y . „Libri” vol. 38: 1988, nr 3,
s. 15 9 -1 7 7.
179. L ek sja . [o n iin e]. [dostęp 2 8 .0 5 .2 0 0 8 ]. D ostęp n y w W orld W ide Web: http://techsty.art.pl/w arsztaty/lexia.h tm .
180. L e le w el J.: B ib lio g ra ficzn ych k sią g d w o je . T. 2. W ilno 1826.
181. L en a rto w icz M.: O p is b ib lio g ra ficzn y. W: M e to d yk a b ib lio g ra ficzn a . P o ra d n ik d la a u to ró w
b ib lio g ra fii sp e c ja ln y c h . Pod red. H. H leb -K oszań sk iej, M. D em b o w sk iej, H. S aw oniaka. W yd.
2 zm ień . W arszawa 1963, s. 7 3 -1 4 7 .
182. L evin G. L.: B ib lio g ra fić e sk ie resursy, p r o b le m y te rm in o lo g ii i siste m a tiza c ii. „B ib liotek oved en ie” 2 0 0 8 , nr 5, s. 3 4 -3 9 .
183. L ev y D. M.: The u n iverse is e.rpandin g: R efiection s on th e s o c ia l (a n d co sm ic ) sig n ifica n ce o f
d o cu m en ts in d ig ita l a g e. „B u lletin o f the A m erican S o ciety for Inform ation S cien ce and Tech
n o lo g y ” vo l. 25: 1999, nr 4, s. 17-20.
184. L ew a n d o w sk i R.: P o ró w n a n ie n o śn ika p a p ie r o w e g o o ra z elek tro n iczn eg o w k o n tek śc ie b i
b lio te k i c yfro w ej. W: P ro b le m y i m e to d y n au ki o in form acji. S zk ice i stu d ia . Red. M. Górny,
P. N o w a k . Poznań 1998, s. 2 5 -3 4 .
185. L ib r a ry in stru c tio n re visited . B ib lio g r a p h ic in stru ctio n c o m es o f a g e. Ed. L. M. Martin. N ew
York 1995.
186. L ick lid er J. C. R.: B ib lio te k i p r z y s z ło ś c i. W arszawa 1970.
187. L ine M. B.: B ih łio g ra p h ic re co rd s f o r u sers, jr o m d is o r d e r e d s u p e r a b u n d a n c e to c o st-effective
sa tis fa c tio n . „ A S L IB P roceed in gs” v o l. 42: 1990, nr 2, s. 4 1 -4 9 .
188. L u g g R.: W orking G rou p on the F u tu rę o f B ib łio g ra p h ic C on troł. E c o n o m ics a n d O rganiz a tio n o f B ib lio g r a p h ic D a ta [on iin e]. [dostęp: 6 .0 2 .2 0 1 0 ]. D ostęp n y w W orld W ide Web:
h ttp ://w w w .lo c.g o v /b ib lio g ra p h ic-fu tu re/n ew s/lcw g -o n th ereco rd -ja n 0 8 -fin a l.p d f.
189. L yon E.: S p o ilt f o r c h o ic e ? O p tic a l d isc s a n d o n iin e d a ta b a se s in th e n ext d e c a d e . „Program.
A u tom ated Library and Inform ation S y stem s” v o l. 25: 1991, nr 1, s. 3 7 -5 0 .
190. L ach w a A .: M u ltim ed ia ln e b a zy d a n ych d la in form atyki sto s o w a n e j [oniin e]. [dostęp:
1 7 .0 7 .2 0 0 9 ]. D o stęp n y w W orld W ide Web: h ttp ://u sers.u j.ed u .p l/~lach w a/m at_d o_str/
M B D /l.p p s .
191. Ł a w ick i M.: C zy c h o d ziło C i o ... - c z y li n-gram y. [oniin e]. [dostęp: 1 2 .0 2 .2 0 1 0 ]. D ostęp n y
w W orld W ide Web: h ttp ://w w w .b e ld z io .c o m /c z y -c h o d z ilo -c i-o -...-czy li-n -g ra m y .
192. M ajew sk i Z.: D o k u m en t i d o k u m en ta cja . W arszawa 1956, s. 5-6.
226
193. M alin ow sk a E.: B ib lio te k a rstw o p o ls k ie w o b e c zm ia n sy ste m o w y c h . „ B ib liotek arz” 2 0 0 3 ,
nr 1, s. 9-1 4 .
194. M arciszew sk i W.: M e to d y a n a lizy tekstu n a u k o w eg o . W arszawa 1981.
195. M arcum D. B.: R e sp o n se to O n th e R e co rd : R e p o rt o f t h e L ib r a iy o f C o n g ress W orking G rou p
on th e F u tu rę o f B ib lio g ra p h ic C on trol. L ih ra ry o f C o n g ress [onlin e], [dostęp: 2 1 .0 2 .2 0 1 0 ].
D ostęp n y w World W ide Web; h ttp ://w w w .lo c.g o v /b ib lio g ra p h ic-fu tu re/n ew s/L C W G R esp o n seM a rcu m -F in a l-0 6 1008.p d f.
196. M arszałek L.: E d y to r stw o p u b lik a c ji n au kow ych . W arszawa 1986.
197. M aterska K.: E k o lo g iczn e za r zą d z a n ie inform acjc]. „P rzegląd In form acyjn o-D ok u m en tacyjn y”
2 0 0 5 , nr 2, s. 2 9 -4 4 .
198. M elot M: L es n o u veau x e n /e ta d e la n o rm a lisa tio n . „B u lletin des B ib lio th eą u es de France”
vol. 38; 1993 nr 5, s. 10-12 [onlin e]. [dostęp; 2 6 .0 6 .2 0 0 9 ]. D ostęp n y w W orld W ide Web; http;//
b b f.en ssib .fr/co n su lter/b b f-1 9 9 3 -0 5 -0 0 1 0 -0 0 1 .
2 99. M en d y k o w a A ; P o d s ta w y b ib lio g ra fii. W yd. 2. W arszawa 1986.
2 00. M eto d yk a b ib lio g ra ficzn a . P o ra d n ik d la a u to ró w b ib lio g ra fii sp e c ja ln y c h . Pod red. H. H leb-K o sza ń sk iej, M. D em b ow sk iej i H. S aw on iak a. W yd. 2. W arszawa 1963.
2 01. M igoń K.; N au ka o k sią żce. Z a r\’s p ro b le m a ty k i. W rocław 1984.
2 02. M igoń K.; P a u l O tle t o b ib lio lo g ii, k sią żc e i d oku m en cie. W; P rze strze ń in fo rm a cji i kom u n i
k a cji sp o łe c zn e j. Red. M. K ocójow a. K raków 2 0 0 4 , s. 3 7 0 -3 7 6 .
2 0 3 . M iller D ., ł3 o eu f P. Le; „S u ch s tu f f a s dre a m s a re m a d e on
f lo w d o e s FR BR jit p e r fo r m in g
a rts? „C ataloging and C lassification Q uarterly”, vol. 39; 2 0 0 5 , nr 3 /4 , s. 15 1-178.
204. M im no D ., Crane G ., Jones A.; H ie ra r c h ic a l c a ta lo g reco rd s: Im p lem en tin g a FR BR c a ta lo g .
„D -L ib M a g a zin e” Vol. 11; 2 0 0 5 nr 10 [on lin e], [dostęp; 2 2 .0 2 .2 0 1 0 ]. D ostęp n y w W orld W ide
Web; http;//w w w .d lib .org/d lib /octob cr05/cran c/10cran e.h tm l.
2 0 5 . M irkulovska M ., Z dravkova K.; B ib lio g ra fia ję z y k a m a ce d o ń sk ie g o on lin e. D o ś w ia d c ze n ia
i o sią g n ię c ia (p rzy c zy n e k d o d ysk u sji n a d sy stem em in fo rm a cji sla w is ty c z n e j iS y b isla w ). „Z a
gadnienia In fon n acji N a u k o w ej” 2 0 0 7 , nr 2, s. 4 1 -5 3 .
206. M ocn s M.-F.; A u to m a tic in dexin g a n d a b str a c tin g o f d o cu m en t texts. B oston 20 0 0 .
207. M om otk o M.; O F F IC E O B JE C T S W O R K F L O W - k o m p o n en t w s p ie r a ją c y z a r z ą d z a n ie p r o c e
sa m i p r a c y [onlin e]. [dostęp 1 8 .0 2 .2 0 0 7 ]. D ostęp n y w World W ide Web; http;//w w w .rod an .p l/
badania/publikacje/publications/kkioO 1,1 . p d f .
2 08. M orgenstern I. G.; B ib lio g r a f v in form acion n om o b ść e stv e . „B ib liografija” 1992, nr 5-6,
s. 3-1 0 .
2 0 9 . M orgenstern I. G.; D oku m en t, in fo rm a cija i/ili n o site l'. „N au ćn ye i T eh n ićesk ie B ib lio tek i”
2 0 0 3 , nr 2 , s. 1 2 3 -127 .
2 1 0 . M orrison J. P; W hy A re T hey Tagging, a n d W hy D o We Want Them To? „B u lletin o f the A m eri
can S o ciety for Inform ation and T e ch n o lo g y ” v o l. 34; 2 0 0 7 , nr. 1, s. 12-15 [on lin e]. [dostęp;
5 .0 4 .2 0 0 9 ]. D ostęp n y w World W ide Web; http;//w w w .a sis.o rg /B u lletin /O ct-0 7 /M o rriso n _ O etN o v 0 7 .p d f.
211. M osjagin V. V., Y islyj A. 1.; K o m p u te r y za c ja b ib lio te k i b ib lio g ra fia . „B ib liografija” 1993,
n r 2 , s. 3 -1 7 .
2 12. M uller H.; C D -R O M in B ib lio th ck en u n d d a s g e lte n d e R echt, e in ig e k ritisc h e B em erku n gen au s
S ich t d e r D B l-R ech tskom m i.ssion . „B ib lioth ek sd ien st” vol. 26; 1992, nr. 5, s. 6 7 7 -6 8 6 .
213. M iinnich M.; R E U S E o r ru le h a rm on ization , j u s t a p r o je c t? „Library R esou rces and T echnical
S erv ices” vol. 44; 2 0 0 0 , nr 3, s. 122-128 [onlin e]. [dostęp; 2 2 .0 2 .2 0 1 0 ]. D ostęp n y w World
W ide Web; http;//w w w .ala.org/ala/m grp s/d ivs/alets/resou rccs/lrts/arch ive/44n 3.p d f.
2 1 4 . M u szk ow sk i J.; Ż y c ie książki. Wyd. 2. K raków 1951.
215. N ah otko M.; C y fro w a nau ka - c y jr o w e p u b lik a c je - cy fro w e b ib lio tek i. „P rzegląd B ib lio tec
z n y ” 2 0 0 7 , z. 1, s. 7 -28.
2 1 6 . N ah otko M.; F u n ctio n a l R eą u irem en ts fo r B ib lio g ra p h ic R e co rd s (F R B R ) - m o d e l o p r a c o w
a n ia z b io r ó w b ib lio te c zn y c h IFLA. „B ib liotek arz” 2 0 0 1 , nr 1, s. 15.
2 1 7 . N ah otko M.; M e ta d a n e d la c z a so p ism elek tro n iczn ych . „E B IB ” 2 0 0 1 , nr 1 [on lin e]. [dostęp;
2 2 .0 2 .2 0 1 0 ]. D o stęp n y w W orld W ide Web; http ;//ebib .o ss.w ro c.p l/2 0 0 1 /1 9 /n a h o tk o .h tm l.
2 1 8 . N ahotko M.; M eta dan e. S p o só b na u p o rzą d k o w a n ie In tern etu . K raków 2 0 0 4 .
2 1 9 . N ahotko M.; O b ie k ty c yfro w e w k a ta lo g a c h b ib lio te c zn y c h . W; R o la k a ta lo g u c e n tra ln e g o
N U K A T w k szta łto w a n iu sp o łe c ze ń s tw a w ie d z y w P o lsc e . M ię d zy n a ro d o w a k on feren cja z o k a
z ji 5 -le c ia istn ien ia k a ta ło g u c e n tra łn e g o N U KAT, W arszaw a 2 3 -2 5 s ty c zn ia 2 0 0 8 r. [onlin e].
227
220.
221.
222.
223.
[dostęp: 2 7 .0 2 .2 0 1 0 ], D ostęp n y w W orld W ide Web: h ttp ://w w w .n u k at.ed u .p l/k on f2008/m ater/5 l_ n a h otk o.p d f.
N a h o tk o M.: O p is d o k u m en tó w elektron iczn ych . T eoretyczn y m o d e l i m o żliw o śc i j e g o a p lik a cji.
K raków 2 0 0 6 .
N ah otko M.'! Z a sa d y tw o r ze n ia b ib lio te k cyfro w ych . „E B IB ” 2 0 0 6 , nr 4. [onlin e]. [dostęp:
2 8 .0 2 .2 0 1 0 ]. D ostęp n y w W orld W ide Web: h ttp ://w w w .eb ib .in fo /2 0 0 6 /7 4 /n a h o tk o .p h p .
N a ro iczy k K.: D o k u m en t elek tro n iczn y i je g o o p is b ib lio g ra fic zn y w p u b lik a c ja c h h u m a n istycz
nych . O h z ty n 2 0 0 5 , s. 13.
N ational A sso cia tio n o f G overn m en t A rch ives and R ecords Adm inistrators: A new age: elec-
tronic Information system s, State governm ents, a n d the preservation o f the archival record.
L exin gton [1 9 9 0 ].
2 2 4 . N a tio n a l B ib lio g r a p h ie s in th e D ig ita l A g e : G u id a n ce a n d N e w D ire ctio n s. Ed. M . Żumer.
M iinchen 2 0 0 9 .
2 2 5 . N elso n N . M ., D esm arais N.: C D -R O M , an ovei-view o f U S d e v e lo p m e n ts. „Program. A u tom ated library and inform ation sy stem s” vol. 23: 1989, nr 4 , s. 3 7 7 -3 8 3 .
2 2 6 . N ic o la s Y.: F o lk lo re re q u irem en ts f o r b ib lio g ra p h ic records. O r a l tra d itio n s a n d FRBR. „Catalo g in g and C lassification Q uarterly” vol. 39: 2 0 0 4 , nr 3 /4 , s. 179-195.
1 1 1 . N o rm a lisa tio n . D eu x n o u v e lle s n o rm es in tern a tio n a les. U ne n o u velle in s ta n c e p o u r les n orm es
b ib lio g ra p h ią u e s. „ D ocu m en taliste S c ien ces de T inform ation” vol. 41: 2 0 0 4 , nr 1, s. 5 0-51.
2 2 8 . N o w a k A .: Z ło te la ta b ib lio g ra fii p o lsk ie j. L u dw ik F in kiel i j e g o d zie ło . Zary^s m on ografii.
2 2 9 . N o w a k P.: B ib lio m e tria , w e b o m e tria . P o d sta w y, w y b ra n e za s to so w a n ia . Poznań 2006.
2 3 0 . N o w o ś c i lu belskie. K a ta lo g re g jo n a ln y n a jw y b itn ie jszy c h a u to ró w m iejsco w ych . Lublin 1931.
2 3 1 . N o w y IS B N -13. Z m ia n a n u m eró w ISB N z lO -cyfro w ych na 1 3 -cyfro w e [onlin e]. [d o
stęp: 2 2 .0 2 .2 0 1 0 ]. D ostęp n y w W orld W ide Web: h ttp ://w w w .b n .org.p l/d ow n load /d ocu m e n t/1 2 3 4 5 2 9 7 13.rtf
2 3 2 . N o w y ISM N -J3. Z m ia n a n u m eró w IS M N z lO -cyfro w ych na 13 -cyfro w e. [onlin e]. [do
stęp: 2 2 .0 2 .2 0 1 0 ]. D ostęp n y w W orld W ide Web: h ttp ://w w w .b n .org.p l/d ow n load /d ocu m en t/1 2 3 4 5 3 1 3 7 2 .d o c .
2 3 3 . N o w y sło w n ik ję z y k a p o ls k ie g o . Red. E. S ob ol. W arszawa 20 0 2 .
2 3 4 . 0 ’N eill E. T.: F u n ctio n a l R eą u irem en ts f o r B ib lio g ra p h ic R e co rd s , a p p lic a tio n o f th e en tityre la tio n sh ip m o d e l to H u m p h ry C lin ker. „L ib raiy R esou rces and T echnical S erv ices” vol. 46:
2 0 0 2 , nr 4 , s. 150-159.
2 3 5 . O eh lsch la ger S.: E in D a ch f i ir v ie lfd ltig e A ktivd ten , d ie IF L A -C D N L A llia n c e f o r B ib lio g ra p h ic
S ta n d a rd s (IC A B S). „B uch und B ib lioth ek ” vo l. 56: 2 0 0 4 , nr 12, s. 7 2 6 -7 2 8 .
2 3 6 . O eh lsch lager S.: IC A B S b eim W orld L ibrary’ a n d In form ation C o n g ress in O slo. „ D ialog mit
B ib lio th ek en ” v o l. 17: 2 0 0 5 , nr 3, s. 4 0 -4 3 .
2 3 7 . O leń sk i J.: E lem en ty ek o n o m ik i in form acji. P o d s ta w y ek o n o m iczn e in form atyki g o s p o d a r c z e j.
2 3 8 . O lso n T. A.: M O D S a s D a ta H ub [on lin e]. [dostęp: 2 2 .0 2 .2 0 1 0 ]. D ostęp n y w World W ide Web:
h ttp ://w w w .loc.gO v/stan d ard s/m od s/p resen tation s/olson -M O D S -A L A 2007.h tm l.
2 3 9 . O n th e R eco rd. R e p o rt o f The L ib r a iy o f C o n g ress W orking G rou p on th e F u tu rę o f B ib lio
g r a p h ic C o n tro l [on lin e]. [dostęp: 1 .0 1 .2 0 1 0 ]. D ostęp n y w W orld W ide Web: h ttp ://w w w .lo c.
g o v /b ib lio gra p h ic-fu tu re/n ew s/lcw g-on th erecord -jan 08-fin al.p d f.
2 4 0 . O N IX f o r B o o k s P ro d u ct In form ation F o rm a t D a ta E lem en t S u m m a /y [onlin e], [do
stęp: 2 2 .0 2 .2 0 1 0 ]. D ostęp n y w W orld W ide Web: h ttp ://w w w ,ed iteu r.org/93/R elease-3.0D o w n lo a d s.
2 4 1 . O p tic a l d is c in lib ra rie s, a s u r v e v o f so m e re cen t p ro d u c ts . „Library R e v iew ” vol. 39: 1990,
n r 3 , s . 4 1 -5 7 .
2 4 2 . O siew a lsk a A.: B ib lio g ra fie c za so p ism n a u k o w ych B ib lio te k i G łó w n e j U E K ja k o ź r ó d ło dan ych
d ła a n a liz b ib lio m e try c zn y c h . W: B ib lio g ra ficzn e b a z y d an ych : kieru n ki ro zw o ju i m ożliw o.ści
w sp ó łp ra cy . O g ó łn o p o łsk a k on feren cja n a u k o w a z o k a zji lO -łecia b a zy d a n ych BazTech. B yd
g o sz c z , 2 7 -2 9 m a ja 2 0 0 9 [on lin e]. [dostęp: 1.1 0 .2 0 0 9 ]. D ostęp n y w World W ide Web: http://
w w w .eb ib .in fo /p u b lik a cje/m a tk o n f/m a tl9 /o siew a lsk a .p h p .
2 4 3 . O tlet R: T raite d e d o cu m en ta tio n . L e łiv re su r łe łivre. T h eorie e t p ra tig u e . B russels 1934.
2 4 4 . O v sia n n ik o v 1, A ., Arbib M. A ., M cN e ill T. H.: A n n o ta tio n tech n o ło g y. „International Journal
o f H um an-C om puter S tu d ies” vol. 50: 1999, nr 4 , s. 3 2 9 -3 6 2 .
228
245. Ozkarahan E.; M u ltim ed ia d o cu m en t re lrie v a l. „Inform ation P rocessin g and M an agem en t”
v ol. 31: 1995, nr l , s . 113-131.
2 4 6 . P acek J.; B ib lio g ra fia 2.0. „Z agadnienia In fon n acji N a u k o w ej” 2 0 0 8 , nr 1, s. 3 5 -4 4 .
2 4 7 . Pacek J.; D a r m o w e o p ro g ra m o w a n ie w s p o m a g a ją c e p r a c e b ib lio g ra ficzn e. „P rzegląd Inform ac y jn o -D o k u m en ta cyjn y” 2 0 0 8 , nr 4 , s. 9-34.
2 4 8 . Pacek J.: In d ek so w a n ie w X X I w ieku. E w o lu cja i w sp ó łc ze sn e fim k c je p o ję c ia . „Z agadnienia
Inform acji N a u k o w ej” 2 0 0 6 , nr 2, s. 3 2 -4 9 .
2 4 9 . Pacek J.: N eto g ra fia U n iversa lis. N o w e o b lic z e b ib lio g ra fii. W: O b lic z a In tern etu . A rch itek tu ra
kom u n ik a cyjn a sie c i. Red. M. S o k o ło w sk i. E lb ląg 2 0 0 7 , s. 2 4 1 -2 5 1 .
2 5 0 . Pacek J.: P ro b le m y re je str a c ji d o k u m en tó w sie c io w y c h . W; VI O g ó ln o k ra jo w a N a r a d a B ib lio
gra fó w , W a rszaw a 2 3 -2 4 p a źd z ie rn ik a . W druku.
2 51. Pacek J.; P rze d m io t b ib lio g ra fii w p e r s p e k ty w ie ro zw o ju te c h n o lo g ii in fo rm a cyjn ych .
W: B ib lio g ra fia . Teoria, p ra k ty k a , d yd a k tyk a . Pod. red. J. W oźniak-K asperek, M . O ch m ań sk ie
go. W arszaw a 2 0 0 9 , s.4 7 -5 8 .
2 5 2 . Pacek J.; U w o ln ić in fo rm a cję! „E B IB ” 2 0 0 9 nr 1 [on iin e]. [dostęp: 1 5 .0 6 .2 0 0 9 ]. D ostęp n y
w W orld W ide Web: h ttp ://w w w .e b ib .in fo /2 0 0 9 /1 0 l/a .p h p ? p a cek .
253. Pacek J.: W p o szu k iw a n iu o p ty m a ln e j je d n o s tk i o p isu . „ E B IB ” 2 0 0 7 , nr 5 [on iin e]. [dostęp:
5 .0 8 .2 0 0 7 ], D o stęp n y w World W ide Web: h ttp ://w w w .eb ib .in fo /2 0 0 7 /8 6 /a .p h p ? p a cek .
2 5 4 . Pacek J., K otuła S. D.: K s ią żk a w o ln a o d fo rm y. W: D o k ą d zm ie r za m y ? K s ią żk a i j e j czyteln ik .
S zczec in 2 0 0 8 , s. 162-170.
2 5 5 . Padziński A.: S to so w a n ie p o lsk ic h n orm w za u to m a ty z o w a n y c h k a ta lo g a c h b ib lio te c zn y c h .
W arszawa 2 0 0 0 .
2 5 6 . Padziński A.: W ym agania fu n k c jo n a le d o ty c z ą c e re k o rd ó w b ib lio g ra ficzn ych - FRBR.
M o ż liw o ś c i za s to s o w a n ia w k a ta lo g a c h b ib lio te c zn y c h . „P rzegląd B ib lio teczn y ” 2 0 0 4 , nr 3 /4 ,
s. 1 7 3-194.
2 5 7 . P ankow ski T.: M o d e le i ję z y k i d a n ych sem istru k tu ra ln ych w in te g ra c ji h etero g en ic zn ych ź r ó d e ł
in form a cji. W: In telig en tn e m e to d y k o m p u tero w e d la nauki, te c h n o lo g ii i g o s p o d a r k i. Pod red.
Z. K ierzk o w sk ieg o . W arszawa 2 0 0 4 , s. 181-185.
2 5 8 . Patton G. E.: F u n ctio n a l R eą u irem en ts f o r A u th o rity D ata. A C o n c e p tu a l M o d el. M iinchen
20 0 9 .
2 5 9 . Paw lak Z.: O n lea rn in g - A rou gh s e t a p p ro a c h . „Lecture N o tes in C om puter S c ie n c e ” v o l. 208:
1 985, s. 1 9 7-227.
2 60. Paw lak Z.: R ou gh sets. T h e o retica l a sp e c ts o f re a so n in g a b o u t d a ta . Dordrecht 1991.
2 61. Paw lak Z.: R ou gh se ts. „International Journal o f C om puter and Inform ation S c ie n c e s” vol. 11:
1 982, s. 3 4 1 -3 5 6 .
2 6 2 . Paw lak Z.: R ou gh se ts a n d d e c isio n ta b les. „Lecture N o tes in C om puter S c ie n c e ” vol. 208:
1985, s. 1 8 7-196.
2 6 3 . P elle F.: R e v isin g the IS S N IS O sta n d a rd . S u m m a ry o f th e m ain o u tco m es (M arch 2 0 0 5 ). „The
Serials Librarian” vo l. 49: 2 0 0 5 , nr 3, s. 105-114.
2 6 4 . Peters I., W eller K.: Tag G a rd en in g f o r F o lk so n o m y E n rich m en t a n d M a in ten a n ce. „W eb o lo g y ” vol. 5: 2 0 0 8 , nr 3, [on iin e]. [dostęp: 9 .0 3 .2 0 0 9 ]. D ostęp n y w W orld W ide Web:
h ttp ://w w w .w eb o lo g y .ir/2 0 0 8 /v 5 n 3 /a 5 8 .h tm l.
2 65. P faffenberger B.: S ło w n ik te rm in ó w k o m p u tero w ych . W arszawa 1999.
2 66. P iasecki M.: C e le i z a d a n ia lin g w isty k i in fo rm a tyczn ej [on iin e]. [dostęp: 3 .0 3 .2 0 0 9 ]. D ostęp n y
w World W ide Web: h ttp ://p lw ord n et.p w r.w roc.p l/m ain /con ten t/files/p u b lication s/M etJezlI-p iaseck i-ostateczn a.p d f.
2 6 7 . P in-Shan Chen P.: The en tity -re la tio n sh ip m o d e l - to w a r d a u n ified v ie w o f d a ta . „A C M Transaction s on D atabase S y stem s”. v o l. 1: 1976, nr 1, s. 9 -3 6 .
2 6 8 . P in d low a W.: C y b e rm e tria . W: P ro fesjo n a ln a in fo rm a cja w In tern ecie. Red. M. K ocojow a.
K r a k ó w 2 0 0 5 ,s . 5 8 -6 1 .
2 6 9 . P io tro w icz G.: C y fro w a p rz y s zło ść , c z y li b ib lio te k i w e r ze in form acji. W: B ib lio te k i X X I w ieku .
C zy p rzetrw 'a m y? Ł ó d ź 20Ó6, s. 2 4 9 [oniin e] [dostęp: 2 0 .0 2 .2 0 1 0 ] D ostęp n y w World W ide
Web: h ttp ://w w w .eb ib .in fo /p u b lik a cje/m a tk o n f/b ib lio 2 1/se sja ó ref2 .p d f
270. Piróg W.: Z a g a d n ien ia in fo rm a cji i d o k u m en ta cji n au kow ej. W yd. 2 zm ień . W arszawa 1977.
271. P isanski J., Z um er M ., A alb erg T.: F rb risa tio n : to w a rd s a b rig h t n ew fu tu rę f o r n a tio n a l b ib lio g ra p h ies. 75th IFLA G en era l C on feren ce a n d C ou n cil. 2 3 -2 7 A u gu st 20 0 9 , M ilan, Ita ly [on
iine]. [dostęp: 2 2 .0 2 .2 0 1 0 ]. D ostęp n y w W orld W ide Web: h ttp ://w w w .ifla.org/files/h q /p apcrs/
ifla 7 5 /7 7 -p isa n sk i-en .p d f
229
2 7 2 . Plassard M. F.: IFLA a n d a u th o rity co n tro l. „C ataloging and C lassification Q uarterly” vol. 38;
2 0 0 4 , nr 3 /4 , s. 8 3 -8 9 .
2 7 3 . P op ow sk a H.: Heuiysty^ka w p ra k ty c e , r e a liz a c ja k w e ren d y d o ty c z ą c e j u działu sp o łe c zn e g o
w p r o c e s ie u sta w o d a w c zy m w P o lsc e . „Z agadnienia Inform acji N au k ow ej” 2 0 0 3 , nr 2, s. 3.
2 7 4 . P otęga J.: M e ta d a n e w p o lsk ic h b ib lio tek a ch cyfrow ych . W: C yfrow o.ść b ib lio te k i archiw ów .
W arszaw a, 2 6 -2 7 lis to p a d a 2 0 0 9 r. [oniin e]. [dostęp: 2 1 .0 2 .2 0 1 0 ]. D ostęp n y w World W ide
Web; http;//w w w .eu ro p ea n a .p l/d o \v n lo a d /d o cu m en t/1 2 6 0 4 5 4 6 9 9 .ppt.
2 7 5 . Prior L.; U sin g D o cu m en ts i S o c ja l R esearch . London 20 0 3 .
2 7 6 . P ro b le m y i m e to d y n au ki o in form acji. S zk ice i .studia. Red. M. G órny, P. N ow ak . Poznań 1998.
2 1 1 . Probst M ., M ittelbach J.; M a sch in elle ln d e x ie ru n g in d e r S a c h ersch liessu n g w issen sch a jtlich er
B ib lio th ek en . „B ib lioth ek F orschung und P raxis” vol. 30; 2 0 0 6 , nr 2, s. 168-176 [oniin e]. [do
stęp; 2 6 .0 9 .2 0 0 9 ]. D ostęp n y w W orld W ide Web; http;//w w w .b ib lio th ek -sa u r.d e/2 0 0 6 _ 2 /1 6 8 176.pdf.
2 7 8 . P róchnicka M.; C z ło w ie k i k o m p u ter D ia lo g o w y m o d e l w yszu k iw a n ia in form acji. K raków
2004.
2 7 9 . P róchnicka M.; M o d e lo w a n ie p ro c e su w y szu k iw a n ia in form acji. W: B ib lio te k a i in form acja
w k o m u n ik ow an iu . Pod red. M. K ocójow ej. K raków 2 0 0 0 , s. 116-124.
2 8 0 . P rze strz e ń in fo rm a cji i ko m u n ik a cji sp o łe c zn e j. Red. M. K ocójow a. K raków 2004.
2 8 1 . Pytlik R.; A b s tra k t w d o b ie d zis ie jsz y c h p u b lik a c ji n au kow ych na p r z y k ła d z ie n iem ieckich
i p o lsk ic h p r a c ję z y k o z n a w c z y c h . „Języki O b ce w S z k o le ” 2 0 0 5 , nr 1, s. 2 4 -2 7 [oniin e]. [dostęp;
7 .1 1 .2 0 0 9 ]. D ostęp n y w W orld W ide Web; http;//w w w .jo w s.co d n .e d u .p l/p d f/2 0 0 5 _ 0 1 .pdf.
2 8 2 . Q in g -lin G ., X ia o -zh o n g F., C hang-an L.; The re sea rch a n d re a liza tio n a b o u t a u to m a tic
a b s tr a c tin g b a s e d on tex t c lu ste r in g a n d n a tiira l la n g u a g e u n d ersta n d in g . „Journal Frontiers
o f E lectrical and E lectronic E ngineering in C hina” vol. 1 2 0 0 6 , nr 4, s. 4 6 0 -4 6 4 .
2 8 3 . Q ueau P.; M e ta -D a ta . „IF L A Journal” vol. 23; 1997, nr 1, s. 2 0 -2 2 .
2 8 4 . Q uintarelli E., R esm in i A ., Rosati L.; F a c e Tag: In teg ra tin g B o tto m -u p a n d Top-dow n C la s
sifica tio n in a S o c ia l T agging S ystem . „B u lletin o f the A m erican S o ciety for Inform ation and
T ech n o lo g y ” v o l. 33; 2 0 0 7 , nr 5, s. 10-15 [oniin e], [dostęp; 5 .0 4 .2 0 1 0 .]. D ostęp n y w World
W ide Web; http;//w w w .asis.org/B u lletin /Ju n -07/Q u in tarelliE tc..p d f.
2 8 5 . R eitz J. M.; O D L IS O n lin e D ic tio n a iy f o r L ib r a ty a n d In form ation S c ie n c e [oniin e]. [dostęp:
2 3 .0 2 .2 0 1 0 ]. D ostęp n y w W orld W ide Web; h ttp ;//lu .com /od lis.
2 8 6 . Renk R., A d am czyk A ., H o łu b o w icz W.; M e to d a w stę p n e j a n a lizy p o leg a jcjca na tw o rzen iu
s ło w n ik ó w m eta d a n ych vi’ p ro je k ta c h b u d o w y a n a lity c zn y c h h u rto w n i dan ych . W; X K o n fe
re n c ji U żytk o w n ik ó w i D e w e lo p e r ó w O racle. 1 9-22 p a źd zie rn ik a . Z akopan e-K o.ścielisko.
s. 3 [on iin e], [dostęp; 2 8 0 2 .2 0 1 0 ]. D ostęp n y w W orld W ide Web; h ttp ;//w w w .p lou g,org,p l/
k on f_0 4 /m a terialy/p d f/m etod a_w step n ej_an alizy,p d f,
2 8 7 . R e p o rt on th e F u tu rę o f B ib lio g r a p h ic C on trol: B ritish L ib r a ry re sp o n se to th e L ib ra ry o fC o n g r e s s W orking G rou p on th e F u tu rę o f B ib lio g ra p h ic C o n tro l [oniin e], [dostęp; 2 7 .0 2 .2 0 1 0 ].
D o stęp n y w World W ide Web; http;//w w w .b l.u k /b ib lio g ra p h ic/p d fs/b l_ resp o n se_ lcw g ib c(final).pdf.
2 8 8 . R ieb J. J.; L ib ra iy . A n ew s tr a te g y f o r th e in form ation a g e. [S. 1.] 1996.
2 8 9 . Rinn R.; M e ta d a te n in d e r n a tio n a lb ib lio g ra p h isc h e n Yerzeichnung. „ D ia lo g mit B ib lioth ek en ”
vo l. 10; 1998, nr l , s . 6 0 -6 3 .
2 9 0 . R o d z a je b ib lio g ra fii. M e to d yk a i tech n ik a ich o p ra c o w a n ia . Pod red. A. Jarosza, Z, Ż m igrod z
k ieg o , W arszaw a 1984,
2 9 1 . R o sen feld L., M orville P.; A rch itek tu ra in fo rm a cji w se rw is a c h in tern eto w ych . G liw ice 2003,
2 9 2 . R o szk o w sk i M,; S im p le K n o w le d g e O rg a n iza tio n S ystem (SK O S ) - re p re ze n ta c ja w ied zy
w sie c io w y c h sy ste m a c h o rg a n iz a c ji w ied zy. „Z agadnienia Inform acji N au k ow ej” 2 0 0 9 , nr 1,
s. 89-102.'
2 9 3 . R y g iel P.; „ S u b je c t A c c e ss P o in ts ” w p o lsk ic h b ib lio tek a ch cyfro w ych (p rze g lą d ) W; C yfrow o ś ć b ib lio te k i arch iw ów . W arszaw a, 2 6 -2 7 listo p a d a 2 0 0 9 r [oniin e]. [dostęp; 1 2 .02.2010].
D o stęp n y w World W ide Web; http;//w w w .eu ro p ea n a .p l/d o w n lo a d /d o cu m en t/1 2 6 0 4 5 4 7 4 4 .ppt.
2 9 4 . S a d o w sk a J.; B ib lio g ra fia re g io n a ln a w o b e c zm ia n o rg a n iza c y jn o -te c h n o lo g ic zn y c h o sta tn ieg o
p ię tn a s to le c ia . „ N o tes B ib lio teczn y ” 2 0 0 6 , nr 2, s. 3 9 -4 6 .
2 9 5 . S a d o w sk a J.; B ib lio g ra fie re g io n a ln e w w aru n kach a u to m a ty za c ji. W; B ib lio g ra fie region aln e.
D o k o n a n ia , dylem aty, wnio.iki. M a te ria ły z kon feren cji, P u ła w y 1 5 -1 6 w rze śn ia 199 4 r Oprać.
J. N o w ic k i. W arszawa 1995, s. 2 1 -2 7 .
230
2 96. S ad ow sk a J.: G łó w n e p r o b le m y w sp ó łc ze sn e j p o ls k ie j b ib lio g ra fii. W: B ib lio g ra fia . Teoria.
P raktyka. D yd a k tyk a . Pod red. J. W oźniak-K aspcrek, M. O ch m ań sk iego. W arszaw a, 2 0 0 9 ,
s. 3 4 -4 6 .
297. S ad ow sk a J.: P o lsk ie d zie d zin o w e b ib lio g ra fic zn e b a zy d a n ych w p e r s p e h y w ie lo k a ln ej i g l o
b aln ej. W: B ib lio g ra ficzn e b a zy d a n ych : kieru n ki ro zw o ju i m o żliw o śc i w sp ó łp ra cy . O g ó ln o p o l
sk a k o n jere n c ja n a u k o w a z o k a zji lO -lecia b a zy d a n ych B azTech. B y d g o szc z, 2 7 -2 9 m a ja 2 0 0 9
[onlin e]. [dostęp: 1 6 .0 2 .2 0 1 0 ]. D ostęp n y w W orld W ide Web; h ttp ://w w w .eb ib .in fo/p u b lik acje/
m atkonf/m at 19/sad ow sk a.p hp .
2 98. S aced H., Chandry A. S.: P o te n tia l o f b ib lio g ra p h ic to o ls to o rg a n ize k n o w le d g e on th e In ter
net, the u se o f D e w e y D e c im a l C la ssifica tio n S ch em e J o r o rg a n izin g w e b -b a s e d in fórm ation
reso u rces. „ K n o w led g e O rgan ization ” vol. 28: 2 0 0 1 , nr 1, s. 17-26.
29 9 . Sager H.: J m p lica tio n s j o r b ib lio g ra p h ic in stru ctio n . W: The im p a c t o f e m e r g in g te c h n o lo g ie s
on referen ce se r v ic e a n d b ib lio g ra p h ic in stru ction . Eds G. M. Pitkin. W estport 1995, s. 4 9 -6 2 .
300. Salaba A ., Z hang Y.: F rom a C o n c e p tu a l M o d e l to A p p lic a tio n a n d S ystem D e v e lo p m e n t. „B u lletin o f the A m erican S o ciety for Inform ation S cien ce and T ech n o lo g y ” vol. 33: 2 0 0 7 , nr 6
[onlin e]. [dostęp: 1 9 .0 8 .2 0 0 9 ]. D ostęp n y w World W ide Web: h ttp ://w w w .asis.org/B u iletin /
A u g -0 7 /S a la b a _ Z h a n g .p d f
3 01. Salarelli A.: ,, The C o m m o n s ”, in d ic izza re la fo to g ra fia d ig ita le tra ista n ze b ib lio te c o n o m ic h e
e s o c ia l ta g g in g . „ B ib lio tech e O g g i” v o l. 26: 2 0 0 8 , nr 5, s. 21 -28.
302. Salom on K.: The im p a ct o f C D -R O M on referen ce d e p a rtm e n ts. „R Q ” vol. 28: 1988, nr 2,
s. 2 0 3 -2 1 9 .
3 03. Salton G.: A u to m a tic In form ation O rg a n iza tio n a n d R e trie v a l. N e w York 1968.
3 04. Sapa R.: P ro ste b a d a n ia w e b o m e tiy c zn e . Z a g ra n ic zn e o d n o śn ik i d o p o lsk ic h b ib lio te k uni
w e rsy teck ich . W: P rze strze ń in fo rm a cji i kom u n ikacji .społecznej. Red. M. K oeójow a. K raków
2 0 0 4 , s. 1 5 4 -1 5 8 .
3 0 5 . Sapsford R., Jupp V.: D a ta C o lle c tio n a n d A n a lysis. L ondon 2 0 0 6 .
3 06. Śćerbinina G. S.: F ilo so fija k o o rd in a tn o g o in d ek siro w a n ija . „N au ćn ye i T eh n ićesk ie B ib lio te
k i” 2 0 0 0 , nr 9, s. 6 7 - 7 8 ."
3 07. S ch aefer M. T.: D e m y stify in g m eta d a ta , in itia tiv e s f o r w e b d o cu m en t d e s c rip tio n . „Inform ation
Retrieval and Library A u tom ation ” vol. 33: 1998, nr 11, s. 1-5.
308. S cott J.: A M a tte r o fR e c o r d . D o c u m e n ta ry S o u rces in S o c ia l R esearch . C am bridge 1990.
309. Seki K., M ostafa J.: G en e o n to lo g y a n n o ta tio n a s tex t c a te g o riza tio n . An e m p iric a l stu d y.
„Inform ation P rocessin g and M an agem en t” vol. 44: 2 0 0 8 , nr 5, s. 1 7 5 4 -1 7 7 0 [on lin e]. [dostęp:
2 4 .1 0 .2 0 0 9 ]. D o stęp n y w World W ide Web: h ttp ://w w w .a i.cs.k o b e-u .a c.jp /-k sek i/m y a r tieles/
sek i20 0 9 ip m .p d f.
310. Sharon T., Frank J.: D ig ita l lib ra r ie s on th e In tern et. W: 66th IFLA C o u n cil a n d G e n e r a l C on feren ce. J eru sa lem , Israel, 13 -1 8 A u g u st [on lin e]. [dostęp: 7 .0 5 .2 0 0 8 ]. D ostęp n y w World W ide
Web: h ttp ://w w w .ifla .o rg /lV /ifla 6 6 /p a p ers/0 2 9 -1 4 2 e.h tm .
311. Sher D. N.: P o e tr y in in dexes. „The lndcxer. T he International Journal o f In d exin g” vol. 19:
1994,
nr 2, s. 102-104.
3 1 2 . Sierotw iń sk i S.: Z a g a d n ie n ie te o r ii b ib lio g ra fii. „ Ż y cie N au k i” 1948, nr 2 9 /3 0 , s. 3 2 8 -3 2 9 .
3 13. S im m o n s R: S e ria l records, in tern a tio n a l e.rch ange a n d the C om m on C o m m u n ica tio n F orm at.
„IFLA Journal” vo l. 16: 1990. nr 2, s. 198-203.
3 14. Sim on H. R.: D ie B ib lio g ra p h ic d e r B io lo g ie. Stuttgart 1977.
3 15. S im on K. R.: B ib lio g ra p h isc h e G ru n d b eg riffe u n d F a c h te rm in i. L eip zig 1972.
3 16. S in gleton L. A.: T elecom m u n ication s in the in form ation age. A n o n te c h n ic a lp r im e r on the n ew
tech n o lo g ies. 2nd ed. C am bridge 1986.
3 17. Sitarska A ., Z asad ow a H.: S p e c ja listy c z n e w y d a w n ic tw a in form acyjn e. P ro b le m a ty k a
ip rz e g lc jd . W arszaw a 1973.
3 18. Skalska-Z lat M.: B ib lio g ra fia m’ p e r s p e k ty w ie n a u k o zn a w stw a . W: B ib lio g ra fia . Teoria. P r a k
tyka. D y d a k tyk a . Pod red. J. W oźniak-K asperek, M. O ch m ań sk iego. W arszawa, 2 0 0 9 , s. 13-33.
319. Skalska-Z lat M.: B ib lio g ra fia w P o ls c e I 9 4 5 -I 9 9 6 . N a u k o zn a w cza a n a liza d y sc y p lin y . W ro
cła w 2 0 0 2 .
320. S k alsk a-Z lat M.: C y b erm etria , n etom etria, w e b o m e tr ia - n o w e p o ję c ia i za d a n ia in form etrii. W: P rze strz e ń in fo rm a cji i kom u n ikacji sp o łe c zn e j. Red. M. K oeójow a. Kraków 2 0 0 4 ,
s. 1 5 9 -1 6 8 .
321. S ło w n ik e n c y k ło p e d y c zn y in form acji, ję z y k ó w i s y ste m ó w in fo rm a cyjn o -w yszu k iw a w c zych .
Oprać. B. Bojar. W arszawa 2 0 0 2 , s. 50.
231
3 2 2 . S ło w n ik k lu czy w y szu k iw a w c zy c h . W rocław 1999.
3 2 3 . S ło w n ik ter m in o lo g ii m ed ia ln ej. Red. W. Pisarek. K raków 2 0 0 6 .
3 2 4 . Sm urova N . I., K u z’m ina O. O.: ISB N i n o v y e tech n o lo g ii. „ B ib lio tek o v ed en ie i Bibliografija
za R u b ezo m ” 1989, nr 123, s. 5 2 -6 5 .
3 2 5 . S osiń sk a-K alata B.: N o w e te n d en cje h ’ ro zw o ju ję z y k ó w in fo rm a cyjn o -w yszu k iw a w c zych .
W: O p r a c o w a n ie rz e c z o w e piśm ie n n ic tw a : m a te ria ły z sem in ariu m . W arszaw a, 2 6 m a rc a 2 0 0 3
r. Red. J. C hruścińska, E. K ubisz. W arszawa 2 0 0 4 , s. 13.
3 2 6 . S osiń ska-K alata B.: S tru k tu ry k la syfik a cyjn e w o rg a n iz a c ji z a s o b ó w in form acyjn ych Internetu.
W; III K r a jo w a K o n fere n c ja pt. M u ltim ed ia ln e i S ie c io w e S y ste m y In form acyjne, 19, 2 0 w r z e
śn ia 2 0 0 2 r. [on lin ej. [dostęp: 1 2 .0 2 .2 0 1 0 ]. D o stęp n y w World W ide Web: h ttp ://w w w .zsi.p w r.
w r o c .p l/zsi/m issi2 0 0 2 /p d f/s4 0 3 .p d f.
3 2 1 . S osiń sk a-K alata B.; S y ste m y o rg a n iz a c ji w ie d z y w śro d o w isk u sie c io w y m . W: O d in form a
c ji n a u k o w ej d o te c h n o lo g ii sp o łe c ze ń s tw a in form acyjn ego. P o d red. B. S o siń sk iej-K a la ty,
M. P rza stek -S a m o k o w ej. W arszaw a 2 0 0 5 [on lin e]. [dostęp: 1 3 .0 2 .2 0 1 0 ]. D ostęp n y w World
W ide Web: h ttp ://b b c.u w .ed u .p l/C o n ten t/2 0 /1 2 .p d f
3 2 8 . S osiń sk a-K alata B.: T ezau ru sy w zm ie n ia ją c y m s ię śro d o w isk u w y szu k iw a n ia in form acji.
W: In fo rm a cja w sie ci. P roblem y, m etody, tech n o lo g ie. Pod red. B. S osiń skiej-K alaty, E. Chuchro, W. D a sz e w sk ie g o . W arszaw a 2 0 0 6 , s. 150-151 [onlin e]. [dostęp: 1 2 .0 2 .2 0 1 0 ]. D ostęp n y
w W orld W ide Web: h ttp ://b b c.u w .ed u .p l/d lib ra/d occon ten t?id = 3& d irid s= l.
3 2 9 . S otton g S.: The e lu siv e e-b o o k : a re e-h o o k s f in a llv re a d v f o r p r im e tim e? „A m erican Libraries”
v ol. 39: 2 0 0 8 , nr 5, s. 4 4 -4 8 .
3 3 0 . S ta n k iew icz W.: O p o tr z e b ie p rzysp ie .szen ia p r a c n a d t\’p o lo g ią d oku m en tów . W: T ypologia
d oku m en tów . R e fe ra ty M ię d zy n a ro d o w e g o S p o tk a n ia E k sp e rtó w K r a jó w S o c ja listy c zn y c h d /s
B ie ż ą c e j B ib lio g ra fii N a ro d o w ej, W arszaw a 2 1 -2 6 k w iec ie ń 1975. Red. A. N ow ak . W arszawa
1 9 7 6 ,5 .9 - 1 1 .
3 3 1 . Stępień K.: F o lk so n o m ie c z y li sp o le c z n o ś c io w e o p isy w a n ie treści. P oradn ik. W arszawa 2 0 1 0 .
3 3 2 . StoljaroY J. N.: D oku m en t, i in fo rm a cija i n o site l'. „N au ćn ye i T eh n ićesk ie B ib lio tek i” 2 0 0 3 ,
nr 2, s. 12 8 -1 30.
3 3 3 . Stroiński P.: K u rs ję z y k a X M L. D la c z e g o X M L w a rt j e s t u w a g i? [on lin e]. [dostęp: 2 2 .0 2 .2 0 1 0 ].
D o stęp n y w World W ide Web: h ttp ://w w w .p ab low are.com /xm l/in tro/in d ex.h tm l.
3 3 4 . S troiński P.: R D F j a k o efek tyw n y m ech an izm o p isu z a s o b ó w [onlin e]. [dostęp: 2 2 .0 2 .2 0 1 0 ].
D o stęp n y w W orld W ide Web: h ttp ://w w w .p ab low are.eom /xm l/rd f_oct2001/rd f_p lik i/fram e.
htm.
3 3 5 . Sturtz D. N .. C om m unal C ategorization: The F o lk so n o m y [on lin e]. [dostęp: 5 .0 4 .2 0 0 9 ]. D o
stęp n y w W orld W ide Web: h ttp ://d avid stu rtz.com /d rexel/622/com m u n al-categorization -th e-fo lk so n o m y .h tm l.
3 3 6 . Sukiasjan E. P.: E lek tro n n yj k a ta lo g i ć i t a t e l ’: (p o sle d s tv ie k s t a t ’e G.S. Ś ćerb in in o j „ F ilo so fija
k o o rd in a tn o g o in d ek siro va n ija " ). „N au ćn ye i T eh n ićesk ie B ib lio tek i” 2 0 0 0 , nr 9, s. 7 9-85.
3 3 7 . Ś v eco v a -V o d k a G. N.: D efin itio n s o f a „ d o cu m en t" . „ S cien tific and Technical Inform ation
P ro cessin g ” v o l. 34: 2 0 0 7 , nr 4 , s. 2 0 6 -2 1 1 .
3 3 8 . Ś cib or E., T o m asik -B eck J.: PATIN. P o lsk o -A n g ie lsk i T ezaurus In fo rm a cji N a u k o w ej. W arsza
w a 2001.
3 3 9 . Ś cib or E.: J ę z y k i in fo rm a cyjn e w w aru n kach p o s tę p u ją c e j in fo rm a tyza cji p r o c e s ó w in fo rm a cyj
n ych - kiłka refleksji. „Z agad n ien ia Inform acji N au k ow ej” 1994, nr 1/2, s. 3 3 -3 7 .
3 4 0 . Tapscott D ., W illiam s A . D.: W ikinom ia. O g lo b a ln e j w sp ó łp ra cy , k tó ra zm ie n ia w szystko.
3 4 1 . T ech n o lo g iczn a o so b liw o ść . W: W ikipedia. W olna e n c y k lo p e d ia [onU ne]. [dostęp: 2 3 .0 2 .2 0 1 0 ].
D o stęp n y w W orld W ide Web: h ttp ://p l.w ik ip ed ia .o rg /w ik i/T ech n o lo g iczn a _ o so b liw o ść.
3 4 2 . The im p a c t o f e m erg in g te c h n o lo g ie s on referen ce s e r v ic e a n d b ib lio g ra p h ic in stru ction . Ed.
G. M. Pitkin. W estport 1995.
3 4 3 . T h om as M ., C audle D. M ., S ch m itz C. M.: To ta g o r n o t to ta g ? „Library Hi T ech” vol. 27:
2 0 0 9 , n r 3 ,s . 4 1 1 -4 3 4 .
3 4 4 . T illett B. B.: A R e v ie w o f the F e a sib ility o f an In tern a tio n a l S ta n d a rd A u th o rity D a ta N u m b er
(ISA D N ) [on lin e]. [dostęp: 2 2 .0 2 .2 0 1 0 ]. D ostęp n y w World W ide Web: h ttp://archive.ifla.org/
V II/d 4/fran ar-n u m b erin g-p ap er.p d f
3 4 5 . T illett B. B.: A u th o rity C o n tro l on th e Web. W: B ice n ten n ia l C on feren ce on B ib lio g ra p h ic
C o n tr o lJ o r th e N e w M illen n iu m . 2001 [on lin e], [dostęp; 1 6 .0 3 .2 0 0 9 ]. D ostęp n y w World W ide
Web: h ttp ://w w w .loc.gov/catd ir/b ib con trol/tillett_p ap er.h tm l.
232
3 4 6. T om aszczyk J.: C liis te ń n g h ’ w y szu k iw a rk a ch in tern eto w ych . „Praktyka i Teoria In fon n acji
N au k ow ej i T ech n iczn ej” 2 0 0 8 , nr 1, s. 2 6 -3 1 .
347. T rzęsicki K.: S tre szc ze n ie j a k o o p e r a c jo n a d tem a ty c zn o -re m a ty c zn a stru k tu rą tekstu . W: Teo
ria tekstu . R ed. T. D obrzyńska. W rocław 1986, s. 4 1 -5 3 .
3 4 8 . T salgatidou A ., H alatsis C ., S p iliop ou lou M ., H atzop ou los M .. A M u ltim ed ia T itle D e v e lo p m en t E n viro n m en t (M T D E ). „In fon n atłon P rocessin g and M an agem en t” vol. 31: 1995, nr 1,
s. 101-112.
3 49. T yp o lo g ia doku m en tów . R e fe ra ty M ię d zy n a ro d o w e g o S p o tk a n ia E k sp e rtó w K r a jó w S o c ja
listyczn ych d /s B ie ż ą c e j B ib lio g ra fii N a ro d o w ej, lV arszaw a 2 1 -2 6 k w iec ie ń 1975. Red.
A . N ow ak . W arszaw a 1976.
3 5 0 . U K D w śro d o w isk u k o m p u tero w ym . Red. B. S osiń ska-K alata. W arszawa 2 0 0 4 .
3 51. U k ła d g n ia z d o w y term in ó w i sło w n ik s łó w k łu czo w ych w y b ra n ych k a te g o r ii kultury. M e d y c y n a
łu d o w a . Pod. red. C z. R o b o ty ck ieg o , W. Babika. Kraków 2 0 0 5 .
3 5 2 . U n iw e r su m p iśm ie n n ic tw a w o b e c ko m u n ik a cji ełek tro n iczn ej. Red. K. M igoń , M . Skalska-Z lat.
W rocław 2 0 0 9 .
3 5 3 . Varun V. K.: A u to m a tic A b.stractin g & S u m m a rizin g Tools. „Inform ation Today and T om orrow ”
Vol. 21: 2 0 0 2 nr 2, s. 12-16 [on lin e]. [dostęp: 1 4 .0 2 .2 0 1 0 ]. D ostęp n y w World W ide Web: http://
itt.n issat.trip o d .eom /itt0202/ru oi0202.h tm .
3 54. Y ellucci S. L.: M e ta d a ta a n d a u th o rity co n tro ł. „Library R esou rces T echnical S erv ices” vol.
4 4 : 2 0 0 0 , nr I , s . 3 3 -4 3 .
3 55. V eve M.: A p p ly in g th e F R A D C o n c e p tu a ł M o d e l to an A u th o rity F ile f o r M a n u scripts. A n a lys is o f a L o c a l Im p lem en ta tio n . „C ataloging and C lassification Q uarteriy” vol. 47: 2 0 0 9 , nr 2,
s. 1 2 5 -1 4 4 .
356. VIII O g ó ln o p o lsk a K o n fere n c ja „ A u to m a ty z a c ja b ib lio te k p u b lic z n y c h ”, W arszaw a, 2 6 -2 8 li
s to p a d a 2 0 0 8 r [onlin e]. [dostęp: 2 6 .0 2 .2 0 1 0 ]. D ostęp n y w World W ide Web: h ttp ://w w w .sb c.
o rg .p l/d lib ra /p u b lica tio n ? id -11851.
357. Y incent S.: The n ew e d itio n o f th e ISSN In tern ation al s ta n d a r d m akes life e a s ie r f o r th e s e r ia ls
co m m u n ity. „S erials. T he journal o f the U nited K ingdom Serials G roup” v o l. 21: 2 0 0 8 , nr 1,
s. 4 5 -4 8 .
3 5 8 . Von d e r sy ste m a tisc h e n B ib lio g ra p h ie zu r D o k u m en ta tio n . Hrsg. P. R. Frank. Darm stadt 1978,
s. 3-9 8 .
3 5 9 . Y rtel-W ierczyński S.: T eoria b ib lio g ra fii w z a iy s ie . W rocław 1951.
3 60. W alker G ., Janes J., Tenopir C.: O n lin e retrieva l. A d ia lo g u e o f th e o r y a n d p r a c tic e . 2nd ed rev.
E n g lew o o d 1999.
3 61. W alker G ., Janes J.: O n lin e re trieva l. A d ia lo g u e o f t h e o iy a n d p r a c tic e . E n g lew o o d 1993.
3 62. W eitz J.: O C L C ś U N IM A R C /M A R C 21 co n versio n . „International C ataloquing and B ib lio graphic C ontrol” vol. 31: 2 0 0 2 , nr 3, s. 5 2 -5 3 .
3 6 3 . W ellington J.: E d u ca tio n a l R esea rch : C o n te m p o ra ry Issu es a n d P r a c tic a l A p p ro a ch es. London
2000 .
3 64. W eryho M.: S tań n a ra m io n a ch gig a n tó w , c z y li G o o g le S ch o la r. „E B IB ” 200 5 nr 2 [onlin e].
[dostęp: 1 4 .0 5 .2 0 0 8 ]. D ostęp n y w World W ide Web: h ttp ://e b ib .o ss.w ro c.p l/2 0 0 5 /6 3 /w ery h o .
php.
2)65. W ielki sło w n ik a n g ielsk o -p o lsk i. Z su p lem en tem . W yd. 12. W arszawa 1990.
3 66. W iggin s B.: IFLA s u r v e y on in clu sion o f ele c tro n ic re so u rc es in n a tio n a l b ib lio g ra p h ie s [on
line]. [dostęp: 1 2 .0 7 .2 0 0 9 ]. D ostęp n y w W orld W ide Web: h ttp ://w w w .ifla.org/lV /ifla71/p ap ers /1 7 7 e -W ig g in s .p d f
3 6 7. W iggin s B.: M a n a g in g c a ta lo g in g a n d c a ta lo g in g o p e r a tio n s - 2 0 0 0 a n d b e y o n d a t th e L i
b ra r y o f C o n g ress. W: M a n a g in g c a ta lo g in g a n d th e o rg a n iza tio n o fin fo rm a tio n : p h ilo so p h ie s,
p ra c tic e s, a n d c h a llen g es a t th e o n se t o f th e 2 1 st cen tu ry. Ed. R. C. Carter. B ingham ton 2 0 0 0 ,
s. 3-1 8 .
368. W ikipedia. T h e fr e e e n c y c lo p e d ia [on lin e]. [dostęp: 1 7 .0 7 .2 0 0 9 ]. D ostęp n y w World W ide Web:
h ttp ://en .w ik ip ed ia .org/w ik i/R ou gh _set.
3 6 9. W ikipedia. Wolna en c y k lo p e d ia , [on lin e]. [dostęp: 4 .0 3 .2 0 1 0 ]. D ostęp n y w W orld W ide Web:
h ttp ://p l.w ik ip ed ia .org/w ik i/S tron a_głów n a .
370. W ildem uth B. M ., Friedm an Ch. R, D o w n s S. M.: H y p e rte x t yersu s B o o lea n a c c e s s to b io m ed ic a l in form ation. A co m p a riso n o f effectiyen ess, efficiency, a n d u ser referen ces. „A C M Transactions on C om puter-H um an Interaction” vol. 5: 1998, nr 2, s. 156-183.
233
3 71 . Witt M.: B ih lio g ra p h ic d e sc rip tio n o f e le c tr o n ic re so u rc es a n d iis e r n e e d s . „O n line Inform ation
R e v ie w ” vo l. 27: 2 0 0 3 , nr 6, s. 3 8 3 -3 9 5 .
3 72 . W o jciech o w sk i J.: C zy ten zaw ód zn ik n ie? „B ib liotek arz” 2 0 0 6 , nr 12, s. 2-6.
3 7 3 . W o jta siew icz O. A.: P r ó b a fo rm a ln e j d efin ic ji str e sz c z e n ia . „Studia S em io ty czn e” T. 7; 1977,
s. 1 8 5 -1 9 1 .
3 7 4 . W o lf J.: A n n o ta tio n tech n o lo g ies. A so ftw a re a n d re sea rch review . „C oniputers and C on ip osition ” vo l. 19: 2 0 0 2 , nr 4 , s. 4 7 1 -4 9 7 .
3 7 5 . W o lf S.: A n a lis y s o f D o cu m en ts a n d R eco rd s. W: A c o m p a n io n to q iia lita tiv e research . Eds
U. F lick , E. von K ardorff, I. Steink e. L ondon 2 0 0 4 .
3 7 6 . W olfram D ., D im itro ff A.: H yp e rte x t vs h o o le a n -h a s e d s e a r c h in g in a b ih lio g ra p h ic d a ta b a se
en viro n m en t. A d ire c t co m p a riso n o f s e a r c h e r p e r fo r m a n c e . „Inform ation P rocessin g and M an
a g em en t” v o l. 34: 1998, nr. 6, s. 6 6 9 -6 7 9 .
3 7 7 . W olfram D ., Vo!z A ., D im itro ff A.: The effect o f lin k a g e stru c tu rc on r e trie v a l p e r fo r m a n c e in
a h vp ertex t-b a .sed b ih lio g ra p h ic r e trie v a l sy ste m . „Inform ation P rocessin g and M anagem ent”
v o i 32: 1996, nr 5, s. 5 2 9 -5 4 1 .
3 7 8 . W o ln iew iczT .: U n ijb rm iza cja in fo rm a cji b ib lio g ra fic zn e j - ten d en cje. W: U d z ia ł b ib lio te k a k a
d em ick ich U’ k szta łto w a n iu s p o łe c z e ń s tw a in fo rm a cyjn eg o vv P o ls c e - p o te n c ja ł, m ożliw o ści,
p o tr z e b y . Red. L. D erfert-W o lf B y d g o sz c z 2 0 0 2 , s. 179-186.
3 7 9 . W o ło sz J.: S to w a r zy s ze n ie B ib lio te k a r zy P o lsk ich a sta n d a r d y b ib lio te c zn e . W: B ib lio tek i p u
b lic zn e w o b e c U n ii E u ropejskiej. M a te ria ły p o k o n feren cyjn e. P rzy siek -C h elm ża , 17 -1 9 w rze.śnia 2 0 0 1 . Toiaiń 2 0 0 3 [on lin e], [dostęp: 2 1 .0 2 .2 0 1 0 ]. D ostęp n y w World W ide Web: http://
w w w .b ib lio tek a .k o sza lin .p l/p zb /im a g e s/sto ries/p z b /2 0 0 2 /w o lo sz.d o c.
3 8 0 . W oźniak J.: C e ch y d o b re g o j ę z y k a in fo rm a c y jn o -w y szu k iw a w c ze g o . „Z agadnienia Inform acji
N a u k o w ej” 1998, nr 2, s. 3 -17. ’
3 8 1 . W oźniak J.: K a te g o /y z a c ja . S tu dium z te o r ii ję z y k ó w in fbrm acyjn o-w y.szu kiw aw czych . W arsza
wa 2000.
3 8 2 . W oźniak-K asperek J.: C z y k a ta lo g o w a n ie p r z e d m io to w e m a p rzyszło .ść ? W: M. K isilow sk a,
J. W oźniak-K asperek: C zy k a ta lo g o w a n ie m a p r z y s z ło ś ć ? D w u g ło s w zg lę d n ie u p o rzą d k o w a n y.
[on lin e]. [dostęp: 1 8 .0 2 .2 0 0 7 ] D ostęp n y w W orld W ide Web: h ttp ://w w w .eb ib .in fo/p u b lik acje/
m a tk o n f/b ib lio 2 1 /sesja 2 ref3 .p d f
3 8 3 . W oźn iak -K asp erek J.: N a r zę d z ia w y szu k iw a n ia tre śc io w e g o łv sp isa c h b ib lio g ra ficzn ych .
W: B ib lio g ra fia . Teoria. P ra k tyk a . D yd a k tyk a . Pod red. J. W oźniak-K asperek, M. O ch m ań sk ie
go . W arszaw a, 2 0 0 9 , s. 2 2 3 -2 3 2 .
3 8 4 . W oźniak-K asperek J.: O r g a n iz a c ja in fo rm a cji w in tern eto w ych se rw is a c h k o n tro lo w a n e j j a k o
ś c i. W: O p r a c o w a n ie p r z e d m io to w e d o k u m en tó w z za k resu nauk śc isły c h : m a te m a ty c zn o -p rz y
ro d n iczych i tech n iczn ych . J ę zy k h a se ł p rz e d m io to w y c h K A S A : teo ria , p ra k ty k a , p rz y s zło ść .
K a z im ie rz D oln y, 2 0 -2 2 w rze śn ia 2 0 0 6 roku [on -lin e], [dostęp: 2 .0 3 .2 0 0 9 ]. D ostęp n y w World
W ide Web: h ttp ://w w w .eb ib .in fo/p u b lik acje/m atk on f/k ab a/w ozn iak -k asp erek .p h p .
3 8 5 . W oźn iak -K asp erek J.: S ło w o w stęp n e. W: B ib lio g ra fia . Teoria. P raktyka. D yd a k tyk a . Pod red.
J. W oźn iak -K asp erek , M. O ch m ań sk iego. W arszawa, 2 0 0 9 .
3 8 6 . W ójcik R.: ,, B ib lio g ra fia Z a w a rto ś c i C za so p ism " - sta n ołyecny i p e r s p e k ty w y ro zw o ju . W: B i
b lio g ra fic zn e b a z y da n ych : kieru n ki ro zw o ju i m o żliw o śc i w sp ó łp ra cy . O g ó ln o p o lsk a kon fe
re n c ja n a u k o w a z o k a zji lO -łe c ia b a zy d a n ych BazTech. B y d g o szc z, 2 7 -2 9 m a ja 2 0 0 9 [onlin e].
[dostęp: 1 6 .0 9 .2 0 0 9 ]. D ostęp n y w W orld W ide Web: h ttp ://w w w .eb ib .in fo/p u b lik acje/m atk on f/
m a tl9 /w o jcik .p h p .
3 8 7 . W rem bel R.: M o d e lo w a n ie dan ych . M o d e ł zw iq zk ó w -e n c ji. „Studia in fo n n a ty czn e” [onlin e].
[dostęp 4 .0 6 .2 0 0 8 ]. D ostęp n y w World W ide Web: h ttp ://osilek .m im u w .ed u .p I/im ages/c/c7/
B D - 2 s t- 1.2 -w 0 3 .tr e sc -1.1 .p d f
3 8 8 . Y ee M . M.: F R B R ization . A M e th o d f o r Turning O n lin e P u b lic F in d in g L ists in to O n lin e P u b
lic C a ta ło g s. „In fom iation T e ch n ology and Libraries” vol. 24: 2 0 0 5 , nr 2, s. 77-95 [onlin e].
[D ostęp : 22 lu tego 2 0 1 0 ]. D o stęp n y w World W ide Web: http ://w w w .ala.org/ala/m grp s/d ivs/
Iita /ita l/v o lu m e2 4 2 0 0 5 /n u m b er2 ju n e/co n ten ta b cd /y ee.p d f
3 8 9 . Zając J.: W a rsztaty D u b lin C o re w M a d iy c ie 12-15 w rze śn ia 2 0 0 5 . „E B IB ” 2 0 0 5 nr 9 [onlin e].
[dostęp: 2 2 .0 2 .2 0 1 0 ]. D ostęp n y w W orld W ide Web: h ttp ://eb ib .o ss.w ro c.p l/2 0 0 5 /7 0 /za ja c.p h p .
3 9 0 . Z a k rzew icz M.: W p ro w a d zen ie d o a p lik a c ji WWW. [on lin e]. [dostęp 2 5 .0 5 .2 0 0 8 ]. D ostęp n y
w W orld W ide Web: h ttp ://w azn iak .m im u w .ed u .p 1/im ages/c/c0/A W W W -lst3.6-w 01 .tresc1 .0 k o lo r.p d f
234
391. Z hang Y., Salaba A.: W hat is n ext f o r F u n ctio n a l R ecjuirem enls f o r B ib lio g r a p h ic R e co rd s?
A D e lp h i stu d y. „The Library Q uarterly” v o l. 79: 2 0 0 9 , nr 2, s. 2 3 3 -2 5 5 .
392. Z otova K.: M o d e lu ją ca fu n kcja b ib lio g ra fii n a ro d o w ej. P ro b le m y m o d elu stru k tu ra ln eg o .
W: T yp o lo g ia doku m en tów . R e fera ty M ię d zy n a ro d o w e g o S p o tk a n ia E k sp e rtó w K r a jó w S o
cja listy c zn y c h d /s B ie żą c e j B ib lio g ra fii N a ro d o w ej, W arszaw a 2 1 -2 6 k w ie c ie ń 1975. Red.
A. N ow ak . W arszawa 1976, s. 13-38.
393. Z otova K.; O p y t a p o lo g ii b ib lio g ra fii. „S ovetsk aa B ib liografia” 1989, nr 3, s. 7-14.
3 94. Ż um er M ., R iesth u is G.: Y ozm oźn ye p o s le d s tv ija re a liz a c ii fu n kcion aT n ych tre b o ra n ij
k b ib lio g ra fićesk im z a p is ja m (FRBR), g o to v y li m y o t k i y t ’ ja .ść ik P a n d o r y ? „N au ćn ye
i T eh n ićesk ie B ib lio tek i” 2 0 0 4 , nr 11, s. 2 5 -3 2 .
3 95. Ż yd ek -B ed n arczuk U.: Tekst w In tern ecie i j e g o w y zn a czn ik i. W: D r u g a In tern eto w a K o n fe
ren cja N a u k o w a D ia lo g a n o w e m edia. U n iw e rsy te t Śląski, K a to w ic e , m a rz e c - k \viecień 2 0 0 3
[onlin e]. [dostęp: 1 2 .0 3 .2 0 0 9 ]. D ostęp n y w World W ide Web: http ://u ran os.cto.u s.ed u .p l/~ d ialog/arch iw u m /zyd ek -b ed n arczu k .p d f.
Opracowania normalizacjjne
i standaryzacyjne
396. A F ra m ew o rk o f G u id a n ce f o r B u ild in g G o o d D ig ita l C o lle c tio n s. 3rd ed. [on lin e]. [dostęp:
1 3 .0 7 .2 0 0 9 ]. D ostęp n y w W orld W ide Web: h ttp ://w w w .n iso.org/p u b lication s/rp /fram ew ork 3.
p d f.
3 9 7 . A n on ym o u s d a s s ic s . A Ust o f uniform h ea d in g s f o r E u ropean litera tu res [on lin e]. [dostęp:
2 1 .0 2 .2 0 1 0 ]. D ostęp n y w World W ide Web: h ttp ://a r ch iv e .ifla .o rg /V il/sl3 /p u b s/A n o n y in o u sC la ssics2 0 0 4 .p d f.
398. A N S l/N IS O Z 3 9 .1 9-2005. G u id elin es f o r th e C on stru ction . F orm at, a n d M a n a g em en t o f
M o n o lin g u a l C o n tr o lle d Y ocabu laries. Bathesda 2 0 0 5 . [on lin e]. [dostęp: 1 2 .0 2 .2 0 1 0 ]. D o stęp
ny w World W ide Web: h ttp ://w w w .n iso.org/k st/rep orts/stan d ard s.
3 99. C C F /B : the C om m on C o m m u n ication F o rm a t f o r B ib lio g ra p h ic In form ation . Paris 1992 [on
line]. [dostęp: 1 2 .0 9 .2 0 1 0 ]. D ostęp n y w World W ide Web: h ttp ://u n esd oc.u n esco.org/iin ages/0 0 0 9 /0 0 0 9 2 4 /0 9 2 4 4 9 e b .p d f.
AQ Q .CCF/F: th e C om m on C o m m u n ica tio n F o rm a t f o r F a c tu a l In form ation . Paris 1992 [o n li
ne]. [dostęp: 1 2 .0 9 .2 0 1 0 ]. D ostęp n y w World W ide Web: h ttp ://u n esd oc.u n esco.org/iin ages/0 0 0 9 /0 0 0 9 2 4 /0 9 2 4 5 2 e b .p d f.
4 Q \. C o n cise U N IM A R C d a s s if ic a tio n F o rm a t (2 0 0 0 1 0 3 ! ) [onlin e]. [dostęp: 2 1 .0 2 .2 0 1 0 ]. D o stęp
ny w W orld W ide Web: h ttp ://a r ch iv e .ifla .O rg /V l/3 /p l9 9 6 -l/co n cise .h tin .
4 0 2 . D is p la y s jó r M u ltip le Y ersions Jrom M A R C 21 a n d FRBR. F u n ctio n a l A n a ly sis o f th e M A R C 21
B ib lio g ra p h ic a n d H o ld in g s F o rm a ts [onlin e]. [dostęp: 3 1 .0 1 .2 0 1 0 ]. D ostęp n y w World W ide
Web: h ttp ://w w w .lo c.g o v /m a rc/m a rc-fu n ctio n a l-a n a ly sis/m u ltip le-v ersio n s.h tm l.
4 0 3 . D u b lin C o re M e ta d a ta E lem en t Set, Yersion I .I [onlin e]. [dostęp: 1 2 .0 9 .2 0 1 0 ]. D ostęp n y
w World W ide Web: h ttp ://d u b lin core.org/d ocu m en ts/d ces.
4 0 4 . D u b lin C o re M e ta d a ta E lem en t Set, Yersion I. I : R eferen ce D e s c rip tio n [on lin e]. [dostęp:
1 2 .0 9 .2 0 1 0 ], D o stęp n y w World W ide Web: h ttp ://eb ib .oss.w roc.p l/stan d ard /d c.h tm l.
4 0 5 . E x ten sib le M arku p L a n g u a g e (XM L) [on lin e]. [dostęp: 2 2 .0 2 .2 0 0 9 ]. D ostęp n y w W orld W ide
Web: http ://w w w .w 3.org/X lV lL .
A06. F u n ctio n a l R eg u irem en ts f o r B ib lio g r a p h ic R ecords. F in a ł R eport, [on lin e]. [dostęp:
2 8 .0 1 .2 0 1 0 ], D ostęp n y w World W ide Web: h ttp ://w w w .ifla.org/files/catalogu in g/frb r/
frb r_ 2 0 0 8 .p d f
4 0 1 . F u n ctio n a l R eą u irem en ts j o r S u b ject A u th o rity D o ta (F R SA D ). A C o n c e p tu a l M o d e l [onlin e],
235
[dostęp: 2 2 .0 2 .2 0 1 0 ], D ostęp n y w World W ide Web: h ttp ://n k os.slis.k en t.ed u /F R S A R /rep o rt0 9 0 6 2 3 .p d f.
4 0 8 . G old m an R., C h aw ath e S., C respo A ., M cH ugh J.: A S ta n d a rd Textual In terch a n g e F o rm a t f o r
th e O h je c t E xch an ge M o d e l (O E M ), [on lin e]. [dostęp: 5 .1 2 .2 0 0 9 ]. D ostęp n y w World W ide
Web: h ttp ://in folab .stan ford .ed u /~ m ch u gh j/oem syn tax/oem syn tax.h tm l.
4 0 9 . G O S T 7 .0 -9 9 . In fo rm a c io n n o -b ib lio te ć n a ja d e ja te l 'nost \ bib lio g ra fija . Term iny i o p re d elen ija .
S ta n d a rty p o b ib lio te ć n o -in fo rm a c io n n o j d e ja te l'n o sti. Sankt-Peterburg 20 0 3 .
4 1 0 . G u id elin es fo r A u th o r ity R e c o r d s a n d R e fe r e n c e s . M u n ch en 2001 [onlin e]. [dostęp: 2 1 .0 2 .2 0 1 0 ].
D o stęp n y w W orld W ide Web: h ttp ://arch ive.ifla.org/V II/sl3/garr/garr.p df.
4 1 1 . G iiid elin es f o r M u ltilin g iia l T hesau ri [onlin e]. [dostęp: 2 1 .0 2 .2 0 1 0 ]. D ostęp n y w World W ide
Web: h ttp ://arch ive.ifla.org/V ll/s29/p u b s/D raft-m u ltilin gu alth esau ri.p d f
4 1 2 . G iiid elin es f o r N a tio n a l B ib lio g ra p h ie s in th e E lec tro n ic A ge. Ed. M . Ż um er [onlin e]. [dostęp:
1 .0 1 .2 0 1 0 ]. D ostęp n y w W orld W ide Web: h ttp ://a r ch iv e .ifla .o rg /V ll/sl2 /g u id elin e s-n a tio n a lb ib lio g r a p h ies-e le ctro n ic-a g e.p d f
4 1 3 . G iiid elin es f o r S u b ject A u th o rity a n d R eferen ce E n tries. M Unchen 1993.
4 1 4 . H egna K ., M urtom aa E. : D a ta m in in g M A R C to fin d : F R B R ? 68th IFLA C o u n cil a n d G en era l
C on feren ce, A u g u st 18-24, 2 0 0 2 [on lin e]. [dostęp: 2 2 .0 2 .2 0 1 0 ]. D ostęp n y w World W ide Web:
w w w .ifla .o r g /lV /ifla 6 8 /p a p e r s/0 5 3 -13 3 e .p d f
4 1 5 . In tern a tio n a l S ta n d a rd B ib lio g r a p h ic D e s c rip tio n (ISBD ). C o n s o lid a te d E dition . [onlin e].
[dostęp 2 6 .0 7 .2 0 1 0 ]. D ostęp n y w W orld W ide Web: h ttp ://w w w .ifla.org/files/catalogu in g/isb d /
isb d _ w w r _ 2 0 1 0 0 5 1 0 _ c le a n .p d f
4 1 6 . ISB D (A): In tern a tio n a l S ta n d a rd B ib lio g ra p h ic D e s c rip tio n f o r O ld e r M o n o g ra p h ic P u b lica tio n s (A nticjuarian). M unchen 1991. [onlin e]. [dostęp: 1 .0 2 .2 0 1 0 ], D ostęp n y w W orid W ide
Web: h ttp ://a r ch iv e .ifla .o rg /V Il/sl3 /p u b s/isb d a .h tm .
4 1 7 . IS B D (C F ): In tern a tio n a l S ta n d a rd B ib lio g r a p h ic D e s c rip tio n f o r C o m p u ter F iles. London
1990.
4 1 8 . ISB D (C M ): In te rn a tio n a l S ta n d a rd B ib lio g r a p h ic D e s c rip tio n f o r C a r to g ra p h ic M a te ria ls.
London 1987. [on lin e]. [dostęp: 2 1 .0 2 .2 0 1 0 ]. D ostęp n y w Worid W ide Web: h ttp ://w w w .ifla.
o rg /file s/ca ta lo g u in g /isb d /isb d -cm _ 1 9 8 7 .p d f
4 1 9 . ISB D (C R ): In te rn a tio n a l S ta n d a rd B ib lio g ra p h ic D e s c rip tio n f o r S e ria ls a n d O th e r C ontinuin g R e so u rce s R e v is e d fr o m th e IS B D (S ): In te rn a tio n a l S ta n d a rd B ib lio g ra p h ic D e sc rip tio n f o r
S eria ls. M unchen 2 0 0 2 . [on lin e]. [dostęp: 2 1 .0 2 .2 0 1 0 ]. D ostęp n y w W orid W ide Web: http://
w w w .ifla .o rg /files/ca ta lo g u in g /isb d /isb d -cr_ 2 0 0 2 .p d f
4 2 0 . IS B D (C R ): In te rn a tio n a l S ta n d a rd B ib lio g r a p h ic D e s c rip tio n f o r S e ria ls a n d O th er C ontinuin g R e so u rce s, [onlin e]. [dostęp: 2 2 .0 2 .2 0 1 0 ], D ostęp n y w World W ide Web: h ttp ://w w w .ifla .
o rg /file s/ca ta lo g u in g /isb d /isb d -cr_ 2 0 0 2 .p d f
4 2 1 . IS B D (E R ): In tern a tio n a l S ta n d a rd B ib lio g r a p h ic D e s c rip tio n f o r E lec tro n ic R esou rces. Rev is e d f r o m th e IS B D (C F ): In tern a tio n a l S ta n d a rd B ib lio g ra p h ic D e s c rip tio n f o r C o m p u ter
F iles. M unchen 1997. [on lin e], [dostęp: 2 1 .0 2 .2 0 1 0 ]. D ostęp n y w World W ide Web: http://
a rch ive.ifla.org/V I l/s 13/p u bs/isb d ,h tm .
4 2 2 . IS B D (G ): G e n e r a l In tern a tio n a l S ta n d a rd B ib lio g ra p h ic D e sc rip tio n . [onlin e]. [dostęp:
2 1 .0 2 .2 0 1 0 ]. D ostęp n y w W orld W ide Web: h ttp ://w w w .ifla.org/flles/catalogu in g/isb d /isb d - g _ 2 0 0 4 .p d f
4 2 3 . IS B D (M ): In tern a tio n a l S ta n d a rd B ib lio g r a p h ic D e s c rip tio n f o r M o n o g ra p h ic P u b lica tio n s
[o n lin e]. [dostęp: 2 1 .0 2 .2 0 1 0 ], D ostęp n y w Worid W ide Web: http ://w w w .ifla.org/fllcs/catalog u in g /isb d /isb d -m _ 2 0 0 2 .p d f
4 2 4 . ISB D (N B M ): In te rn a tio n a l S ta n d a rd B ib lio g r a p h ic D e s c rip tio n f o r N o n -B o o k M a te ria ls. L on
don 1987. [o n lin e]. [dostęp: 2 1 .0 2 .2 0 1 0 ]. D o stęp n y w Worid W ide Web: h ttp ://w w w .ifla.org/
flles/ca ta lo g u in g /isb d /isb d -n b m _ 1 9 8 7 .p d f
4 2 5 . IS B D (P M ): In tern a tio n a l S ta n d a rd B ib lio g ra p h ic D e s c rip tio n f o r P r in te d M u sie. M unchen
1991. [o n lin e]. [dostęp: 2 1 .0 2 .2 0 1 0 ]. D ostęp n y w W orld W ide Web: h ttp ://w w w .ifla.org/flles/
c a ta lo g u in g /isb d /isb d -p m _ 1991 .pdf.
4 2 6 . IS B D (S): In tern a tio n a l S ta n d a rd B ib lio g r a p h ic D e s c rip tio n f o r S eria ls. L ondon 1988.
4 2 7 . M a p p in g IS B D E lem en ts to FR BR E n tity A ttrib u te s a n d R e la tio n sh ip s [onlin e]. [dostęp:
2 2 .0 2 .2 0 1 0 ], D ostęp n y w W orid W ide Web: h ttp ://w w w .ifla .o rg /V ll/sl3 /p u b s/IS B D -F R B R -m a p p in g F in a l.p d f
4 2 8 . M a n d a to iy D a ta E lem en ts f o r In te rn a tio n a lly S h a re d R e so u rce A u th o rity R ecords. R e p o rt
236
429.
4 30.
431.
4 32.
4 33.
4 34.
4 35.
4 36.
4 37.
438.
439.
440.
441.
442.
o f the IFLA U B C IM W orking G roup on M in im al L evel A iith ority R ecords a n d ISA D N [online],
[dostęp: 2 1 .0 2 .2 0 1 0 ], D ostępny w World W ide Web: http://archive.ifla.0rg/VI/3/p 1996-2/m lar.htm .
N am es o f P erso m . N a tio n a l U sages f o r E n tiy in C atalogu es. M unchen 1996.
O N IX f o r Books. P rodu ct Inform ation Form at. Introduction to O N IX 3 .0 [online]. [dostęp:
2 2 .0 2 .2 0 1 0 ]. D ostępny w World W ide Web: h ttp://w w w .cditeur.org/files/O N lX % 203/lntroduction_to_O N IX _for_B ook s_3.0.p d f.
P N -6 2 /N -0 1 153. P rze p isy bibliograficzn e. K o m p o zycja w y d a w n icza i typograficzn a bibliografii
w układzie d zia ło w ym lub system atyczn ym . Wyd. 2. Warszawa 1966.
P N -6 4 /N -0 1 172. P rze p isy bibliograficzn e. Indeksy w u kładzie a b eca d lo w ym do książek. W arszawa
[1964],
P N -6 7 /N -0 1 176. K a rta dokum entacyjna. O p is doku m en tacyjn y doku m en tów p iśm ien n iczych .
W arszawa 1968.
P N - 7 \ / N - 0 l \ 6 \ . A dn otacje treściow e. Warszawa 1974.
P N -7 3 /N -0 1 159. Indeksy d o bibliografii. Wyd. 3. Warszawa 1984.
P N -7 6 /N -0 1 153. K o m p o zycja w y d a w n icza i typograficzn a bibliografii sp ecja ln ych w układzie
d zia ło w ym lub system atyczn ym . Wyd. 4. W arszawa 1986.
P N -7 7 /N -0 1 2 2 1 . A d n o ta cje i a n alizy doku m en tacyjn e. W arszawa 1978.
P N -7 8 /N -0 1222/06. K o m p o zycja w y d a w n icza książki. Indeksy. Wyd. 5. W arszawa 1994.
P N -8 9 /N -0 1 2 2 4 . B ibliotekarstw o i bibliografia. O p ra co w yw a n ie zb io r ó w in form acji o doku m en
tach. Term inologia. W arszaw a 1989.
P N -8 9 /N -0 1 2 2 5 . B ib liotekarstw o i bibliografia. R o d za je i c zę śc i sk ła d o w e bibliografii. Term ino
logia. W arszawa 1989.
? ^ -9 2 f H - 0 \2 2 1 . B ib liotekarstw o i bibliografia. T ypologia dokum entów . Warszawa 1992.
PN -ISO 10324. In form acja i dokum entacja. R ejestra cja zasobu . P oziom zb io ro w y. Warszawa
2002 .
4 43. PN -ISO 5125. In form acja i dokum entacja. T erm inologia. Warszawa 2005.
4 44. PN -ISO 690-2. Inform acja i dokum entacja. P rzy p isy bibliograficzn e. D oku m en ty elektroniczn e i
ich części. W arszawa 1999.
445. PN -ISO 999. In form acja i dokum entacja. W ytyczne d o tyczą ce za w a rto ści, s t w k t w y i p re zen ta cji
indeksów. W arszawa 2001.
4 46. P N -N -O I152-13. O p is bibliograficzny. D oku m en ty elektroniczne. W arszaw a 2000.
4 47. R esou rce D escrip tion F ram ew ork (RD F): C on cepts a n d A b stra ct Syntax [online]. [dostęp:
2 2 .0 2 .2 0 1 0 ]. D ostępny w World W ide Web; http://w w w .w 3.org/T R /2004/R E C -rdf-conc ep ts-2 0 0 4 0 2 10.
4 48. Sh arin g o f B ib lio g ra p h ic Inform ation a n d Resources. IFLA B ib lio g ra p ic S tan dards a n d Interopera b ility [online]. [dostęp: 2 1 .0 2 .2 0 1 0 ]. D ostępny w World W ide Web: http://archive.ifla.org/V Il/d4/
pub/lnteroperabilityStandards.pdf
449. Sim m ons P., H opkinson A.: The Com m on C om m u n ication F orm at. 2nd ed. Paris 1988 [online].
[dostęp: 22 lu tego.0 8 .2009]. D ostęp n y w World W ide Web: h ttp ://w w w .eric.ed .gov/E R lC D ocs/
data/ericdocs2sql/content_storage_01/OOOOO19 b /8 0 /1d /d b/7e.pd f
450. S tatem en t o f In tern ational C atalogu in g P rin cip les [online]. [dostęp: 2 1 .0 2 .2 0 1 0 ]. D ostępny w
World W ide Web: http ://arch ive.ifla.org/V lI/sl3/icp /lC P -2009_en .p d f
451. S tructures o f C o rp o ra te N a m e H eadin gs [online]. [dostęp: 9 .0 9 .2 0 0 9 ]. D ostępny w World W ide
Web: h ttp ://arch ive.ifla.org/V ll/sl3/scatn /final2000.h tm .
452. Terminy M etadanych D C MI. T łum aczenie [online]. [dostęp: 2 2 .0 2 .2 0 1 0 ], D ostępny w World W ide
Web: h ttp://w w w .b n.org.pl/d ow n load /d ocu in en t/1253606451.p d f
4 5 3 . The O p en A rch ives ln itia tiv e P ro to c o l f o r M e ta d a ta H a rv e stin g [onlin e]. [dostęp: 2 2 .0 2 .2 0 1 0 ].
D ostęp n y w World W ide Web: h ttp ://w w w .op en arch ives.O rg/O A I/2.0/op en arch ivesp rotocol.
htm.
454. U N IM A R C co n cise b ib lio g ra p h ic f o r m a t (I M ar 2 002) [online]. [dostęp: 2 1 .0 2 .2 0 1 0 ]. D ostępny w
World W ide Web: h ttp ://arch ive.ifla.O rg/V l/3/p I996-l/concisc2.p d f
455. U N IM A RC M anuał. A u th orities Form at. M unchen 2009.
4 5 6 . U N IM A R C M anuał. H o ld in g s F o rm a t [onlin e]. [dostęp: 2 1 .0 2 .2 0 1 0 ]. D ostęp n y w World W ide
Web: h ttp ://a rch iv e.ifla.O rg/V I/8/p rojects/U N lM A R C -H old in gsF om iat.p d f
457. U sta w a z dn. 12 w rześn ia 2 0 0 2 r o n orm alizacji. „D ziennik U staw ” 2002 nr 169, poz. 1386 [onli
ne]. [dostęp: 2 0 .1 2 .2 0 0 9 ]. D ostępny w World W ide Web: http://isap.sejin.gov.pl/D ow nload?id=W D U 2 0 0 2 1 6 9 1 3 8 6 & ty p e= 3.
237
4 5 8 . U sta w a z d n ia 4 lu teg o 19 9 4 r. o p r a w ie a u to rsk im i p r a w a c h p o k re w n y c h . „D zien n ik U staw ”
1 9 9 4 N r 2 4 , p oz. 83.
4 5 9 . U sta w a z d n ia 4 lu teg o 1994 r. o p r a w ie a u to rsk im i p r a w a c h p o k re w n y c h . „D zien n ik U staw ”
2 0 0 0 N r 80, p oz. 9 04.
4 6 0 . Yerona E.: S ta tem en t o f p r in c ip le s a d o p te d a t th e In tern a tio n a l C on feren ce on C a ta lo g u in g
P rin cip les, P a ris, O ctober, I 9 6 I . L ondon 1971.
4 6 1 . XSL T ra n sform ation s (XSLT) Yersion 2 .0 [onlin e]. [dostęp: 2 2 .0 2 .2 0 1 0 ]. D ostęp n y w World
W ide Web: h ttp ://w w w .w 3.org/T R 7xslt20.
WYKAZ RYSUNKÓW
1.
N a zw y p ostaci fikcyjn ych stan ow iące k lu cze w y sz u k iw a w c z e w se rw isie O C LC
F ictionF inder.............................................................................................................................................................
37
[ Ź r ó d ło : h t t p : / / f i c t i o n f i n d e r .o c l c .o r g ].
2.
3.
Karta z bibliografii N o w o ś c i lu belskie. K a ta lo g re g jo n a ln y n a jw y b itn ie jszy c h
a u to ró w m ie jsc o w y c h ............................................................................................................................................
S ystem atyk a źró d eł inform acji w ed łu g W ojciech a P iroga....................................................................
4.
F u n k cjon ow an ie aplikacji W W W .....................................................................................................................
39
47
[ O p r a ć .: W . P ir ó g ].
55
[ O p r a ć .: M . Z a i< rz c w ic z ].
5.
Leksja o p o w iad an ia 0//m 706)«, (3
M ich aela J o y c e 'a .....................................................................
59
[ Ź r ó d ło : T e c h s ty . L i t e r a t u r a i n o w e m e d ia , h t t p :/ / t e c l i s t y .a r t .p i ].
6.
P o d sta w o w e relacje p o m ięd zy jed n ostk am i grupy p ierw szej F R B R ..................................... ,.......... 102
7.
R elacje m ięd zy jed n ostk am i grupy p ierw szej i drugiej F R B R ............................................................ 103
8.
Grupa trzecia i relacja „m a za p rzed m iot” m ięd zy D ziełem i p ozostałym i jed nostkam i
F R B R ........................................................................................................................................................................... 104
9.
S erw is Libraries A ustralia w w ersji w yk orzystu jącej F R B R ................................................................ 109
[ N a p o d s t a w i e : F iin c lio n a l Requirem ents...\ A . P a d z i ń s k i ] ,
[N a p o d s t a w i e : F iin c lio n a l R e qu ire m ents..:, A . P a d z i ń s k i ] .
[ N a p o d s t a w i e : F iin c lio n a l R e qiiire m en ls..:, A . P a d z i ń s k i ] .
[Ź r ó d ło : h ttp ://llO 1 .n la .g o v .a u ] .
10. B IB S Y S , norw esk i d ostaw ca b ib liograficzn ych baz danych, stosu jących m odel F R B R ......... 110
[ ź r ó d ł o : h t t p :/ / w w w .b ib s y s .n o ].
11. A ustL it The Australian Literaturę R esou rce, projekt prezentujący z a so b y literatury
australijskiej z za sto so w a n iem m od elu F R B R ............................................................................................ 111
[ ź r ó d ł o : h t t p :/ / w w w .a u s t li t .e d u .a u ].
12. Z a sto so w a n ie D ublin C ore w b azie A N L F U L L ........................................................................................ 117
[Ź r ó d ło : h t t p : / / f u l l .n k p .c z ].
13. O pis egzem p larza w B ib lio tece C yfrow ej U M C S , z za sto so w a n iem D ublin C ore
E lem ent Set. W idok „ graficzn y” ....................................................................................................................... 119
[ ź r ó d ł o : h t t p :/ / d l i b r a .u m e s .l u b l i n .p l / d l i b r a ].
14. O p is eg zem p larza z zasto so w a n iem D ublin C ore E lem ent Set. W idok „źródła” ........................ 119
[ Ź r ó d ło : h t t p :/ / d l i b r a .u m c s .l u b l i n .p l / d l i b r a ],
15. O pis egzem p la rza w form acie M A R C ............................................................................................................ 120
[ Ź r ó d ło : h t t p :/ / w w w .b g .u m c s .lu b l i n .p l / n o w a ].
16. C yfrow a k olek cja w cze sn y ch w yd ań u tw orów Fryderyka S zop en a prow ad zon a p rzez
U n iw ersytet w C h ica go, w yk orzystu jąca standardy M O D S oraz M E T S ........................................ 125
[Ź r ó d ło : h t t p : / / e h o p i n .l i b .u c h i c a g o .e d u ].
17. Fragm ent zesta w ien ia elem en tó w O N IX i M A R C 2 1 , op racow an e przez B ib liotek ę
K on gresu ..................................................................................................................................................................... 128
[Ź r ó d ło : h t t p :/ / w w w .lo c .g o v / m a r c / o n i x 2 m a r c .h t m l ].
239
18. M o d el d anych R D F ................................................................................................................................................ 130
[ N a p o d s t a w i e : R e source D e s c rip tio n F ra m e w o rk ...].
19. O p is zasob u z za sto so w a n iem p rotokołu O A l-P M H ............................................................................... 135
[ ź r ó d ł o : h t t p : / / d l i b r a .u i n c s .l u b l i n .p l / d l i b r a ].
20. W ersja PD F „P rzew od n ik a B ib lio g ra ficzn eg o ” z zazn aczon ym ak tyw nym sp isem treści
i przykładam i h ip erłączy od syłających do p ełn eg o opisu b ib lio g r a ficzn eg o ................................. 142
[ ź r ó d ł o : l i tt p : / /b n .o r g .p l /d o 'w n lo a d / d o c u m c n t / l 2 4 0 4 9 7 0 4 4 .p d f ] .
21. S p is d zia łó w w b azie P o ls k ie j B ib lio g ra fii L ite r a c k ie j........................................................................... 152
[Ź r ó d ło : l i tt p : / /p b i .i b l .p o z n a n .p l ] .
22. Fragm ent klasyfikacji w b azie B ib liografii H istorii P o lsk iej................................................................ 153
[ ź r ó d ł o : h t t p :/ / w w w .b ib l i o g r a f i a .i p n .g o v .p l ].
23 . W ykaz d zied zin w b azie B ib liografii Etnografii P o lsk iej....................................................................... 154
[Ź r ó d ło : h t t p : / / w w w .b c p .u n i .l o d z .p l ].
24. K artoteka sy m b oli klasyfikacji w b azie S ystem u Inform acji o G osp od arce
Ż y w n o ś c io w e j........................................................................................................................................................... 155
[Źródło: http://sigz.cbrcdu.pi].
25 . Form ularz w y szu k iw a n ia Q uick Search w b azie A u stL it T he Australian Literaturę
R eso u rce..................................................................................................................................................................... 156
[źródło: http://www.austlit.edu.au].
26 . Tezaurus w b a zie w b azie A u stL it T he Australian Literaturę R esou rce........................................... 157
[ ź r ó d ł o : h t t p :/ / w w w .a u s t li t .e d u .a u ].
27 . Y isu al Search w b azie LISTA Library, Inform ation S cien ce & T ech n o lo g y A b stracts............... 160
[ ź r ó d ł o : w w w .l i b r a r y r e s c a r c h .c o m ].
28 . W yszukiw arka Yirtual International A uthority F ile .................................................................................. 184
[ ź r ó d ł o : . h t t p : / / v i a f .o r g ].
29. B ib liografia „B iu letyn u G U S T ” ........................................................................................................................ 189
[ Ź r ó d ło : h t t p : / / w w w . g u s t .o r g .p l/ g u s t / g u s t_ b u l l c t i n / z p - t e s t .p d f / a t_ d o w n lo a d / f i le ].
30. B ib liografia p o lsk ich w yd ań u tw orów Juliusza V erne’a ......................................................................... 191
[źródło: http://vcmez.republika.pl].
31 . B ib liografia Z b ig n iew a N ie n a c k ie g o .............................................................................................................. 192
[źródło: http://www.nienacki.art.pl/g_bibliografia.htiTil].
32 . Inform acja o zaw artości podręczn ik a In fo rm a cja n au kow a... pod red. Z. Ż m igrod zk iego,
W. B abika i D. P ietru ch -R eizes w b azie P o ls k ie j B ib lio g ra fii B ib lio lo g ic zn e j. N iestety
tylko kilka prac rozp isano w o d d zieln y ch rekordach. P onadto nie w yk azan o w żaden
sp o só b relacji p o m ięd zy tym i rekordam i...................................................................................................... 198
[Ź r ó d ło : h t t p : / / m a k .b n .o r g .p l / c g i - b i n / m a k w w w .e x e ? B lV l= 1 2 ].
33. Z biór kom entarzy w projek cie A n n o tea .........................................................................................................201
[ Ź r ó d ło : h t t p : / / a n n o z il l a .m o z d c v .o r g / s c r e c n s h o t s / m o z / a n n o z il l a 0 .4 ].
34. Tagi oraz listy u lu bion ych stw orzon e p rzez u żytk ow n ik ów katalogu W orldCat dla książki
The a u d a c ity o f h o p e : th oiighfs on re c la im in g th e A m erica n d rea m Baracka O bam y.............. 205
[ Ź r ó d ł o : h t t p : / / w w w . w o r ld c a t .o r g ] .
35 . Z d jęcie w p rojek cie T h e C om m on s, ob ok w id o czn e tagi i jed en z kom entarzy...........................206
[ ź r ó d ł o : h t t p :/ / w w w .f l i c k r c o m / p h o t o s / n a t i o n a a l a r c h i e f / 3 2 8 1 4 5 9 4 0 4 ].
36. Chm ura ta g ó w w se rw isie C on n otea............................................................................................................... 207
[ ź r ó d ł o : h t t p :/ / w w w .c o n n o t e a .o r g / c l o u d ].
37. Przykład gru p ow an ia..............................................................................................................................................213
[Ź r ó d ło : A . D u d c z a k . A u t o m a t y c z n e g r u p o w a n i e w y n i k ó w
w y s z u k iw a n i a w b i b l io t e k a c h c y f r o w y c h .
h t t p :/ / d l i b r a .p s n c .p l / b i b l i o t e k a / C o n t e n t / 1 4 0 / d z 2 - 0 1 - g r u p o w a n i e .p d t ] .
38. Carrot, w yszu k iw ark a grupująca w y n ik i....................................................................................................... 213
[Ź r ó d ło : h t t p : / / s c a r c h .c a r r o t 2 .o r g ].
INDEKS RZECZOWY
AACR
(A n g lo -A m erican
C ataloguin g
R u les)
zo b . też R D A 80 , 81, 87, 9 5 , 106, 108
abstrakt 193, 194, 195, 196
adnotacja 167, 176, 19 3 ,1 94, 195, 196, 197, 199,
d igitalizacja 12, 15, 51, 6 0 , 68, 70, 88, 9 6 , 124,
144
dokum ent
-
2 0 0 , 2 0 1 ,2 1 6
d źw ięk o w y 10, 12, 3 3 , 36, 4 1 , 4 2 , 4 3 , 4 5 , 4 6 ,
5 1 ,5 2 , 62, 100, 1 1 6 ,2 1 7
analiza dokum entacyjna 4 6 , 176, 193, 194, 195,
-
196, 199, 2 0 0 , 2 0 1 ,2 1 7
d yn am iczn y 2 3 , 5 4 -5 6
elek tron iczn y 12, 2 3 , 3 2 , 4 2 , 4 3 , 4 4 , 4 5 , 50,
5 1 , 52, 53, 54, 56, 6 1 , 6 2 , 67, 74, 9 1 , 9 5 , 199
an otow anie 199, 2 0 0 , 2 0 7 , 2 1 0
architektura inform acji 54 , 151, 154, 183, 209
-
graficzn y 4 3 , 44
archiw izacja 118, 126
-
ik on ograficzny 1 2 ,4 3 ,4 5
- z a s o b ó w cy fro w y ch 61, 9 5 , 134
- sie c io w y zoh. też dokum ent zd aln y 18-19, 52,
- za so b ó w sie cio w y ch 18, 19, 96
6 8 ,9 6 , 199
- statyczn y 55
- zdalny zoh. też d okum ent sie c io w y 18-19, 51,
baza danych
-
bibliograficzna 6 3 -7 5 ,8 2, 83, 91, 96, 109, 110,
118, 1 4 0 -1 4 5 , 1 4 7 -1 6 2 , 165, 167, 168, 169,
170, 171, 172, 173, 174, 182, 185, 197, 2 01,
2 0 6 ,2 1 5 ,2 1 6 ,
relacyjna 36, 57 , 6 1 , 68, 69, 99
bibliografia 2 .0
11. 16, 18, 210-211 zoh. też
c-bibliografia, netografia, w ebografia
h ih lio g ra p h ic/referen ce
m an agen ien t so ftw a re
1 5 8 ,2 0 7
b ibliom etria zoh. też w eb om etria 52, 56, 64, 67,
156, 158, 1 7 3 ,2 1 1
biblioteka
-
194
DC (D u blin C ore) 10, 18, 3 6 , 37, 80, 84, 87, 94,
- o b iek to w a 60-61
-
6 9 , 74
dokum entacja 3 5 , 3 7 , 4 2 , 5 0 , 54, 79, 89, 145,
cyfrow a 60, 71 , 96 , 108, 110, 111, 118, 124,
125, 130, 133, 134, 136, 148, 177, 180, 182,
2 1 4 ,2 1 5 ,2 1 6
- wirtualna 71
CC F (C om m on C om m u n ication Format) 90
charakterystyka w y szu k iw a w cza 3 2 , 143, 145,
167, 168, 17 4 -1 8 6 , 193, 1 9 5 ,2 1 0 ,2 1 6
cia ło zb io ro w e 97 , 101, 103, 147, 164, 174, 183,
175
- jako jed n ostk a w FR BR 101, 103
cliiste rin g zoh. gru p ow an ie
1 1 1 -1 2 ], 122, 126, 129, 130, 131, 134, 135,
138, 182, 1 9 9 ,2 1 1
d zieło 2 6 , 2 7 , 2 9 , 34, 36, 4 8 , 50, 52, 58, 82, 97,
124, 146, 163, 165, 167, 174, 183, 197
- jak o jed n ostk a w F R B R 100, 101, 102, 103,
107, 108, 109
DjVu (form at) 68
e-b ibliografia 16
egzem p larz 82, 97, 134, 166, 183
- jak o jed n ostk a w FR BR 100, 102, 103, 104
e k o lo g ia in fom iacji 16
encja 2 3 , 2 4 , 2 5 , 54, 5 7 -5 8 . 66
fo lk son om ia zoh. też tagow an ie 173, 2 0 2 -2 1 1 ,
2 1 6 , 217
form at 11, 18, 2 5 , 36, 53, 6 5 , 6 8 , 72, 77, 79, 8283, 85, 88, 89, 9 0 , 9 4 , 9 8 , 113, 116, 118, 122,
129, 132, 134, 137, 138, 141, 143, 159, 161,
169, 181, 1 8 8 ,2 0 1 ,2 0 8 ,2 1 6
F R A D (Functional R equirem ents for Authority
Data) 87, 97, 105
241
F R S A D (Functiona! R equirem ents for Subject
ISSN (International Standard Serial N um ber) 77,
A uthority Data) 9 7 , 105
fragm ent 13, 23 , 2 5 , 3 8 , 58, 5 9 , 6 6 , 71, 74, 94,
159,
89, 9 2 -9 3 , 95
jed nostka
188, 190, 199, 2 0 3 ,2 1 7
- b ib liograficzn a 13, 14, 2 3 , 2 5 , 27, 34, 35, 44,
4 7 , 52, 53, 56, 58, 59, 6 2 , 70, 74, 84, 9 7 , 126,
1 4 9 ,1 5 0
F R A N A R (F u n ctional R eąu irem en ts and N u m bering o f A uthority R ecords) 105
— abstrakcyjna 36, 100
— ciągła 4 4 , 45
F R B R (F u n ctional R equirem ents for B ib liographic R ecords) 18, 19, 2 4 , 36, 8 1 , 8 7 , 94, 95, 97,
— drugorzędna 4 4 , 45
— fizyczn a 4 4 , 4 5 , 57
9 8 -1 1 1 , 129, 1 3 8 ,2 1 1
grafika 3 3 , 4 1 , 4 2 , 4 3 , 4 4 , 6 7 , 116, 150
— je d n o c z ę śc io w a 44
- ja k o rodzaj źródła w D C 115
g ru p ow an ie 3 6 , 4 0 , 103, 1 0 5 ,2 0 8 ,2 1 1 - 2 1 4
— n ieciągła 45
h ipertekst 17, 2 5 , 2 8 , 2 9 , 4 3 , 5 1 , 58, 66, 140,
— p od staw ow a 4 4 , 4 5 , 134
— sem an tyczn a 38
- - w F R B R 9 9 -1 0 9
188, 1 9 0 ,2 1 7
-
literatura h ip ertek stow a 5 8 -5 9
— w ie lo c z ę ś c io w a 4 4 , 45
H T M L (H ypertext Markup L anguage) 36, 60,
- geograficzn a 165
9 4 ,1 2 1 , 132, 133, 161
- hipertekstu 5 8 -5 9 , 188
indeks 4 4 , 6 2 , 6 8 , 70, 124, 140, 142, 144, 145,
- jed nostka-relacja (m o d el) 56, 105, 109
- lek syk aln a 176, 1 7 8 ,2 0 3
147, 150, 151, 152, 156, 157, 158, 159, 160,
161, 1 6 2 -1 7 3 , 174, 176, 181, 187, 190, 197,
-
2 1 5 ,2 1 6
-
hasło in d ek so w e 6 9 , 152
indeksator 203
—
au tom atyczn e 151, 159, 1 7 0 -1 7 1 , 174,
176, 178, 185, 1 9 7 ,2 0 8
- d esk ryp torow y 26, 144, 170, 174, 193, 195,
196
-
—
instrukcja in d ek sow an ia 166
—
in tern etow e 6 8 , 130, 199, 208
—
m anualne (in telek tu aln e) 176, 185
2 1 0 ,2 1 1 ,2 1 6
-
—
sw o b o d n e 203
— sz c z e g ó ło w o ś ć in d ek sow an ia 166, 167
— szero k o ść in d ek sow an ia 166
—
u o g ó ln ia jące 161
— w sp ó łrzęd n e 161, 170
— w y szc z e g ó ln ia ją c e 161
193, 195, 199, 202-211
— sw o b o d n y ch s łó w k lu c z o w y c h 174,
202-211
kartoteka 145, 155
-
o b iek ty w n a natura inform acji 32
in terop eracyjność 8 4 -8 8 , 112, 138, 178, 181, 185
autorytatyw na 1 7 4-175, 183
- w zo rco w a 9 6 , 167, 175, 177, 1 8 2 ,2 1 6
leksja 2 3 , 24, 25, 54, 5 8 -5 9 , 66, 188, 203
M A D S (M etadata Authority D escription Schem a) 121, 123-124, 138
M A R C 18, 53, 77, 80. 81, 83, 89, 90, 9 3 , 94, 95,
inform acja (o isto cie in fo n n a cji) 32
-
słó w k lu czo w y ch 32, 56, 62, 148, 152, 158,
162, 165, 166, 168, 169, 170, 182, 183, 185,
— od w rotn e 208
— sp o łec zn e 202
h aseł p rzed m iotow ych 114, 144, 145, 146,
147, 148, 163, 1 6 8-169, 170, 174, 175, 185,
— d ery w a cyjn e 32
— g łęb o k o ść in d ek sow an ia 166, 167
108,
110, 120, 121, 122, 123, 124, 137, 20 !
- M A R C 2 1 1 8 ,8 4 , 106, 121, 123, 128, 129, 159
-
C A N M A R C 18
- ję z y k o w a 87 , 88
-
M A R C X M L 1 8 ,8 0 ,9 4 , 122
-
-
U N 1M A R C 85, 94, 98, 118
-
U S M A R C 18
sem an tyczn a 84 , 87, 88
-
stm kturalna 84
-
syn tak tyczn a 84, 87, 88
-
tech n iczn a 87, 88
IS B D (International Standard B ib iiograp h ic D escrip tion ) 86, 87, 89, 91, 92, 9 4 , 9 5 , 98, 99
IS B N (International Standard B ook N um ber) 37,
57, 77, 89, 9 3 , 116, 131, 164
242
145,
168, 174, 175, 176, 177, 181, 182, 187, 2 03,
217
- in d ek so w a n ie 3 2 , 73, 126, 1 6 2-173, 177, 178,
179, 187, 188, 197, 2 0 1 ,2 0 2
w O A l-P M H 134
ję z y k inform acyjno w y szu k iw a w czy 2 6 ,
m aterializacja 97, 100, 183
- ja k o jed n ostk a w F R BR 100, 102, 103, 107,
108
m etadane 11, 18, 52, 66, 71, 80, 84, 87, 88, 89,
9 4 , 95, 9 8 -1 3 8 , 182, 183, 185, 2 04, 2 0 8 , 2 10,
211
- adm inistracyjne 124, 125
- gram atyka m etadanych 84
- o p iso w e 124
-
osob a 3 2 , 6 1 , 6 3 , 7 0 ,9 7 , 116
-ja k o j e d n o s t k a w FR BR 100, 103, 104
PDF (Portable D ocu m en t Form at)
strukturalne 6 0 , 124
- tech n iczn e 124
143,
p ojęcie 9 7 , 9 8 , 116, 165, 167, 171, 172, 183,
2 0 3 .2 0 9 .2 1 6
- w ew n ętrzn e 125
- zew n ętrzn e 124, 125
M ETS (M etadata E n cod in g and T ransm ission
- ja k o je d n o stk a w F R BR 101, 103, 104, 106
p ostać bibliografii 10, 15, 16, 2 3 , 2 4 , 3 0 , 54, 6 2 73, 74, 75, 7 9 , 140, 141, 142, 144, 156, 159-
Standard) 121, 122, 12 4 -1 2 5 , 138
160,
m iejsce
- ja k o elem en t DC 113
- ja k o jed n ostk a w F R B R 101, 103, 104
68, 141, 142,
161, 1 8 8 ,2 1 5
161, 182, 183, 190, 1 9 7 ,2 1 1 ,2 1 5 ,2 1 8
postk oord yn acja 1 6 8 ,2 1 6
praw o autorskie 34, 50,
68, 9 6 , 109, 125, 144
M O D S 18, 80, 81 , 1 2 1 -1 2 3 , 125, 126, 138
prekoordynacja 168, 1 6 9 ,2 1 6
netografia 16, 68
op rogram ow an ie 15, 2 9 , 3 1 , 33, 5 1 , 55, 58, 61,
67, 6 9 , 81, 82, 84, 9 1 , 99, 108, 114, 118, 129,
norm a 32 , 7 6 -7 9 , 84 , 137, 167
-
n orm alizacja 3 3 , 4 0 , 7 6 -7 9 , 80, 9 5 , 9 7 , 186,
131, 133, 149, 158, 159, 166, 170, 173, 176,
182, 188, 2 0 4 , 2 0 8 ,2 1 2 ,2 1 4
193
nośnik inform acji 15, 2 3 , 2 5 , 2 7 , 2 8 , 3 2 , 34, 38,
4 0 , 4 1 , 4 2 , 4 3 , 4 4 , 4 5 , 4 7 , 4 9 , 5 0 , 5 1 , 52, 53,
- ja k o rodzaj źródła w DC 116
przedm iot b ib liografii 10, 12, 13, 14, 15, 1 9 ,2 2 -
62 , 64 , 74 , 83, 92 , 9 3 , 101, 102, 141, 159, 174
- elek tron iczn y 13, 17, 2 5 , 4 3 , 51, 5 2 , 54, 63,
67, 7 4 , 9 1 , 9 2 , 9 8 , 100, 160
6 2 ,6 3 , 7 3 , 7 4 , 8 8 , 115, 134
przestrzeń n azw y 116, 121, 131, 132
publikacja 10, 12, 2 3 , 2 4 , 2 6 , 3 1 , 4 3 , 4 6 , 4 8 , 4 9 ,
50, 54, 6 2 , 6 7 , 9 2 , 9 3 , 9 5 , 9 9 , 126, 143, 151,
- tradycyjny 4 0
158, 159, 162, 164, 169, 172, 173, 190, 193,
— p ap ierow y 2 6 , 100, 160
- n ietradycyjny 4 0 , 107
O A l-P M H (O pen A rch ivcs Initiative Protocol
196, 197, 2 0 6 , 2 0 8 , 2 1 0 ,2 1 5 ,2 1 7
-
for M etadata H arvesting) 1 33-137, 1 3 8 ,2 1 1
O A IS (O pen A rch ival Inform ation S ystem ) 61,
134
punkt dostępu 82, 9 7 , 144, 167, 183, 187
R D A (R esou rce D escrip tion and A c c e ss) znb. też
A A C R 80, 81, 87
ob iek t 22 , 25 , 28 , 32 , 33, 3 5 , 36, 3 7 , 4 2 , 4 3 , 4 5 ,
4 7 , 52 , 54 , 57, 58, 66, 67, 6 9 , 73, 74, 80, 83,
R D F (R esou rce
2 0 4 , 2 0 8 , 2 0 9 ,2 1 2 ,2 1 7
- cy fro w y 10 2 3 , 2 4 , 31 , 36, 54, 5 9 -6 2 , 89, 124,
125, 134, 137,
Fram ew ork) 94,
211
125, 130, 131, 132, 133, 139, 166, 181, 182,
183, 188, 190, 192, 197, 199, 2 0 1 , 2 0 2 , 2 0 3 ,
D escrip tion
116, 118, 121, 12 9 -1 3 1 , 138, 181, 199, 2 0 2 ,
84, 88, 8 9 ,9 7 ,9 8 , 100, 101, 106, 107, 116, 118,
-
elek tron iczn a 29, 31, 3 8 , 5 1 , 52, 54, 71, 91,
126, 132, 134
realizacja 3 6 , 97, 183
-
ja k o je d n o stk a w F R B R 100, 102, 103, 104,
107, 108
rekord 18, 19, 5 7 ,
66, 6 9 , 70, 81, 8 2 -8 3 , 9 2 , 94,
— d yn am iczn y 54
95 , 9 8 , 99, 100, 105, 106, 107, 108, 109, 110,
infoi-m acyjny 2 3 , 2 4 , 2 5 , 3 6 , 3 8 , 54, 5 9 -6 2 ,
118, 121, 122, 124, 129, 135, 137, 139, 142,
143, 144, 145, 147, 15 1 , 161, 167, 168, 169,
7 9 ,8 9 ,9 5 ,1 2 3 ,1 2 9 , 137, 1 4 6 ,1 8 1 ,1 8 8 ,2 0 1 ,2 1 1
- p olim orfizm obiektu 2 3 , 24
- sie c io w y 19, 9 5 , 111, 115, 147, 2 0 0 , 2 1 0 ,
211
170, 171, 172, 174, 175, 176, 182, 183, 188,
190, 192, 197, 198, 2 0 0 , 2 0 1 , 2 0 4 , 2 1 0 , 2 1 4 ,
2 1 6 ,2 1 7
- w D C 115
- jak o jed n ostk a w O A I-P M H 134
rzecz 1 1 ,3 5 , 36, 37, 4 6 , 53, 5 7 ,6 1 , 6 5 ,
obraz
68, 97,
-
ruchom y (anim acja) 10
DC 115
151, 158, 161, 162, 163, 165, 166, 168, 169,
-
statyczn y w D C 116
170, 176, 178, 190, 199, 2 0 4 , 2 0 5 , 2 0 6 , 2 1 4 ,
- -W
o d sy ła cz b ib liograficzn y 6 9 , 70, 9 5 , 142, 150,
161,
165, 168, 1 8 6 -1 92, 2 0 7 ,2 1 7
O N IX (O nlin e Inform ation E xchan ge) 80, 94,
122, 1 2 6 -1 2 9 , 1 3 8 ,2 0 1
113, 114, 140, 143, 145, 146, 147, 148, 150,
2 1 5 .2 1 6
- ja k o jed n ostk a w F R B R 101, 103, 104
SG M L (Standard G en eralized M arkup Language) 3 6 ,5 7 , 9 4 , 132, 133
243
S K O S (S im p le K o n w led g e O rganization S y s
-
sło w n ik 3 0 , 3 4 , 3 6 , 4 8 , 63, 81, 121, 165, 170,
175, 176, 177, 181, 185, 187, 1 9 3 ,2 0 3 ,2 1 0 ,
- k on trolow an e 81, 114, 115, 167, 169, 182,
1 8 5 , 2 1 0 , 2 1 1 ,2 1 6 ,2 1 7
- m etadanych 60, 112, 131
SO W (S y stem O rganizacji W ied zy) 11, 4 5 , 179,
180,
1 8 1 ,2 0 8 ,2 1 6
standard 9, 15, 18, 19, 2 3 , 2 4 , 36, 61, 66, 67, 75,
7 6 -9 7 , 9 8 , 105, 108, 111, 112, 113, 114, 116,
118, 1 2 1 -1 2 6 , 129, 132, 134, 137, 138, 143,
144, 148, 1 5 8 ,2 0 0 , 2 0 2 ,2 1 1
-
-
W eb 2 .0 18, 1 50, 1 69, 173, 1 85, 2 0 4 , 2 0 6 ,
217
w ebografia 16
w eb om etria zoh. też b ibliom etria 51, 52, 56, 64
w yd arzen ie 36, 4 7 , 57, 87, 9 7 , 101, 103, 130,
165, 1 8 3 ,2 0 5
- ja k o jed n ostk a w F R B R 101
- jak o rodzaj źródła w D ublin C ore 115
X M L (E xten sib le M arkup L anguage) 10, 18,
standaryzacja 78-81
36,
S Z W (S y stem Zarządzania W ied zą) 15, 1791 8 0 ,2 1 6
śro d o w isk o in form acyjn e 11, 14, 15-16, 1 9 ,4 1 ,
138, 158, 159, 1 7 0 ,2 0 3 ,2 1 1
Z 3 9 .5 0 (protok ół) 3 6 , 80, 95, 116, 143, 183
zasób 9, 10, 35, 4 4 , 4 5 , 64, 65, 67, 68, 69, 71,
84, 87, 9 2 , 96, 9 8 , 108, 109, 111, 112, 115, 116,
118, 122, 124, 130, 131, 134, 139, 148, 158,
5 1 , 6 1 , 6 4 , 6 5 , 73, 79, 80, 9 8 , 118, 126, 137,
159, 166, 169, 170, 173, 175, 176, 177, 179,
140, 173, 1 7 8 ,2 1 8
- a n a lo g o w e 4 9 , 84,
- cy fro w e 9, 12, 14, 2 8 , 3 8 , 73, 74, 84, 87, 94,
9 6 , 141, 144
- elek tro n iczn e 2 3 , 2 8 , 3 1 , 76, 91, 137, 139,
141, 1 7 8 ,2 1 6 ,2 1 7
- k o m p u terow e 15, 175
- s ie c io w e 9, 10, 14, 15, 54, 73, 80, 132, 137,
144, 167, 177, 178, 180, 197, 1 9 9 ,2 1 5 ,2 1 6
- w irtualne 28
tag 132, 133, 1 7 3 ,2 0 2 - 2 1 1 ,2 1 7
- ta g o w a n ie 199, 2 0 2 -2 1 1 , 2 1 6 zoh. te ż folk sonom ia
tekst (jako rodzaj źródła w D ublin C ore) 115,
116
tezaurus 148, 157, 158, 165, 167, 169, 170, 171,
180, 1 8 1 ,2 0 1 ,2 0 3 ,2 0 4 , 209
-
- inform acyjna 9, 1 2 , 6 5 ,7 1 ,8 0 , 150, 1 6 9 ,2 0 2 ,
2 0 9 ,2 1 0 ,2 1 6
an a lo g o w y 87
- arch iw aln y 124
- b ib liograficzn y 53, 54, 170, 206
-
b ib lio teczn y 62, 71, 77, 95, 125, 206
-
cią g ły 92, 93
- cy fro w y 87, 9 6 , 120, 125, 173
- elek trom czn y 18, 34, 52, 54, 91, 92, 95, 122
-
h eterogen iczn y 138
-
interaktyw ny 36, 115
-
ludzki 53
-
m ultim ed ialn y 118
- m u zealn y 68
- ręk op iśm ien n e 30
-
sie c io w y 51, 67, 87, 89, 9 4 , 111, 112, 116,
118, 1 7 8 ,2 0 4 ,2 1 1
1 7 8 -1 7 9 , 180, 181, 182, 1 8 5 ,2 1 0 ,2 1 6
u słu ga
80, 81, 84, 87, 94, 9 4 , 110, 116, 118, 121,
1 2 2 ,1 2 4 , 126, 130, 131, 1 3 2-133, 134, 135,
in fo r m a cy jn o -w y szu k iw a w czy 83, 98,
145, 174, 175, 177, 2 0 8 , 2 1 0 , 2 1 7 , 218
w Dublin C ore 36, 115-116
W arwick Fram ew ork 130
s u b je c t g a te w a y 10, 6 4 , 71, 74, 167
sy stem
internetow a 17, 51, 66, 109, 116, 199, 203,
211
tem ) 1 8 1 ,2 1 6
- w ie d z y 60
- ja k o jed n ostk a w O A l-P M H 134, 135, 136
-
zew n ętrzn y 69, i 39
Rozprawa Jarosława Packa przynosi pierwsze, nie tylko w piśmiennictwie
polskim, naukowe rozpoznanie zakrojonego na szeroką skalę procesu
dostosowania bibliografii jako podstawowego narzędzia intelektualnego
dorobku ludzkości do potrzeb środowiska cyfrowego. Autor sformułował
w sposób oryginalny problem istotny dla dokonującego się właśnie - pod
wpływem rewolucji informacyjnej - przełomu w rozwoju bibliografii jako
dyscypliny naukowej i działalności praktycznej. Wszechstronna i dociekliwa,
oparta na rzetelnej erudycji charakterystyka tego procesu, jego konsekwencji
dla kierunku, w którym badania bibliograficzne będą zmierzały w najbliższych
latach - wyznaczają miarę naukowego znaczenia ocenianej tu pracy. Wartość
pracy podnosi również aktualność tematu i skala trudności z jaką przyszło się
zmierzyć, aby objąć wszystkie jego aspekty.
Z recenzji p r o f UWr. d r hab. M a rty S kalskiej-Zlat
Seria wydawana przez Wydawnictwo
STOWARZYSZENIA BIBLIOTEKARZY POLSKICH
we współpracy
Z INSTYTUTEM INFORMACJI NAUKOWEJ
I STUDIÓW BIBLIOLOGICZNYCH
UNIWERSYTETU WARSZAWSKIEGO

4. możliwości i narzędzia wyszukiwania w

Transkrypt

Podobne dokumenty

Untitled

Aplikacje WWW - laboratorium

Jak zrobić bibliografię w Wordzie?

Pobierz plik PDF - OPEN SOURCE dla bibliotek