Projekt katafalku Stanisława Kostki Potockiego w kościele św

Projekt k atafalku
Stanisława Kostki
Potockiego
w kościele św. Krzyża
w Warszawie
Stanisław Kostka Potocki został przyjęty do warszawskiej loży „Bouclier du Nord” w 1780 lub
1781 roku, a w roku 1784 przeniósł się do loży
„Świątynia Izis”, uzyskując wkrótce wysokie stopnie wtajemniczenia. W latach 1784 –1790 piastował urząd Wielkiego Mówcy. Na najwyższy urząd
WYR AZ POŚMIERTNEGO HOŁDU Wielkiego Mistrza był wybierany nieprzerwanie
BYŁEMU WIELKIEMU MISTRZOWI od 1812 do 1820 roku, co jest ewenementem
1
PRZEZ BR ATA-WOLNOMULARZA w dziejach polskiego wolnomularstwa . Przygotowany w 1820 roku projekt nowej, centralistycznej
Krzysztof Załęski
Ustawy Konstytucyjnej spowodował rozdźwięk
1 W. Wilkoszewski, Rys
między lożami i doprowadził do ustąpienia Potockiego z urzęhistoryczno-chronologiczny
du Wielkiego Mistrza 3 kwietnia 1821 roku. Na anonimowym
towarzystwa wolnego
mularstwa w Polsce,
portrecie il. 1 2 Potocki ukazany został w stroju obrzędowym,
Londyn 1968, s. XI–XIV.
z krzyżem zawieszonym na łańcuchu (insygnium władzy Wiel2 Olej, płótno, 109 x 85
kiego Mistrza), młotkiem (znak władzy przewodniczącego loży),
cm; Muzeum Narodowe
w Warszawie, nr inw.:
w płaszczu z czerwonym krzyżem i rękojeścią miecza wystającą
MP 3720 (d. 120904);
spod płaszcza; z wstęgą i gwiazdą Orderu Orła Białego, przyznaK. Załęski, Polski portret
wolnomularski (do 1821
nego mu w 1781 roku. Na „ołtarzu” leży otwarta Biblia. Portret
roku), w: Portret:
został ofiarowany w 1936 roku Muzeum Narodowemu w Warszafunkcja–forma–symbol,
Warszawa 1990,
wie przez Jakuba Potockiego, z zaznaczeniem, że przedstawia
s. 223, il. 8.
Stanisława Kostkę Potockiego jako kawalera Różanego Krzyża,
3 W. Wilkoszewski,
op. cit., s. XI.
czyli w stopniu VII – najwyższym w ówczesnym wolnomularstwie
4 K. Załęski, Rysunki ze
polskim.
zbiorów wilanowskich
w Muzeum Narodowym
Wolnomularzem był syn Stanisława Kostki, Aleksander, w 1810 roku
w Warszawie, „Studia
Wielki II Dozorca Wielkiego Wschodu Narodowego 3. W arkana
Wilanowskie” 7 (1981),
„sztuki królewskiej” wprowadzano też luftona Augusta Potockies. 31, il. 3.
5 L. Hass, Sekta farmazonii
go, urodzonego w 1806 roku wnuka Stanisława Kostki, o czym
warszawskiej, Warszawa
świadczy zamieszczony w jego albumie Trompe-l’oeil il. 2 4 .
1980, s. 560; Aneks IV,
Spis członków loży
skomponowany z rozrzuconych na mapie Les environs de Rome
„Bouclier du Nord”
13 Juin 1816 rysunków, rycin, nut oraz dokumentu wolnomularw latach 1815 –1819,
Lp. 218.
skiego VII stopnia Różanego Krzyża, z podpisem preceptora dziesięcioletniego wówczas Potockiego – Karola Windela, członka loży
wolnomularskiej „Tarcza Północna”5. Na pierwszym planie znalazł się widok sztucznej ruiny w ogrodzie mokotowskim księżnej
marszałkowej Lubomirskiej, który to ogród wielokrotnie malował
Zygmunt Vogel.
Stanisław Kostka Potocki zmarł w Wilanowie 14 września 1821 roku.
Polski Wielki Wschód został unicestwiony na mocy dekretu Aleksandra I, ogłoszonego 25 września 1821 roku, likwidującego wszystkie tajne związki, w tym wolnomularstwo. Przyniosło to długotrwały skutek, o czym pisał Piotr Chmielowski w artykule zatytułowanym Kazimierz Brodziński wolnomularzem:
!"#$%&'!()*#"+!,-.!)*/0#.*-+12)+341#)0#5)'$+%&531+% )0!6"+7#73 ()5#"+!8!)"'9)$!"+90$'%)0&*3)* '%$'#$3 )$!"+&#,2
S T U DI A W IL A NOWSK IE X I X
+++_086-154_SW_XIX_02.indd 126
12-05-03 19:48
I
l
u
s
t
r
a
c
j
a
d
o
s
t
ę
p
n
a
ww
e
r
s
j
i
d
r
u
k
o
w
a
n
e
j
W. Wilkoszewski,
op. cit., s. 53.
12 S. Morawski,
Kilka lat młodości mojej
w Wilnie (1818 –1825),
oprac. i wstępem
poprz. A. Czartkowski
i H. Mościcki,
Warszawa 1959,
s. 35 – 36.
11
128
opiekował się Stanisławem stryj, Andrzej Mokronowski. Krążyła
pogłoska, że Stanisław jest nieślubnym synem Andrzeja Mokronowskiego i Izabeli z Poniatowskich Branickiej. Niewątpliwie król
musiałby o tym wiedzieć. Walenty Wilkoszewski, archiwista Wielkiego Wschodu w latach 1818 –1820, spośród wydarzeń 1784 roku
odnotował, że:
7/5H) 28 )4'"+#0!5!)+&H)#5@38)"'9)F'%41')N@&*95)O!8#@$3)
0&*%*)F'%41')F".<:5)P!&#5#73)0#)* !&83 )F'%41' )
Q'"+&*2)C$5&*%,2)Q#1&#$#7"1' ()1+:&%?#)0#&+&%+)5!&#7!$3)
0&*%*)B&:4!)I+!$'"8!7!)C2?2"+!()*#"+!8)7/+3 )5$'2)
$!)7'%.*$!)0! '-+19)7/ '%,".2)R&#.*3"+3.<)0#"'%5*%6)
2 '%"*.*#$3 ( […] !/$!7%+)'/S#=!)C5#0.3,$!)0&*%*)
*$!1# '+%)K! 3)0#5)0&*%7#5$'.+7% )F'%41'%,)Q'"+&*3$')
T&!H)U3"*1'%7'.*#7%,)#5@38!)7/5H)26)?&25$'!)+&H)0#"'%5*%$'%)
O!8#@$%)7/7'%41' )"73 )#@&*95*'%)*%)"+#"#7$-)Q#7-11 .
Dodajmy do tej informacji o podarunku monarszym, że w sumariuszu papierów królewskich z lat 1780 –1787 znalazło się pokwitowanie malarza Rousseau na 10 czerwonych złotych za portret
Mokronowskiego dla króla Stanisława Augusta. Projekty wyżej
wymienionych katafalków zostały przez Vogla litografowane.
Prawo od pogrzebu z masońskim ceremoniałem, z pewnymi uwarunkowaniami, miał każdy mistrz. Pierwsza wzmianka o procesji
pogrzebowej wolnomularzy pochodzi z 1754 roku. Dawne angielskie konstytucje nie zawierają żadnych regulacji w tej sprawie.
Przyjęto, że wolnomularz nie może uczestniczyć w pogrzebowej
ani innej procesji w stroju rytualnym ani z klejnotami masońskimi, chyba że otrzyma na to zezwolenie Wielkiego Mistrza lub jego
Namiestnika (Constitution 1756). Regulacja ta nie weszła w życie w Stanach Zjednoczonych, gdzie zgoda Wielkiego Mistrza na
udział w pogrzebie nie była wymagana.
Opis pogrzebu zmarłego 10 kwietnia 1821 roku Michała Dłuskiego,
prałata, kanonika wileńskiego, pozostawił Stanisław Morawski:
J#?&*%@)1"'95*!)Q'.<!8!)@38)>7'%+$3()$!,>7'%+$'%,"*3) #=%(),!1')
1'%531#47'%1)@38)7/F'4$'%H)P'%)+!1)54!+%?#()=%)$!)$' )73"+-0'8!)
1!0'+28!)*/.!83 )0&*%03.<% )'/&!5#>.'-()=%)57!)@%$%V.,!)5#)
1+:&%?#1#47'%1)*/,%,).*8#$1:7)0&*%,5-)$'%*!7#5$'%(),!1)54!+%?#()
=%) 2)+#7!&*3"*38!)"*.*%&!),%5$# 3>4$!)=!8#>A).!8%?#) '!"+!H)
D#)73"+-0'8)+2+!,)425).!83(),!1@3),%5%$) -=()54!)#55!$'!)#"+!+$'%,).*.')* !&8% 2H)N5)E! 1#7%,)D&! 3)5#)1!+!12 @)0&*%.'"$-A)"'9)$'%)@38#) #=$!W)Q'"+&*) !"#$:7) 2"'!8)<#85)'/#5)$'.<)
7/+3 ) # %$.'%)#5%@&!AH)L!.3)+%53)@34')0#5:7.*!")7/F'4$'%)
!"#$'()*!)*?#5-)&*-52)"*4')*%)>7'%.! ')7/&912()7/.*!&$3.<)
.37'4$3.<)2@'#&!.<()#&53$1'% )*!&!*)*!)$! '()1&%7$3 '()'/$'%!8#)0&*3.*3$'!4')"'9)5#)#1!*!8#>.')#@.<#5212.
S T U DI A W IL A NOWSK IE X I X
+++_086-154_SW_XIX_02.indd 128
12-05-03 19:48
129
il. 2 Karol Windel, Trompe d’oeil, rysunek w sztambuchu Augusta
Potockiego, 1816; Muzeum Pałac w Wilanowie
Rytualnie bracia żegnali zmarłego wolnomularza podczas Loży
Żałobnej. Zachowany w Archiwum Głównym Akt Dawnych regulamin (pochodzący ze zbiorów Potockich), składający się z 24
punktów, stanowił m.in.:
J1+)XH)J#)> '%&.')@&!+!()4#=!()5#)1+:&%,)$!4%=!8()#50&!7')
#@#7'-*1#7#)4#=9)=!8#@$-)7/XY)5$')0#),%?#)> '%&.'H
J1+)XXH)P!)>&#512)Z7'-+3$')0#"+!7')"'9)2&$!)#*5#@'#$!)
7'%6.! ')*/17'!+:7[)$!),%5$%,)"+&#$'%)0'%5%"+!82)*!7'%"')"'9)
0#&+&%+)$'%@#"*.*31!H)J#"+!&!A)"'9)$!4%=3)2/1&%7$3.<)!4@#)
0&*3,!.':8)* !&8%?#)#/+#()!@3)+%$)0#&+&%+)"82=38)$!)*!7"*%)
*!)#*5#@9)4#=3)'/$!)0! '-+19)@&!.'# H
01+)X\H)J#&+&%+)*!7'%"')"'9)0#+% )7/0#.*%1!4$'H)P!),%?#)
#57&#+$%,)"+&#$'%)2 '%>.')"'9)+!@4'.!)@4!"*!$!()!/$!)$'%,
PROJEK T K ATA FA LK U STA NISŁ AWA KOSTK I POTOCK IEGO…
+++_086-154_SW_XIX_02.indd 129
12-05-03 19:48
13
14
130
Rysunek tuszem, piórkiem,
lawowany sepią, pap.
żeberk. 31,3 x 21,5; Zamek
Królewski w Warszawie,
nr inw. ZKW/337/al.
Pióro, sepia, akwarela,
papier 41,5 x 31,5; MNW,
nr inw. Rys.Pol.4629.
Patrz: E. Łuniński,
Napoleon (Legiony i Księstwo
Warszawskie). Ilustracje
podług obrazów, portretów,
rzeźb, rycin, pamiątek
itp., Warszawa [bdw.],
s. 323; A. Wieczorkiewicz,
Dawna Warszawa.
Pokaz ważniejszych
materiałów ze zbiorów
Muzeum Narodowego,
Warszawa 1937, s. 12;
S. Małachowski-Łempicki,
Loża żałobna Mistrza Józefa
Poniatowskiego, „Droga”
8 –10 (1927 ), s. 147–151;
K. Załęski, Polski
portret wolnomularski…,
s. 220 –223.
$!*7'"1#)* !&8%?#(),%?#)0&*3 '#+3)#@37!+%4"1'%()2"82?'()
,!1'%)#55!8)4#=3H
J1+)X]H)J#&+&%+)+%$)$'%) !)@3A)"0&!7'#$3)$'?53)*/;2$52"*2)
4#=3(),%"+)+#)&*%.*-)0&*3,!.':8)'/1&%7$3.<)* !&8%?#)0#"+!&!A)
"'9)#/+#(),%=%4')"#@'%)=3.*-()=%@3)0! '9A),%?#)=38!)*!7"*%)
7/>7'%.'%) !"#6"1' H
J1+)\XH)Q'"+&*).%&% #$'')*!7'%"')#@&!*)7/0#.*%1!4$'H)
Jedynym znanym przedstawieniem polskiej loży wolnomularskiej
są dwa rysunki, podkolorowane sepią, ukazujące przygotowania
do odbycia loży żałobnej po śmierci członka honorowego loży
„Bracia Polacy Zjednoczeni”, księcia Józefa Poniatowskiego (zginął 19 października 1813 roku w nurtach Elstery); odbyła się ona
w siedzibie Wielkiego Wschodu w Pałacu Mniszchów w Warszawie
18 marca 1814 roku. Dekorację loży zaprojektował wolnomularz,
architekt Stanisław Kostka Hoffman (1765 –1846), profesor topografii przy szkole artylerii i inżynierii wojska Księstwa Warszawskiego w stopniu podpułkownika. Pierwszy rysunek13, niesygnowany, ukazuje nieco wcześniejszą fazę przygotowań; drugi il. 4 14
jest sygnowany:
I+!$'"4M)T#;; !$)
'$^%$M)5%.#&M)%+)5%4'$%!^.
Projekt Hoffmana uwzględnia wszystkie zasadnicze, przewidziane w programie, elementy dekoracyjne. Na cokole, pomiędzy
dwiema antabami, umieszczono w wieńcu emblematy masońskie
– cyrkiel i węgielnicę – które połączone, stanowią klejnot stopnia
trzeciego (mistrza). Wizerunek zmarłego pomiędzy kolumnami
jest pośmiertną apoteozą księcia i podkreśla wspomnieniowy
charakter obchodu. Forma rzymskiego popiersia i antykizujący
strój antycypują klasyczną formułę Thorvaldsenowskiego pomnika bohatera. U dołu umieszczono w pełnym brzmieniu napis
łaciński z tablicy inskrypcyjnej, znajdującej się pod popiersiem
ks. Józefa, zaczerpnięty (kontaminacja) z Eneidy Wergilego.
N0+' #)_'^'
J!+&'!%)0&#02?$!+#&')!.%&&' #
G'&+2+% )%`+%$5' 2")_24+2)a)I2#b2%)I#.'#)%+)c&!+&')
a)C$' ! )b2%
^#.! 2")T%&#'"
)N&5#)S!+# #&2
T#.) #$2 %$+2 )! #&'")C.)5%"'5%&'')0#"2'+)
CGSMH)GQK___deG.
W tłumaczeniu brzmi on następująco:
P!,4%0"*% 2)N@37!+%4#7'
$!,5*'%4$'%,"*% 2)#@&#6.3)N,.*3*$3
S T U DI A W IL A NOWSK IE X I X
+++_086-154_SW_XIX_02.indd 130
12-05-03 19:48
7#'%7#53)0&%"%"!)"%$!+2)%+.H)
F/5$'2)26)7&*%>$'!)&M)1821H)F/1#>.'%4%)``M) '""'#$!&*3)
F/F!&"*!7'%)#50&!7'#$%?#H
Zainteresowania Egiptem poprzedzały wyprawę Napoleona i powszechnej w jej następstwie egiptomanii. W wolnomularstwie istniał od 1777 roku ryt egipski, założony przez Cagliostra. W Warszawie działała loża pod nazwą „Świątynia Izis”. W wydanej drukiem
Mowie na zgromadzeniu W.[wielkiego] W.[schodu] N.[arodowego]
dnia 15 października 1786 przez [Najwspanialszego Wielkiego Mówcę Brata Stanisława Potockiego] N.P.W.M.B.S.P., autor
napisał:
I+!&#=3+$3)_<!45%,.*31().#)*/"*.*3+2)?:&)@'%?)$'%@'#")
20!+&37!8)'/.#)$!)$'.<)=38)#5425$3[)j?'0+()1+:&%?#)"'9)
95&.3)7/?89@#1'.<)1&34')0'%.*!&!.<[)+%)*73.'9"1'%).*!"2)
0'&! '53()"*!$#7$%)'.<)*$!1')a)$'%*$!$3)142.*) -5&#>.'()
21&3+%)0#5)$' )#@&*-51'[)#7%)0! '9+$%)5#) % ;'.1'.<)
+!,% $'.)0&*302"*.*%$'![)$!)1#$'%.()+%$)1#>.':8) '"+3.*$3)
'/' '9)$!, 95&"*%?#)*/1&:4:7[)+%)+#)"-)"*4!.<%+$%)7*#&3)
'/0#.*-+1')#@&*95:7)$!"*3.<22.
Akwarela, tusz, sepia,
częściowo podrys. piór.,
pap. 45,6 x 37,4 cm;
Biblioteka Narodowa,
kolekcja Krasińskich,
nr inw. I.Rys.60.
M. Grońska, Rysunki
artystów polskich i obcych
w Polsce działających od
XVII do XX wieku,
Warszawa 1991,
s. 188 –189, nr 2022, il. 25.
22 Cyt. za: W. Smoleński,
Przewrót umysłowy
w Polsce wieku XVIII.
Studia historyczne,
Warszawa 1949, s. 150.
21
135
Toteż zaprojektowana przez Vogla klasycystyczno-egiptyzująca
forma katafalku, będąca połączeniem rzymskiego sarkofagu
z pylonem egipskiej świątyni, doskonale oddawała zarówno archeologiczne, jak i ezoteryczne pasje zmarłego. Kod egipski był
z pewnością czytelny dla biorących udział w żałobnej uroczystości wolnomularzy. W Kanadzie, kaplicę w kształcie egipskiej
świątyni (wzniesioną w początkach XX wieku) można oglądać na
wolnomularskim cmentarzu w Vancouver.
PROJEK T K ATA FA LK U STA NISŁ AWA KOSTK I POTOCK IEGO…
+++_086-154_SW_XIX_02.indd 135
12-05-03 19:48