WSTĘP

WSTĘP
W ciągu ostatnich dwudziestu lat transformacji systemowej w Polsce jesteśmy
świadkami bardzo dynamicznych i zróżnicowanych reakcji podmiotów gospodarczych i poszczególnych rynków na zmiany w otoczeniu ekonomicznym. Czynniki
wywołujące zmiany w otoczeniu są wielorakie. Ogromny wpływ na gospodarkę
narodową wywierają czynniki zewnętrzne. Gwałtowne otwarcie się gospodarki
polskiej i jej konfrontacja z rynkami międzynarodowymi zbiegły się w czasie
z procesami zachodzącymi w świecie, takimi jak: globalizacja i nasilające się
tendencje integracji regionalnej, postępujące zróżnicowanie cywilizacyjno‑��������������������������������������������������������������������������
dochodowe�����������������������������������������������������������������
, rewolucja teleinformatyczna, kształtowanie się gospodarki opartej na wiedzy, gwałtowny wzrost znaczenia Chin i Indii jako nowych mocarstw
XXI w. czy ostatni dotkliwy kryzys na rynkach finansowych. To zderzenie
gospodarki polskiej z rynkiem światowym ma ogromny wpływ na dynamikę
zmian procesów realnych i społecznych. Globalne trendy w połączeniu z uwarunkowaniami wewnętrznymi determinują warunki funkcjonowania różnych podmiotów gospodarczych i poszczególnych rynków.
Otoczenie, w jakim funkcjonują gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa
czy instytucje, może być rozpatrywane z różnych punktów widzenia: ekonomicznego, technologicznego, społecznego i politycznego. Otoczenie ekonomiczne
może obejmować poziom lokalny, krajowy i międzynarodowy (globalny); wykorzystane mogą być różne wskaźniki ekonomiczne, m.in.: stopa wzrostu gospodarczego, poziom płac, stopa bezrobocia, stopa inflacji, stan infrastruktury, stopy
podatkowe, rozwarstwienie dochodowe. Aspekt technologiczny dotyczy narzędzi i metod, jakie są stosowane w kombinacjach dostępnych czynników wytwórczych. Jeżeli chodzi o otoczenie społeczne, szczególnie istotne dla funkcjonowania podmiotów gospodarczych są postawy, wartości i przekonania społeczne oraz
kształtowane na ich podstawie zachowania ludzkie. Polityczny wymiar otoczenia
stanowią przepisy prawa i regulacje umożliwiające działanie podmiotom gospodarczym.
10
Omawiając różne aspekty otoczenia, trzeba również pamiętać o otoczeniu
konkurencyjnym, w jakim działają podmioty rynkowe, jak też o otoczeniu instytucjonalnym, tak ważnym w utrwalaniu się systemu rynkowego w Polsce.
Przedmiotem analizy w niniejszej pracy są wybrane problemy dotyczące
determinant z otoczenia ekonomiczno-społecznego, wpływające na zachowania
podmiotów rynkowych, głównie gospodarstw domowych i przedsiębiorstw. Praca
obejmuje wątki zarówno teoretyczne, jak i empiryczne. Dotyczą one ważnych
zagadnień z zakresu polityki mikro- i makroekonomicznej.
Pierwszych siedem rozdziałów ściśle związanych jest z podjętym tematem
pracy, natomiast pozostałe dwa są natury bardziej ogólnej, choć również w swej
wymowie dotyczą omawianego w pracy problemu.
Gospodarstwa domowe stanowią najważniejszy podmiot każdej gospodarki.
Ich decyzje ekonomiczne w sposób bezpośredni wpływają na procesy wzrostowe
i rozwojowe w gospodarce, te z kolei oddziałują zwrotnie na warunki życia ludności. Gospodarstwom domowym poświęcono w pracy cztery pierwsze rozdziały.
W rozdziale pierwszym skoncentrowano się na analizie wpływu wahań
koniunkturalnych na sytuację gospodarstw domowych. W polskiej gospodarce
w ciągu ostatnich lat odnotowano istotne zmiany w zakresie wskaźników makroekonomicznych, wynikające głównie z oddziaływania wielu czynników zewnętrznych, a zwłaszcza następstw ostatniego kryzysu finansowego, który doprowadził
do ogólnoświatowego spowolnienia wzrostu gospodarczego. Przeprowadzono
wnikliwą analizę zmian sytuacji ekonomicznej rodzimych gospodarstw domowych w latach 2004–2008 na tle wahań koniunkturalnych.
Przedmiotem rozważań w rozdziale drugim są programy socjalne i ich wpływ
na zachowania jednostek. Analizie poddano, w jakim stopniu wysokość świadczeń, charakter beneficjów i stopień ingerencji w wolność jednostki wpływają
na stopę bezrobocia. Podkreślono, że programy socjalne mające charakter transferów pieniężnych, zmniejszają indywidualną podaż pracy, ale też w połączeniu
z odpowiednio skonstruowanym systemem podatkowym mogą zwiększać stopę
aktywności zawodowej ludności. Polska polityka społeczna pierwszej połowy lat
90. ubiegłego wieku była nastawiona głównie na łagodzenie skutków transformacji systemowej, obecnie zaś głównym jej zadaniem staje się podniesienie stopy
aktywności zawodowej ludności, zwłaszcza kobiet.
Rozdział trzeci poświęcony jest działaniom gospodarstw domowych na rynku
edukacyjnym. Wskazano na szeroko rozumiany system edukacji jako istotny element tzw. otoczenia ogólnego firmy, który wpływa na postawy członków gospodarstw, kształtując tym samym ważny składnik otoczenia konkurencyjnego
firmy, jakim są dostawcy pracy. Przeprowadzono ekonomiczną analizę procesu
inwestowania gospodarstw domowych w kapitał ludzki, wyeksponowano także
rolę wiedzy jako dominującego dzisiaj czynnika produkcji.
11
W rozdziale czwartym omówiono determinanty zadłużenia gospodarstw
domowych w Polsce na podstawie wybranych teorii konsumpcji – teorii
cyklu życia oraz teorii dochodu permanentnego. Scharakteryzowano w różnych przekrojach gospodarstwa domowe korzystające z kredytów i pożyczek.
Przeprowadzono analizę głównych cech społeczno-ekonomicznych determinujących zadłużenie gospodarstw domowych. Wyniki badań autora rozdziału
potwierdziły prawidłowości opisane w rozpatrywanych przez niego teoretycznych modelach konsumpcji.
Następne dwa rozdziały dotyczą analizy wpływu otoczenia okołorynkowego
na zachowania przedsiębiorstw.
Głównym obszarem badawczym w rozdziale piątym jest nowe spojrzenie
na proces umiędzynarodowienia przedsiębiorstw. Dokonano krytycznej analizy
wybranych aspektów etapowej teorii internacjonalizacji w odniesieniu do modelu
uppsalskiego. Dowiedziono, że model ten nie w pełni wyjaśnia proces internacjonalizacji przedsiębiorstwa, zwłaszcza małych firm, które realizują inną ścieżkę
rozwoju międzynarodowego biznesu i wykorzystują różne alternatywne drogi
zdobywania wiedzy o rynkach zagranicznych niż własne doświadczenie.
Podstawowym czynnikiem decydującym o sprawnym i skutecznym funkcjonowaniu przedsiębiorstw jest poziom ich konkurencyjności, zarówno na rynku
krajowym, jak i rynkach międzynarodowych. Wpływ na konkurencyjność ma
działalność innowacyjna i przedsiębiorczość. Temu zagadnieniu poświęcony
jest szósty rozdział pracy. Dokonano charakterystyki wybranych form niekomercyjnych instytucji otoczenia biznesu wpływających na osiąganie przewagi
konkurencyjnej przedsiębiorstw, zwłaszcza małych i średnich. Odwołano się do
strategii lizbońskiej, która wyznacza ramowe warunki działań na rzecz promocji
biznesu.
Tematem rozdziału siódmego jest sytuacja na małopolskim rynku pracy
w latach 2007–2009 na tle zmian otoczenia ekonomiczno-społecznego. Omówiono
sytuację społeczno-gospodarczą i demograficzną regionu oraz główne tendencje przemian na rynku pracy w Małopolsce z uwzględnieniem ogólnopolskiego
rynku pracy. Dokonano szczegółowej analizy podstawowych wskaźników rynku
pracy w badanym województwie (aktywności zawodowej, wskaźnika zatrudnienia i stopy bezrobocia) oraz przedstawiono propozycję działań, które mogą ograniczyć negatywny wpływ dekoniunktury gospodarczej na małopolską gospodarkę i rynek pracy.
Ważnym zagadnieniem poruszanym w rozdziale ósmym jest proces przekształceń sektora elektroenergetycznego w Polsce w kierunku jego liberalizacji. Omówiono czynniki determinujące i kształtujące proces wprowadzania
mechanizmów rynkowych w tym sektorze, uwzględniając konieczność dalszego
pogłębiania współpracy w ramach realizowanej polityki energetycznej w Unii
12
Europejskiej. Szczególną uwagę zwrócono na istniejące w Polsce uwarunkowania
społeczno-polityczne, które utrudniają skuteczną implementację reform w sektorze elektroenergetycznym.
Wśród zewnętrznych czynników otoczenia ekonomicznego istotną rolę
w ostatnich latach odgrywał kryzys finansowy, który rozpoczął się w 2007 r.
na rynku nieruchomości i kredytowym w USA i objął swym zasięgiem liczne
sektory gospodarki w wielu krajach świata. Duże znaczenie w rozwoju tego
kryzysu miały czynniki psychologiczne, leżące u podstaw irracjonalnych zachowań podmiotów gospodarczych. Temu ciekawemu zagadnieniu poświęcony jest
ostatni rozdział pracy. Tłumacząc mechanizmy globalnego kryzysu finansowego,
odwołano się do ekonomii behawioralnej, której fundamentem jest założenie
ograniczonej racjonalności jednostek. Zaprezentowano przegląd najważniejszych
założeń i elementów tej ekonomii i przeprowadzono behawioralną interpretację
przebiegu globalnego kryzysu finansowego.
Zofia Dach