MECHANIZMY KONTROLI ZBROJEŃ

dr Marek Wasiński, Prawo międzynarodowe publiczne
(wykład 2011/2012) – Część Jedenasta
MECHANIZMY KONTROLI ZBROJEŃ
Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej w sprawie statku Lotus (1927 rok)
stwierdził, że: „Prawo międzynarodowe normuje relacje pomiędzy niepodległymi państwami.
[...] Ograniczenia niepodległości państw nie można zatem domniemywać.”. Oznacza to, że
wytwarzając, gromadząc, testując i dystrybuując środki, które mogą być wykorzystane do
użycia siły zbrojnej – państwo nie narusza prawa międzynarodowego, o ile nie jest związane
normą, zakazującą określonego zachowania.
Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości w opinii doradczej w sprawie legalności
groźby i użycia broni jądrowej z 1996 roku stwierdził, że:
- w prawie międzynarodowym nie ma żadnej normy, która by wyraźnie zezwalała na groźbę
lub użycie broni jądrowej;
- w prawie międzynarodowym nie ma żadnej normy, która by bezwzględnie zakazywała
groźby lub użycia broni jądrowej;
- groźba lub użycie broni jądrowej jest niezgodne z art. 2.4 Karty Narodów Zjednoczonych, o
ile nie są spełnione przesłanki działania w samoobronie (art. 51 Karty Narodów
Zjednoczonych);
- groźba lub użycie siły zbrojnej powinno czynić zadość m. in. zobowiązaniom wynikającym
z międzynarodowego prawa humanitarnego (stanowiącego ochronę ofiar międzynarodowych
konfliktów zbrojnych);
- groźba lub użycie broni jądrowej co do zasady będzie niezgodne z międzynarodowym
prawem humanitarnym, jakkolwiek nie można z całą pewnością ocenić legalności, czy też
nielegalności takiego działania w szczególnych przypadkach wykonywania prawa do
samoobrony, kiedy w grę wchodzi ochrona bytu państwowego.
Prawo kontroli zbrojeń jest częścią międzynarodowego prawa publicznego. Stanowi
ono ograniczenie swobody państw w zakresie kształtowania należącego doń arsenału
zbrojnego.
Prawo kontroli zbrojeń rozwija się w dwóch głównych nurtach, dotyczących:
I) Broni tzw. broni masowego rażenia (weapons of mass destruction – WMD). Jest to broń
zdolna do powodowania śmierci i zniszczenia, bez rozróżnienia celów, na taką skalę, że samo
jej posiadanie może być traktowane jako poważne zagrożenie dla innych. W ramach WMD
wyróżnia się:
141
dr Marek Wasiński, Prawo międzynarodowe publiczne
(wykład 2011/2012) – Część Jedenasta
1) broń nuklearną (jądrową, atomową), wykorzystującą energię powstającą w procesie
rozczepienia jąder izotopów uranu (uran-235) lub plutonu (pluton-239). To tej kategorii
zalicza się również tzw. broń wodorową (termonuklearną), wykorzystującą energię
powstającą w procesie fuzji izotopów wodoru (deuteru lub trytu). Na początku 2008 roku w
posiadaniu państw znajdowało się ponad 23.000 głowic nuklearnych (z czego 8.000
znajdowało się w stanie zdolności operacyjnej).
Powszechnie przyjmuje się, że bronią nuklearną dysponuje 9 państw: Stany
Zjednoczone, Rosja, Wielka Brytania, Francja, Chiny, Indie, Pakistan, Korea Północna i
Izrael;
2) broń chemiczną – wykorzystującą toksyczne związki chemiczne, które przez swoje
działanie na procesy życiowe mogą spowodować śmierć, czasowe obezwładnienie lub trwałą
szkodę ludziom lub zwierzętom, np. substancje krztuszące (chlor), parzące (gaz
musztardowy), duszące (Cyklon B), paralityczno-drgawkowe (sarin);
3) broń biologiczną – wykorzystującą np. bakterie [np. wąglik – anthrax], wirusy, pasożyty,
grzyby. Współcześnie żadne państwo oficjalnie nie potwierdza ani faktu posiadania takiej
broni, ani też prowadzenia programów zmierzających do jej wyprodukowania.
II) Broni konwencjonalnej - tu: innej, niż wymieniona w pkt. I.
***
Rozwój
prawa
kontroli
zbrojeń
następuje
w
drodze
zawierania
umów
międzynarodowych. Należy zwrócić uwagę, że nieskoordynowana (traktatowo) redukcja
zbrojeń byłaby równie niebezpieczna, jak nieuregulowany wyścig zbrojeń. Mogłaby
doprowadzić
do
naruszenia
równowago
sił,
co
zagroziłoby
bezpieczeństwu
międzynarodowemu.
Ad. 1) Gdy chodzi o kontrolę zbrojeń w zakresie broni jądrowej, należy wskazać na
następujące traktaty:
1. Traktaty dotyczące rozmieszczania (używania, testowania) WMD w przestrzeniach
niepodlegających suwerenności żadnego państwa:
142
dr Marek Wasiński, Prawo międzynarodowe publiczne
(wykład 2011/2012) – Część Jedenasta
a) Układ o zasadach działalności państw w zakresie badań i użytkowania przestrzeni
kosmicznej, łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi (wszedł w życie w 1968 roku,
Polska jest jego stroną. Jego stronami są wszystkie państwa dysponujące bronią jądrową)
Układ stanowi m. in., że:
- przestrzeń kosmiczna (łącznie z Księżycem i ciałami niebieskimi) jest wolna dla badań i
użytkowania przez wszystkie państwa bez jakiejkolwiek dyskryminacji;
- dostęp do wszystkich obszarów ciał niebieskich jest wolny;
- przestrzeń kosmiczna (łącznie z Księżycem i ciałami niebieskimi) nie podlega
zawłaszczeniu w żaden sposób (orbita geostacjonarna);
- zakazane jest wprowadzanie na orbitę wokół Ziemi jakichkolwiek obiektów przenoszących
broń jądrową lub jakiekolwiek inne rodzaje broni masowego zniszczenia, a także
umieszczanie tego rodzaju broni na ciałach niebieskich i w przestrzeni kosmicznej w
jakikolwiek inny sposób;
- Księżyc i inne ciała niebieskie maja być wykorzystywane wyłącznie w celach pokojowych.
Postanowienia tego traktatu zostały uszczegółowione w Porozumieniu o działalności
państw na Księżycu i innych ciałach niebieskich (wszedł w życie w 1984 roku, Polska nie jest
jego stroną).
b) Traktat o zakazie umieszczania broni jądrowej i innych rodzajów broni masowej zagłady
na dnie mórz i oceanów oraz w jego podłożu (wszedł w życie w 1972 roku, Polska jest jego
stroną. Jego stronami nie są m. in. Francja, Korea Północna, Pakistan, Izrael).
Na jego podstawie państwa zobowiązały się do nieinstalowania i nieumieszczania na
dnie mórz i oceanów oraz w jego podłożu jakiejkolwiek broni jądrowej lub innych rodzajów
broni masowej zagłady, jak również konstrukcji, wyrzutni oraz wszelkich innych urządzeń
specjalnie przeznaczonych do przechowywania, wypróbowywania lub używania takiej boni.
W stosunku do państwa nadbrzeżnego powyższy zakaz nie dotyczy 12 milowej strefy
dna morskiego i podziemia pod morzem terytorialnym.
c) Układ o zakazie prób broni nuklearnej w atmosferze, w przestrzeni kosmicznej i pod wodą
(wszedł w życie w 1963 roku, Polska jest stroną). Traktat nie zakazuje zatem np.
podziemnych prób nuklearnych.
143
dr Marek Wasiński, Prawo międzynarodowe publiczne
(wykład 2011/2012) – Część Jedenasta
d) Układ w sprawie Antarktyki (wszedł w życie w 1961 roku, Polska jest jego stroną).
Stanowi on, że:
- na czas obowiązywania Traktatu zamrożone zostają roszczenia terytorialne państw do
obszaru Antarktydy (roszczenia takie zgłaszane były uprzednio przez: Argentynę, Australię,
Chile, Francję, Nową Zelandię, Norwegię i Wielką Brytanię);
- Antarktykę wykorzystuje się wyłącznie w celach pokojowych. Zabrania się w szczególności
wszelkich przedsięwzięć o charakterze wojskowym, jak tworzenie baz i fortyfikacji
wojskowych, przeprowadzanie manewrów wojskowych oraz doświadczeń ze wszelkimi
rodzajami broni;
- zabrania się wszelkich wybuchów jądrowych na Antarktyce oraz usuwania w tym rejonie
odpadów promieniotwórczych.
2) Traktaty demilitaryzujące obszary podlegające suwerenności państwowej:
a) Traktat ustanawiający strefę wolną od broni jądrowej w Azji Środkowej (wszedł w życie w
2009
roku,
obowiązuje
między:
Kazachstanem,
Kirgistanem,
Tadżykistanem,
Turkmenistanem i Uzbekistanem). Strony zobowiązały się, że nie będą produkować, nabywać
składować i testować broni jądrowej na swoim terytorium. Nie będą również zezwalać na
wykorzystanie ich terytoriów w powyższych celach. Jednak art. 4 daje prawo do zezwalania
na tranzyt tego rodzaju środków przez terytoria państw-stron. Do traktatu dołączony jest
protokół, którego stronami mogą stać się mocarstwa nuklearne, gwarantujący poszanowanie
przez te ostatnie statusu strefy i nieużywanie przez nie broni jądrowej przeciwko państwomstronom traktatu;
b) Traktat o zakazie używania broni jądrowej w Ameryce Łacińskiej (wszedł w życie w 1969
roku, jego stronami są 24 państwa). Zawiera analogiczne postanowienia jak układ
wymieniony w pkt. a;
c) Traktat o ustanowieniu strefy wolnej od broni jądrowej na południowym Pacyfiku (wszedł
w życie w 1986 roku, jego stronami jest 13 państw). Zawiera analogiczne postanowienia jak
układ wymieniony w pkt. a;
144
dr Marek Wasiński, Prawo międzynarodowe publiczne
(wykład 2011/2012) – Część Jedenasta
d) Traktat o ustanowieniu strefy wolnej od broni jądrowej w Azji Południowo-Wschodniej
(wszedł w życie w 1997 roku, jego stronami jest 10 państw). Zawiera analogiczne
postanowienia jak układ wymieniony w pkt. a;
e) Traktat o ustanowieniu strefy wolnej od broni jądrowej w Afryce (wszedł w życie w 2009
roku. Jego stronami jest 28 państw). Zawiera analogiczne postanowienia jak układ
wymieniony w pkt. a.
3) Traktaty antynuklearne, nieograniczone terytorialnie:
a) traktaty powszechne:
- Traktat o całkowitym zakazie prób jądrowych (nie wszedł w życie. Do wejścia w życie
konieczne jest złożenie dokumentów ratyfikacyjnych przez wszystkie państwa wymienione w
załączniku do traktatu. W czerwcu 2009 roku traktat był ratyfikowany przez 148 państw, do
wejścia w życie wymagana była ratyfikacja Stanów Zjednoczonych, Chin i 7 innych państw)
Na jego podstawie państwa-strony zobowiązują się nie przeprowadzać żadnych
próbnych eksplozji wojskowych ładunków jądrowych ani żadnych innych eksplozji
jądrowych oraz zakazać i zapobiegać wszelkim wybuchom jądrowym na wszelkich obszarach
podlegających ich jurysdykcji i kontroli.
- Układ o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej (wszedł w życie w 1970 roku, Polska jest jego
stroną wśród 189 innych państw. Jego stronami nie są jednak: Indie, Izrael i Pakistan).
Traktat opiera się na trzech filarach (założeniach):

nieproliferacja (zapobieganie się rozprzestrzenianiu broni jądrowej).
Państwa uznane za
posiadające broń jądrową (Chiny, Francja, Rosja, Stany Zjednoczone, Wielka Brytania)
zobowiązane są do nieprzekazywania komukolwiek broni jądrowej i jądrowych urządzeń
wybuchowych oraz do nieudzielania pomocy w ich uzyskiwaniu. Pozostałe państwa
zobowiązane są do nieuzyskiwania w jakikolwiek sposób broni jądrowej;

dopuszczalność prowadzenia badań nad energią jądrową w celach pokojowych;

dążenie do całkowitego rozbrojenia.
b) Traktaty bilateralne. W grudniu 2009 roku wygasł traktat o redukcji broni strategicznej
(START-1) z 1991 roku. Jego istotą było radykalne zmniejszenie arsenałów USA i Rosji
(głowice jądrowe i środki przenoszenia). Np. w trzeciej fazie (do roku 2001) każda ze stron
145
dr Marek Wasiński, Prawo międzynarodowe publiczne
(wykład 2011/2012) – Część Jedenasta
zobowiązała się ograniczyć swoje arsenały do 6.000 głowic i 1.600 środków przenoszenia
(bombowce, rakiety). Nowy traktat START wszedł w życie w lutym 2011 roku.
Układ START-1 stanowił rezultat tzw. procesu START (Strategic Arms Reduction
Talks ). Proces START należy odróżnić od procesu SALT (Strategic Arms Limitation Talks),
którego celem jest ograniczenie produkcji strategicznych rakiet zdolnych do przenoszenia
głowic nuklearnych. Jednym z rezultatów tego procesu jest ABM Treaty (Anti-Ballistic
Missile Treaty) z 1972 roku, zawarty między Stanami Zjednoczonymi a Związkiem
Radzieckim (Rosją). Jego istotą była redukcja liczby rakiet antybalistycznych, teoretycznie
zdolnych do przechwytywania międzykontynentalnych rakiet przenoszących głowice
jądrowe. Redukcja oznaczała w praktyce niezdolność każdej ze stron do ochrony całego
swojego terytorium przed rakietami interkontynentalnymi przeciwnika. W konsekwencji
zatem wpływała ograniczającą na inklinacje do używania innego rodzaju innego rodzaju
(ofensywnych) środków. Traktat ten utracił moc w 2002 roku po jego wypowiedzeniu przez
Stany Zjednoczone (m. in. w związku ze wzrostem zagrożenia ze strony takich państw, jak
Korea Północna, Iran, oraz ze strony ugrupowań terrorystycznych).
***
Ad. 2) Gdy chodzi o kontrolę zbrojeń w zakresie broni chemicznej, należy wskazać na
Konwencję o zakazie prowadzenia badań, produkcji, składowania i użycia broni chemicznej
oraz o zniszczeniu jej zapasów (weszła w życie w stosunku do Polski w 1997 roku. Według
stanu na maj 2009 roku, jej stronami było 188 państw).
Ad. 3) Gdy chodzi o kontrolę zbrojeń w zakresie broni biologicznej, należy wskazać na
Konwencję o zakazie prowadzenia badań, produkcji i gromadzenia zapasów broni
bakteriologicznej (biologicznej) i toksycznej oraz o ich niszczeniu (weszła w życie w
stosunku do Polski w 1975 roku. Według stanu na czerwiec 2009 roku, jej stronami były 163
państwa).
146