SPOŁECZEŃSTWO I Struktura społeczna Pojęcia: a) społeczeństwo

SPOŁECZEŃSTWO I Struktura społeczna Pojęcia: a) społeczeństwo

SPOŁECZEŃSTWO
I Struktura społeczna
Pojęcia:
a) społeczeństwo: to podstawowe pojęcie socjologiczne, jednakże niejednoznacznie definiowane.
Terminem tym tradycyjnie ujmuję się dużą grupę społeczną, zamieszkującą dane terytorium. Definiuje
się je także jako ogół obywateli zamieszkujących obszar danego państwa. Termin ten jednak w mowie
potocznej często stosuje się dość swobodnie określając różne kategorie czy warstwy społeczne np.
"społeczeństwo górników", "społeczeństwo nauczycieli". Używa się też go na określenie całej żyjącej
ludzkości, wówczas używa się określenia społeczeństwo globalne.
b) zbiorowość: w socjologii jest to zbiór osób zajmujących w danym czasie trwale lub nie daną
przestrzeń, między którymi dochodzi do interakcji i pojawiać mogą się stosunki społeczne.
W przypadku gdy w danej zbiorowości społecznej wytwarza się struktura społeczna, a jej członkowie zaczynają
wspólnie realizować jakieś istotne dla wszystkich cele, wówczas zbiorowość taka może stawać się grupą
społeczną.
W przypadku dużych zbiorowości społecznych, zajmujących trwale jakieś terytorium, używa się wobec nich
określenia zbiorowość terytorialna. W szczególnych przypadkach zbiorowość terytorialna może stawać się
społecznością lokalną.
społeczność: połączony ze sobą więziami zbiór należący do danego środowiska społecznego lub
zawodowego, zbiorowość osób związanych ze sobą na przykład wspólnym terenem zamieszkania
(społeczność lokalna), sposobem wzajemnej komunikacji (społeczność użytkowników Internetu) lub
wyznawanymi wartościami (społeczność chrześcijańska).
d) struktura społeczna: w socjologii jest to układ wzajemnie powiązanych elementów składowych
społeczeństwa np. ról społecznych czy pozycji, między którymi zachodzą mniej lub bardziej
dynamiczne procesy oraz występuje hierarchia. Jest to też układ stosunków społecznych pomiędzy
poszczególnymi osobami, kategoriami społecznymi lub organizacjami.
e) warstwa społeczna: pojęcie to można rozumieć na trzy sposoby:
1. Część klasy, czyli grupa wewnątrzklasowa, np. mała i wielka burżuazja
2. kategoria społeczno - zawodowa, którą wyodrębnia się ze względu na miejsce i rolę w
społeczeństwie
3. grupa ludzi żyjących w podobnych warunkach, tworząca wspólnotę obyczajów, stylu życia, np.
młodzież, chłopi, renciści.
c)
Wyodrębnia się następujące warstwy społeczne:
chłopi i ziemiaństwo
robotnicy
bogate mieszczaństwo (burżuazja)
drobnomieszczaństwo
Cechy społeczeństwa:
Podstawowe cechy społeczeństwa to wspólna kultura, wspólna przestrzeń, wspólna tożsamość,
oddziaływania w sieci wzajemnych stosunków społecznych. Ze względu na duże różnice pomiędzy
współczesnymi i historycznymi społeczeństwami wyróżnia się ze względu na stopień rozwoju
społeczeństwa: tradycyjne, przemysłowe i poprzemysłowe. W przypadku społeczeństwa poprzemysłowego,
które powstawać zaczęło w drugiej połowie XX wieku, używa się też alternatywnych pojęć: społeczeństwo
globalne, społeczeństwo informacyjne czy społeczeństwo sieciowe.
Budowa społeczeństwa:
a)
b)
c)
d)
e)
f)
poczucie odrębności;
struktura;
instytucje;
terytorium;
kultura;
gospodarka;
1
Płaszczyzny zróżnicowania społecznego:
a)
b)
c)
d)
zróżnicowanie na tle zawodowym;
ze względu na pochodzenie (klasa wyższa, niższa)
pod względem majątkowym;
na płaszczyźnie terytorialnej;
Przyczyny różnicowania się społeczeństw:
a)
b)
c)
d)
e)
różny poziom wykształcenia;
pochodzenie;
majątek;
wiek;
terytorium;
II grupa społeczna
Pojęcia:
a) grupa społeczna: w psychologii społecznej i socjologii zaliczany do zbiorowości społecznej zbiór co
najmniej trzech osób (w niektórych ujęciach dwóch), którego członkowie współdziałają ze sobą w celu
zaspokajania własnych potrzeb i osiągania celów.
b) grupa mała: charakteryzują je bezpośrednie interakcje między członkami; łączą ich cele, do których
dąży grupa, oraz normy obowiązujące ich członków;
c) grupa duża: charakteryzują je minimalne kontakty bezpośrednie lub ich brak, gdyż duża liczebność
uniemożliwia nawiązanie bezpośrednich stosunków pomiędzy ich członkami;
d) grupa formalna: typ grupy społecznej charakteryzujący się sformalizowanymi stosunkami między
jednostkami, sztywną strukturą, sformalizowaną kontrolą społeczną i zazwyczaj przypisanymi rolami
odgrywanymi przez członków takiej grupy. Struktura tego typu grupy charakteryzuje się przede
wszystkim bezosobowymi, rzeczowymi więziami. Grupy formalne organizowane są dla realizacji
konkretnego celu i powstają zazwyczaj na bazie prawa publicznego.
e) grupa nieformalna typ grupy społecznej charakteryzujący się płynna, elastyczną strukturą, przewagą
więzi osobowych, brakiem formalnie wytyczonych zadań do zrealizowania, nieformalną kontrolą
społeczną. W obrębie dużych grup fromalnych grupy nieformalne pojawiają się zazwyczaj jako kliki i
są najczęściej dysfunkcyjne wobec tych dużych grup, np. w zakładach pracy. Mają jednak funkcje
pozytywne dla grupy, ponieważ spajają więzi.
f) Grupa pierwotna: grupy społeczne do której jednostka wchodzi w procesie socjalizacji pierwotnej.
Przykładem takiej grupy jest rodzina. Grupy pierwotne są zazwyczaj grupami małymi, posiadają
względna trwałość, charakter kontaktów jest niewyspecjalizowany;
g) grupa wtórna: typ grupy społecznej przeciwstawny wobec grupy pierwotnej. Charakteryzuje się
względnie małą trwałością i wielością członków. Grupy wtórne tworzone są dla osiągnięcia
określonego celu, charakteryzują się formalnym i rzeczowym typem więzi, przy czym komunikacja
między członkami grupy ma charakter nieosobowy (np. partie polityczne). Często grupy wtórne
rozwiązywane są po zrealizowaniu określonego celu, do którego zostały powołane. Grupy tego typu
przeważają w społeczeństwie przemysłowym i poprzemysłowym.
h) grupa zamknięta: jest to grupa stosująca ściśle określone kryteria dotyczące przyjęcia;
i) grupa otwarta: jest to grupa dostępna dla wszystkich;
j) grupa
celowa:
zbiór
trzech
lub
więcej
osób
współdziałających
ze sobą by osiągnąć cel.
k) grupa odniesienia: w socjologii jest to grupa społeczna, do której jednostka należy lub pragnie należeć
i dla której stanowi ona wzorzec do naśladowania w różnych aspektach zachowań i działań. Jest to
grupa, z której systemem aksjonormatywnym jednostka się utożsamia. W takim ujęciu jest to
pozytywna grupa odniesienia. Dla jednostki społecznej istnieją także negatywne grupy odniesienia,
posiadające wzorce zachowań i działań, wobec których jednostka prezentuje postawy negatywne i
unika ich naśladowania. Negatywne grupy odniesienia mają funkcję integrującą dla odnoszącej się doń
grupy. Poprzez wskazywanie obcych, negatywnych grup odniesienia i negatywnych względem
własnych norm i wartości, a także poprzez tworzenie negatywnych stereotypów dotyczących obych
grup, utrzymywany jest porządek społeczny i możliwe są negatywne sankcje towarzyskie w postaci
naznaczenia wobec członków działających niezgodnie z przyjętymi regułami, np. poprzez porównanie
do Żyda, Hitlerowca, Jankesa, komunisty itd. Negatywna grupa odniesienia także spaja grupę, gdyż jest
traktowana jako potencjalne lub aktualne zagrożenie wobec wartości grupowych, wobec czego
2
konieczna jest mobilizacja członków grupy do walki o własne wartości. W sytuacji konfliktu dwie
opozycyjne grupy są wzajemnie wobec siebie negatywnymi grupami odniesienia. Przykładem mogą
być Młodzież Wszechpolska i stowarzyszenia homoseksualistów.
l) więź społeczna: pojęcie socjologiczne, na określenie ogółu stosunków społecznych, instytucji i
środków kontroli społecznej wiążących jednostki w grupy i zbiorowości społeczne i zapewniających
ich trwanie.
m) status społeczny: pozycja, jaką jednostka zajmuje w grupie społecznej. Pozycja ta może mieć charakter
przypisany, lub osiągnięty. O pozycji przypisanej mówimy wtedy, gdy jednostka nie ma wyboru, co do
jej zajmowania (lub nie zajmowania). Pozycja osiągana to taka, którą jednostka zyskuje poprzez swoje
działania.
n) rola społeczna: jest to zespół oczekiwań wobec jednostki związany z posiadaniem określonego statusu
społecznego. Jest to zespół praw i obowiązków wynikających z zajmowania pozycji społecznej. Każda
rola posiada swoje nakazy, zakazy i wyznacza margines swobody.
Cechy grup społecznych:
a)
b)
c)
d)
e)
f)
interakcje:
cel grupy;
normy grupowe;
struktura;
poczucie wspólnoty;
poczucie odrębności;
III Systemy normatywne
Pojęcia:
a) norma: ogólnie przyjęta zasada;
b) sankcja: jest to społeczna reakcja na określone działanie jednostki w postaci kary lub nagrody w danej
zbiorowości w zależności od tego, czy jednostka ta działa zgodnie lub niezgodnie z ustalonymi w tej
zbiorowości regułami. Karane są działania, które są niezgodne z imperatywami, a nagradzane te, które
są zgodne z preferencjami.
W zależności od podjętych przez jednostkę działań można wyróżnić;
sankcje prawne - gdy jednostka narusza normy prawne lub gdy wykonała określony przepis prawny
pozwalający jej uzyskać nagrodę
sankcje towarzyskie - sankcje stosowane nieformalnie w zbiorowościach o charakterze wspólnoty w
przypadku realizacji bądź łamania norm i wartości przyjętych w zwyczajach.
c) norma społeczna: jest to względnie trwały, przyjęty w danej grupie społecznej sposób zachowania
jednostki społecznej w danej sytuacji zależny od zajmowanej przez nią pozycji społecznej i odgrywanej
przez nią roli społecznej.
Rodzaje norm społecznych
a) normy prawne: jest to norma postępowania uznawana za wiążącą prawnie ze względu na należycie
wydane przepisy prawne, czy też inne fakty, uznawane w danym systemie prawa za fakty
prawotwórcze.
b) normy moralne: zbiór zasad, które określają co jest dobre, a co złe, którymi zgodnie z danym
światopoglądem religijnym bądź filozoficznym powinni kierować się ludzie.
c) normy obyczajowe: zasady określające reguły zachowania, które zostały wypracowane przez daną
grupę bądź społeczność. Dotyczą określonego wzorca zachowania się w danej sytuacji. Są
przekazywane z pokolenia na pokolenie lub wytwarza je dana grupa.
d) normy religijne: zasady określające, jakie zachowanie w danej sytuacji jest właściwe, a jakie
niewłaściwe. Normy te odwołują się do doktryn i dogmatów danej religii.
e) normy zwyczajowe: nawyki, rodzaje zachowania charakterystyczne albo dla całego społeczeństwa, albo
dla jakichś grup społecznych.
3
Kontrola społeczna to system nakazów, zakazów i sankcji które służą grupie lub społeczności do utrzymania
konformizmu ich członków wobec wartości. Formy kontroli:
formalna - spisana w regulaminach poszczególnych organizacji, stowarzyszeń, a tym bardziej w
państwowych kodeksach prawnych,
nieformalna - wszelkie wzory zachowań przekazywane w stosunkach osobistych i wszystkie reakcje i
sankcje stosowane spontanicznie i na zasadach zwyczaju,
zewnętrzne - kary i nagrody,
wewnętrzne (autokontrola) - kary i nagrody.
IV Instytucje społeczne
Pojęcia:
instytucje społeczne: to termin wieloznaczny. Pojęcie "instytucja" ma różne znaczenia zarówno w języku
potocznym jak i naukowym . Może się on odnosić między innymi do grupy osób, którym powierzono ważne dla
funkcjonowania zbiorowości zadania. Instytucja może również oznaczać organizację całego zespołu działań,
które w imieniu grupy wykonują jej przedstawiciele.
Funkcje i zadania instytucji społecznych:
zaspokajanie potrzeb członków danej zbiorowości i realizacja celów grupowych
funkcja integracyjna
funkcja regulacyjna
zapewnienie ciągłości zbiorowości.
Rodzaje instytucji społecznych:
polityczne
ekonomiczne
religijne
socjalne
wychowawcze (kulturalne)
V Ruchy społeczne
Pojęcia:
a) ruch społeczny: to forma zbiorowego, spontanicznego działania pewnych kategorii społecznych lub
zbiorowości zmierzającego do określonego celu i często do wywołania zmiany społecznej.
b) pacyfizm: ruch społeczno-polityczny dążący do pokoju, potępiający wszelkie wojny (a także
przygotowania do nich) bez względu na ich przyczyny. Pacyfizm jest niemal tak stary jak wojny.
Pierwsze pisane wzmianki o nim pojawiły się już w starożytnej Grecji np. w komedii Arsytofanes
Lizystrata, opisującego zmowę kobiet, które postanawiają odstawić swoich mężów od łoża, do czasu aż
ci zawrą między sobą pokój.
c) feminizm: to ideologie związane z ruchem wyzwolenia kobiet. Istnieje wiele odmian feminizmu,
głównie ze względu na różnice (religijne, etniczne, polityczne) między jego zwolennikami oraz z
powodu zmian światopoglądowych, jakie zachodzą w samym ruchu feministycznym.
4
VI Konflikty społeczne
Pojęcia:
a) konflikt społeczny: jedno z podstawowych pojęć socjologii, oznacza proces społeczny zachodzący
pomiędzy jednostkami, grupami, klasami w wyniku sprzeczności interesów i powodujący wrogość
między nimi.
b) negocjacje: to dwustronny proces komunikowania się, którego celem jest osiągnięcie porozumienia,
gdy przynajmniej niektóre interesy zaangażowanych stron są konfliktowe.
c) mediacje: to dobrowolny i poufny proces dochodzenia do rozwiązania sporu, prowadzony w obecności
osoby neutralnej - mediatora.
d) kompromis: to metoda rozwiązania konfliktu, oznaczająca wspólne stanowisko, możliwe do przyjęcia
dla stron negocjujących.
e) konsensus: w wąskim rozumieniu synonim pojęcia określającego zgodę powszechną między
członkami danej społeczności. W rozumieniu szerszym jest to również teoria i praktyka osiągania takiej
zgody, a więc proces dochodzenia do konsensusu w znaczeniu węższym.
Rodzaje konfliktów społecznych:
a) konflikt wewnętrzny;
b) konflikt interpersonalny;
c) konflikt wewnątrzgrupowy;
d) konflikt międzygrupowy;
e) konflikt międzynarodowy;
f) konflikt globalny;
g) konflikt pokoleniowy;
Style rozwiązywania konfliktów:
a) współpraca;
b) kompromis;
c) walka;
d) unikanie;
e) uleganie;
f) mediacja;
g) arbitraż;
h) głosowanie;
i) negocjacje;
VII Społeczeństwo obywatelskie
Pojęcia:
a) społeczeństwo obywatelskie: jest takim typem społeczeństwa, w którym obywatele mogą zrzeszać się,
powoływać stowarzyszenia, organizacje i podejmować różnego rodzaju działania w sferze publicznej,
bez ingerencji ze strony władz państwowych.
Cechy społeczeństwa obywatelskiego
władza pochodzi od narodu, który sprawuje rządy pośrednio lub bezpośrednio
każdy rodzaj władzy ma zakres kompetencji określony przez prawo
konstytucja ma większą moc prawną w stosunku do innych ustaw
normy międzynarodowe mają większą moc niż prawo krajowe
prawo jest jasne dla obywateli i uwzględnia ich interesy
istnieje system ochrony praw człowieka i wolności obywatelskich
Istnieją instytucje gwarantujące poprawne działanie prawa
Obywatele mają zapewnioną możliwość czynnego brania udziału w życiu społecznym
Obywatele mają prawo do organizowania się
5
Obywatelskie nieposłuszeństwo: celowe działanie łamiące konkretne przepisy prawne w imię przekonania, że
owe przepisy rażąco naruszają wartości istotne dla stosującego nieposłuszeństwo obywatelskie.
VIII Postawy
Pojęcia:
a) postawa: uwewnętrzniona przez jednostkę, wyuczona skłonność (akt woli przejawiający się w
czynach) do reagowania w społecznie określony sposób, szczególnie przez podejmowanie określonych
działań w odpowiedzi na oczekiwania społeczne.
b) stereotyp: konstrukcja myślowa, zawierająca uproszczony i często emocjonalnie nacechowany obraz
rzeczywistości, przyjęty przez jednostkę w wyniku własnych obserwacji, poglądów innych osób czy
wzorców przekazywanych przez społeczeństwo. Stereotypy mogą być negatywne, neutralne lub
pozytywne, chociaż najczęściej spotykamy się z wyobrażeniami negatywnymi.
c) uprzedzenie: rodzaj postawy polegający na odrzucaniu czegoś lub kogoś bez racjonalnych przesłanek.
d) konformizm: w psychologii społecznej oraz jako mechanizm obronny to zmiana zachowania na skutek
rzeczywistego, bądź wyobrażonego wpływu innych ludzi. Bezkrytyczne, nadmierne podporządkowanie
się wartościom, poglądom, zasadom i normom postępowania obowiązującym w danej grupie
społecznej. Jako przeciwieństwo zachowania konformistycznego podawany jest najczęściej
nonkonformizm.
e) nonkonformizm: odporność jednostki na naciski i wpływy grupy. Przedkładanie własnego
odmiennego zdania nad opiniami przeważającymi w otoczeniu i odrzucenie potrzeby poddawania się
woli innych ludzi. Skrajną, demonstracyjną formą nonkonformizmu jest antykonformizm.
f) altruizm: jest to zachowanie w obrębie danego gatunku w wyniku którego osobnik tak się zachowujący
ponosi pewne koszty wobec innego, który z kolei zyskuje. Jest to jedno z typowych zachowań
zwierzęcych zwiększających ich łączną wartość przystosowawczą.
g) ambiwalencja: postawa, charakteryzująca się jednoczesnym występowaniem pozytywnego jak i
negatywnego nastawienia do obiektu (np. ciekawość i strach dziecka wobec pojawiającej się w
otoczeniu nowej osoby; jednoczesne uczucie miłości do rodzica oraz nienawiści za np. fizyczne
znęcanie się).
Cechy postaw
-treść przedmiotowa, zakres, kierunek, siła, złożoność, zawartość, trwałość.
Treść przedmiotowa wskazuje czego postawa dotyczy. W przypadku postaw wobec ludzi, zdrowia, zawodu
i pracy treściami przedmiotowymi są ludzie, zdrowie, zawód i praca. Zakres postawy informuje o
liczebności jej przedmiotów, np. postawy wobec studenta: student, grupa ćwiczeniowa, rok, wydział,
uczelnia, ośrodek akademicki, ogólnopolska społeczność studencka ...
Kierunek postawy uwidacznia się w uszeregowaniu postaw studentów wobec studiów od zdecydowanie
pozytywnych, do coraz mniej pozytywnych poprzez obojętne i częściowo negatywne, aż do jednoznacznie
negatywnych. Siła postawy jest spokrewniona z kierunkiem. Postawy krańcowo pozytywne i krańcowo
negatywne są silniejsze niż postawy umiarkowane. Od tej reguły zdarzają się jednak częste odstępstwa.
Złożoność i zwartość to cechy postawy, które ściśle się wiążą z występowaniem znanych nam już trzech
komponentów w każdej pełnej postawie. Brak lub niemal brak jednego z nich wskazuje, że mamy do
czynienia z postawami jeszcze się kształtującymi i dlatego nie są one pełne.
Trwałość jest cechą postawy, która mimo upływu czasu i zmieniającej się rzeczywistości nie ulega zmianie
(stereotyp).
Funkcje postaw
Skoro postawa nie utożsamia się bezpośrednio z działaniem zewnętrznym, nie można jej interpretować
w jedynym znaczeniu (dostrzeganym w danym zachowaniu). Każda postawa jest ambiwalentna: coś mówi i nie
mówi, ujawnia i skrywa. Pierwszą rzeczą, jaką należy uczynić wobec postawy, to zadać sobie pytanie: dlaczego?
Dlaczego jestem uprzejmy, dlaczego krytykuję, dlaczego popieram pewien pomysł? itd.; pytania te mogą mieć
wiele, i to różnych, odpowiedzi, gdyż postawy mogą mieć różne funkcje.
Uwzględnimy trzy przypadki:
— Postawa dyspozycyjności wobec innych może wyrażać wartość poświęcenia, ale może też być środkiem do
zaspokojenia własnej potrzeby ekshibicjonizmu.
6
— Zajęcie krytycznej pozycji może być przejawem umiłowania prawdy, ale też i środkiem do wyładowania
własnej agresji, by o mnie było słychać.
— Uszanowanie opinii innych może być przejawem otwartości ducha, ale może też wynikać z poczucia
niższości, które przeszkadza w otwieraniu się w wolny sposób.
Te motywacje, zazwyczaj podświadome, są autentyczne i dlatego jednostka nie zdaje sobie z nich sprawy:
— Poświęca się innym zupełnie w dobrej wierze, nie zdając sobie sprawy, że to nic innego, jak infantylny stan
poszukiwania samego siebie, który zakończy się po początkowym entuzjazmie.
— Myśli, że służy prawdzie, nie zdając sobie sprawy z tego, że jest jeszcze w fazie negatywnej, w której czuje
się sobą jedynie sprzeciwiając się; natomiast, kiedy trzeba będzie zapłacić osobiście, pojawią się opory.
— Uważa, że jest demokratą, ale w rzeczywistości nie ma odwagi posiadać własnych przekonań i w ten sposób
stopniowo nie potrafi uzasadnić swoich wyborów.
Oczywiście różne funkcje postaw mogą współistnieć w jednej postawie. Z powodów przejrzystości
przeanalizujemy je oddzielnie. Mamy w tym względzie różne badania: Smitha, Brunera i White'a, Katza
i Stotlanda, Eysencka, Freedmana90 Wykorzystamy przede wszystkim klasyfikację zaproponowaną przez
McGuire'a, Katza i Rokeacha91. Według tych autorów istnieją cztery możliwe funkcje postaw:
1. Funkcja utylitarna: daną postawę przyjmuje się wtedy, gdy przynosi osobistą użyteczność i służy
bezpośredniemu czy pośredniemu otrzymaniu odpłaty (korzyści) lub uniknięciu kary (niebezpieczeństwa).
Taki użytek wiąże się z własnymi potrzebami, ale też może być poszukiwany bez świadomego pojmowania
przez podmiot związków z nimi. Funkcja ta przypomina nam, że wszyscy dążymy do maksymalizacji odpłaty,
a minimalizacji kar pochodzących z zewnątrz. Dziecko rozwija przychylne postawy wobec przedmiotów, które
go satysfakcjonują, a postawy nieprzychylne wobec przedmiotów, które je karzą. Krótko mówiąc, funkcja
utylitarna służy:
a) do uzyskania odpłaty,
b) do uniknięcia czegoś niepożądanego.
Przykładem dla a) jest postawa robotnika, który głosuje na jakąś partię polityczną, nie dlatego że wierzy w jej
program, ale dlatego że ma nadzieję na otrzymanie podwyżki pensji. Przykładem dla b) jest uległość wobec
zasad grupy, by uniknąć nieprzyjemnych konsekwencji zepchnięcia na margines.
2. Funkcja broniąca Ja: jeżeli poprzednia funkcja pozwala nam na ustalenie przyzwoitych relacji z innymi, to ta
pozwala nam przyzwoicie odnosić się do samego siebie. Wielokrotnie większym problemem niż dostosowanie
się do innych jest dostosowanie się do samych siebie, zwłaszcza kiedy doświadczamy bodźców niemożliwych
do przyjęcia. Tak jak poprzednia funkcja chroniła nas przed karami pochodzącymi z zewnątrz, tak funkcja
broniąca Ja chroni nas przed zagrożeniami pochodzącymi od wewnątrz: daną postawę przyjmujemy dla
uchronienia poszanowania samego siebie, broniąc siebie przed zagrożeniami odczuwanymi świadomie lub
podświadomie. Osoba broni się przed uznaniem prawdy o sobie samej. Fundamentalną potrzebą jest tutaj obrona
za wszelką cenę pozytywnego obrazu siebie. W tym celu uruchomione zostają mechanizmy obronne, którym
przyjrzymy się nieco dalej.
Postawy broniące Ja są inne niż postawy utylitarne tak pod względem stawianego celu, jak i sposobów
powstawania. Cel postawy utylitarnej ma naturę społeczną: ochrona przed innymi spostrzeganymi jako
bezprawni posiadacze władzy. Cel omawianej postawy jest bardziej intrapsychiczny: człowiek ukrywa się przed
samym sobą. Postawa ta powstaje w następstwie wewnętrznych bodźców które są nie do przyjęcia przez osobę,
wynikają z konfliktów emocjonalnych, a przedmiot zewnętrzny zostaje wybrany ze względu na jego
użyteczność; jeżeli nie istnieje, osoba stwarza go, byleby tylko się uratować. Natomiast postawy utylitarne
powstają na bazie natury przedmiotu postawy: przedmiot nie jest przypadkowy czy fikcyjny, ale łączy się
z wynagrodzeniem lub ukaraniem. Uczeń, który chce uzyskać dobre stopnie (przedmiot postawy), ponieważ
usiłuje dostać się na dobry uniwersytet, przyjmuje postawę utylitarną. Uczeń, który chce zdobyć dobre stopnie,
7
by utwierdzić się, że coś znaczy jako człowiek, przyjmuje postawę broniącą Ja: ocena jest tylko środkiem
przypadkowym.
Osoba poprzez omawianą funkcję będzie usiłowała wykreślić niedojrzałość, której nie chce w sobie
zaakceptować, przyjmując na przykład zachowanie dokładnie przeciwne. Tak jest w przypadku kogoś zależnego
uczuciowo, kto powiela gesty poświęcenia się: może to być maskowanie potrzeby otrzymania uczucia, sposób
na to, by nie powiedzieć sobie, iż jest się rzeczywiście niedojrzałym uczuciowo oraz sposób na to, aby być
przyjętym i by być obdarzonym uczuciem. Wada leży nie w zachowaniu, ale w braku umiejętności powiedzenia
sobie prawdy i zawoalowanym poszukiwaniu samego siebie, które uzasadniają postawę. Tak może być w
przypadku osoby niepewnej, która aby nie dopuścić niepewności, dla przesłonięcia wszelkiej wątpliwości,
popisuje się nieustającą pewnością niekiedy graniczącą z uporem i cynizmem. Na nieszczęście te postawy
obronne są zawsze sztuczne i przesadne, a na dłuższą metę nikogo nie przekonują.
3. Funkcja wyrażająca wartości: pomijając poszukiwanie utylitarne i obronne, postawa może stać się środkiem
do tego, aby lepiej żyć i stopniowo realizować wartości, w jakie osoba wierzy i które stanowią ideały jej życia.
Znajdujemy się tu na płaszczyźnie zasadniczo innej w stosunku do tamtych dwóch funkcji: u podstaw leży
sytuacja prawdy wewnętrznej i zewnętrznej, harmonii pomiędzy gestem a intencją. Zachowanie staje się
sposobem potwierdzenia i realizacją w pełniejszy sposób własnych przekonań. W rzeczywistości będziemy mieć
osobę, która jeżeli czyni jakiś gest, to robi to dlatego, że wierzy; nie ma innych celów utylitarnych czy
obronnych. Nie wszystkie zachowania mają zatem negatywną funkcję redukowania napięcia. Osoba może
czerpać satysfakcję także z wyrażania postaw, które oddają to, co jest dla niej najdroższe. W takim przypadku
zaspokojenie nie wyraża się w pojęciach uznania społecznego, ale polega na potwierdzeniu takiego obrazu
osoby, jaką zamierza być: jest jednak „korzyścią”, która przekracza utwierdzenie własnego obrazu.
4. Funkcja poznawcza: osoba przyjmuje postawę w celu nabycia zrozumienia strukturalnego (i często
uproszczonego) siebie samej i świata. Wszyscy potrzebują schematów odniesienia, aby zrozumieć
rzeczywistość, a te postawy o przeważającym czynniku intelektualnym, determinują formowanie kategorii
i uogólnień, które upraszczają złożoność świata i serwują przewodnik (czyli schematy poznawcze
i behawioralne) do odpowiedniego stawiania czoła rzeczywistości. Postawa jest niczym teoria empiryczna
i nieformalna, oparta na tym, co osoba bezpośrednio zaobserwowała i co inni jej powiedzieli. Nie możemy za
każdym razem, gdy coś nam się przydarza, zaczynać analizy od początku, ale potrzebujemy siatki
interpretacyjnej czy schematu odniesienia, który pozwoli nam szybciej umiejscowić to, co się dzieje. Tworzymy
sobie zespół opinii i stereotypów kulturowych, dzięki którym natychmiast i szybko stawiamy czoła
rzeczywistości. Funkcje poznawcze są dla człowieka tak drogą, jak teoria dla naukowca. Zatem pojęcie poznania
należy pojmować nie jako synonim pragnienia wiedzy powszechnej, ale jako fundamentalny wymóg
zrozumienia tego, co się dzieje.
IX Naród, patriotyzm, nacjonalizm
Pojęcia:
a)naród: grupa ludzi, których łączy wspólna kultura, język, religia, historia czy pochodzenie etniczne. Nie
wszystkie te elementy muszą współistnieć: np. Belgów uznaje się za jeden naród, chociaż mówią dwoma
językami: flamandzkim i walońskim. Amerykanie mają różne pochodzenie etniczne, ale łączy ich historia i styl
życia. Chińczycy posługują się różnymi językami, ale łączy ich to samo pismo. Naród to także ogół obywateli
zamieszkujących dane państwo.
b)patriotyzm: postawa charakteryzująca się oddaniem względem własnej ojczyzny i możliwością ponoszenia
ofiar. Charakteryzuje się też przedkładaniem celów ważnych dla ojczyzny nad osobistymi, a w skrajnych
przypadkach gotowością do poświęcenia własnego zdrowia lub życia. Od nacjonalizmu i szowinizmu odróżnia
go otwartość na inne narody i tolerancja wobec nich.
c)nacjonalizm: postawa społeczno-polityczna uznająca interes własnego narodu za nadrzędny wobec interesu
grup społecznych, społeczności regionalnych czy wyznań religijnych. Ideologia ta uznaje państwo narodowe za
najwłaściwszą formę organizacji społeczności złączonej wspólnotą pochodzenia, języka, historii i kultury. W
dziewiętnastowiecznym nacjonalizmie istotnym elementem był darwinizm społeczny, który zakładał, że życiem
społeczeństw rządzą te same zasady, co światem przyrody. Według nacjonalistycznej interpretacji historii świat
był i jest areną walk pomiędzy różnymi narodami, z których tylko najsilniejsze mają prawo do przetrwania.
Ważnym aspektem nacjonalizmu jest zerwanie z wewnętrznymi podziałami społeczeństwa, odrzucenie
przeżytków (takich jak klasy społeczne), modernizacja i rozwój. Taki program zawarł Roman Dmowski w
"Myślach nowoczesnego Polaka". Skrajną formą nacjonalizmu jest szowinizm. Nierzadko konsekwencją
8
nacjonalizmu był antysemityzm, które to zjawisko należy jednak rozumieć z całą jego złożonością, zwłaszcza w
odniesieniu do czasów przed drugą wojną światową.
d)ksenofobia: fobiczny lęk, niechęć, wrogość w stosunku do obcych lub innych. Ksenofobia może być
przyczyną agresji np. przeciwko innowiercom, homoseksualistom, obcokrajowcom i wszystkiemu, co z nimi
związane. Dawniej ksenofobia była niechęcią do tradycji czy kultury innych narodów.
e)bezpaństwowiec: osoba nie posiadająca żadnego obywatelstwa.
f)mniejszość narodowa: grupa ludzi, zamieszkująca obszar danego państwa, odróżniająca się od reszty
społeczności językiem, kulturą, pochodzeniem etnicznym bądź religią. Zbiorowość ta charakteryzuje się
poczuciem własnej odrębności, a także chęcią zachowania i przekazania swojej kultury następnym pokoleniom.
Prawo międzynarodowe gwarantuje przestrzeganie praw tych zbiorowości.
Mniejszości w liczbach
W statystykach rozbieżność w określaniu liczebności grup sięga
nawet 10 do 1.
Dane przedstawiające przynależność do poszczególnych narodowości według spisu powszechnego z 2002 roku
(samookreślenie):
173148 śląska
152897 niemiecka
48737 białoruska
30957 ukraińska
12855 romska
6103 rosyjska
5863 łemkowska
5846 litewska
5062 kaszubska
2001 słowacka
1808 wietnamska
1633 francuska
1541 amerykańska
1404 grecka
1367 włoska
1133 żydowska
1112 bułgarska
1082 ormiańska
Regiony zamieszkania
Białorusini - Województwo podlaskie (głównie wschodnia Białostocczyzna)
Kaszubi - województwo pomorskie
Litwini - województwo podlaskie (głównie północna Suwalszczyzna)
Łemkowie - województwo dolnośląskie (przesiedlenia w ramach Akcji "Wisła"), małopolskie
Niemcy - województwo opolskie, śląskie, warmińsko-mazurskie
Romowie - dość równomiernie w całym kraju
Rosjanie - dość równomiernie w całym kraju
Słowacy - województwo małopolskie, tereny przygraniczne
Tatarzy - głównie Białystok i Trójmiasto
Ukraińcy - województwo warmińsko-mazurskie, Pomorze (przesiedlenia w ramach Akcji "Wisła")
Żydzi - brak regionalizacji, głównie większe ośrodki miejskie (przede wszystkim Warszawa, Kraków i
Łódź)
POLITYKA
I Państwo
Pojęcia:
a) państwo: to zgodnie z prawem międzynarodowym taka jednostka podziału politycznego świata, której
przysługuje pełna suwerenność, tj. nie podlega żadnej innej jednostce politycznej. Definicja ta nie
9
uwzględnia jednak relacji państw z organizacjami międzynarodowymi takimi jak ONZ lub Unia
Europejska, czy z silniejszymi państwami (np. w bloku państw socjalistycznych podległych ZSRR).
b) suwerenność: niezależność państwa lub narodu w sprawach wewnętrznych i zewnętrznych.
Suwerenność wewnętrzna polega na tym, że władza sama może decydować o zakresie swojego
działania. Władza państwowa jest niezależna od organizacji i stowarzyszeń działających na terytorium
państwa jak na przykład organizacje pozarządowe, krajowe organizacje związków zawodowych,
Kościoła. Suwerenność zewnętrzna gwarantuje, że państwo jest niezależne od innych państw w
podejmowaniu decyzji. Suwerenność ta polega także na braku możliwości wpłynięcia na państwo za
pośrednictwem organizacji międzynarodowych, międzynarodowych grup nacisku i sojuszy
politycznych. Istnieje także suwerenność rodowa (zob. mediatyzacja).
c) federacja: państwo składające się z mniejszych, obdarzonych autonomią państw związkowych (np.
stanów, landów, prowincji), ale posiadających wspólny (federalny) rząd. Państwa związkowe posiadają
zwykle szeroką autonomię wewnętrzną oraz tworzą w niektórych kwestiach własne prawa, wspólna
pozostaje najczęściej polityka zagraniczna i obronna. Kraje federacyjne posiadają wspólną walutę. Do
państw federalnych należą między innymi Stany Zjednoczone, Rosja, Niemcy, Kanada, Serbia i
Czarnogóra, Malezja, Austria, Belgia, Australia oraz Indie.
d) konfederacja: to związek państw (z bardzo ograniczoną władzą centralną), partia, związek, lub
zrzeszenie utworzone przez grupę, albo miasta dla osiągnięcia określonych celów, mający istnieć do
chwili osiągnięcia tego celu.
Cechy państwa:
przymusowość - obywatele są zmuszeni do subordynacji względem władz państwowych, w
przeciwnym razie może zostać zastosowany wobec nich aparat przymusu
suwerenność - państwo jest niezależne od innych organizacji państwowych w zakresie realizacji funkcji
wewnętrznych i zewnętrznych państwa
powszechność - cecha ta dotyczy powszechności zasad prawnych w państwie, które obejmują
wszystkich obywateli w równym stopniu
terytorium - to obszar lądowy i w głąb ziemi, jak i wody przybrzeżne, strefa powietrzna nad państwem,
statki wodne, a także placówki dyplomatyczne.
Funkcje państwa
wewnętrzne (tradycyjne; konserwatywne; liberalne)
o prawodawcza - państwo za pośrednictwem swojego aparatu tworzy prawo, które obowiązuje
na jego terytorium
o porządkowa - państwo jest zobowiązane do zachowania porządku i bezpieczeństwa na całym
terytorium jego jurysdykcji
o administracyjna - państwo jest zobowiązane zarządzać krajem za pomocą aparatu
administracyjnego
wewnętrzne (socjalistyczne; interwencjonistyczne; etatystyczne)
o gospodarczo-organizacyjna - państwo jest zobowiązane zarządzać gospodarką i finansami
kraju
o socjalna - państwo jest zobowiązane zapewnić swoim obywatelom minimum środków do życia
o kulturalno-oświatowa - państwo jest zobowiązane zorganizować system edukacji i instytucji
kulturalnych, szerzących rozwój intelektualny obywateli
zewnętrzne
o obrona granic - zapewnienie obywatelom poczucia bezpieczeństwa przez niwelowanie
zagrożenia agresją ze strony innych państw
o kontakt z innymi państwami - państwo powinna organizować współpracę z innymi państwami
Podział państwa:
a) ze względu na formę rządów:
- monarchie;
- republiki;
10
b) ze względu na reżim polityczny:
- demokratyczne;
- autorytarne;
- totalitarne;
c) ze względu na ustrój terytorialny:
- unitarne;
- federalne;
d) ze względu na relacje między organami władzy:
- system parlamentarno – gabinetowy;
- system gabinetowo – parlamentarny;
- system prezydencki;
- system mieszany;
- system parlamentarno – komitetowy;
II Państwo totalitarne i autorytarne
Pojęcia:
a) totalitaryzm: to forma rządów, w której obywatele są całkowicie podporządkowani absolutnej władzy
państwa, we wszystkich aspektach życia.
b) autorytaryzm: to doktryna polityczna i oparty na niej system rządów, kładący nacisk na konieczność
podporządkowania się jednostek władzy jednego przywódcy, obdarzonego ( lub nie ) talentami przywódczymi i
dyplomatycznymi, niezachwianą moralnością i zdecydowanym charakterem, oraz rozbudowaną wiedzą na temat
procesów gospodarczych i demograficznych.
c) uniformizm: 1. dążenie do ujednolicenia czegoś. 2. jednostajność, jednolitość. 3.
jednolity wygląd;
d) indoktrynacja: proces korzystający z propagandy w celu wpajania określonych ideologii, poglądów lub
przekonań.
e) korporacjonizm: doktryna społ. głosząca, że podstawą państwa powinny być korporacje zaw. zrzeszające
pracodawców i pracobiorców; k. nawiązuje do średniow. korporacji jako organizacji zaw., rozciągających
kontrolę nie tylko nad aktywnością wytwórczą swych członków, ale również nad innymi dziedzinami ich życia;
opiera się na solidaryzmie; idea państwa korporacyjnego była częściowo wprowadzana w życie w faszyst.
Włoszech, frankistowskiej Hiszpanii, w Portugalii (do V 1974), w Argentynie za rządów J.D. Perona (tzw.
peronizm); powoływano tam do życia korporacje jako organizacje grupujące pracodawców i pracowników
poszczególnych branż, widząc w nich lepszą reprezentację społeczeństwa niż np. związki zaw. lub, wyłaniane
w demokr. wyborach, samorządy terytorialne; w latach 30. idea odrodzenia korporacji i solidarystyczne aspekty
k. były przedmiotem refleksji społecznej nauki Kościoła; zagadnieniami k. zajmowali się m.in. O. Spann, A.
Rocco, G. Gentile.
11
f) centralizacja: proces koncentracji władzy w określonych instytucjach, powodujący zmniejszenie wpływu na
władzę na obszarach peryferyjnych np. centralizacja władzy administracyjnej oznacza większą władzę państwa,
a mniejszą samorządów.
Cechy państwa totalitarnego:
1.Dyktatura;
2.Zmuszanie społeczeństwa do aktywnego udziału w życiu politycznym państwa;
3.Stosowanie terroru;
4.Kult wodza;
5.Kontrola władzy nad obywatelami;
6.Działalność tylko partii rządzącej;
7.Brak prywatności;
8.Łamane prawa człowieka;
9.ekspansywność;
10.Szukanie wroga publicznego;
11.Rozbudowana policja polityczna;
12.Rozbudowany system donosicielstwa;
13.Rozbudowana propaganda;
14.Podporządkowanie środków masowego przekazu, oficjalnej ideologii;
Cechy państwa autorytarnego:
1.dyktatura;
2.najważniejszą wartością jest państwo;
3.Nie są przestrzegane prawa człowieka;
4.Pątępienie zasad demokracji, wolnych wyborów i pluralizmu;
5.Zmusznie społeczeństwa do bierności w życiu politycznym państwa;
6.Wzmacnianie władzy wykonawczej.
7.Brak wolności słowa, stowarzyszeń i zgromadzeń.
8.Władza sprawowana przez jedną osobę.
III Fundamentalne zasady współczesnej demokracji
Pojęcia
a) suwerenność narodu: niezależność państwa lub narodu w sprawach wewnętrznych i zewnętrznych.
Suwerenność wewnętrzna polega na tym, że władza sama może decydować o zakresie swojego działania.
Władza państwowa jest niezależna od organizacji i stowarzyszeń działających na terytorium państwa jak na
przykład organizacje pozarządowe, krajowe organizacje związków zawodowych, Kościoła. Suwerenność
zewnętrzna gwarantuje, że państwo jest niezależne od innych państw w podejmowaniu decyzji. Suwerenność ta
polega także na braku możliwości wpłynięcia na państwo za pośrednictwem organizacji międzynarodowych,
międzynarodowych grup nacisku i sojuszy politycznych. Istnieje także suwerenność rodowa
b) referendum: forma głosowania o charakterze powszechnym, najbliższa ideałowi demokracji bezpośredniej,
w której udział biorą wszyscy obywatele uprawnieni do głosowanie (tj. mający czynne prawo wyborcze). W
czasie referendum obywatele całego państwa lub jego części wyrażają swoją opinię w kwestii poddawanej
głosowaniu. Referenda można podzielić wg różnych kryteriów na: obligatoryjne i fakultatywne, opiniotwórcze i
wiążące oraz ogólnokrajowe i lokalne.
c) inicjatywa ludowa: jeden z elementów demokracji bezpośredniej (poza tym: veto ludowe, skarga ludowa czy
referendum) umożliwiający ściśle określonej przez prawo grupie obywateli, posiadających pełnię praw
wyborczych (w Polsce co najmniej 100 tys.), wnieść projekt ustawy do laski marszałkowskiej, skąd będzie
przechodził kolejne etapy trybu ustawodawczego.
12
d) konstytucja: akt prawny, określany także jako ustawa zasadnicza, który zazwyczaj ma najwyższą moc
prawną w systemie źródeł prawa w państwie.
e) pluralizm polityczny: w państwach demokratycznych jedna z zasad funkcjonowania parlamentarnych
systemów partyjnych, polegająca na istnieniu dwu lub więcej partii politycznych reprezentujących różne
programy i orientacje, walczących o zdobycie pełnej władzy w państwie. Oznacza wolność funkcjonowania
wielu organizacji w państwie.
CECHY KONSTYTUCJI :
Szczególna treść
Szczególna forma
Szczególna moc prawna
SZCZEGÓLNA TREŚĆ
Polega na zakresie(szerokości)regulowanej przez konstytucję materii i na sposobie (głębokości) regulowanej
przez nią materii.
Szerokość, głębokość zależy od państwa.
Konstytucja to jedyna ustawa obowiązująca w państwie ,która kompleksowo reguluje całokształt zagadnień
dotyczących :
1. zasad ustroju politycznego państwa
2. relacje pomiędzy państwem a obywatelem, określenie podstawowych praw , wolności i obowiązków jednostki
3.normy określające stosunek prawa wewnętrznego do międzynarodowego.
Ustawa konstytucyjna obowiązywała do 1997 roku, regulowała ona pewne problemy, ale nie regulowała trzech
głównych zagadnień w/w jedynie regulowała ustrój polityczny i samorządy terytorialne.
W państwach złożonych (federacje ,konfederacje) konstytucja określa też relacje pionowe między władzą
centralną a podmiotami lokalnymi –typu republiki, stanu. W państwach unitarnych ustrój władz lokalnych jest
też normowany konstytucyjnie .Ocena jakie kwestie uznać należy za istotne ,zawsze będzie mieć charakter
polityczny, determinowane są specyfiką danego państwa. Konstytucja z 2 kwietnia 1997 roku składa się ze
wstępu oraz 243 art. Ujętych w XIII rozdziałach.
SZCZEGÓLNA FORMA
- polega na szczególnej nazwie (sama nazwa konstytucja)
- polega na szczególnym trybie ustalania, uchwalania konstytucji oraz wszelkich zmian wprowadzanych do niej.
Chodzi tu o szczególne wymogi np.by dokonać zmiany konstytucji - potrzebne jest 2/3 głosów posłów ,
deputowanych ;- ustalenie konkurencyjnych lub wykluczających się procedur zmian; - ustanowienie zakazu
zmiany konstytucji w szczególnych okresach
W Polsce jest trudno zmienić i uchwalić nową konstytucję. Prawo inicjowania zmian przyznano 1/5 ustawowej
liczby posłów (92) Senatowi i Prezydentowi.
Nie posiada go ani Rząd ,ani żadna liczbowo określona grupa obywateli. W celu dokonania zmiany konstytucji
musi dojść do uchwalenia przez Sejm i Senat ustawy o jednakowym brzmieniu. Ustawa taka dochodzi do skutku
kwalifikowaną większością 2/3 w Sejmie i bezwzględną większością w Senacie ( nie później niż w ciągu 60 dni)
Prezydent ma obowiązek podpisania ustawy, nie przysługuje mu prawo weta.
Art.253 Konstytucji
SZCZEGÓLNA MOC PRAWNA
Jest to nadrzędność konstytucji w systemie prawa.
Konstytucja jest ustawą szczególną , ustawą zasadniczą ,a więc :
1. Jest zbiorem praw kardynalnych stanowiących fundament politycznego i społecznego ładu, gwarantuje prawa
,wolności i obowiązki jednostki.
2.Zawiera podstawowe zasady dotyczące treści(aksjologii)prawa , określa jego formy(hierarchie aktów
prawnych) i tryb stanowienia(kompetencje organów do wydawania aktów prawnych określonego rodzaju)
3.Zajmuje najwyższe miejsce w hierarchii aktów normatywnych, jest więc aktem w tej hierarchii nadrzędnym.
RODZAJE KONSTYTUCJI :
1. Konstytucje pisane – ujęte w formę aktu lub aktów normatywnych
2. Konstytucje niepisane – oparte na prawie zwyczajowym, konwenansach konstytucyjnych i procesach
sądowych ( Wlk.Brytania)
W zależności od mocy prawnej konstytucji w stosunku do aktów zwykłych :
1. Konstytucja sztywna - to taka, która posiada wyższą moc prawną od ustaw zwykłych; ustawy te nie mogą
zmieniać konstytucji i muszą być z nią zgodne- wokół tej zasady powstało tzw. sądownictwo konstytucyjne.
13
2. Konstytucja elastyczna – to taka , którą zmienia się w takim samym trybie jak ustawy. Samo wyodrębnienie
konstytucji opiera się na kryterium materialnym – treści regulacji , a nie formalnym – mocy prawnej
regulacji(Wlk.Brytania, Włochy przed I wojną światowa)
1. Jednolite –ujmują całą materię konstytucyjną w jednym akcie .
2.Złożone –składają się z kilku aktów, z których każdy reguluje pewien wycinek materii konstytucyjnej (III
republika Francuska [1875-1940] ) na kilku wycinkowych ustawach konstytucyjnych opierała się organizacja
aparatu państwowego-(polska 1992-1997- obok Małej Konstytucji obowiązywały utrzymane w mocy dawniejsze
przepisy konstytucyjne oraz ustawa konstytucyjna o trybie przygotowania i uchwalenia konstytucji)
1. Konstytucje stabilne – Stany Zjednoczone , gdzie konstytucja obowiązuje już ponad 200 lat
2.Konstytucje zmienne – Francja – w tym samym czasie obowiązywało 13 kolejnych aktów konstytucyjnych .
FUNKCJE KOSTYTUCJI
a) funkcja prawna – jest podstawą całego systemu prawa w państwie konstytucyjnym;
b) funkcja organizacyjna – określa zasady organizacji, sposób funkcjonowania państwa, jego wewnętrzną
strukturę
c) funkcja integracyjna – służy zjednoczeniu całego społeczeństwa, gdyż jest efektem konsensusu społecznego,
d) funkcja wychowawcza – zawiera określony system wartości, idei i przekonań społecznych oraz sposobów
ich realizacji,
e) funkcja programowa – określa kierunki rozwoju państwa,
IV Modele ustrojowe państw demokratycznych
System parlamentarny
a) parlamentarno - gabinetowy: system polityczny, w którym rząd z premierem na czele jest powołany i
odwołany przez głowę państwa, a odpowiedzialność polityczną ponosi przed parlamentem (wotum nieufności,
wotum zaufania). Władza wykonawcza, czyli egzekutywa, ma też prawo rozwiązywać parlament. Rząd jest
powoływany spośród przedstawicieli partii (lub koalicji) mającej większość w parlamencie. Głowa państwa nie
ponosi odpowiedzialności politycznej przed parlamentem, ponoszą ja natomiast członkowie rządu
kontrasygnujący jej akty urzędowe. System rządów wykształcony w praktyce angielskiej XVIII-XIX w.
Rozpowszechniony obecnie w Belgii, Holandii. Współcześnie występuje tendencja uniezależniania się rządu od
parlamentu. Jego odmianą jest tzw. system kanclerski (Niemcy).
b) gabinetowo – parlamentarny : rząd ma przewagę nad parlamentem;
System prezydencki: system polityczny w demokracji charakteryzujący się rygorystycznym podziałem
(separacją) władzy ustawodawczej i wykonawczej, oraz połączeniem funkcji prezydenta i szefa rządu. W myśl
tych zasad prezydentowi (jako organowi władzy wykonawczej) przysługuje pełnia władzy wykonawczej, oraz
zwolnienie z odpowiedzialności przed parlamentem - pozbawiony zostaje jednak możliwości ustawodawczych.
System półprezydencki: system polityczny, forma rządów pośrednia między systemem parlamentarnym a
prezydenckim, dzisiaj m.in. we Francji. Szczególną rolę odgrywa prezydent, gdyż jest wybierany w wyborach
powszechnych oraz odgrywa decydującą rolę w tworzeniu rządu.
System parlamentarno - komitetowy: system sprawowania władzy występujący w Szwajcarii.
Cechy tego systemu:
Parlament jest organem władzy najwyższej
Rząd powoływany jest przez parlament a nie przez głowę państwa (rząd jest komitetem wykonawczym
parlamentu)
Rząd odpowiada politycznie przed parlamentem, ale konflikt na linii rząd-parlement może zostać rozstrzygnięty
tylko na korzyść parlamentu
Czasami powołuje się głowę państwa, która odpowiada politycznie przed parlamentem (ponosi też
odpowiedzialność karną)
V Współczesne ideologie i doktryny polityczne
Pojęcia:
a) ideologia: jest to powstała na bazie danej kultury wspólnota światopoglądów, u podstaw której tkwi
świadome dążenie do realizacji określonego interesu klasowego lub grupowego.
14
b) doktryna: to wynikający z danej ideologii oraz uporządkowany zbiór poglądów na życie polityczne
społeczeństwa z zagadnieniami władzy i ustroju państwa na czele.
danego
c) personalizm chrześcijański: prąd w filozofii chrześcijańskiej, obecny w katolicyzmie w XX wieku od ok.
1930 r. Zakłada postawienie w centrum badań filozoficznych osoby człowieka, a nie społeczności. Personalizm
interpretował religię jako więź osobową człowieka z Bogiem.
d) centrum: określenie stronnictw politycznych zachowujących umiarkowane poglądy - wprowadzanie postępu
w zgodzie z tradycją, gospodarka wolnorynkowa z umiarkowanym lub ograniczonym interwencjonizmem. Za
partie centrowe są uważane m.in. stronnictwa liberalne. Istnieją również partie i stronnictwa centroprawicowe i
centrolewicowe.
Polskie partie centrowe:
Partia Demokratyczna - wywodząca się z Unii Wolności
Partia Centrum
e) subsydiarność: idea sięgająca swymi korzeniami czasów starożytnych. Wywodzi się ona z filozofii polityki i
przewija się przez cały nurt europejskiej myśli politycznej. Obecna też jest w nauce Kościoła. Termin
"subsydiarność" wywodzi się z łacińskiego słowa subsydium, oznaczającego pomoc, wsparcie, siły rezerwowe.
Sam ten termin sugeruje więc, że władza powinna mieć znaczenie pomocnicze, wspierające w stosunku do
działań jednostek, które ją ustanowiły. Koncepcja subsydiarności - w odniesieniu do państwa - zakłada wobec
tego istnienie społeczeństwa obywatelskiego, zaangażowanego w rozwiązywanie swoich problemów.
Funkcje ideologii w społeczeństwie:
- Uprawomocniająca istnienie różnych ugrupowań politycznych
- Programowo-polityczna – ideologia wpływająca na kształt programów politycznych partii i ruchów
społecznych, wpływ na tożsamość ideową partii itd.
- Poznawcza – ideologie tworzą i upowszechniają określony obraz świata, jednostka wybierając jakąś doktrynę
uzyskuje klucz do poznania i zrozumienia mechanizmów rządzących życiem społecznym
- Integrująca – łączy ludzi, którzy identyfikują się z określonymi poglądami, rodzi między nimi więź
emocjonalną, często jest wzmacniana więzią organizacyjną
VI Formy uczestnictwa obywateli w życiu publicznym:
Pojęcia:
a) wolontariusz: to
osoba pracująca na zasadzie wolontariatu. Innym określeniem jest ochotnik
(choć ten wyraz ma inne znaczenia).
b)wolontariat
stały:
mamy
do
czynienia
wtedy,
gdy
wolontariusz
jest
ściśle
związany z jakąś organizacją i wykonuje na jej rzecz określone prace. Często wolontariusze
stali mają pod opieką np. dziecko w hospicjum, które regularnie odwiedzają. Wolontariat stały to taki, w którym
ochotnicy w sposób ciągły współpracują z daną organizacją, czy instytucją, wykonują pracę regularnie np. dwa
razy w tygodniu, w ustalonych godzinach. Wolontariusze stali pracują w domach pomocy, hospicjach,
świetlicach środowiskowych itp. Między wolontariuszem a organizacją podpisywana jest najczęściej
porozumienie o współpracy.
c) wolontariat akcyjny: to taki, gdzie wolontariusze zatrudniani są do pomocy przy jednorazowej albo
cyklicznej akcji, odbywającej się raz na pół roku lub raz na kwartał. Takim wolontariatem jest między innymi
udział w zbiórce pieniędzy na Wielką Orkiestrę Świątecznej Pomocy lub w zbiórce darów na pomoc ofiarom
kataklizmów.
Najczęstsze motywacje wolontariuszy:
chęć zrobienia czegoś dobrego, pożytecznego
potrzeba kontaktu z ludźmi lub nawiązania nowych znajomości
15
potrzeba bycia potrzebnym
chęć spłacenia dobra, które kiedyś od kogoś się otrzymało
chęć zdobycia umiejętności i doświadczeń zawodowych i życiowych
motywacje religijne
Wiele ogromnych przedsięwzięć społecznych odbywa się na zasadzie wolontariatu. W Polsce najłatwiej
zauważyć wolontariuszy Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy i Polskiego Czerwonego Krzyża. Ale
wolontariat to nie tylko służenie bliźniemu. To także np. opieka nad zabytkami. Przykładem są tutaj
wolontariusze Fundacji Polskich Kolei Wąskotorowych. Inne przykładowe organizacje i projekty oparte na
wolontariacie:
Amnesty International
Indymedia
Peace Corps
Wolontariat Europejski
Stowarzyszenia
Pojęcia:
a) stowarzyszenie: organizacja społeczna powoływana przez grupę osób o wspólnych celach lub
zainteresowaniach. W Polsce do stowarzyszeń nie zalicza się partii politycznych, komitetów wyborczych,
związków wyznaniowych i branżowych organizacji zawodowych (związków zawodowych), takich jak np. cechy
rzemieślnicze.
b) organizacja pozarządowa: to organizacja obywatelska (założona przez obywateli lub ich organizacje) i
działająca z inicjatywy własnej na rzecz wybranego przez siebie wycinka interesu publicznego.
Stowarzyszenie może działać jako stowarzyszenie zwykłe (art. 40-43 ustawy prawo o stowarzyszeniach). Mogą
je utworzyć co najmniej 3 osoby. Uchwalają one nazwę, cele, określają regulamin działalności (pełni taką rolę
jak statut w stowarzyszeniu zarejestrowanym), siedzibę i wybierają swojego przedstawiciela, który będzie
reprezentował stowarzyszenie. Następnie zgłaszają (pisemnie) utworzenie stowarzyszenia do organu
nadzorującego (zwykle jest to wydział spraw obywatelskich w starostwie powiatowym, właściwym ze względu
na przyszłą siedzibę). Stowarzyszenie zwykłe może rozpocząć działalność, jeśli w ciągu 30 dni od dnia
uzyskania informacji o założeniu stowarzyszenia zwykłego, w starostwie powiatowym nie zostanie wydany
zakaz jego działalności (np. z powodu niezgodności regulaminu z przepisami prawa).
Stowarzyszenie zwykłe nie może (art. 42):
powoływać swoich oddziałów terenowych,
łączyć się w związki stowarzyszeń,
zrzeszać osób prawnych,
prowadzić działalności gospodarczej,
przyjmować darowizn, spadków, zapisów, otrzymywać dotacji, korzystać z ofiarności publicznej.
Taka formuła utworzenia stowarzyszenia jest więc prosta, ale powstałe stowarzyszenie zwykłe ma ograniczone
możliwości podejmowania czynności prawnych. Mówiąc językiem prawnym - stowarzyszenie zwykłe nie jest
podmiotem praw i obowiązków w zakresie prawa cywilnego (nie ma zdolności prawnej) oraz nie ma zdolności
do czynności prawnych. Za zobowiązania związane z działalnością stowarzyszenia odpowiadają całym swoim
majątkiem ci członkowie stowarzyszenia, którzy je zaciągnęli.
Jednak stowarzyszenie zwykłe jest organizacją społeczną - oznacza to, że ma zdolność sądową, czyli może
występować przed sądem jako strona, w sprawach związanych z celami zapisanymi w swoim regulaminie (art.
64 k.p.c.).
Organem nadzoru dla stowarzyszenia zwykłego, tak jak dla stowarzyszenia zarejestrowanego, jest starosta (lub
prezydent miasta, jeśli stowarzyszenie ma siedzibę w mieście na prawach powiatu).
Stowarzyszenie rejestrowe posiada odrębność prawną, może zakładać terenowe jednostki organizacyjne, łączyć
się w związki stowarzyszeń, przyjmować w poczet swych członków osoby prawne oraz korzystać z ofiarności
publicznej i przyjmować dotacje od organów władzy państwowej i innych instytucji. Kwestię zakładania tego
typu stowarzyszeń reguluje rozdział 2 UPS „Tworzenie stowarzyszeń”. Zgodnie z art. 9 UPS do założenia
stowarzyszenia niezbędne jest uchwalenie statutu i wybranie komitetu założycielskiego przez co najmniej 15
16
osób. UPS określa również elementy konstytutywne statutu stowarzyszenia (art. 10) i jego władze – walne
zebranie członków, zarząd i organ kontroli wewnętrznej (art.11). Do finalnego utworzenia stowarzyszenia
ustawa Prawo Stowarzyszeń wymaga jego zarejestrowania w Krajowym Rejestrze Sądowym – i o ile kwestie
KRS określone są w odrębnej ustawie, to procedura rejestracyjna jest przedmiotem regulacji UPS (art. 13-21).
Prawo o stowarzyszeniach (art. 22) przewiduje również możliwość łączenia się stowarzyszeń w ich związki –
taki związek mogą założyć co najmniej 3 stowarzyszenia – które podlegają rygorom komentowanej ustawy. W
rozdziale 3 UPS uregulowany został szczegółowo problem nadzoru nad stowarzyszeniami, o którym wspomina
już artykuł 8 ustęp 5 ustawy (artykuł ten wskazuje organy nadzoru – wojewodę w odniesieniu do stowarzyszeń
jednostek samorządu terytorialnego oraz starostę w odniesieniu do innych stowarzyszeń). Przepisy dotyczące
nadzoru określają w szczególności uprawnienia organów nadzorczych w stosunku do „podległych” im
stowarzyszeń oraz sankcje karne mogące być nałożone na zrzeszenia, gdy te nie stosują się do żądań organów
nadzorczych (art.26). W rozdziale tym uregulowane zostały uprawnienia władcze sądu w stosunku do
stowarzyszeń (art.29). W rozdziale tym przewidziano również możliwość wprowadzenia do stowarzyszenia
zarządu kuratorskiego, gdy statutowy zarząd utracił zdolność podejmowania działań prawnych. W rozdziale 4
UPS znalazły się przepisy dotyczące majątku stowarzyszenia. Zgodnie z art. 33 majątek ten powstaje ze składek
członkowskich, darowizn, spadków, zapisów, dochodów z własnej działalności, dochodów z majątku
stowarzyszenia oraz ofiarności publicznej. UPS dopuszcza również możność prowadzenia przez tego typu
zrzeszenia działalności gospodarczej, z której zyski przeznaczane mogą być tylko i wyłącznie na działalność
statutową stowarzyszenia. UPS nie wyklucza również możliwości otrzymywania przez stowarzyszenia
państwowych dotacji. W rozdziale 5 uregulowano problematykę związaną z likwidacją stowarzyszeń, a
mianowicie sposoby rozwiązania stowarzyszenia (na podstawie własnej uchwały lub na podstawie wyroku
sądu), osoby likwidatorów i ich obowiązki. Przepis art.38 określa przeznaczenie majątku likwidowanego
stowarzyszenia, a art.39 środki przeznaczone na pokrycie kosztów likwidacji stowarzyszenia.
Fundacja - forma prawna organizacji pozarządowej, której istotnym substratem jest kapitał przeznaczony na
określony cel oraz statut zawierający reguły dysponowania tym kapitałem. Fundacje są po stowarzyszeniach
drugą co do popularności formą prawną wśród organizacji pozarządowych.
Związek zawodowy - masowa organizacja społeczna zrzeszająca na zasadzie dobrowolności ludzi pracy
najemnej.
Związki zawodowe w Polsce
Niezależny Samorządny Związek Zawodowy Solidarność
Solidarność 80
Niezależny Samorządny Związek Zawodowy Rolników Indywidualnych Solidarność
Ogólnopolskie Porozumienie Związków Zawodowych (OPZZ)
Związek Nauczycielstwa Polskiego (ZNP)
Związek Zawodowy Pielęgniarek i Położnych
Partia polityczna ("partia" od łac. pars 'część') - organizacja społeczna o określonym programie politycznym,
mająca na celu jego realizację poprzez zdobycie i sprawowanie władzy lub wywieranie na nią wpływu. Partie
polityczne są organizacjami o charakterze członkowskim (są korporacjami) i dlatego są zaliczane do organizacji
społecznych, podobnie jak stowarzyszenia, czy związki zawodowe. Jednak partii politycznych nie zalicza się na
ogół do organizacji pozarządowych, do których z kolei należą przede wszystkim stowarzyszenia i fundacje.
Powodem niewłączania partii politycznych do organizacji pozarządowych jest zbyt bezpośrednie powiązanie
tych pierwszych z władzą publiczną: partie są często wręcz governmental organisations - organizacjami
"rządowymi".
Pluralizm polityczny - w państwach demokratycznych jedna z zasad funkcjonowania parlamentarnych
systemów partyjnych, polegająca na istnieniu dwu lub więcej partii politycznych reprezentujących różne
programy i orientacje, walczących o zdobycie pełnej władzy w państwie. Oznacza wolność funkcjonowania
wielu organizacji w państwie. System partyjny jedna z trzech kategorii systemów w politologii
obok systemów politycznych i systemów wyborczych. Jest to układ wszystkich partii politycznych, a
także organizacji quasi-partyjnych: stowarzyszeń (np. BBWR) czy związków zawodowych (np. NSZZ
"Solidarność do 2001 r.). Do systemu partyjnego nie zalicza się natomiast tzw. "partii
kanapowych", nie uczestniczących w wyborach, założonych często dla żartu (np. Polska Partia
Łysych, Partia Dobrego Humoru).
17
Rodzaje systemów partyjnych
system jednopartyjny - istnieje tylko jedna legalna partia, zaś działanie ewentualnych organizacji
opozycyjnych jest przez nią skutecznie hamowane - np. w ZSRR Komunistyczna Partia Związku
Radzieckiego;
system partii hegemonicznej - wśród kilku istniejących partii jedna z nich pełni funkcję hegemona
zmuszając pozostałe partie (tzw. partie satelickie) do całkowitego podporządkowania - np. w Polsce
1948-1989 układ PZPR-ZSL-SD;
system partii dominującej - wśród wielu istniejących partii jedna z nich, zwykle wykorzystując
uwarunkowania historyczne, ma zdecydowaną przewagę pozostając niemal bez przerwy u władzy - np.
w Indiach Indyjski Kongres Narodowy, w Meksyku Partia Rewolucyjno-Instytucjonalna;
system dwupartyjny - istnieją dwie partie zdecydowanie dominujące nad pozostałymi, zmieniające się
co jakiś czas u władzy - np. w Stanach Zjednoczonych Partia Demokratyczna i Partia Republikańska;
system dwuipółpartyjny - istnieją dwie partie zdecydowanie dominujące nad pozostałymi, zmieniające
się co jakiś czas u władzy, jednak potrzebujące zwykle współpracy z inną mniejszą partią, ewentualnie
utworzenia "wielkiej koalicji" - np. w Niemczech SPD i CDU/CSU + Zieloni lub FDP;
system wielopartyjny - istnieje wiele partii, które rywalizują ze sobą o zdobycie i utrzymanie władzy.
Żadna z nich nie ma szans zdobyć przewagi w parlamencie(większość mandatów), aby samodzielnie
utworzyć rząd. Tworzą się więc rządy koalicyjne. System ten świadczy o zróżnicowaniu ludności, daje
im możliwości lepszej, pełniejszej reprezentacji ich poglądów w parlamencie. Jednak czasem może też
utrudniać rozwiązywanie pewnych problemów społecznych doprowadzając do konfliktów.
system dwublokowy - istnieje wiele partii, które rywalizują ze sobą podczas kampanii wyborczej,
jednak po wyborach formują się w dwa bloki np. prawica i lewica i współdziałają w ramach tych
bloków.
Program polityczny jest to konkretyzacja doktryny politycznej, która z kolei jest konkretyzacją ideologii lub
stylu politycznego myślenia.
Grupa interesu - grupa nie będąca aktorem politycznym, lecz chcąca wywierać wpływ na zarys polityki
prowadzonej przez rządy. Np. związek zawodowy.
Cechy partii politycznych;
a) program polityczny; b) struktura organizacyjna; c) walka o władzę; d) funkcja;
Funkcje partii politycznych:
a) funkcja kształtowania opinii społecznej;
b) funkcja rządzenia;
c) funkcja wyborcza;
Najważniejsze grupy partii politycznych:
a) partie konserwatywne;
c) partie liberalne;
d) partie chrześcijańsko – demokratyczne;
e) partie socjaldemokratyczne;
18
Partie polityczne rządzące w Polsce
Prawo i Sprawiedliwość
Program partii
zaostrzenie kar dla przestępców
walka z korupcją
zakaz aborcji i eutanazji
dekomunizacja i rozliczenie agentów służb specjalnych z czasów PRL
gwarancja minimum socjalnego
interwencjonizm państwowy w sferze gospodarki
Władze
prezes: Jarosław Kaczyński
liderzy partii:, Adam Hofman
Platforma Obywatelska
Program partii
ograniczenie roli państwa w gospodarce
zakaz aborcji i eutanazji
współpraca z USA
odpłatność za studia na uczelniach państwowych i niektóre usługi medyczne w publicznej służbie
zdrowia
Władze
przewodniczący: Donald Tusk
liderzy: Bronisław Komorowski, Hanna Gronkiewicz-Waltz
Sojusz Lewicy Demokratycznej
Program partii
sprzeciw wobec wprowadzenia podatku liniowego
sprzeciw wobec upublicznienia wszystkich teczek służb specjalnych PRL
zgoda na abrocję w uzasadnionych przypadkach i rejestrację związków homoseksualnych
postulat bezpłatnego szkolnictwa i dostępy do służby zdrowia dla ogółu obywateli
Władze
przewodniczący: Leszek Miler
liderzy: Grzegorz Napieralski, Joanna Senyszyn,
Liga Polskich Rodzin
Program partii
sprzeciw członkostwu w Unii Europejskiej
życie moralne i polityczne zgodnie z nauką Kościoła katolickiego
zakaz eutanazji i aborcji
sprzeciw wobec legalizacji związków homoseksualnych
postulat upublicznienie wszystkich teczek służb specjalnych PRL
19
Władze
prezes: Marek Kotlinowski
liderzy: Roman Giertych, Maciej Giertych, Janusz Dobrosz, Wojciech Wierzejski
Polskie Stronnictwo Ludowe
Program partii
interwencjonizm państwa w gospodarce (zwłaszcza rolnictwie)
sprzeciw wobec eutanazji, aborcji i legalizacji związków homoseksualnych
postulat odtajnienia teczek służb specjalnych PRL
Władze
prezes: Janusz Piechociński
liderzy: Jarosław Kalinowski, Józef Zych
20