docPRZEWODNIK– INFORMATOR
download 
Reklamacja Transkrypt
PRZEWODNIK– INFORMATOR
SZLAK CYSTERSKI NA DOLNYM ÂLÑSKU PRZEWODNIK– INFORMATOR Spis treÊci: Wst´p Lubià˝ ....................................................................................... 4 ...................................................................................... 7 Trzebnica ................................................................................. Henryków ............................................................................... Kamieniec Zàbkowicki Bardo 17 27 ................................................. 37 ........................................................................................ 47 Krzeszów ................................................................................. /Summary ............................................................................... 53 69 EUROPEJSKI SZLAK CYSTERSKI Cystersi nale˝à do najstarszych formacji zakonnych, które wy∏oni∏y si´ w Êredniowieczu i to pod koniec XI wieku. Jako opozycja duchowa, wywodzàca si´ bezpoÊrednio z zakonu benedyktynów, stan´∏a naprzeciw zrytualizowanemu ˝yciu religijnemu, przerostowi formy nad treÊcià. G∏osi∏a powrót do êróde∏ – pierwotnej regu∏y Êw. Benedykta z Nursji, preferujàcej prostot´, ˝arliwoÊç, po∏àczonà z du˝à aktywnoÊcià. Nie sposób przeceniç roli jakà przez kolejne wieki odegrali cystersi w kszta∏towaniu krajobrazu kulturowego Europy. Zasi´g tej dzia∏alnoÊci poniekàd wyznaczy∏ granice wspó∏czesnej zjednoczonej Europy. Ta wszechstronna dzia∏alÂw. Benedykt z Nursji noÊç, poza duchowoÊcià obj´∏a równie˝ gospodark´ oraz ˝ycie artystyczne. Âw. Robert z Molesmes, jeszcze jako benedyktyn, w trosce o odnow´ ˝ycia monastycznego za∏o˝y∏ w 1098 r. pierwszy klasztor w Burgundii, ko∏o Dijon, który wkrótce nazwano Citeaux (∏ac. Cistercium). Nast´pcà Êw. Roberta zosta∏ ju˝ w 1099 r. Albertyk, którego uznaje si´ za „Ojca Nowego Zakonu”. Kolejny opat Stefan Harding (1060-1134), z pochodzenia Anglik, by∏ twórcà podstawowych dokumentów. Z klasztoru w Citeaux, dajàcego nazw´ nowemu zakonowi, utworzono pierwsze protoopactwa: La Ferté (1113 r.), Pontigny (1114 r.), Clairvaux i Morimond (1115 r.). Z opactw tych wywodzi∏y si´ kolejne filie. Zakon prze˝ywa∏ niezwyk∏y rozwój w okresie dzia∏alnoÊci Êw. Bernarda, póêniejszego opata Clairvaux (1112-1153), uwa˝anego za wspó∏za∏o˝yciela i patrona cystersów. Jeszcze za ˝ycia tego wielkiego mistyka i teologa za∏o˝ono prawie 350 opactw na obszarze ówczesnej, katolickiej Europy (Portugalia, Hiszpania, W∏ochy, Anglia, kraje niemieckie, Czechy, Polska i kraje skandynawskie). Pod koniec XIII w. liczba ta wzrasta do oko∏o 700. 4 Na Dolny Âlàsk cystersi sprowadzeni z niemieckiego opactwa Pforta nad Saalà (filiacja morimondzka przez Kamp i Walkenried) i osadzeni w Lubià˝u nad Odrà w 1163 r. Inicjatorem tej fundacji by∏ ksià˝´ Boles∏aw I Wysoki, syn W∏adys∏awa II Wygnaƒca, a wnuk Boles∏awa Krzywoustego. Tradycja wygnanych Piastów Âlàskich, których pochowano w∏aÊnie wPforcie wiàza∏a ksi´cia po odzyskaniu ojcowizny w naturalny sposób z tym opactwem. Lubiàscy cystersi za∏o˝yli nowe filie na Dolnym Âlàsku jak i poza jego granicami. Pierwsza filia powsta∏a w Mogile (Kacice) ko∏o Krakowa (1218-1226), na Âlàsku zaÊ w Henrykowie (12221228), kolejna w Kamieƒcu ko∏o Zàbkowic (1246-1247). Byszewo na Pomorzu, ko∏o Koronowa (1250-1256) jest ostatnià filià lubiàskà. Natomiast opactwo w Krzeszowie (1292) nale˝y do filiacji henrykowskiej. Godny podkreÊlenia jest fakt ufundowania przez ksi´cia Henryka Brodatego i jego ˝on´ Êw. Jadwig´ pierwszego klasztoru mniszek , przyby∏ych z Bambergu (1202) do Trzebnicy. Ten ˝eƒski klasztor oddany pod opiek´ cystersom , utworzy∏ swoje filie w O∏oboku (1213) ko∏o Kalisza oraz w Owiƒskach ko∏o Poznania (1250). Na Dolnym Âlàsku szlak cysterski mo˝na wytyczyç zgodnie z chronologià, topografià i obrotem Ziemi. Rozpoczàç trzeba po prawej stronie Odry od pó∏nocnego Lubià˝a i podà˝aç w kierunku wschodnim do Trzebnicy, dalej na po∏udnie, przez Wroc∏aw, ju˝ po lewej stronie Odry, do Henrykowa i Kamieƒca, a stamtàd na zachód, aby zakoƒczyç w Krzeszowie. Âw. Bernard z Clairvaux 5 LUBIÑ˚ Gród w Lubià˝u, usytuowany nad jednà z najstarszych przepraw rzecznych przez Odr´, powsta∏ w epoce wczesnofeudalnej i w XII w. uwa˝any by∏ ju˝ za bardzo stary. Najprawdopodobniej z grodem tym powiàzany by∏ klasztor benedyktynów przebywajàcych tam mo˝e nawet od po∏owy XI wieku. Zastàpili ich cystersi sprowadzeni w 1163 r. z Pforty nad Saalà w Turyngii. Nowy zakon obok zadaƒ gospodarczych mia∏ wzmacniaç pozycj´ KoÊcio∏a i zarazem s∏u˝yç fundatorowi ksi´ciu Boles∏awowi I Wysokiemu, synowi W∏adys∏awa II Wygnaƒca, po pobycie i doÊwiadczeniach na dworze cesarskim odbudowujàcego i podnoszàcego do poziomu zachodniej Europy swojà odzyskanà, senioralnà dzielnic´. Od tej pory te˝, a˝ do wojen husyckich, dzi´ki ró˝nym hojnym ofiarodawcom, klasztor lubiàski systematycznie powi´ksza swój stan posiadania. Na poczàtku XIII w. organizuje swoje filie: w Mogile pod Krakowem 1222 r., w Henrykowie 1227 r., w Kamieƒcu Zàbkowickim 1249 r. oraz przejmuje pod opiek´ klasztor Cysterek w Trzebnicy. Wiek czternasty to okres szczytowego rozkwitu gospodarczego i kulturalnego Êredniowiecznego opactwa, b´dàcego wówczas centrum produkcji literackiej i historiozoficznej Âlàska. Jego posiad∏oÊci dzi´ki licz- LUBIÑ˚ Informacje praktyczne PO¸O˚ENIE MiejscowoÊç Lubià˝ – w gminie i powiecie Wo∏ów, na prawym, wysokim brzegu Odry, ok. 50 km na pó∏n-zach od Wroc∏awia DOJAZD dojazd z Wroc∏awia: droga nr 94 i droga nr 338 Po∏àczenie autobusowe PKS ZWIEDZANIE Zespó∏ Pa∏acowo-Klaszorny w Lubià˝u tel. 071/ 389 71 66 Czynne: codziennie: 9.00-18.00 latem 9.00-16.00 zimà 7 LUBIÑ˚ LUBIÑ˚ 8 nym darowiznom i zakupom si´gajà od Wielkopolski przez Âlàsk do Ma∏opolski. Ten systematyczny rozwój przerywajà wojny husyckie (14281432) i zapoczàtkowujà doÊç d∏ugi okres powolnego upadku, trwajàcy do 1492 r. Przez caPierwszy Opat Krzeszowa ∏y XVI w. rzàdzàcy zakonem opaci z ró˝nym skutkiem próbowali odbudowaç gospodark´ i ˝ycie klasztorne. Jednak dopiero po wojnie trzydziestoletniej, za rzàdów najznakomitszych opatów: Arnolda Freibergera (1632-1672) i Jana Reicha (1672-1691) rozpoczyna si´ d∏ugi, bo ponad stuletni okres, rozkwitu gospodarczego i kulturalnego opactwa. W latach 1681-1739 dzi´ki ogromnej zamo˝noÊci klasztoru dochodzi do ogólnego przekszta∏cenia, rozbudowy i barokizacji ca∏ego kompleksu. Jedynie koÊció∏ klasztorny z kaplicà Ksià˝´cà zachowa∏ swojà gotyckà struktur´, ubogaconà jednak dwuwie˝owà fasadà oraz barokowym wystrojem i wyposa˝eniem wn´trza. Budowa tak ogromnego kompleksu zamyka jednak okres ÊwietnoÊci lubiàskiego opactwa, który koƒczy si´ wraz z przejÊciem Âlàska pod panowanie pruskie w 1740 r. Od momentu wkroczenia na Âlàsk wojsk pruskich przez ca∏y okres wojen Êlàskich (I – 1740-42, II – 1744-45, III – 1756-63), nie tylko opactwo lubiàskie boleÊnie odczu∏o ci´Fasada wschodnia Informacje praktyczne NOCLEGI BRZEG DOLNY Kompleks HotelowoSportowy „ROKITA”** ul. Wilcza 8 50 miejsc tel. recepcja 071/ 38 08 071, 38 08 030 fax: 071/ 38 08 068 e-mail: [email protected] pokoje 2-osobowe i 3-osobowe apartamenty OÊrodek SzkolnoWychowawczy 40 miejsc ul. 1 Maja 21 tel. 071/ 31 95 179 OÊrodek WypoczynkowoRekreacyjny Zwiàzkowy Klub ˚eglarski „ENERGETYK” w Wa∏ach k. Brzegu Dolnego tel. 071/ 31 95 394 Zakwaterowanie w domkach campingowych oraz na polu namiotowym Sklepienie sali ˝ar fiskalnej polityki Fryderyka II, i nara˝one by∏o na liczne represje wrogo nastawionego do katolicyzmu króla. Ostatecznie na mocy rozporzàdzenia królewskiego z roku 1810 nastàpi∏a sekularyzacja wszystkich klasztorów a wraz z nimi opactwa lubiàskiego. Po 650 latach zakon cystersów w Lubià˝u przesta∏ istnieç. Zabrano i wywieziono z klasztoru cenne archiwalia, r´kopisy i zbiory biblioteczne, liczne dzie∏a sztuki, malarstwa sztalugowego, rzeêby, rzemios∏a artystycznego, numizmaty i instrumenty muzyczne. Budynki klasztorne wykorzystywano jako szpital, a parafialny koÊció∏ Êw. Jakuba zamieniono najpierw na arsena∏, a nast´pnie przekazano gminie ewangelickiej. Od 1823 r. cz´Êç klasztoru zosta∏a zaadaptowana na szpital dla umys∏owo chorych, natomiast opacki pa∏ac oraz budynki gospodarcze i mieszkalne sta∏y si´ w∏asnoÊcià paƒstwowej stadniny koni. W okresie II wojny Êwiatowej w kompleksie klasztornym uruchomiono produkcj´ na potrzeby wojenne, obs∏ugiwanà przez mi´dzynarodowy obóz pracy przymusowej. Wiosnà 1944 r. w obawie przed bombardowaniami wywieziono z koÊcio∏a i pa∏acu reszt´ obrazów, stalle, rzeêby, oraz cz´Êç WO¸ÓW Motel „BIS” 12 miejsc ul. Pi∏sudskiego 26 tel. 071/ 389 30 38 Pokoje GoÊcinne OSIR ul. Trzebnicka 6 tel. 071/ 389 24 07, 389 19 42 35 miejsc Gara˝e, parking, restauracja. GOLINA OÊrodek Wypoczynkowy „Golina” Golina k. Wo∏owa tel. 071/ 38 93 122, 38 92 839 130 miejsc noclegowych w sezonie letnim dodatkowe 80 miejsc w domkach. 9 LUBIÑ˚ LUBIÑ˚ 10 wystroju. W latach 19451948 w klasztorze zorganizowany by∏ szpital dla jednostek Armii Radzieckiej. Od 1950 r. ca∏y ten ogromny zespó∏ praktycznie nie mia∏ gospodarza. Wykorzystywany by∏ cz´Êciowo przez Dom Ksià˝ki i Muzeum Narodowe we Wroc∏awiu na magazyny. Brak gospodarza Fasada wschodnia sprawi∏, i˝ uleg∏ procesowi dekapitalizacji i grabie˝y. Dopiero w 1962 r. rozpocz´to prace kompleksowe majàce na celu ratowanie ca∏ego zespo∏u. Niestety, ciàgle brakowa∏o pieni´dzy, nie wystarczy∏o nawet na dokoƒczenie prac zabezpieczajàcych przed dalszym niszczeniem. Wiosnà 1989 r. powsta∏a Fundacja Lubià˝, która za g∏ówny cel dzia∏alnoÊci wyznaczy∏a sobie remont, rewaloryzacj´ oraz adaptacj´ do nowych potrzeb i przywrócenie dawnej ÊwietnoÊci temu wspania∏emu kompleksowi. Cel ten choç powoli konsekwentnie realizuje. KoÊció∏ klasztorny p. w. Wniebowzi´cia NMP wraz z dwoma zachodnimi, symetrycznie rozwini´tymi skrzyd∏ami klasztoru tworzy monumentalny, barokowy trzon za∏o˝enia z nieryzalitowanà fasadà o d∏ugoÊci si´gajàcej nieomal çwierç kilometra (223 m.). Znamienne, i˝ w Êrodkowej Europie dymensji tej dorówna∏aby jedynie pó∏nocna, nadodrzaƒska Fasada wschodnia Informacje praktyczne fasada, niestety nieukoƒczonego uniwersytetu Leopoldyƒskiego we Wroc∏awiu. Nowa barokowa kompozycja przestrzenna w Lubià˝u podporzàdkowana zosta∏a symetrii w przeciwieƒstwie do wszystkich opactw cysterskich na Dolnym Âlàsku, które mimo przeprowadzonych barokizacji zachowa∏y tradycyjny, Êredniowieczny i asymetryczny uk∏ad z klasztorem usytuowanym po po∏udniowej stronie koÊcio∏a (Trzebnica, Henryków, Krzeszów), bàdê po pó∏nocnej (Kamieniec). Dla uczy- NOCLEGI KRZYDLINA MA¸A Dom Rekolekcyjny Misjonarzy Klaretynów Krzydlina Ma∏a 69 Wo∏ów tel. 071/ 38 90 132, 38 90 191 e-mail: [email protected]. Miejsc: 60 do 100 pokoje 2-osob., jadalnia sale konferencyjne, kaplica. MA¸OWICE OÊrodek Wypoczynkowy „Oaza” w Ma∏owicach tel. 071/ 38 96 303 30 miejsc w domkach turyst. AGROTURYSTYKA Fasada wschodnia telnienia walorów tej symetrycznej kompozycji na jej osi zbudowano dwuwie˝owà fasad´ koÊcielnà, zrywajàc tym samym z surowà tradycjà cysterskiego Êredniowiecza, nie dopuszczajàcà w budownictwie sakralnym do rozwiàzaƒ wie˝owych. He∏my o bogatych, wyszukanych formach wieƒczà wie˝e, które z du˝ej odleg∏oÊci ukazujà lubiàskie opactwo nad malowniczymi brzegami Odry. Artykulacja fasady jak i pozosta∏ych elewacji preferuje wertykalizm. Opilastrowanie w wielkim porzàdku akcentuje poszczególne osie dwóch górnych kondygnacji nad parterem – boniowanym coko∏em. Ornament z∏o˝ony z kartuszy, girland i wici akantu zdobi ca∏oÊç. Brama i dwa portale (najbogatszy koÊcielny) prowadzà do wn´trz. Brama po stronie pó∏nocnej, z sienià przelotowà, umo˝liwia wjazd oraz wejÊcie do dwóch skrzyde∏ nazywanych pa∏acem Opackim Fasada wschodnia Emilia i Miko∏aj Garberowie D´bno, 56-100 Wo∏ów tel. 071/ 38 91 716 Wac∏awa Jaremko ul. Wojska Polskiego 20 56-110 Lubià˝ tel. 071/ 38 97 432 Halina i Eugeniusz Buzdyganowie Tarchalice 17 56-100 Wo∏ów tel. 071/ 38 96 019 Magdalena i Tomasz Paw∏owiczowie Czaplice l 56-160 Wiƒsko tel. 071/ 38 90 521 Artur Obolewicz Piotroniowice 56-100 Wo∏ów tel. 071/ 38 94 650 Alicja i Piotr Szymczukowie Golina 56-100 Wo∏ów tel. 071/ 38 91 352 tel. kom. 0604 497 303 11 LUBIÑ˚ LUBIÑ˚ (zbudowanym w latach 1681-1690). Portal po∏udniowy prowadzi do klasztoru – clastrum (realizacja w latach 1692-1720). Prace zwiàzane z bogatym wystrojem i wyposa˝eniem wn´trz trwa∏y do 1739 r.. Twórcy tego monumentalnego kompleksu o skali Êwiatowej, jak dotàd nie zostali rozpoznani. Znamy jednak artystów komplementarnego dzie∏a, którzy bezspornie przyczynili si´ do jego powstania. Do najwa˝niejszych nale˝à: Micha∏ Willmann – malarz, zwany „Êlàskim Apellesem”, konwertyta, na sta∏e osiad∏y z Lubià˝u (l. 1660-1706); Maciej Steinl – architekt i rzeêbiarz, nazywany „in omni arte expertus”, zamieszka∏y w Lubià˝u (1676-1682), póêniej powo∏any przez cesarza do Wiednia; Feliks Scheffler – malarz znany z licznych prac na Âlàsku i w Czechach; Filip Bentum – malarz ze szko∏y praskiej, przez 20 lat pracujàcy na Âlàsku; Franciszek Mangoldt – rzeêbiarz wroc∏awski, czynny równie˝ poza granicami Âlàska; Ignacy Provisore – marmoryzator, specjalista dzia∏ajàcy te˝ poza Âlàskiem. Nie nale˝y te˝ zapominaç o warsztatach sztukatorskich, zapewne pó∏nocnow∏oskiej proweniencji. 12 Fasada wschodnia Portal koÊcielny, kolumnowy, o dynamicznych formach z zespo∏em rzeêb, na zachodniej, wtopionej w bry∏´ ca∏ego kompleksu fasadzie akcentuje oÊ tego monumentalnego za∏o˝enia, kontynuowanà w wektorze wertykalnym biforyjnà formà otworów okiennych oraz dwóch wie˝ zwieƒczonych bogatymi he∏mami. Portal ten stanowi g∏ówne wejÊcie do koÊcio∏a, który zachowa∏ swojà Êredniowiecznà struktur´. Ogo∏ocony jednak zosta∏ w czasie, i po drugiej wojnie Êwiatowej z bogate- go barokowego wystroju i wyposa˝enia. Na reliktach romaƒskich ukszta∏towa∏a si´ w ciàgu 1. po∏owy XIV w. gotycka, ceglana i charakterystyczna dla sakralnej architektury cystersów, trójnawowa bazylika z transeptem i prosto zamkni´tym, ambitowym chórem. Kaplic´ Ksià˝´cà po pó∏nocnej stronie ambitu zbudowano w 1312 r., kaplic´ Loretaƒskà dobudowano do pó∏nocnego ramienia transeptu ok. 1710 r. (w czasie ogólnej przebudowy i barokizacji ca∏ego zespo∏u przeprowadzonej w latach 1681-1739). Do najwa˝niejszych dzie∏ barokowego wyposa˝enia koÊcio∏a nale˝a∏o: 12 ogromnych (3x4 m.) p∏ócien Micha∏a Willmanna zrealizowanych w latach 1661-1700 i przedstawiajàcych m´czeƒstwo aposto∏ów (obecnie w Warszawie); o∏tarz g∏ówny i boczne, ambona – nasycona rzeêbà figuralnà, oraz s∏ynne stalle „Anielskie” z niezwykle bogatym ornamentem akantowym (obecnie cz´Êciowo w zbiorach muzealnych) – dzie∏a Macieja Steinla z lat Fasada wschodnia 1680-1700. Z ponad 300 wn´trz lubiàskiego kompleksu do najbardziej reprezentacyjnych nale˝y po stronie pó∏nocnej – w pa∏acu Opackim – sala Ksià˝´ca i Jadalnia Opata, po stronie po∏udniowej – w claustrum – Biblioteka i Letni Refektarz. Poza bibliotekà, w której prowadzi si´ obecnie ˝mudnà konserwacj´ monumentalnego malarstwa (szczególne dzie∏o Bentuma z 1738 r.), trzy pozosta∏e wn´trza udost´pnione sà zwiedzajàcym. S∏u˝à równie˝ szczególnym i uroczystym imprezom, tak˝e wystawom. Sala Ksià˝´ca to ogromne wn´trze zajmujàce dwie górne kondygnacje pó∏nocnego skrzyd∏a pa∏acu Opackiego, o du˝ych walorach architektonicznych, wspania∏ym wystroju malarskim, rzeêbiarskim i dekoracji. To komplementarne dzie∏o sztuki gloryfikuje i Wiar´, i Dynastie – Habsburgów i Piastów. Wielki plafon, z apoteozà wiary katolickiej, namalowany przez 13 LUBIÑ˚ z ˝ycia Êw. Bernarda i Êw. Benedykta. Ca∏e wn´trze utrzymane jest w jasnych pastelowych kolorach ˝ó∏tym i ró˝owym, kontrastujàcym z ciemniejszà tonacjà barwnà malowide∏. Poza murami tego imponujàcego opactwa, na trwa∏e wpisanego w krajobraz kulturowy Âlàska, godny uwagi jest koÊció∏ parafialny Êw. Walentego we wsi Lubià˝, zbudowany w latach 1734-1745 i reprezentujàcy charakterystyczne emporowo-halowe rozwiàzanie przestrzenne sakralnej architektury doby baroku. Fasada wschodnia Fasada wschodnia LUBIÑ˚ Bentuma w 1737 r., którego wymiary zbli˝ajà si´ do 300 m2, nale˝y do najwi´kszych obrazów olejnych europejskiej sztuki. Cykl 10 p∏ócien olejnych, umieszczonych w stiukowych obramieniach pomi´dzy oknami przedstawiajà sceny z ˝ycia El˝biety Krystyny Brunszwickiej – ˝ony Karola VI. Natomiast posàgi cesarzy Leopolda I, Józefa I, Karola VI z licznymi atrybutami i postaciami alegorycznymi (dzie∏a Mangoldta) gloryfikujà dynasti´ Habsburgów. Barwna marmoryzacja Êcian i detalu architektonicznego jest dzie∏em warsztatu Provisora. Refektarz Letni Opata to du˝a, reprezentacyjna sala na parterze skrzyd∏a zachodniego. Wystrój sali jest dzie∏em Willmanna z 1692 r.. Na plafonie malarz przedstawia triumf bohatera cnót, który porzuciwszy doczesne marnoÊci i rozkosze ˝ycia, prowadzony przez Minerw´ podà˝a ku Herkulesowi, aby otrzymaç nagrod´ w postaci wieƒca z liÊci d´bowych. MyÊl wyboru w∏aÊciwej drogi ˝ycia nawiàzujàca do idei Virtus Heroika powraca w tematyce medalionów towarzyszàcych plafonowi. Majà one form´ emblematów, w których role bohaterów mitologicznych i postaci historycznych odgrywajà putta. Ca∏oÊç tego cyklu to pierwsze freski Micha∏a Willmanna. Zakonny Refektarz Letni sala w budynku klasztornym, której wystrój malarski wykona∏ w 1733 Scheffler. Centralnà cz´Êç sklepienia zajmuje plafon, przedstawiajàcy Cudowne Nakarmienie Pi´ciu Tysi´cy, typowy temat barokowy malowide∏ refektarzy klasztornych. Plafonu otwiera si´ na dalekie b∏´kitne niebo, poÊród którego unosi si´ Bóg Ojciec i go∏´bica. Chrystus wraz z uczniami otaczajà cz´Êç Êrodkowà malowid∏a. W medalionach otaczajàcych plafon przedstawione sà sceny 14 15 TRZEBNICA W dokumencie z 22 listopada 1202 r. czytamy, ˝e ksià˝´ Henryk I Brodaty ufundowa∏ „na w∏asnej ziemi i w∏asnym kosztem” klasztor ˝eƒski w Trzebnicy Uczyni∏ to „dla zbawienia duszy ojca, swojej i dusz pozosta∏ych drogich bliskich, na chwal´ Boga i Êw. aposto∏a Bart∏omieja”. Przy zak∏adaniu klasztoru mia∏a te˝ swój szczególny udzia∏ Êwiàtobliwa ma∏˝onka fundatora, Jadwiga. Biograf pisze, ˝e „jej rady i napomnienia sk∏oni∏y ksi´cia do budowy ˝eƒskiego klasztoru”. Wiemy tak˝e, ˝e prosi∏a swego m´˝a, aby nie wykonywano wyroków, lecz aby wi´êniowie pracowali przy budowie dla zadoÊçuczynienia za pope∏nione zbrodnie. Pierwsze mniszki przyby∏y na Âlàsk z Bambergu, z klasztoru Êw. Teodora. Biskup wroc∏awski, Cyprian, zainstalowa∏ konwent w Trzebnicy 13 stycznia 1203 r. Kilka dni póêniej opactwo trzebnickie otrzyma∏o zatwierdzenie najwy˝szego zwierzchnika KoÊcio∏a w Polsce, arcybiskupa gnieênieƒskiego, Henryka Kietlicza. Prze∏o˝onà nowo za∏o˝onego klasztoru zosta∏a Petrissa, dawna wychowawczyni Êw. Jadwigi w Kitzingen. Od 1232 r. ksi´˝nà opactwa by∏a córka fundatorów, Gertruda (+1268 r.). TRZEBNICA Informacje praktyczne PO¸O˚ENIE Trzebnica – miasto powiatowe, ok. 12 tys. mieszkaƒców, 25 km na pó∏noc od Wroc∏awia DOJAZD dojazd z Wroc∏awia drogà nr 5, Po∏àczenie autobusowe PKS, z Wroc∏awia tak˝e linie mikrobusowe – przystanki przy dworcu PKP Wroc∏awNadodrze Muzeum Kultu Êw. Jadwigi ul. Jana Paw∏a II 3 tel. 071/312 11 18, 312 14 15 zwiedzanie po uprzednim telefonicznym uzgodnieniu Trzebnickie Muzeum Regionalne Rynek 8 tel. 071/ 312 15 88 Czynne: wt.-pt ZWIEDZANIE Bazylika Poza porami nabo˝eƒstw 17 TRZEBNICA 18 TRZEBNICA Informacje praktyczne Opactwo w Trzebnicy to pierwszy klasztor ˝eƒski na Âlàsku i ziemiach polskich zachowujàcy regu∏´ Êw. Benedykta. W 1218 r., zosta∏ inkorporowany do zakonu cysterskiego i oddany pod opiek´ duchowà opactwu lubiàskiemu. Ksià˝´ na budow´ klasztoru wybra∏ teren odleg∏y o ok. 750 m od trzebnickiego grodu. Do budowy sprowadzono francuskich Widok od strony parku zakonników z Arrovaise. Kierownikiem budowy by∏ mistrz Jakub. W dokumentach wzmiankowany jest równie˝ murarz Dalemir z Zajàczkowa. Konsekracja koÊcio∏a w 1219 r. Êwiadczy o zakoƒczeniu pierwszej fazy budowy. Ksià˝´ Henryk Brodaty uposa˝y∏ klasztor obficie. Dokument z 1203 roku wylicza dwanaÊcie wsi. W 1208 r. dosz∏o dalszych osiem. W 1218 r. wymienia si´ ju˝ ich dwadzieÊcia trzy. Gdy w 1235 r. ksieni Gertruda oddawa∏a ponownie klasztor pod opiek´ papieskà, do opactwa nale˝a∏o 35 posiad∏oÊci. Fundator opactwa przydzieli∏ te˝ klasztorowi pracowników gospodarczych, rolników i rzemieÊlników. OdnoÊnie wyglàdu pierwotnego klasztoru niewiele mo˝emy powiedzieç. Wi´cej szczegó∏ów o pierwotnym klasztorze dostarczy∏y badania archeologiczne. Na ich podstawie stwier- NOCLEGI WejÊcie na dziedziniec klasztorny Zajazd „Pod Lwem” 20 miejsc Nowy Dwór 31 tel. 071/ 387 02 01 Hotel „Nowy Dwór” 40 miejsc tel. 071/ 312 07 14 Hotel „Pod Platanami” 43 miejsca ul. Kiliƒskiego 2 tel. 071/ 312 09 80 OÊrodek Wypoczynkowy „LeÊny” 18 miejsc w hoteliku 135 w domkach ul. LeÊna 2 tel. 071/ 312 07 47 RESTAURACJE Fasada budynku g∏ównego dzono, ˝e poprzednie zabudowania klasztorne by∏y o po∏ow´ mniejsze od obecnych. W wykopie biegnàcym przy po∏udniowej Êcianie klasztoru, natrafiono na Êlady dawnego Êredniowiecznego opactwa. Jest to pozosta∏oÊç jednego skrzyd∏a w którym mieÊci∏a si´ fraternia i refektarz. Pierwsze pomieszczenie z zachowanymi resztkami ceramicznych posadzek by∏o sklepione. Cztery pola sklepieƒ wspiera∏y si´ na kolumnie, z której pozosta∏a do dziÊ profilowana baza romaƒska. Refektarz, d∏ugoÊci 16 m, by∏ tak˝e nakryty sklepieniami wspierajàcymi si´ na trzech kolumnach. Zachowa∏y si´ jedynie kwadratowe podstawy. Szczególne zainteresowanie wzbudzi∏o odkrycie pieców pod∏ogowych. By∏y one zasklepione du˝ymi kamieniami polnymi s∏u˝àcymi do kumulacji ciep∏a, oddawanego przez otwory w posadzce. W sàsiadujàcej z jadalnià kuchni równie˝ znaleziono dwa piece. Interesujàce okaza∏y si´ tak˝e odkrycia w skrzydle zachodnim, gdzie prawdopodobnie mieszka∏a Êw. Jadwiga w ostatnich latach swojego ˝ycia. Przebywanie w pobli˝u kuchni na pewno u∏atwia∏o Êw. Jadwidze zajmowanie si´ biednymi, którzy jak mówi jej biograf – „chodzili za nià wsz´dzie gdzie si´ udawa∏a, jak za swojà matkà”. Jadwiga uczestniczy∏a w ˝yciu opactwa, ale nigdy zakonnicà nie by∏a. Jej biograf napisa∏: „Chocia˝ wszystkie przepisy regu∏y zakonnej, stosownie do swego stanu, zachowywa∏a najsumienniej ze wszystkich w TRZEBNICY: Restauracja „Karczma LeÊna” ul. LeÊna 8 tel. 071/ 312 04 70 Restauracja „Kasztelaƒska” ul. Jana Paw∏a II 1 tel. 071/ 312 05 41 Restauracja „Ratuszowa” Rynek 4 tel. 071/ 387 48 28 19 TRZEBNICA zakonnic, to jednak nie zdoby∏a si´ na to, aby z∏o˝yç profesj´ zakonnà, rezygnujàc z posiadanych dóbr. Z tej te˝ w∏aÊnie przyczyny nie z∏o˝y∏a Êlubów, aby mog∏a w∏asnymi r´kami wspieraç biednych, aby zawsze mog∏a otwieraç swojà r´k´”. TRZEBNICA Zabudowania klasztorne 20 Podczas stawiania nowego klasztoru ówczeÊni mistrzowie, aby uczciç miejsce przebywania Êw. Jadwigi, wybudowali na dziedziƒcu kaplic´, która mia∏a symbolizowaç cel´ Âwi´tej. Po kasacie klasztoru, gdy w budynku mieÊci∏a si´ fabryka sukna, ze wzgl´dów praktycznych przeprowadzono szereg adaptacji, m.in. w 1837 r. zburzono t´ kaplic´. W historii starego opactwa najcz´stszym niszczycielskim ˝ywio∏em by∏y po˝ary Fatalne w skutkach okaza∏y si´ po˝ary w latach: 1464, 1486, 1505, 1515 i 1595. Jednak zabudowania klasztorne by∏y natychmiast odbudowywane. Innym problemem dla trzebnickich zakonnic by∏y sprawy narodowoÊciowe. Cysterki potrafi∏y oprzeç si´ zdecydowanie narzucaniu klasztorowi charakteru niemieckiego. Mniszki szczyci∏y si´ swoim polsko-Êlàskim pochodzeniem. WÊród pozosta∏ych szat liturgicznych, haftowanych przez zakonnice, Detal architektoniczny zachowa∏y si´ polskie napisy wykonane nicià srebrnà lub z∏otà. W ksi´gozbiorze pozosta∏y polskie druki, a tak˝e modlitwy wpisane po polsku do brewiarzy. SpoÊród 39 ksieƒ by∏o: 31 Polek, 3 Czeszki i 5 Niemek. Problemy wyznaniowe uwidoczni∏y si´ szczególnie w XVI w., gdy mieszkaƒcy miasta zacz´li popieraç luteranizm. Sytuacja klasztoru sta∏a si´ wtedy bardzo trudna. Zdo∏a∏ on jednak zachowaç swojà zwierzchnoÊç nad miastem. Gdy w 1610 r. ksieni Maria ¸uck opuÊci∏a zakon i przesz∏a na protestantyzm, autorytet klasztoru zosta∏ zachwiany. Dopiero w drugiej po∏. XVII w., g∏ównie dzi´ki pomocy filialnych niegdyÊ klasztorów z terenów Rzeczypospolitej, Trzebnica zaczyna si´ powoli dêwigaç. Do opactwa wst´pujà kandydatki z bogatych rodzin polskich. Fundusze wniesione w posagu, jak i zapobiegliwoÊç oraz gospodarnoÊç sióstr, przywróci∏y opactwu dawnà pozycj´. W latach 1696-1726 zbudowano ogromny czworobok zabudowaƒ klasztornych z dwoma dziedziƒcami wewn´trznymi. P∏askà fasad´ cz∏onowanà pilastrami o˝ywiajà dwa reprezentacyjne portale uzupe∏nione dekoracjà rzeêbiarskà oraz naro˝ne ryzality z kopulastymi dachami i latarniami. Prace rozpocz´∏a 8 wrzeÊnia 1697 r. ksieni Katarzyna z Wierzbna Paw∏owska. W 1701 r. zakoƒczono pierwszy etap przy pó∏nocnym ryzalicie. Po przerwie, dalszà budow´ podj´∏a ksieni Benedykta Marianna Biernacka, która dzie∏o to doprowadzi∏a do koƒca. Budowà kierowa∏ znany wówczas mistrz Jan Jerzy Kalkbrenner. Mistrzem murarskim by∏ Jan Jakub Hauser. Pó∏nocny portal (przez który obecnie wchodzi si´ do klasztoru) zosta∏ ufundowany w 1724 r. przez ksieni´ Biernackà. Przedstawia on Matk´ Bo˝à z Dzieciàtkiem, Êw. Jadwig´ i jej nauczycielk´ Petriss´. ZaÊ na postumentach przed portalem Fragment portalu 21 TRZEBNICA 22 stojà: Êw. Scholastyka i Êw. Humbelina. Figura Êw. Jana Nepomucena na wysokim cokole przed bazylikà zosta∏a postawiona przez ksieni´ Zofi´ Koryciƒskà w 1738 r. Za czasów ksieni Bernardy Paczyƒskiej z Tenczyna, rozpocz´to Figura Êw. Jana Nepomucena na cokole w 1754 r. wznoszenie budynków administracyjnych przy obecnej ulicy Jana Paw∏a II. Do dzisiaj zachowa∏ si´ tylko jeden, który od 1958 r. jest domem zakonnym salwatorianów oraz plebanià dla miejscowej parafii. Po dekrecie Fryderyka Wilhelma III z 19 listopada 1810 r., kasujàcym dzia∏alnoÊç klasztorów w królestwie pruskim, zakonnice trzebnickie pozostawa∏y w klasztorze do Wielkanocy 1811 r. W marcu tego˝ roku zacz´∏a si´ wysprzeda˝ ruchomoÊci. Dokumenty, ksià˝ki, liczne obrazy zosta∏y przewiezione do Wroc∏awia i z∏o˝one w gmachu skasowanego klasztoru augustianów na Piasku. W opustosza∏ym klasztorze trzebnickim zamieszka∏y najpierw osoby Êwieckie. W 1813 r. ulokowano w nim jeƒców wojennych. Nast´pnie w pomieszczeniach urzàdzono szpital wojskowy. Wielu ˝o∏nierzy zmar∏o na tyfus i zosta∏o pochowanych w Êredniowiecznej rotundzie, w tzw. miejscu pi´ciu sto∏ów, znajdujàcej si´ w niewielkiej odleg∏oÊci od klasztoru. W 1817 r. w cz´Êci budynku za∏o˝ono prz´dzalni´ we∏ny, która zatrudnia∏a 200 pracowników. W 1857 r. fabryk´ zamkni´to wskutek k∏opotów ze zbytem towarów. Przez dalszych 13 lat gmach sta∏ prawie pusty. Jedynie w nie których pomieszczeniach mieszka∏y rodziny. W cz´Êci zachodniej budynku urzàdzono chlewy, magazyny na ziemniaki, opa∏ itp. Cenny zabytek architektury zacz´li ratowaç Êlàscy Rycerze Maltaƒscy (joannici), którzy w dniu 29 paêdziernika 1870 r. kupili po∏udniowà cz´Êç klasztoru i urzàdzili w niej szpital wojskowy. Póênà jesienià tego roku prac´ w szpitalu podj´to szeÊç sióstr z kongregacji Mi∏osierdzia Êw. Karola Boromeusza, powsta∏ej w XVII w. w Nancy, we Francji. Siostry przyby∏y w 1848 r. z Pragi do Nysy na Âlàsk, dokàd sprowadzi∏ je biskup wroc∏awski kard. Melchior von Diepenbrock. Do Trzebnicy zaprosi∏ je miejscowy proboszcz ks. Ignacy Tieffe (12 paêdziernika 1861 r).. Zakonnice zamieszka∏y poczàtkowo na plebani, a w dniu 4 listopada przenios∏y si´ do kilku pomieszczeƒ w pó∏nocnym skrzydle budynku klasztornego. Po d∏ugich staraniach, 17 czerwca 1889 r., siostry naby∏y od paƒstwa ca∏e pó∏nocne skrzyd∏o. Od razu te˝ przystàpi∏y do odnawiania i przystosowywania budynku dla swoich celów. Aktualnie istnieje tu dom generalny sióstr boromeuszek. ZaÊ skrzyd∏o po∏udniowe zajmuje Zak∏ad Opiekuƒczo Leczniczy dla kobiet, im. Êw. Jadwigi. Barokowe wn´trze KoÊció∏ klasztorny pod wezwaniem Êw. Bart∏omieja z racji inkorporowania do zakonu cysterskiego równie˝ NP. Marii zbudowano jako orientowanà trójnaawowà, filarowà bazylik´ z transeptem, z wyodr´bnionym prezbiterium zakoƒczonym 23 apsydà i bocznymi kaplicami zakoƒczonymi równie˝ apsydalnie. Pod prezbiterium znajduje si´ trójnawowa krypta. Fasada posiada∏a trójarkadowà hal´ wejÊciowà z trzema portalami. Do naszych czasów zachowa∏ si´ tylko jeden, po stronie pó∏nocnej (portal Dawidowy). Âwiat∏o dzienne wchodzi∏o do wn´trza poprzez koliste okna w nawie g∏ównej i nawie bocznej po∏udniowej oraz przez pod∏u˝ne w nawie bocznej pó∏nocnej, w prezbiterium i w po∏udniowej Êcianie transeptu. Nad skrzy˝owaniem naw wznosi∏a si´ sygnaturka. cza si´ do nowego wyposa˝enia wn´trza. W stylu póênego baroku i rokoka zosta∏o zrealizowane w latach 1747-1789. Rzeêby do prezbiterium z wielkim, architektonicznym retabulum o∏tarzowym wykona∏ znany nam ju˝ z Lubià˝a Franciszek Mangoldt. Podobnie twórcà dzie∏ malarskich by∏ Filip Bentum. W podwójnym marmoryzowanym grobowcu z 1685 r., ustawionym przed o∏tarzem g∏ównym wtórnie pochowano szczàtki fundatora opactwa trzebnickiego ksi´cia Henryka I Brodatego (zmar∏ego w 1238 r.) oraz mistrza zakonu krzy˝ackiego Konrada von Feuchtwagena (zmar∏ego w 1296 r.). Natomiast relikwie ma∏˝onki ksi´cia, Êw. Jadwigi, znalaz∏y miejsce w marmurowym, bogatym, baldachimowym sarkofagu z 1680 r., ustawionym w Êrodku gotyckiej kaplicy pod wezwaniem tej Êwi´tej patronki Âlàska. U stóp sarkofagu pochowano ostatnià ksi´˝nà z rodu Piastów, Karolin´, zmar∏à w 1707 r. W o∏tarzu bocznym koÊcio∏a znajduje si´ obraz Micha∏a Willmanna przedstawiajàcy m´czeƒstwo Êw. Bart∏omieja, pierwotnego patrona klasztoru. Neobarokowe organy sà dzie∏em Hansa Pölziga z 1903 r. TRZEBNICA Portal Dawidiwy 24 KoÊció∏ konsekrowano 25 sierpnia 1219 r. W ciàgu wieków by∏ przebudowywany. Pierwszà znacznà zmian´ przeprowadzono po kanonizacji Êw. Jadwigi (1267 r.). Rozebrano wówczas kaplic´ Êw. Piotra (po∏udniowà), budujàc w tym miejscu pierwszà w Polsce gotyckà kaplic´ ku czci Patronki Âlàska. Pod koniec XVII w. w nawie g∏ównej koÊcio∏a usuni´to tzw. chór zakonnic, który zastàpiono nowà emporà w po∏udniowym skrzydle transeptu. W tym te˝ czasie usuni´to z koÊcio∏a lub zamurowano romaƒskie i gotyckie portale oraz wiele romaƒskich ozdób. Ta póênoromaƒska Êwiàtynia, obecnie podniesiona do rangi bazyliki pod wezwaniem Êw. Jadwigi, zaliczana jest do jednego z dwunastu najwi´kszych XIII-wiecznych zabytków architektury sakralnej w Êrodkowej Europie. Jej barokizacja, poza dobudowanà do fasady dopiero w 1785 r. wie˝à, ograni- Sarkofag Êw. Jadwigi 25 HENRYKÓW W latach 1222-1228 zrealizowano fundacj´ opactwa w Henrykowie – fili´ Lubià˝a. Ksià˝´ Henryk I Brodaty (1222 r.) wyrazi∏ zgod´ swemu notariuszowi, kanonikowi wroc∏awskiemu Miko∏ajowi na fundacj´ klasztoru cysterskiego, a w 1225 wystàpi∏ do kapitu∏y generalnej o jej zatwierdzenie. W 1227 r. z Lubià˝a przyby∏ pierwszy konwent. W 1228 r. ju˝ po Êmierci Miko∏aja fundacja zosta∏a potwierdzona, a prawa i obowiàzki fundatora przejà∏ ksià˝´ Henryk Pobo˝ny. Tego samego roku nastàpi∏a konsekracja koÊcio∏a. Z 1239 r. pochodzà wzmianki o budowie klasztoru. W 1241 r., w czasie najazdu Henryków zosta∏ spalony przez Mongo∏ów. Niezw∏ocznie przystàpiono do odbudowy. Cz´Êç wschodnià koÊcio∏a zbudowano w latach 1228-1260, cz´Êç korpusowà w pierwszej po∏owie XIV w.. W 1309 r. wzmiankowany jest „Vinandus magister operis”. I tak w Henrykowie rozwija∏a si´ szybko gospodarka, powstawa∏y warsztaty tkackie i handel. Jak g∏osi tradycja za∏o˝ono tu równie˝ szko∏´ rolniczà i szko∏´ dla dzieci szlacheckich. Jej Informacje praktyczne HENRYKÓW PO¸O˚ENIE Henryków to du˝a wieÊ w gminie Zi´bice w powiecie zàbkowickim. Ok. 60 km na po∏udnie od Wroc∏awia. DOJAZD Dojazd z Wroc∏awia drogà nr 395. Po∏àczenie autobusowe PKS lub pociàgiem do stacji Henryków skàd mo˝na dojÊç do klasztoru szlakiem turystycznym przez park klasztorny ZWIEDZANIE Portal koÊcio∏a NP Marii i Êw. Jana Chrzciciela Klasztor Pocysterski pl. Cystersów 1 tel. 074/ 810 51 35 sobota: 12.00, 14.00 niedziela: 11.00, 13.00, 15.00 w pozosta∏e dni po uprzednim zg∏oszeniu op∏ata: wolne datki KoÊció∏ pw. Wniebowzi´cia NMP pl. Cystersów 1 tel. 074/ 810 50 69 codziennie poza porami nabo˝eƒstw (niedziela godz. 7, 9 i 12) CZYNNE codziennie: 9.00-18.00 latem 9.00-16.00 zimà 27 HENRYKÓW uczniami mieli byç m.in. przyszli ksià˝´ta zi´biccy, a tak˝e dobroczyƒcy zakonu Bolko II i Miko∏aj. W czasie wojen husyckich opactwo henrykowskie trzykrotnie pada∏o ofiarà najeêdêcy (lata 1428-1430). W XIV stuleciu nast´puje odbudowa, o czym Êwiadczy data (1506) na zworniku jednej z pó∏nocnych kaplic. W 1608 r. zbudowano przy zachodniej fasadzie koÊcio∏a wie˝´. Wzniesiono wokó∏ klasztoru nowe zabudowania go- Informacje praktyczne lenderskiej, siostrze króla Prus Fryderyce Luizie Wilhelminie. NOCLEGI W 1863 r. dobra henrykowskie przej´∏a dynastia ksià˝àt sasko- HENRYKÓW weimarskich, urzàdzajàc tu swojà rezydencj´, wokó∏ której zaSchronisko PTSM 44 miejsca ∏o˝ono ogrody i park krajobrazowy. W ich w∏adaniu dawne czynne ca∏y rok opactwo pozostawa∏o a˝ do 1945 r. Po II wojnie Êwiatowej ul. Gliwicka 6 cz´Êç zabudowaƒ klasztornych obj´li cystersi z opactwa tel. 074/ 819 15 76 Pokoje GoÊcinne „Sonata” w Szczyrzycu jednak wi´kszoÊç zabudowaƒ klasztornych po54 pokoje pada∏o w ruin´. Proces dewastacji opactwa zosta∏ powstrzymaRynek 31 ny dzi´ki utworzeniu w nim szko∏y rolniczej. Od czasów przetel./fax 074/ 819 12 29 819 05 51, 819 13 79 j´cia zabudowaƒ klasztornych przez Metropolitalne Wy˝sze Internat Zespo∏u Szkó∏ Seminarium Duchownego we Wroc∏awiu trwajà prace zmierzajàZawodowych ce do odzyskania, wraz z otaczajàcymi ogrodami i parkiem, ul. B. Chrobrego 10 tel. 074/ 819 16 86 dawnej ÊwietnoÊci. Gospodarstwo ekologiczne Nieocenionym êród∏em do analizy poczàtkowych dzieK. Cz. Trawiƒscy Nowina 6 jów i obyczajów dolnoÊlàskich cystersów oraz mieszkaƒców tel. 074/ 810 26 87 ZI¢BICE Szkolne Schronisko M∏odzie˝owe ul. Gliwicka 6 tel. 074/ 819 15 76 HENRYKÓW Widok od strony parku 28 spodarcze. Sam klasztor przebudowano w stylu renesansowym, a na otaczajàcych go terenach za∏o˝ono stawy rybne. Z wojnà trzydziestoletnià wià˝e si´ ogólny upadek. W 1642 r. wojska szwedzkie spali∏y ca∏e opactwo. W latach 1681-1698, za rzàdów opata Henryka Kalerta, podczas wielkiej przebudowy, a w zasadzie odbudowy ca∏ego kompleksu, koÊció∏ klasztorny zbarokizowano. Powsta∏y kaplice Êw. Józefa i Êw. Trójcy, powsta∏ te˝ wówczas o∏tarz g∏ówny i o∏tarze boczne. Zakonnicy z Henrykowa zakupili równie˝ w tych czasach, zniszczony przez Turków klasztory w Zirc na W´grzech. W tym czasie koÊció∏ henrykowski zyska∏ bogate, barokowe wyposa˝enie – m.in. wybitne dzie∏o sztuki rzeêbiarskiej Steinla i snycerskiej – stalle, oraz malarskiej – obrazy M. Willmanna, J. Liszki i M. Bonory. Przepych w wyposa˝eniu koÊcio∏a zyska∏ odbicie w klasztorze. Przebudowany gruntownie w latach 1681-1702 przez pochodzàcego z Bawarii architekta Macieja Kirchbergera zyska∏ wczesnobarokowy wystrój z charakterystycznym detalem architektonicznym i ornamentem. By∏ to ostatni okres ÊwietnoÊci opactwa. Jego stopniowy upadek spowodowany by∏ przy∏àczeniem Âlàska do Prus, wojnami napoleoƒskimi, a˝ w koƒcu klasztor uleg∏, jak inne w Prusach, likwidacji (1810 r.). Po kasacie zakonu jego majàtek zosta∏ sprzedany królowej ho- MUZEA ZI¢BICE Muzeum Sprz´tów Gospodarstwa Domowego Rynek 44 tel. 074/819 13 78 Czynne:: wt.-pt. w godz. 10.00-16.00 sob.-niedz. 12.00-16.00 IMPREZY CYKLICZNE 28-29 maja Dni Zi´bic (Zi´bice) 9-10 lipca Dni Henrykowa „Szlak Cysterski” (Henryków) koniec sierpnia Festyn w kolorze ˝ó∏tym (Zi´bice) Sala D´bowa rozleg∏ych obszarów nale˝àcych do opactwa henrykowskiego, jest Liber fundationis claustri Sancte Marie Virginis in Heinrichow, czyli znana Ksi´ga Henrykowska, przechowywana obecnie w Muzeum Archidiecezjalnym we Wroc∏awiu. Ta kronika klasztoru henrykowskiego sk∏ada si´ z dwóch cz´Êci. 29 HENRYKÓW HENRYKÓW Pierwsza cz´Êç ksi´gi autorstwa opata Piotra obejmuje lata od za∏o˝enia klasztoru do 1259 r., a druga nieznanego autora, opisuje dzieje klasztoru do 1310 r. Ksi´ga Henrykowska napisana w j´zyku ∏aciƒskim zawiera s∏ynne zdanie Fasada budynku g∏ównego „day, ut ia pobrusa, a ti poziwai” („daj ja b´d´ m´∏ (pracowa∏) a ty odpocznij”), które mia∏ wypowiedzieç czeski ch∏op Boguchwa∏ do swojej polskiej ˝ony pracujàcej przy ˝arnach. Ch∏op ten nazywany by∏ z tego powodu Bruka∏a, czyli ten, który brudzi (bruka) sobie r´ce robotà przeznaczonà dla kobiet. Jego przezwisko wkrótce przylgn´∏o do ca∏ej osady, istniejàcej do dziÊ wsi Brukalice. Przy drodze z Brukalic do Henrykowa znajduje si´ kamienny obelisk upami´tniajàcy wypowiedziane w tej osadzie polskie zdanie. Jest to najstarsze z zachowanych zdaƒ zapisanych w j´zyku polskim. Obok niego w ksi´dze znajdziemy nazwy osób i miejscowoÊci oraz opis obyczajów panujàcych na Dolnym Âlàsku w XIII i XIV w. Opactwo po∏o˝one po wschodniej stronie rzeki O∏awy, otoczone murem klasztornym o czytelnym przebiegu zwiàzane jest przestrzennie ze wsià Henryków, zlokalizowanà po za- 30 Plafon z wyobra˝eniem klasztoru w Henrykowie chodniej stronie, wzd∏u˝ szlaku prowadzàcego z pó∏nocy na po∏udnie. Stàd przez dwie bramy g∏ówne i mosty mo˝na si´ przedostaç do kompleksu gospodarczego (brama pó∏nocna – Dolna, z 1680 r.), obok której zachowa∏y si´ ruiny Êredniowiecznego koÊcio∏a Êw. Andrzeja oraz do kompleksu klasztornego (brama po∏udniowa – Górna z 1701 r.). Tà ostatnià z charakterystycznym cebulastym he∏mem flankujà kamienne posàgi – ÂÂ. Benedykta i Bernarda. W kompleksie gospodarczym ukszta∏towanym wokó∏ dwóch dziedziƒców godny uwagi jest gotycki dom Czeladzi, przebudowany w 1588 r.. Brama Górna prowadzi wprost na du˝y dziedziniec z pierzejami zwartej zabudowy: zachodnia – to dawne mieszkania oficjalistów, po∏udniowa – dawna szko∏a ∏aciƒska. Sam wjazd trafia na pod∏u˝- Sala kardynalska nà oÊ orientowanego koÊcio∏a, który wraz z zabudowà klasztornà po po∏udniowej stronie oraz wozownià po pó∏nocnej tworzy wschodnià pierzej´ placu. Z trzech pomników najwi´kszy, Trójcy Âwi´tej wzniesiono przed fasadà koÊcio∏a w 1698 r. (wzorowany na wiedeƒskiej Pestsäule). Natomiast z poczàtkiem XVIII w. za∏o˝ono po po∏udniowej stronie klasz31 HENRYKÓW toru ogród opacki, geometryczny, z pawilonem poÊrodku. Studnie z rzeêbami Czterech ˚ywio∏ów d∏uta Jerzego Leonarda Webera akcentujà skrzy˝owania diagonalnych i kolistych alei. Po pó∏nocnej stronie (z wystawà po∏udniowà) zbudowano oran˝eri´. Natomiast ogród klasztorny znajduje si´ po wschodniej stronie klasztoru, w ramionach prezbiterium koÊcio∏a i budynku szpitalnego z arkadowym kru˝gankiem. Domek Loretaƒski, ubogacony w 1732 r. du˝ym, marmoryzowanym retabulum z pomnikiem Êw. Jana Nepomucena. Nale˝y podkreÊliç, ˝e zbarokizowane wn´trze Êredniowiecznej Êwiàtyni w Henrykowie – w przeciwieƒstwie do lubiàskiego – zachowa∏o wszystkie elementy bogatego wystroju i wyposa˝enia. Architektoniczne retabulum o∏tarza g∏ównego (1681-1684) zdobià dwa p∏ótna Micha∏a Willmanna oraz najlepsze kreacje rzeêbiarskie Macieja Steinla. Inne powsta∏e w warsztacie Willmanna obrazy to prace jego pasierba i najwybitniejszego ucznia – Jana Krzysztofa Liszki oraz Jana Kretschmera. CzternaÊcie du˝ych p∏ócien w bogatych ramach, zawieszonych nad arkadami prz´se∏ i przedstawiajàcych sceny z ˝ycia i legend Êw. Bernarda, zrealizowanych w dwudziestych latach XVIII w., jest dzie∏em Miko∏aja pochodzàcego z Trydentu Bonory. Ambona i o∏tarze boczne powsta∏y w latach osiemdziesiàtych XVII w.. Organy na emporzemuzycznej sà dzie∏em Êwidnickich mistrzów i pochodzà z ok. 1660 r.. Natomiast stalle (re- HENRYKÓW Sklepienie sali purpurowej 32 KoÊció∏ klasztorny pod wezwaniem NP Marii i Êw. Jana Chrzciciela jest orientowany, bazylikowy z transeptem i prosto zamkni´tym prezbiterium z ambitem. W pierwszej fazie (lata 1228-1241) budowano prezbiterium. W drugiej (od po∏owy XIII do poczàtku XIV w.), wprowadzajàc prostokàtne, z krzy˝owo-˝ebrowymi sklepieniami prz´s∏a, ukoƒczono tà wczesnogotyckà Êwiàtyni´. Dwie póênogotyckie kaplice po stronie pó∏nocnej prazbiterium pochodzà z 1. po∏owy XVI w.. Barokizacja koÊcio∏a wraz z przebudowà ca∏ego kompleksu klasztornego wià˝e si´ z dzia∏alnoÊcià mecenasowskà opata Henryka Kahlerta (1681-1702) i budowniczym Maciejem Kirchbergerem. Do wn´trz, nie niszczàc jego Êredniowiecznej struktury wprowadzono pilastry, belkowania, nowe profile i tynki. Fasadzie koÊcio∏a w 1692 r. nadano barokowe formy, a w 1713 r. dobudowano krucht´ z zachowaniem gotyckiego portalu i podwoi. Po wschodniej stronie koÊcio∏a trzy barokowe kaplice z malarstwem Willmanna i rokokowym ornamentem zamykajà prezbiterium. Ârodkowa pod wezwaniem Êw. Marii Magdaleny, z 1753 r., z gotyckim ustawionym pierwotnie w prezbiterium nagrobkiem pary ma∏˝eƒskiej: ksi´cia Bolka II (zm. 1341) i ˝ony Jutty (zm. 1342) spe∏nia rol´ mauzoleum Piastów Zi´bickich. W pó∏nocne rami´ transeptu wbudowano w 1685 r. Sala purpurowa 33 HENRYKÓW Z miast na trasie godne zwiedzenia sà pobliskie Zi´bice, dawna stolica ksi´stwa, z licznymi zabytkami i Êredniowiecznà strukturà przestrzennà. Stàd roztacza si´ równie˝ wspania∏y widok na dawne opactwo cysterskie w pobliskim Henrykowie, jedno z tych najwa˝niejszych i interesujàcych nas ogniw w krajobrazie kulturowym Âlàska. HENRYKÓW Skrzyd∏o o∏tarza NMP 34 alizowana od 1576 r. i poczàtku XVII w. a ukoƒczono – ok. 1710 r.), niezwykle bogate, wype∏niajà centralnà przestrzeƒ Êwiàtyni i niejako symbolizujà z∏oty okres sztuki barokowej na Âlàsku. P∏askorzeêbione p∏yciny na zapleckach, ukazujàce sceny z ˝ycia Chrystusa i Marii sà wzorowane na miedziorytach wykonanych wed∏ug rysunków Willmanna zamieszczonych w Pasji Krzeszowkiej (1681 r.). Bogatà dekoracj´ z∏o˝onà z girland i liÊci akantu wykona∏ henrykowski warsztat rzeêbiarski. Rzeêby anio∏ów i figury Êwi´tych nale˝à do wyjàtkowych przedstawieƒ rzeêbiarskich, okreÊlanych „Êlàskà manierà barokowà”. Istotnà ich cechà jest antynaturalizm, skomplikowane pozy, przerysowania szczegó∏ów, ekspresyjne, linearno-wertykalne draperie. Ich mistyka i ekspresyjna poetyka towarzyszy∏a codziennym mod∏om mnichów. Z dzie∏em tym koresponduje umeblowanie zakrystii, równie˝ z rzeêbà figuralnà tej klasy. Nowa architektura rozbudowanego klasztoru – z wielkim porzàdkiem na elewacjach i naro˝nymi wie˝ami reprezentacyjnego zachodniego skrzyd∏a – nasycona jest ornamentykà i kontrastujàcymi barwami. Obok bogatych portali i naczó∏ków, kawa∏kami szk∏a ozdobiono kaboszony podokienne. We wn´trzach sztukaterie zdobià sklepienia. Najwi´ksze z wn´trz to Sala Ksià˝´ca na pi´trze i Refektarz na parterze w skrzydle wschodnim. 35 KAMIENIEC ZÑBKOWICKI Na miejsce usuni´tych augustianów, w 1247 r. zostali sprowadzeni cystersi. Przybyli z macierzystego opactwa w Lubià˝u pod przewodnictwem opata Ludwika. Co prawda, augustianie próbowali broniç swej w∏asnoÊci zwracajàc si´ do papie˝a, lecz ten poprzez legata w Polsce wyda∏ werdykt o przekazaniu w wieczyste w∏adanie dóbr kamienieckich cystersom. W 1251 r. papie˝ Innocenty IV zatwierdzi∏ obj´cie przez cystersów ziemi kamienieckiej. Ksià˝´ Henryk III Bia∏y, wnuk Henryka Brodatego w tym samym roku poÊwiadczy∏ klasztorowi zwrot wsi Sosnowa przez komesa Mojka i jego braci, cz∏onków rodu Pogorzelów, którzy w drugiej po∏owie XIII w. i w XIV w. stali si´ wielkimi dobrodziejami klasztoru. Na czele konwentu sta∏ opat, który reprezentowa∏ go na zewnàtrz, zawiera∏ w jego imieniu kontrakty (kupna, sprzeda˝y), odpowiada∏ za przestrzeganie regu∏y, oraz za ca∏oÊç gospodarki prowadzonej przez klasztor. Nast´pnym w hierarchii by∏ przeor (zast´pca opata), kierowa∏ pracà w klasztorze, by∏ spowiednikiem zakonników. Trzecià wa˝nà osobà by∏ zarzàdca gospodarczy klasztoru zwany po ∏acinie cellerarius. Nadzorowa∏ on folwarki klasztorne, rozlicza∏ dochody KAMIENIEC ZÑBKOWICKI Informacje praktyczne Wn´trze koÊcio∏a p.w. NP. Marii PO¸O˚ENIE Kamieniec Zàbkowicki to du˝a wieÊ w powiecie zàbkowickim., ok. 70 km na po∏udnie od Wroc∏awia DOJAZD dojazd z Wroc∏awia drogà nr 8 i 382. Po∏àczenie autobusowe PKS oraz kolejowe ZWIEDZANIE KoÊció∏ Wniebowzi´cia NMP (poklasztorny) – zwiedzanie poza porami nabo˝eƒstw 37 KAMIENIEC ZÑBKOWICKI KAMIENIEC ZÑBKOWICKI 38 i wydatki, dba∏ o wy˝ywienie braci zakonnych. By∏o jeszcze kilku mnichów obarczonych dbaniem o ró˝ne interesy klasztoru, dla przyk∏adu skarbnik, nadzorca, prac budowlanych, zakrystianin, furtian, opiekun nowicjuszy. Mnisi dzielili si´ na ojców i braci, którzy sk∏adali Êluby zakonne, nakazujàce im czystoÊç, pos∏uszeƒstwo i ubóstwo osobiste. Ich ubiór stanowi∏ bia∏y habit przewiàzany czarnym we∏nianym pasem oraz czarny szkaplerz. W klasztorze kamienieckim w ró˝nych okresach czasu by∏o od 14 do 80 zakonników. Przez pierwsze lata bytnoÊci w Kamieƒcu cystersi zajmowali pomieszczenia pozostawione przez augustianów. Niezw∏ocznie przystàpili do budowy nowego koÊcio∏a. Dokument z 1272 r. mówi o budowniczym nowego za∏o˝enia klasztornego. Jako budulca podstawowego u˝yto kamienia. W pobli˝u powsta∏y warsztaty tkackie i szewskie, tartak, m∏yn wodny, a w kilkanaÊcie lat póêniej równie˝ warzelnia piwa. Wraz z opactwem zacz´∏a rozwijaç si´ osada, którà w nied∏ugim czasie cystersi ob∏o˝yli dziesi´cinà i stworzyli na jej terenie folwark. Do dóbr ziemskich pozosta∏ych po augustianach cystersi zacz´li do∏àczaç kolejne, uzyskane czy to drogà darowizn czy te˝ zakupujàc wsie i tereny leÊne. Dla przyk∏adu w 1260 r. klasztor kupi∏ wieÊ Pilce. W tym te˝ czasie pozyska∏ wsie Janowiec, Potworów, Grochów, cz´Êciowo Braszowice, Paw∏owice, Ró˝ana, Topol´ i Ârem. W 1283 r. zakup Pilc poÊwiadczy∏ dobroczyƒca klasztoru ksià˝´ Henryk IV Prawy, który przekaza∏ mnichom w 1273 r. wolnoÊç w korzystaniu z wydobywanych minera∏ów i z∏ó˝. W podleg∏ych sobie wsiach cystersi rozwijali gospodark´ rolnà, zak∏adali folwarki. Zajmowano si´ tam uprawà roli, hodowlà byd∏a, rybo∏ówstwem i pszczelarstwem. W 1290 r. ziemia kamieniecka przechodzi w r´ce ksià˝àt Êwidnickojaworskich. Za∏o˝ycielem nowej linii by∏ ks. Bolko I Surowy, syn Henryka V Grubego ksi´cia legnickiego. W obr´bie jego ksi´stwa znalaz∏y si´ trzy Êlàskie opactwa – w Henrykowie, Kamieƒcu i za∏o˝one wkrótce w Krzeszowie. Jeszcze z wa˝niejszych darowizn trzeba KoÊció∏ p.w. NP. Marii wspomnieç o przekazanym na rzecz klasztoru, przez króla czeskiego Wac∏awa NOCLEGI II w 1294 r. mieÊcie Mi´dzylesiu wraz z przyleg∏ymi do niego tere- KAMIENIEC ZÑBKOWICKI nami. Ksià˝´ Bernard, z drugim bratem Bolkiem póêniejszym BolHotel „Pod Wie˝à” kiem II, poÊwiadczyli darowizn´ (1317 r.) rycerza Andrzeja ze wsi 40 miejsc P∏onica. ul. Zàbkowicka 9 U progu XIV w. rozpocz´to budow´ nowego, gotyckiego tel. 074/ 817 31 68, 817 36 95 Hotel „Castel” 70 miejsc tel./fax 074/ 817 32 04 OÊrodek WypoczynkowoRekreacyjny „T´cza” 15 miejsc ul. Zamkowa 4a tel. 074/ 817 42 00 Schronisko PTSM 50 miejsc Starczów 46 tel. 074/ 817 32 16 OÊrodek Wypoczynkowy „Bartniki” Stawy Bartniki tel. 074/ 817 31 22 lub 605 948 507 GASTRONOMIA Wn´trze koÊcio∏a p.w. NP. Marii kompleksu. Budow´ koÊcio∏a ukoƒczono zaÊ w drugiej çwierci XIV w.. Bolko II, ostatni panujàc z linii Êwidnickojaworskiej 23 lutego 1326 r. potwierdzi∏ uk∏ad o dobra w Goleniowie i w Lubanicach. Ksià˝´ Bolko II Êwidnicki nie by∏ faktycznym zwierzchnikiem ziemi kamienieckiej. W 1322 r. klasztor cystersów przeszed∏ pod panowanie zi´bickiej linii Piastów Âlàskich. Rzàdy Bolka i jego syna Miko∏aja Ma∏ego przynios∏y cystersom z jednej strony wzrost ich posiad∏oÊci i przywilejów, a z drugiej strony podporzàdkowanie opactwa Koronie Czeskiej. Obok rolnictwa cystersi kamienieccy zajmowali si´ równie˝ przemys∏em. W obr´bie klasztoru dzia∏a∏y warsztaty tkackie. Wyroby te zaspakaja∏y potrzeby klasztoru, ludnoÊci wsi klasztornych, by∏y tak˝e sprzedawane na targu (m.in. w Bardzie). Kolejnà domenà produkcyjnà by∏o piwowarstwo i gorzelnictwo. Produkcj´ sprzedawali do karczm wiejskich m.in. w Laskach. O˝arach, Byczeniu jak i we wsiach Pi∏ce, Ârem, Lubanice i Topola oraz w Sosnowej, której Restauracja „Zajazd pod Z∏otym Lwem” ul. G∏ówna 19 tel. 074/ 817 13 12 Restauracja „Misoni” Opolnica 51 (przy trasie Wroc∏aw-Kudowa Zdrój) tel. 074/ 817 13 63 Bar szybkiej obs∏ugi ul. G∏ówna 2 AGROTURYSTYKA Dom „Pod S∏oƒcem” Katarzyna iCzes∏aw Grabaƒ Janowiec 16 tel. 074/ 817 01 59 9 miejsc www.agroturystyka.eww.pl Andrzej Gnutek Laskówka 29 tel. 074/ 817 01 65 „Pod Âwierkiem” Laskówka 37 tel. 074/ 817 16 26 lub 607 510 339 39 KAMIENIEC ZÑBKOWICKI KAMIENIEC ZÑBKOWICKI 40 przy∏àczenie do obszarów zakonnych nastàpi∏o oko∏o 1300 r. Kolejnà ga∏´zià przemys∏u by∏o m∏ynarstwo. M∏yny klasztorne przerabia∏y g∏ównie zbo˝e z folwarków nale˝àcych do opactwa, ale zdarza∏o si´ równie˝, ˝e korzystali z nich inni ludzie. Cystersi jako jedni z pierwszych na Dolnym Âlàsku zacz´li budowaç m∏yny wodne. Do tej pory pos∏ugiwano si´ z regu∏y ˝arnami. Jeden z takich m∏ynów znajdowa∏ si´ w obr´bie klasztoru. Nap´dzany by∏ wodà ze specjalnie przeprowadzonego kana∏u tzw. M∏ynówki. Cystersi kamienieccy posiadali jeszcze m∏yn w Byczeniu, Dzbanowie, Màkolnie, Suszce, Topoli i ko∏o Przy∏´ku. Ale najciekawszym by∏ nale˝àcy do opactwa, kupiony w 1326 r. m∏yn p∏ywajàcy (“wiszàcy na tratwach czy barkach, który mo˝na by∏o przesuwaç Fasada koÊcio∏a p.w. NP. Marii w dowolne miejsce rzeki celem uzyskania silnego pràdu wody do poruszania jego kó∏”) na Odrze ko∏o O∏awy. Bardzo wa˝nym dla gospodarki a w szczególnoÊci handlu cystersów kamienieckich by∏o Bardo. Klasztor majàc patronat nad bardzkà kaplicà wybudowa∏ koÊció∏ (spalony przez husytów w 1425 r.), w którym umieszczono cudownà figurk´ Matki Boskiej Bardzkiej. Usytuowanie Barda na szlaku handlowym Wroc∏aw – Praga, jak i rzesze pielgrzymów ciàgnàce do stóp Matki Boskiej dawa∏o zbyt wyrobom rzemieÊlniczym cystersów. Wokó∏ bardzkiego koÊcio∏a cystersi wznieÊli 20 kramów odpustowych. W za∏o˝onej przez klasztor kamieniecki wsi Haag (obecnie Radkowice) otworzyli karczm´, która mia∏a prawo wypiekaç i sprzedawaç chleb, oraz zajmowaç si´ wyszynkiem (piwo, wino). Przez krótki okres cystersi byli w posiadaniu Z∏otego Stoku, lecz nie wiadomo czy zajmowali si´ wydobywaniem z∏ota. Wiadomo natomiast, i˝ trudnili si´ hutnictwem we wsi Màkolno na mocy przywileju wolnoÊci górniczej na terenie ich majàtku. Posiad∏oÊci cystersów rozdziela∏a Nysa K∏odzka. Komunikacja odbywa∏a si´ przez most pomi´dzy Przy∏´kiem a Dzbanowem jak równie˝ przy u˝yciu tratw. Ci´˝kà próbà dla cystersów kamienieckich by∏ XV w.. W latach (1426,1428) husyci najechali dobra klasztorne, wojska w´gierskie spustoszy∏y klasztor, a wielka powódê w koƒcu wieku (1496 r.) wyrzàdzi∏a spore szkody na polach uprawnych i w samym klaszto- rze. GASTRONOMIA Kolejna powódê w 1501 r. znacznie os∏abi∏a gospodark´ opactwa. Wprawdzie opat Szymon I (1506-1521) zaleci∏ odsuni´cie koryta rzeki i zabezpieczenie opactwa wa∏ami, jak i póêniej opat Jerzy sprzeda∏ kilka folwarków zdobywajàc potrzebne fundusze na odbudow´ klasztoru, to wybuch po˝aru 21 listopada 1524 r. strawi∏ cz´Êç zabudowaƒ i opóêni∏ czas zakoƒczenia prac remontowych a˝ na koniec stulecia. Wiek XVII w kamienieckim klasztorze powita∏o szeÊciu zakonników, a w dziesi´ç lat póêniej podczas wizytacji by∏o ich szesnastu. Okres wojny trzydziestoletniej (1618-1648) to kolejny upadek kamienieckiego opactwa. Folwarki okradane by∏y przez walczàce armie, klasztor splàdrowano kilkakrotnie, a ponadto zakonnicy zmuszeni byli zajàç si´ zakwaterowaniem wojsk saksoƒskich jak równie˝ ∏o˝yç pieniàdze na budow´ okopów i umocnieƒ w okolicach Barda. Opactwo po∏o˝one na przeci´ciu wa˝nych szlaków handlowych, par´ kilometrów od strategicznie wa˝nego przejÊcia granicznego w Bardzie oraz b´dàce w zasi´gu twierdz w K∏odzku i Zàbkowicach ucierpia∏o wskutek dzia∏aƒ wojny trzydziestoletniej bardziej ni˝ inne Êlàskie klasztory cystersów. Pod koniec wojny opactwo stan´∏o w obliczu niespotykanej dotàd ruiny. W 1633 r. wybuch∏a zaraza, a dla upami´tnienia jej za˝egnania stawiono przydro˝nà kapliczk´. Stan liczebny klasztoru znacznie zmala∏, zrujnowane majàtki nie by∏y w stanie sfinansowaç kosztów odbudowy dóbr klasztornych. Z powodu dro˝yzny panowa∏ g∏ód. Po blisko 50letnim stanie upadku zaznaczy∏ si´ jego powolny powrót do dawnej ÊwietnoÊci. Nak∏adem Szymona III Rüdigera wczeÊniejszego opata lubiàskiego ukaza∏a si´ w Pradze w 1655 r. ksià˝eczka „Matka Boska Bardzka, albo poczàtki i cuda wielkie Boga i dla ludzi Matki Boskiej, która od niepami´tnych czasów Bardo, w granicach Âlàska i hrabstwa k∏odzKoÊció∏ p.w. NP. Marii kiego wielkà obecnoÊcià ludu cieszy∏a si´ najjaÊniejsza cudami s∏ynàca” pióra Balbinusa. Dalszy rozkwit nastàpi∏ za rzàdów opatów: Fryderyka Steinera (16661681), Augustyna Neudeka (1681-1702) i Gerarda Woywody (17021723). Wówczas rozbudowano i zbarokizowano klasztor, tak jak w Henrykowie, wg projektu Macieja Kirchbergera. Do nowego wy- ZÑBKOWICE ÂLÑSKIE Restauracja „Pierzeja” Rynek 14 tel. 074/ 815 12 65 Restauracja „Dolnoslaska” ul. 1 Maja 2 tel. 074/ 815 12 47 ZI¢BICE Restauracja „Zi´biczanka” ul. Kolejowa 44 tel. 074/ 819 16 75 Restauracja „S∏odka Pokusa” ul. Przemys∏owa 43 tel. 074/ 819 13 45 MUZEA KAMIENIEC ZÑBKOWICKI Muzeum Regionalne (poÊwi´cone cystersom kamienieckim) Plac KoÊcielny tel. 074/ 8173 231 zwiedzanie: wtorek-sobota: godz. 8.00-15.00 niedziela: 9.00-11.00, 14.00-18.00 inne terminy po uprzednim kontakcie telefonicznym IMPREZY w KAMIE¡CU ZÑBKOWICKIM Cykl weekendowych festynów letnich Szlak Cysterski na Dolnym Âlàsku – lipiec 41 KAMIENIEC ZÑBKOWICKI KAMIENIEC ZÑBKOWICKI 42 posa˝enia koÊcio∏a przyczynili si´ tacy znani artyÊci doby baroku na Âlàsku jak: malarze – Micha∏ Willmann, Jan Krzysztof Liszka; rzeêbiarze – Tomasz Weissfeldt, Krzysztof Königer, Antoni Jörg. Neudeck podêwignà∏ w pierwszym rz´dzie poziom ˝ycia religijnego i intelektualnego (sprowadzi∏ kilku wykszta∏conych zakonników) nast´pnie zajà∏ si´ odd∏u˝eniem klasztoru i odbudowaniem gospodarki rolnej i rzemios∏a, rozbudowa∏ klasztor. Woywoda (kontynuowa∏ barokizacj´ opactwa i wybudowa∏ w Bardzie prepozytur´. Dba∏ równie˝ o zachowaKoÊció∏ p.w. NP. Marii nie regu∏y klasztornej, kszta∏cenie braci zakonnych i jednoczeÊne unowoczeÊnianie produkcji folwarcznej. W I po∏. XVIII w. konwent liczy∏ 58 cz∏onków. Czas ponownego rozkwitu opactwa kamienieckiego, pokrywajàcy si´ z tzw. z∏otym stuleciem rozwoju sztuki barokowej na Âlàsku koƒczy∏ si´ wraz z wybuchem wojen Êlàskich (1740-1763). Podczas pierwszej wojny dochodzi pod Braszowicami do potyczki mi´dzy wojskami pruskimi i austriacki mi, w której zostaje pobity Fryderyk II i w przebraniu mnicha chroni si´ w murach kamienieckiego klasztoru. Podczas trzech wojen Êlàskich król Prus Fryderyk II odwiedza kilka razy klasztor kamieniecki. Kolejne trzy d∏ugie batalie przetoczy∏y si´ przez tereny cysterskie, pozostawiajàc klasztor mocno ograbiony, dobra folwarczne spustoszone, a do tego spory d∏ug pieni´˝ny. Pozbawione dawnych posiad∏oÊci zad∏u˝one opactwo nie by∏o ju˝ w stanie powróciç do wielkoÊci z okresu rzàdów wymienionych opatów. Po Êmierci Amandusa Fritscha (1732-1742) zosta∏ wybrany jego nast´pcà. By∏ nim pochodzàcy z rodziny mieszczaƒskiej z Dzier˝oniowa czterdziestosiedmioletn i Tobiasz Stusche. Frömrich wspomina o nim „Zaiste dziwny to mà˝, który zas∏u˝y∏ si´ by∏ wielce Fryderykowi Wielkiemu i po kres ˝ycia cieszy∏ si´ jego laskà i uznaniem”. Obszernie opisuje tu kronikarz przyjacielskie stosunki, ∏àczàce opata z królem. W chwili gdy klasztor przejmowa∏ Abundus Neumann (1753-1773), sta∏ on w obliczu nieuchronnej ruiny. By zdobyç gotówk´ sprzedano karczm´ w Topoli oraz wieÊ Màkolno. W wyniku wojny siedmioletniej w 1763 r. Fryderyk II przejmuje w posiadanie wi´kszà cz´Êç Âlàska. Reforma katolickich posiad∏oÊci koÊcielnych i klasztornych dodatkowo obcià˝a klasztor. W 1773 r. zosta∏ wybrany opatem Raphael Rosier, który podczas swoich trzydziestu pi´ciu lat sprawowania rzàdów przyjà∏ 41 nowicjuszy. Nie by∏ jednak w stanie utrzymaç konwentu w poczuciu dyscypliny i pos∏uszeƒstwa. Ostateczny koniec klasztoru nasta∏ w momencie, gdy opatem zosta∏ wybrany Placidus Hoffman (pozosta∏ na swoim urz´dzie zaledwie dziesi´ç miesi´cy) i w chwili przeprowadzenia przez Fryderyka Wilhelma III sekularyzacji z koƒcem paêdziernika 1810 r.. Opiek´ tymczasowà nad klasztorem i dobrami do niego nale˝àcymi przejà∏ biskup wroc∏awski. W styczniu nast´pnego roku cystersi z ostatnim kamienieckim opatem opuÊcili na zawsze klasztor. KoÊció∏ klasztorny przekazano na u˝ytek powsta∏ej nowej parafii. Roz- Zamek w Kamieƒcu Zàbkowickim proszeni cystersi kamienieckiego klasztoru winni byç zatrudnieni w innych Êwieckich parafiach. Bonawentura Langer przedostatni przeor klasztoru, od 1810 r. pe∏niàcy obowiàzki ksi´dza w Przy∏´ku, opowiedzia∏ swym pobratymcom z pobliskiego Barda o znajdujàcej si´ zwykle pod pieczà przeora kasie konwentu kamienieckiego, której zawartoÊç podczas kasacji klasztoru wynosi∏a 2500 talarów. WieÊç ta sk∏oni∏a wydziedziczonych mnichów do wymuszenia na ostatnim, przebywajàcym w Z∏otym Stoku przeorze Augustynie Metzgerze, by odda∏ kas´ mnichom. Po przeprowadzonym dochodzeniu i licznych przes∏uchaniach ksiàdz z Paczkowa pisa∏ w sprawozdaniu, i˝ „nikt, ani on, ani ˝aden ze Êmiertelników nie jest w stanie przekazaç wiadomoÊci o pochodzeniu, stanie aktualnym oraz przypuszczalnych zasobach rzeczonej kasy konwentu”. Opactwo cystersów po∏o˝one w dolinie Nysy K∏odzkiej, u ujÊcia Budzówki i u podnó˝a Gór Bardzkich powsta∏o na zr´bach klasztoru augustianów. Fakt ten móg∏ wp∏ynàç na odmienny uk∏ad 43 KAMIENIEC ZÑBKOWICKI KAMIENIEC ZÑBKOWICKI 44 przestrzenny od pozosta∏ych za∏o˝eƒ cysterskich na Âlàsku – zespó∏ klasztorny zlokalizowano nie po po∏udniowej, lecz pó∏nocnej stronie koÊcio∏a. Zachowa∏y si´ jedynie relikty tego Êredniowiecznego klasztoru, ukazane po dokonaniu architektonicznoarcheologicznych badaƒ. Przetrwa∏o natomiast pó∏nocne skrzyd∏o klasztoru wg stanu z jego przebudowy i barokowej rozbudowy dokonanej na prze∏omie XVII/XVIII w. przez znanego nam ju˝ w Henrykowie Kirchbergera. Podobna architektura, artykulacja detal i ornamentyka na elewacjach Êwiadczà o r´ce tego Baszta zamku w Kamieƒcu Zàbkowickim przyby∏ego z Tyrolu budowniczego. KoÊció∏ klasztorny p.w. NP. Marii, a od 1722 r. równie˝ Jakuba Starszego Aposto∏a, ju˝ na zewnàtrz, w gotyckiej bryle ukazuje swoje odmienne rozwiàzanie od pozosta∏ych Êredniowiecznych, cysterskich Êwiàtyƒ na Âlàsku. Jest jak i one – orientowany, na planie krzy˝a z transeptem, prosto zamkni´tym chórem, trójnawowy – lecz o za∏o˝eniu halowym a nie bazylikowym. Charakterystyczne dla koÊcio∏a kamienieckiego sà równie˝ dwie kaplice wpisane w ramiona prezbiterium i transeptu. Budow´ realizowano od drugiej po∏owy XIII w. do drugiej çwierci XIV. Ca∏oÊç przesklepiono ok. 1400 r.. Barokowe szczyty, zachodnia kruchta i sklepienie trzech wschodnich kaplic pochodzà z prze∏omu XVII/XVIII w., z czasu przebudowy klasztoru. G∏ównie za sprawà opata Woywody, wg przekazów „twardego i nieprzyjemnego cz∏owieka”, który zyska∏ z darowizn ogromne sumy, nie tylko opactwo kamienieckie lecz i podleg∏e mu koÊcio∏y otrzyma∏y nowe wyposa˝enie, czego najlepszym przyk∏adem mo˝e byç znany na Âlàsku koÊció∏ odpustowy w Bardzie. Dzie∏a nowego, barokowego wystroju i wyposa˝enia koÊcio∏a klasztornego w Kamieƒcu reprezentujà wysokà klas´ artystycznà, i to w zakresie twórczoÊci architektoniczno-rzeêbiarskiej, malarskiej i dekoracyjnej. Ogromne, architektoniczne retabulum o∏tarza g∏ównego, si´gajàc strefy sklepiennej, wype∏nia ca∏à przestrzeƒ drugiego (od wschodu) prz´s∏a chóru. Drewniane, celowo niepolichromowane ciemnobràzowe, sprawia wra˝enie odlanego z bràzu. Ze wzgl´du na swà wiel- koÊç i ustawienie stanowi optyczne zamkni´cie nawy g∏ównej. Olbrzymi obraz ze scenà Wniebowzi´cia NP Marii nale˝y do ostatnich dzie∏ (1705 r.) Micha∏a Willmanna. Rzeêby o∏tarzowe wykona∏ Krzysztof Königer, artysta wroc∏awski. Niestety nie zachowa∏y si´ w wi´kszoÊci obrazy w o∏tarzach bocznych, malowane przez Jana Krzysztofa Liszk´ i Jana Kretschmera. Na Êcianach naw bocznych wiszà monumentalne obrazy Drogi Krzy˝owej, malowane przez cysterskiego zakonnika Walerego Mauronera – inspirowanego rycinami z Pasji Krzeszowkiej. Na szczególnà uwag´ zas∏uguje rozmieszczony tutaj w latach 1709-1711 cykl figur Czternastu Wspomo˝ycieli d∏uta Tomasza Weissfeldta. Rzeêby te o niepowtarzalnej dynamice i ekspresji wspaniale charakteryzujà twórczoÊç tego niezwyk∏ego artysty. WÊród dzie∏ innego artysty czynnego w Kamieƒcu nale˝y wymieniç monumentalnà ambon´ wykonanà w tych samych latach przez Antoniego Jörga. Starotestamentowa scena – sen Jakuba – wieƒczy baldachim ambony. W Kamieƒcu godny zwiedzenia jest wzniesiony w latach 1838-1863 dla ksi´cia pruskiego Albrechta ogromny, neogotycki zamek wg projektu Karola F. Schinkla. Po∏o˝ony na wzgórzu z za∏o˝eniem ogrodowo-parkowym uleg∏ w ostatniej wojnie dewastacji. Obecnie jest odbudowywany. Widok zamku od strony po∏udniowej 45 BARDO – KAMIENIECKA PREPOZYTURA Poczàtek dzia∏alnoÊci kamienieckich cystersów w Bardzie datuje si´ na 1247 r. W dawnej kasztelanii znajdowa∏a si´ kaplica, w której odprawiano nabo˝eƒstwa dla za∏ogi i okolicznej ludnoÊci. W 1189 r. kaplic´ t´ przej´li, przebywajàcy tutaj do 1208 r. joannici ze Strzegomia, póêniej augustianie. W pierwszej po∏owie XII w. w kaplicy zakonnej zosta∏a umieszczona figura Matki Bo˝ej. Jest to najstarsza drewniana rzeêba romaƒska zachowana na Dolnym Âlàsku. Wykonana z drewna lipowego, mierzy 43,3 cm i reprezentuje rozpowszechniony w XI i XII w. typ „Madonny Tronujàcej”. Prawdopodobnie pojawi∏a si´ w Bardzie w oko∏o 1110 r. i umieszczona by∏a w kaplicy zamkowej. Wed∏ug legendy Maryja objawi∏a si´ w tej kaplicy pobo˝nemu m∏odzieƒcowi, któremu przekaza∏a swój wizerunek wraz z ˝yczeniem, by w tym miejscu czczono jà w szczególny sposób. Wkrótce s∏awa cudownej figury zacz´∏a za taczaç coraz to szersze kr´gi. Do Barda t∏umnie wyrusza∏y pielgrzymki. W 1299 r. Bardo (Warta) sta∏a si´ oddzielnà parafià. Opat Informacje praktyczne Organy koÊcio∏a Nawiedzenia NP. Marii z 1759 r. BARDO PO¸O˚ENIE Bardo – miasto ( przesz∏o 3000 mieszkaƒców) w powiecie zàbkowickim. Jedna z najstarszych miejscowoÊci na Dolnym Âlàsku, nazywana tak˝e „Wrotami Ziemi K∏odzkiej”, malowniczo po∏o˝ona wÊród gór Bardzkich. Od wieków pielgrzymi przybywajà do koÊcio∏a Nawiedzenia NajÊwi´tszej Marii Panny, do cudami s∏ynàcej figurki Matki Bo˝ej Bardzkiej. Z urwiska nad prze∏omem Nysy roztacza si´ przepi´kny widok na okolic´. Ok. 80 km(?) na po∏udnie od Wroc∏awia. DOJAZD dojazd z Wroc∏awia drogà nr 8. Po∏àczenie autobusowe PKS i kolejowe. ZWIEDZANIE KoÊció∏ p.w. Nawiedzenia NMP mo˝na zwiedzaç za wyjàtkiem nabo˝eƒstw po uprzednim zg∏oszeniu OBS¸UGA TURYSTYCZNA: BT „Sigma Tours” ul. G∏ówna 14 tel. 074/81 71 462 47 BARDO Miko∏aj wybudowa∏ w 1315 r. nowy koÊció∏ z kamienia. Z powodu ciasnoty oraz waÊni narodowych mi´dzy Niemcami i czechami opat Jan I wybudowa∏ w latach1408-1411 drugi koÊció∏. Obydwa koÊcio∏y sta∏y obok siebie równolegle, oddalone zaledwie o 1,5 m. „Czeski” dawniejszy po pó∏nocnej strome, „niemiecki” nowy po stronie po∏udniowej. Obydwa by∏y wzniesione w stylu gotyckim. W „Czeskim” jak Êwiadczà êród∏a modlili si´ tak˝e Polacy. Nied∏ugo jednak s∏u˝y∏y obydwa niç za krzywdy wyrzàdzone przez swego ojca, przywódc´ hu- NOCLEGI sytów, sam gorliwy katolik, przyczyni∏ si´ w znacznej mierze do szybkiej odbudowy bardzkich koÊcio∏ów. „Czeski” sp∏onà∏ BARDO Hotel „Kos” ponownie w 1493 r. Liczne ofiary, szczególnie z Czech i Mo50 miejsc ul. Grunwaldzka 41 raw, umo˝liwi∏y natychtel./fax 074/ 817 15 83 miastowe wystawienie kotel. 817 15 83 Êcio∏a zupe∏nie podobnewww.kos-bardo.com [email protected] go do poprzedniego. „Zajazd pod Z∏otym Lwem” W po∏owie XVII w. odre40 miejsc staurowano koÊció∏ „Czeul. G∏ówna 19 tel. 074/ 817 13 87 ski” i zbudowano nowy OÊrodek „Z∏ota Jab∏oƒ” „Niemiecki”. Obydwa po49 miejsc Opolnica 1 ∏àczone by∏y kratà i wspóltel. 074/ 816 78 36 nà zakrystià. Konsekracji Dom Wczasów Dzieci´cych dokona∏ arcybiskup wro95 miejsc ul. Polna 10 c∏awski Sebastian, a asyBarokowa ambona z 1698 r. tel. 817-13-65 stowa∏o mu trzech cysterDom Pielgrzyma skich opatów. Ale ju˝ w czasie uroczystoÊci zauwa˝ono, ˝e kow klasztorze O.O. Redemptorystów Êcio∏y nie mogà pomieÊciç pielgrzymów, dlatego te˝w kilkana55 miejsc Êcie lat póêniej opat kamieniecki Augustyn Neudeck (1689Plac WolnoÊci 5 1702) postanowi∏ zburzyç obydwa koÊcio∏y a na ich miejscu tel. (074) 817 14 21 „Moto-Bar” wybudowaç nowà Êwiatyni´. Budow´ tej barokowej bazyliki 40 miejsc z emporami realizowanà w latach 1686-1704, prowadzi∏ poD´bowina 2 (przy trasie chodzàcy z W´gier Micha∏ Klein, zwiàzany z zespo∏em buBardo-K∏odzko) tel. 074/ 817 12 81 dowlanym Macieja Kirchbergera. Âwiàtynia z ma∏ymi zmianaKarczma „Misoni” 21 miejsc Opolnica 51 tel. 074/ 817 13 63 GASTRONOMIA BARDO O∏tarz M. Willmanna „Nawiedzenie NPM” 48 koÊcio∏y, gdy˝ ju˝ w 1425 r. napadli na Bardo husyci i spalili Êwiàtynie. Mimo wielkiego zubo˝enia okolicznej ludnoÊci rozpocz´to ich odbudow´. Ju˝ w 1436 r. ukoƒczono jeden koÊció∏ na tyle, ˝e mo˝na by∏o w nim odprawiaç nabo˝eƒstwa. Cztery lata póêniej ukoƒczono drugi koÊció∏, a równoczeÊnie wybudowano z drewna obszerne probostwo. W kilkanaÊcie lat póêniej otoczono obydwa koÊcio∏y murami, urzàdzono te˝ sklepy z dewocjonaliami. Nie up∏yn´∏o nawet pó∏ wieku od ukoƒczenia pierwszego koÊcio∏a, gdy znowu na Âlàsk wpadli husyci i 7 lutego 1471 r. spalili wszystkie domy, plebani´ i obydwa koÊcio∏y. W 1471 r. zjawi∏ si´ w „Warcie” W∏adys∏aw Jagielloƒczyk wybrany na króla czeskiego. Pragnàc zadoÊçuczy- Restauracja „Zajazd pod Z∏otym Lwem” ul. G∏ówna 19 tel. 074/ 817 13 12 Restauracja „Misoni” Opolnica 51 (przy trasie Wroc∏awKudowa Zdrój) tel. 074/ 817 13 63 Barszybkiej obs∏ugi ul. G∏ówna 2 Widok ze Wzgórza Ró˝aƒcowego mi, spowodowanymi po˝arem w 1711 r., zachowa∏ si´ do naszych czasów. Nie odbudowano tylko wg pierwowzoru he∏mów wie˝owych . 49 BARDO Ten typ przedstawieƒ dzieliç si´ zwyk∏o na wota i ekswota, czyli na dary sk∏adane jako proÊba o ∏ask´ oraz na te, które sà ju˝ dzi´kczynieniem za spe∏nienie próÊb. Cystersi sprawowali piecz´ nad sanktuarium bardzkim a˝ do rozwiàzania ich zakonu i sekularyzacji ich dóbr w 1810 r. Od 1900 r. opiek´ nad koÊcio∏em i bazylikà objà∏ zakon oo. Redemptorystów. Ju˝ wspó∏czeÊnie w pomieszczeniach klasztornych utworzono Muzeum Sztuki Sakralnej, które jest przede wszystkim Êwiadectwem wielowiekowej obecnoÊci i gospodarowania obiektami zakonu cystersów. Powsta∏o ono w 1967 r. Bogate zbiory malarstwa, rzeêby i rzemios∏a artystycznego w sumie ponad 1000 eksponatów umieszczono w g∏ównym skrzydle klasztoru na parterze, klatce schodowej oraz na pierwszym pi´trze. BARDO 50 Dom „Pod S∏oƒcem” Katarzyna i Czes∏aw Grabaƒ Janowiec 16 tel. 074/ 817-01-59 9 miejsc www.agroturystyka.eww.pl Andrzej Gnutek Laskówka 29 tel. 074/ 817 01 65 „Pod Âwierkiem” Laskówka 37 tel. 074/ 817 16 26 lub 607 510 339 MUZEA Muzeum Sztuki Sakralnej w Bardzie przy Klasztorze O.O. Redemptorystów Bardo, Pl. WolnoÊci 5 tel. 074/ 817 14 21 czynne: codziennie – 9.00 – 17.00 bilety: 4 z∏ normalny, 2 z∏ ulgowy Ruchoma Szopka Panoramiczna w krypcie koÊcio∏a p.w. Nawiedzenia NMP Bardo, Pl. WolnoÊci 5 tel. 074/ 817 14 21 czynne codziennie 9 – 17 bilety: 4 z∏ normalny, 2 z∏ ulgowy Jedna z kaplic na Wzgórzu Ró˝aƒcowym W barokowym wystroju wn´trza przyciàga uwag´ o∏tarz g∏ówny z 1715 r. z obrazem przedstawiajàcym scen´ Nawiedzenia NP. Marii – dzie∏o najwi´kszego malarza Êlàskiego baroku Micha∏a Willmanna. S∏ynna cudowna figura Matki Bo˝ej umieszczona jest powy˝ej tabernakulum, woko∏o którego unosi si´ 12 anio∏ów, trzymajàcych tarcz´ z imionami Pokoleƒ izraelskich. Bogato rzeêbiona barokowa ambona pochodzi z 1698 r. Barokowe organy z 1759 r. nale˝à do najciekawszych tego rodzaju instrumentów na Âlàsku. Na uwag´ zas∏uguje o∏tarz boczny z figurà Matki Boskiej Bolesne z XV w. O∏tarz Trzech Króli zachowa∏ si´ z dawnego koÊcio∏a. Otrzyma∏ nowy obraz – dzie∏o Jana Krzysztofa Liszki. Antepedium przedstawia podró˝ Trzech M´drców. Do kompleksu dawnej prepozytury nale˝y kaplica wotywna, znajdujàca si´ na parterze skrzyd∏a g∏ównego. Zgromadzono w niej ponad 50 obrazów wotywnych, pochodzàcych z XVII-XIX w. AGROTURYSTYKA IMPREZY w BARDZIE cykl festynów: Szlak Cystersów na Dolnym Âlasku – czerwiec, lipiec Kaplica na Wzgórzu Ró˝aƒcowym 51 KRZESZÓW Wed∏ug dokumentu z 1243 r. ksi´˝na Anna, wdowa po Henryk Pobo˝nym – bohaterze poleg∏ym w bitwie z Mongo∏ami na Legnickim Polu – darowa∏a posiad∏oÊç leÊnà Cressebor czeskim benedyktynom z Opatowic. Lokalizacja tej fundacji wiàza∏a si´ zapewne z pobliskim Krzeszówkiem. Jednak w 1289 r. benedyktyni zrezygnowali z darowizny na rzecz ksi´cia Êwidnicko-jaworskiego Bolka I, który w 1292 r. sprowadzi∏ tutaj cystersów z macierzystego Henrykowa. Niezw∏oczne spisanie listu fundacyjnego opactwa, które otrzyma∏o wezwanie ¸aski NP. Marii (Gratiae Sancte Mariea), wiàza∏o si´ ju˝ z konsekracjà pierwszego koÊcio∏a wraz z o∏tarzem g∏ównym. Opactwo krzeszowskie sta∏o si´ miejscem pochówku fundatora i kolejnych w∏adców ksi´stwa Êwidnicko-jaworskiego. Bolkowa fundacja utworzy∏a zràb dóbr opactwa. Dalsze nabytki to: Che∏msko wraz z szeÊcioma wsiami (1340 r.); prepozytura z w∏asnym êród∏em leczniczym w Cieplicach; wieÊ KRZESZÓW Informacje praktyczne PO¸O˚ENIE Krzeszów to ma∏a wieÊ w Kotlinie Kamiennogórskiej, w powiecie Kamienna Góra. Odleg∏oÊç z Wroc∏awia ok. 110 km. DOJAZD dojazd z Wroc∏awia: droga nr 367 do Kamiennej Góry, a nastepnie 7 km do Krzeszowa. Po∏àczenie autobusowe PKS ZWIEDZANIE Sanktuarium w Krzeszowie zwiedzanie z przewodnikiem: Punkt Obs∏ugi Pielgrzyma tel 0608 452 070 KoÊció∏ Wniebowzi´cia NMP: zwiedzanie poza porami nabo˝eƒstw BOLKÓW – miasto (ok. 6 tys. mieszkaƒców, w powiecie jaworskim, przy skrzy˝owaniu drog krajowyvh nr 3 i 5. Po∏àczenie autobusowe PKS. Zamek Bolków ul. Ksi´cia Bolka 1 tel. 075/ 741 32 97 zwiedzanie codziennie z wyjàtkiem poniedzia∏ków 53 KRZESZÓW KRZESZÓW Wierzbno ko∏o Âwidnicy (1403 r.); zamek w Bolkowie z przynale˝nymi dobrami (1703 r.). W XVIII w. do krzeszowskiego opactwa nale˝a∏o ponad 40 miejscowoÊci z dwoma miasteczkami: Lubawkà i Che∏mskiem. Ca∏oÊç dzieli∏a si´ na 4 dominia, z najwi´kszym krzeszowskim, dalej Êwidnickim, strzegomskim i cieplickim. 54 Ruchy religijne na Âlàsku w oczywisty sposób wp∏ywa∏y NOCLEGI na sytuacj´ w Krzeszowie. Przekazy mówià o znacznych KRZESZÓW zniszczeniach opactwa w czasie wojen husyckich (1420 r.). GoÊciniec „Betlejem” 18 miejsc W 1426 r. w/g przekazów zgin´∏o tu z ràk husytów 70 mnitel. 075/ 742 33 24 chów. W roku nast´pnym opat wyda∏ na trzech husytów wyrok „Wilmanowa Pokusa” Êmierci przez spalenie. 24 miejsca tel. 075/ 742 31 50 Okres stagnacji i zagro˝enia wyra˝a∏ si´ to dobitnie w liczbie zakonników. W 1520 r. by∏o ich tu 60, a w 80 lat póê- KAMIENNA GÓRA niej liczba ich spad∏a do 12. O kryzysie Êwiadczy te˝ samobójHotel „Krokus” 20 miejsc stwo opata Micha∏a w 1576 r.. W pobliskiej Kamiennej Górze ul. Parkowa pierwszy duchowny ewangelicki rozpoczà∏ swà dzia∏alnoÊç tel. 075/ 744 35 14 w 1581 r.. Bliskie Krzeszowa miasta, jak Âwidnica i Kamienna hotel „Karkonosze” ul. Jana Paw∏a II 33 Góra, sà silnymi oÊrodkami ewangelików. Dochodzi do napi´ç tel. 075/ 645 16 10 i ekscesów. Profanacja krucyfiksu z Wierzbna w 1616 r. staje si´ hotel „Pan Tadeusz” pretekstem do straszenia innowierców karà bo˝à. Krucyfikso18 miejsc tel. 603 484 787 wi po przeniesieniu do opackiego koÊcio∏a oddaje si´ szczególChe∏msko Âlaskie ny kult. Przed nim pochowano te˝ zamordowanego przez MDM Zadrna 60 miejsc mieszczan che∏mskich w 1620 r. opata Marcina Clave. Rozrutel. 075/742 21 95 chy w Che∏msku wiàza∏y si´ z trudnà sytuacjà ekonomicznà i politycznà ju˝ na poczàtku wojny 30-letniej. W 1622 r. od- LUBAWKA Hotel „Lubavia” dzia∏ wojsk kozackich dokona∏ grabie˝y i wyp´dzi∏ zakonni48 miejsc ków. Odnalezienie 18 grudnia tego˝ roku zaginionego od czasu tel. 075/ 741 13 21 Bazylika Mniejsza pw. Wniebowzi´cia NMP Uroczyste po∏o˝enie kamienia w´gielnego w 1296 r. oraz pochówek zmar∏ego w 1301 r. ksi´cia Bolka I potwierdzajà zrealizowanie w tym czasie budowy murowanego koÊcio∏a klasztornego, a co najmniej jego chórowej, wschodniej cz´Êci. Z rokiem 1318 wià˝à si´ legendarne, si´gajàce XIII w. poczàtki cudownego obrazu Krzeszowskiej Madonny. Kolejny w∏adca ksià˝´ Bernard zmar∏ w 1326 r., a jego nast´pca Bolsko II, ze wzgl´du na niski wzrost zwany Ma∏ym, umar∏ w 1368 r nie zostawiwszy sukcesora. Legenda mówi o przypadkowym zabiciu ksià˝´cego syna przez b∏azna w czasie zabawy na zamku w Bolkowie. Po Êmierci Agnieszki, ˝ony Bolka II, opactwo dzieli∏o losy ksi´stwa Êwidnicko-jaworskiego, które od 1392 r. przesz∏o pod panowanie królów czeskich. Sanktuarium w Krzeszowie wojen husyckich i ukrytego pod posadzkà zakrystii cudownego obrazu Krzeszowkiej Madonny przyczyni∏o si´ w szczególny sposób do wznowienia kultu maryjnego i obchodzenie tego dnia jako szczególnego Êwi´ta. W roku 1623 Szwedzi podpali- BOLKÓW Hotel „Bolków” 54 miejsca ul. Sienkiewicza 17 tel. 075/ 741 39 95 Hotel „Panorama” 22 miejsca ul. Mickiewicza 2 tel. 075/741 34 44 Pa∏ac Sady Dolne 20 miejsc tel./fax 075/ 741 48 64 Zajazd „Przy Kominku” 25 miejsc Nowe Rochowice 22 tel. 075/741 32 99 „Chata Morgana” 18 miejsc Jastrowiec 15 tel. 075/745 02 00 Camping, OÊrodek Wypoczynku Âwiàtecznego ul..Polna 19 tel.075/ 7741 34 95 55 KRZESZÓW KRZESZÓW 56 li klasztor. Zniszczona zosta∏a biblioteka z cennymi skryptami. W 1643 r. wybuch∏a epidemia a zakonnicy opuÊcili opactwo. Po wojnie kontrreformacja nabiera rozmachu. Z∏oty okres rozwoju, dobrobytu i ÊwietnoÊci Krzeszowa wià˝e si´ z rzàdami trzech kolejnych opatów. Detal z fasady Bazyliki Mniejszej Pierwszy z nich Bernard Rosa sprawujàcy w∏adz´ przez 36 lat (1660-1696), uprzednio przeor Henrykowa, bezwzgl´dny w realizacji swoich planów, zarazem mistyk i mecenas, docenia∏ rol´ sztuki w propagandzie wiary. Jako wikariusz generalny klasztorów cysterskich na Âlàsku dà˝y∏ do reformy ˝ycia zakonnego, zabarwionej równie˝ wàtkiem nacjonalistycznym. W 1667 r. wyp´dzi∏ poza granice dóbr krzeszowskich 1240 innowierców. W 1669 r. za∏o˝y∏ Bractwo Êw. Józefa, które pod koniec jego rzàdów liczy∏o 40 tysi´cy cz∏onków. Zbarokizowa∏ koÊció∏ opacki, zbudowa∏ trzy nowe koÊcio∏y pod wezwaniem Êw. Józefa – w Che∏msku, Starych Bogaczowicach i w Krzeszowie. W latach 1674-1680 powsta∏a kaplica Loretaƒska, Kalwaria Krzeszowska i Betlejem z pawilonem na wodzie. Dla Kalwarii wydano modlitewnik pasyjny w którym znalaz∏y si´ pieÊni Angelusa Silesiusa znanego poety i mistyka Êlàskiego. Obok Êlàskiego Apellesa – Micha∏a Willmanna; w Krzeszowie dzia∏a∏ równie˝ s∏awny malarz, pasierb Willmanna, Jan Krzysztof Liszka oraz zdolny rzeêbiarz Jerzy Schrötter. Pracami budowlanymi kierowali kolejno Marcin Schuppert i Marcin Urban. Nast´pca Rosy – Dominik Geier, czterdziesty opat Krzeszowa (1696-1726), prawem kontrastu okaza∏ si´ bardziej tolerancyjny wobec ewangelików, pasjonowa∏a go gospodarka. Doprowadzi∏ opactwo do dobrobytu, zgromadzi∏ znaczne finanse, co mia∏o znaczenia dla przysz∏ej dzia∏alnoÊci jego nast´pcy. Warto zaznaczyç, ˝e za jego rzàdów opactwo naby∏o zamek w Bolkowie (1703 r.), a opat, b´dàc równie˝ tajnym radcà cesarskim uporzàdkowa∏ system podatkowy w ksi´stwie Êwidnicko-jaworskim. Nale˝y tu równie˝ wspomnieç o ojcu Aleksandrze Kobylnickim (zmar∏ w 1722 r.), goràcym wyznawcy i propagaCamping „Pod Bukami” P∏onina 29 torze kultu maryjnego, który wznowi∏ ruch pàtniczy do cuSezonowe Schronisko downego obrazu Krzeszowskiej Madonny. Stosunkowo krótki M∏odzie˝owe PTSM okres rzàdów opata Innocentego Fritscha (lata 1727-1734), poul. Ksi´cia Bolka 8b tel. 075/741 32 70 chodzàcego z Otmuchowa, wychowanka kolegium jezuickie609 46 42 13 go w Nysie, wià˝e si´ ze zdecydowanà i szybkà dzia∏alnoÊcià, Internat Zespo∏u Szkó∏ Agrobiznesu pobudzonà zapewne budowà szeÊciu ewangelickich Êwiàtyƒ, ul. Mickiewicza 2 nazwanych koÊcio∏ami ¸aski (sic!). W tej szczególnej dla Âlàtel. 075/741 32 84 skich katolików sytuacji opat Fritsch „podjà∏ nieustraszonà dePokoje GoÊcinne „Pod Lipami” cyzj´” zburzenia starego, si´gajàcego Êredniowiecza za∏o˝enia ul. Sienkiewicza 40 krzeszowskiego i zbudowania na jego miejscu nowej Êwiàtyni z klasztorem – monumentalnej architektury wykorzystujàcej AGROTURYSTYKA wszystkie Êrodki wyrazu sztuki baroku. Kierownictwo robót KRZESZÓWEK powierzono klasztornemu budowniczemu Antoniemu Jentschowi. Centrum Rekreacji Z Pragi przyby∏ s∏ynny rzeêbiarz Ferdynand Maksymilian Brokoff, 24 miejsca tel. 075/742 33 38 PRZEDWOJÓW Irena i Fryderyk Ditterla 10 miejsc Przedwojów 64 tel. 075/ 74 47 645 Albina, Artur Fryzowicz 8 miejsc tel. 075/ 744 72 66 PTASZKÓW „Karolina” Kazimierz i Irena Drzewieccy 10 miejsc Ptaszków 56 tel. 075/ 74 47 095 „Zajazd” Zenon Chwastek 8 miejsc tel. 075/ 845 01 72 PTASZKÓW Zajazd „Oleƒka” 11 miejsc tel. 075/ 744 62 66 LIPIENICA „Pod Gruszà” 10 miejsc tel. 075/ 742 31 85 Wie˝e Bazyliki Mniejszej 57 KRZESZÓW KRZESZÓW 58 po którego Êmierci osiad∏ na sta∏e w Krzeszowie jego uczeƒ Antoni Dorasil. Dzia∏a∏ tu równie˝ wroc∏awski rzeêbiarz Jan Gode. Malarstwo monumentalne zrealizowa∏ wnuk i uczeƒ Willmanna – Jerzy Wilhelm Neunhertz, natomiast malarstwo sztalugowe – poza sprowadzonym do Krzeszowa Piotrem Brandlem – Feliks Antoni Scheffler. Autora projektu architektonicznego dotàd nie ustalono – jest on bliski twórczoÊci Pozza przyniesionej na Âlàsk przez jego ucznia Krzysztofa Tauscha. Zaj´cie Âlàska przez Prusy przerwa∏o prace budowlane. Zacz´∏a si´ walka o klasztor i ca∏e opactwo. Trwa∏ okres powolnej dewastacji klasztoru, zamar∏o ˝ycie klasztorne. Po kasacie dóbr klasztornych w 1810 r., klasztor zamieniono na koÊcio∏y parafialne, jednak nie poprawi∏o to jego sytuacji. Dopiero gdy w 1919 r. klasztor obj´li benedyktyni z praskiego Emaus proces zniszczeƒ zosta∏ zahamowany. W 1924 r. podj´to prace konserwatorskie. Druga wojna Êwiatowa te˝ nie by∏a ∏askawa dla klasztoru. Niemcy zarekwirowali klasztor na obóz dla przesiedleƒców, który nast´pnie przeznaczono dla ˚ydów, w póêniejszych zaÊ latach przebywali tu jeƒcy ró˝nych narodowoÊci. Ewakuacja obozu nastàpi∏a w 1945 r. W czasie wojny klasztor s∏u˝y∏ równie˝ jako schowek dla bezcennych dzie∏ ubieg∏ych wieków. Zbiory te w 1945 r. przekazano do Biblioteki Jagielloƒskiej. Po obj´ciu w∏adzy przez Polsk´ w Krzeszowie byli jeszcze niemieccy benedyktyni, których miejsce zaj´∏y w 1946 r. siostry benedyktynki przeniesione tu ze Lwowa. W 1970 r. parafia i obiekty klasztorne na powrót zosta∏y przekazane cystersom przyby∏ym tu z Wàchocka. Przez d∏ugie i ci´˝kie lata powojenne prowadzone sà do dzisiaj ˝mudne prace restauracyjne i konserwatorskie. Cenny zespó∏ krzeszowski w pe∏ni zas∏uguje na wpis na Âwiatowà List´ Dziedzictwa Kulturowego (ICOMOS). W 1997 r. papie˝ Jan Pawe∏ II ukoronowa∏ obraz Krzeszowskiej Madonny, a w nast´pnym, poopackiemu koÊcio∏owi ¸aski NMP nada∏ tytu∏ i godnoÊç Bazyliki Mniejszej pw. Wniebowzi´cia NMP. KoÊció∏ opacki – Domus Gratiae Santae Matiae – obecnie jako Bazylika Mniejsza pw. Wniebowzi´cia NMP, dominuje nad ca∏ym zespo∏em, który okolony murem klasztornym, z g∏ównà bramà od strony zachodniej, zachowa∏, mimo kompletnej przebudowy w dobie baroku, swój dawny, Êredniowieczny uk∏ad przestrzenny. Bez precedensu na Âlàsku, miejsce gotyckiej, charakterystycznej dla budownictwa cysterskiego Êwiàtyni, zaj´∏a nowa, zbudowana w latach 1728-1235, te˝ orientowana, z transeptem, lecz o dwuwie˝owej fasadzie i halowo-emporowej strukturze wn´trza. Niezwykle dynamiczna, preferujàca wertykalizm fasada tworzy niepowtarzalne, i mo˝na powiedzieç, organiczne, polifoniczne powiàzanie rzeêby z architekturà i ornamentyki. Polifonia ta znajduje pe∏ne uzasadnienie w treÊci zawierajàcej unaocznienie Bo˝ej ¸aski. Dzi´ki g∏´bokiej (katolickiej) wierze i zas∏ugom na ziemi cnoty wiernych poprzez rozmieszczonych w strefie najni˝szej, przyportalowej – reprezentantów Starego i Nowego Testamentu, zakonu benedyktynów i wywodzàcych si´ od nich cystersów – si´gajà strefy poÊredniej, maryjnej – z przedstawieniem Im- AGROTURYSTYKA c.d. PISARZOWICE „Pod Ba˝antem” Wies∏aw, Wanda Cierpikowscy 6 miejsc Pisarzowice 103 tel. 075/ 74 28 614 Danuta, Krzysztof Stasiccy 6 miejsc tel. 075/ 742 85 36 SZAROCIN „Agnes” 10 miejsc tel. 075/ 742 46 05 LESZCZYNIEC „JANEWIA” Janusz St´pniewski 10 miejsc Lesczyniec 79 tel. 075/ 74 24 608 „U Bartka” Bart∏omiej Stawiarski 20 miejsc tel. 075/ 742 44 50 R¢DZINY „Pod Wielkà Kopà” Zygmunt Góra 5 miejsc R´dziny 37 tel. (075) 74 28 737 „Pod Nutkà” 4 miejsca tel. 605 644 195 CZARNÓW „Kulija” 8 miejsc Czarnów 28 tel. 075/ 645 48 22 „Czartak” 19 miejsc tel. 075/ 742 88 77 Fragment portalu Bazyliki Mniejszej maculaty, Zwiastowania i Nawiedzenia. Za poÊrednictwem Marii ludzkie cnoty i zas∏ugi docierajà w silnym wektorze dynamicznej architektury do Tronu ¸aski ukazanego ju˝ na tle nieba. Stàd ∏aska bo˝a, okupiona ofiarà Chrystusa na krzy˝u sp∏ywa na Ziemi´. Ten imponujàcy zespó∏ rzeêb – ubogacony przymiotami GORZESZÓW Roman Zaleski 11 miejsc tel. 075/ 742 58 53 Ma∏gorzata Bliskowska, Mariusz Michalik 2 miejsca tel. 603 082 306 59 KRZESZÓW KRZESZÓW 60 Emmanuela (Mesjasza) z odpowiednimi wersetami, Admirabilis (Przedziwny), Consilarius (Doradca), Deus (Bóg), Fortis (Wszechmocny), Pater futuri saeculi (Odwieczny Ojciec), Princeps pacis (Ksià˝´ Pokoju), wraz z grupà Paruzji (Przybycie Zbawiciela – umieszczone nad prezbiterium) oraz Domkiem Loretaƒskim (nad pó∏nocnym ramieniem transeptu) – ∏àczy si´ w ogromny program eschatologiczny ukazany ju˝ na zewnàtrz Êwiàtyni oraz powiàzany ze stacjami Kalwarii – Ukrzy˝owanie (na cmentarzu) i Z∏o˝enie do Grobu (kaplica Êw. Marii Magdaleny z Grobem Chrystusowym, po∏o˝ona za Mauzoleum Piastów, po wschodniej stronie ca∏ego za∏o˝enia). Pierwotna polichromia – biel, koralowa czerwieƒ, z∏oto oraz b∏´kit na tablicach inskrypcyjnych – wydobywa∏a walory formalne i treÊciowe tej niezwyk∏ej architektoniczno-rzeêbiarskiej kompozycji. Dynamika tej kompozycji znajduje kontynuacj´ we wn´trzu Êwiàtyni i tu ju˝ w szczególnej symbiozie architektury, malarstwa, rzeêby i ornamentyki. Rytm szerokich prz´se∏ – znaczony Êcienno-filarowà i diagonalnie opilastrowanà strukturà podpór, arkadami sklepiennymi, gurtami horyzontalnie powiàzanymi p∏ynnà linià i obiegajàcymi ca∏e wn´trze empor – odpowiada cyklowi monumentalnego malarstwa freskowego, zrealizowanego na sklepieniach przez Neunhertza i obrazujàcego w poszczególnych scenach wymienione ju˝ przymioty Emmanuela. Na skrzy˝owaniu naw pod iluzojonistycznà kopu∏à, ukazanà w skoÊnej perspektywie, Chrystus wita Wniebowzi´tà Mari´. Natomiast w sklepieniach ramion transeptu przedstawiono dzieje cystersów oraz legendarne wymordowanie krzeszowskich zakonników przez husytów. Ca∏y ziemskoniebiaƒski wàtek Wniebowzi´cia przedstawi∏ Brandl na ogromnym p∏ótnie o∏tarza g∏ównego. Architektoniczne, pe∏ne dynamiki retabulum o∏tarzowe niezwykle ubogaca, tak jak fasad´ koÊcio∏a, figuralna rzeêba. Podobnà rol´ spe∏nia ona równie˝ na wysokich, dwustronnych zapleckach (z racji pierwotnego ustawienia) stall, które w chronologicznej kolejnoÊci, po stallach henrykowskich i lubiàskich nale˝à do najwspanialszych tego rodzaju dzie∏ sztuki barokowej na Âlàsku. Jak wiemy dzie∏a krzeszowskie, zarówno kamienne na fasadzie i elewacjach, jak i te drewniane wewnàtrz opackiego koÊcio∏a, wià˝à si´ z praskim warsztatem Brokofów i bezpoÊrednio pracujàcym w Krzeszowie Dorasilem. Bogaty prospekt wspania∏ych organów zbudowanych przez Micha∏a Englera (lata 17321737) jest równie˝ dzie∏em Dorazila. Cudowny obraz Krzeszowskiej Madonny zosta∏ umiesz- czony wówczas w ozdobnej ramie, pod baldachimem na o∏ta- GASTRONOMIA rzu g∏ównym. Obrazy do o∏tarzy bocznych malowa∏ jeszcze KRZESZÓW w latach 1740-1743 Scheffler. Dwa z nich do zachodnich kaWillamannowa Pokusa 120 miejsc plic wykona∏ ju˝ 10 lat wczeÊniej Brandl. W pó∏nocnym ratel. 075/ 742 31 50 mieniu transeptu zachowa∏y si´ obrazy Willmanna, pochoRestauaracja -Pizzeria dzàce jeszcze z barokizacji wn´trza Êredniowiecznego koÊcio„Rustykalna” 26 miejsc ∏a. Znajdujàce si´ tutaj portale prowadzà do Domku Loretaƒtel. 075/ 742 35 35 skiego, po stronie przeciwnej – do zakrystii z bogato intarsjowanym umeblowaniem. KAMIENNA GÓRA Restauracja „Pod K∏osem” 100 miejsc Mauzoleum Piastów tel. 075/ 744 25 23 Dwa najbogatsze portale z personifikacjami Nadziei Restauracja „Spó∏dzielcza” 80 miejsc i Mi∏oÊci flankujàce o∏tarz g∏ówny wiodà do Mauzoleum Piatel. 075/ 746 26 08 stów zbudowanego fundatorom i dobroczyƒcom krzeszowRestauracja „Ratuszowa” skiego opactwa po 370 latach od Êmierci ostatniego z nich, Bol70 miejsc tel. 075/645 16 10 ka II. PoÊmiertne szczàtki zmar∏ych ksià˝àt (Bolka I, Bernarda, Bar „Mini Max” Bolka II) pochowano wówczas wtórnie we wspólnym sarkofatel. 075/ 744 28 32 gu pod obeliskowym pomnikiem, a Êredniowieczne sarkofagi obydwu Bolków, ju˝ w zbarokizowanej formie, wraz z ogrom- w BOLKOWIE Restauracja „Zacisze” nymi urnami, ustawiono z obydwu stron pomnika. tel. 075/741 36 02 Bar „Na Rogu” Charakterystyczne wn´trze Mauzoleum ∏àczy dwie cenul. Niepodleg∏Êci 2 tel. 075/ 741 44 51 Restauracja i kawiarnia „Hacjenda” ul. Polna 11 tel. 075/ 741 38 38 OKOLICE Restauracja „Nad Potokiem” Kaczorów ul. Kamiennogórska 3 tel. 075/ 7411 21 14 Zajazd Kasztelaƒski Zamek Âwiny Âwiny 41 tel. 075/ 606 70 95 29 Sarkofag Bolka I tralne struktury z kopu∏ami w organicznà ca∏oÊç. Marmoryzowane kolumny z pilastrami i z∏oconymi kapitelami, dynamicznie podkreÊlajà wertykalizm. Bogate, architektoniczne retabula trzech o∏tarzy (na osi Wszystkich Âwi´tych, w apsydalnych zamkni´ciach antenatów – od wschodu Êw. Wac∏awa i Êw. Jadwigi) z obrazami Schefflera, pe∏ne wyrazu posàgi, ˝ywa ornamentyka – wszystko to tworzy komplementarne dzie∏o sztuki, 61 KRZESZÓW dwa refektarze, na pi´trze biblioteka. Ze Êredniowiecznego klasz- IMPREZY toru zachowa∏ si´ jedynie fragment skrzyd∏a wschodniego z gotycw KRZESZOWIE kà fraternià z ok. po∏owy XV w. Jest ona dwunawowa, trójprz´Biesiada Krzeszowska maj s∏owa z krzy˝owo-˝ebrowym sklepieniem wspartym na dwóch „Zlot Krasnali” kolumnach. w Gorzeszowie, w rezerwacie skalnym „G∏azy Krasnoludków” Mauzoleum Piastów – sklepienie KRZESZÓW dope∏nione monumentalnym malarstwem freskowym w kopu∏ach, przedstawiajàcym dzieje krzeszowskiego opactwa (dzie∏o Neunhertza). Rzeêby powsta∏y w warsztacie Dorasila, maromoryzacj´ wykona∏ Ignacy Provisore. Poprzez dwa portale z personifikacjami Czterech Rzeczy Ostatecznych mo˝na zejÊç schodami do krypty oraz kaplicy Marii Magdaleny, w której centralnà przestrzeƒ zajmuje kopia jerozolimskiego Grobu Paƒskiego. U˝yte w Êlepych arkadach z malarstwem Neunhertza kolumny to zapewne spolia po rozebranej Êredniowiecznej zabudowie. 62 Klasztor Wraz z budowà nowego koÊcio∏a zaprojektowano nowy klasztor, którego kubatura przerasta∏a dwukrotnie Êredniowieczne za∏o˝enie. Wówczas zrealizowano jedynie skrzyd∏o ∏àcznikowe, mieszczàce zakrysti´. Budowa tego du˝ego, pi´- Klasztor cioskrzyd∏owego z dwoma dziedziƒcami za∏o˝enia klasztornego niestety nie zosta∏a ukoƒczona. O jego skali Êwiadczy skrzyd∏o po∏udniowe, budowane do roku 1782, ju˝ wg klasycyzujàcych projektów Jana Fellera. W skrzydle tym znalaz∏y si´ na parterze impreza dla dzieci KoÊció∏ Êw. Józefa lipiec Âwiàtynia zbudowana zosta∏a w latach 1690-1696 na miejscu parafialnego, w BOLKOWIE Dni Bolkowa gotyckiego koÊcio∏a Êw. czerwiec Andrzeja, jako ostatnia Festiwal „Castle Party” z trzech powsta∏ych za lipiec Wielki Turniej Rycerski rzàdów opata Rosy pod lipiec wezwaniem Êw. Józefa – zwiàzanych z rozpowszechniajàcym si´ kultem tego Êwi´tego i Âwi´tej Rodziny – „Âwi´tej Trójcy Stworzonej”. Pierwszy z tych koÊcio∏ów powsta∏ w Che∏msku (1670-1675), drugi w Starych Boga- KoÊció∏ Êw. Józefa czowicach (1685-1689). Pracami równie˝ w Krzeszowie kierowa∏ opacki budowniczy Marcin Urban, a po zawaleniu si´ wie˝ budow´ ukoƒczy∏ Micha∏ Klein. Zapewne na ukszta∏towanie Êwiàtyni, której wn´trze ukazuje szczególny zwiàzek architektury z monumentalnym malarstwem, mia∏ znaczny wp∏yw Micha∏ Willmann. On to w∏aÊnie tutaj wraz z pasierbem Krzysztofem Liszkà zrealizowa∏ w latach 16931698 swój najwi´kszy cykl malarstwa freskowego. Twórcà wyposa˝enia rzeêbiarskiego by∏ Jerzy Schrötter Fresk M. Willmanna w koÊciele Êw. Józefa 63 KRZESZÓW KoÊció∏ Êw. Józefa i Dom Opata KRZESZÓW Organy w koÊciele Êw. Józefa 64 (do 1717 r.), a póêniejszego, wykonanego ju˝ w duchu rokoka Józef Lachel (Smišek) i Ignacy König. KoÊció∏ o uk∏adzie halowo-emporowym, z wyd∏u˝onym i zakoƒczonym pó∏koliÊcie prezbiterium zosta∏ skierowany na pó∏noc. Zapewni∏o to dobre warunki oÊwietlenia poszczególnych scen ca∏ego cyklu malarstwa. Prezbiterium ze êród∏em Êwiat∏a przeniesionym do strefy sklepiennej uzyska∏o wielkà powierzchni´ Êciennà, na której mo˝na by∏o rozwinàç niezwyk∏à, panoramicznà scen´ Pok∏onu Trzech Króli. Na sklepieniu widnieje niebiaƒska Gloria Caelestis, z Trójcà Âwi´tà, archanio∏ami, chórami anielskimi oraz z personifikacjami Czterech Stron Âwiata. Natomiast na sklepieniu nawy na plafonach uj´tych w bogaty ornament roÊlinny ukazano biblijnych przodków Józefa, Marii i Chrystusa. W kaplicach pod emporami tematem malowide∏, które zast´pujà retabula o∏tarzowe, sà sceny z ˝ycia Êw. Józefa, uj´te wg s∏ów hymnu Miscens gaudia fletibus w Siedmiu RadoÊciach i Siedmiu Smutkach. Nie przypadkowo sceny radoÊci umieszczono w kaplicach po stronie zachodniej, oÊwietlonej promieniami s∏oƒca wschodzàcego, natomiast sceny smutku po stronie wschodniej, do której dociera Êwiat∏o z zachodu. Najprawdopodobniej w scenach: Poszukiwania noclegu w Betlejem, Obrzezania i Nauczania w Âwiàtyni Willmann umieÊci∏ swoje autoportrety, odpowiadajàce kolejnym etapom ˝ycia tego wielkiego artysty i konwertyty. Znamienne, i˝ b∏´kit stanowi t∏o wszystkich elementów wyposa˝enia, z bogatà, z∏oconà ornamentykà. W trzech niszach fasady, rozwiàzanej po katastrofie ju˝ bez wie˝, umieszczono figury Âwi´tej Rodziny. Drewniane, obite blachà miedzianà, pierwotnie polichromowane, pochodzà z kruchty barokizowanego przez opata Ros´ koÊcio∏a klasztornego i zosta∏y wykonane oko∏o lat 70-tych XVII w. przez Schröttera. Dom GoÊcinny Z racji nie zrealizowania reprezentacyjnego, zachodniego skrzyd∏a klasztoru nazwany pa∏acem opackim. Usytuowany po zachodniej stronie koÊcio∏a Êw. Józefa zbudowany zosta∏ z latach 30-tych XVIII w.. Na rzucie kwadratu, trójkondygnacyjny, z pilastrami wielkiego porzàdku, posiada∏ 12 obszernych izb ze sklepionà kuchnià na parterze i stosownym kominem. Rozwiàzanie i detal architektoniczny wià˝à si´ z budowà barokowego kompleksu opactwa. Dom GoÊcinny Kalwaria i Betlejem Kalwaria 65 KRZESZÓW KRZESZOW Krzeszowska jest drugim tego typu obiektem w Sudetach po Kalwarii Wambierzyckiej. Pomys∏ jej budowy narodzi∏ si´ w wyniku pielgrzymki opata Bernarda Rosy do Rzymu w 1661 r. Kapliczki Kalwarii Krzeszowskiej rozproszone nie na wzgórzu, lecz na p∏askim terenie, wÊród lasów, pól i na przyklasztornym cmentarzu. Ca∏a droga krzy˝owa ma ponad 5 km d∏ugoÊci, a poszczególne stacje i kaplice prowadzà od koÊcio∏a klasztornego do Betlejem i z powrotem. Jej budow´ rozpocz´to w 1672 r., a zakoƒczono w 1678 r. ∏àcznie z dekoracjami, które by∏y wysokiej klasy. Pierwsze kaplice by∏y zbudowane z drewna, lub w konstrukcji szkieletowej, ozdobione freskami Marcina Leistritza i nieznanego artysty; obrazy malowa∏ Micha∏ Willmann i jego uczniowie, rzeêby by∏y dzie∏em Jerzego Schröttera, a o∏tarze – Stefana Kosy i Jana Hoffmana. W latach 1703-1712 stare, drewniane kapliczki zastàpiono murowanymi, ufundowanymi przez kolejnego opata krzeszowskiego Daniela Geyera. Wtedy równie˝ wytyczono obecny przebieg Drogi Krzy˝owej. 66 Betlejem, ze strumieniem CeJedna z kapliczek przy Drodze Krzy˝owej dron, po∏o˝one wÊród lasów w odleg∏oÊci nieca∏ych dwóch kilometrów na zachód od Krzeszowa sk∏ada si´ tylko z zespo∏u kilku budowli – kaplicy Betlejemskiej, kaplic kalwaryjnych oraz wybudowanego przez opata Ros´ letniego Pawilonu na wodzie. Poczàtek temu za∏o˝eniu da∏ nie istniejàcy ju˝ domek pustelnika-eremity oraz Betlejemska kaplica, w której cystersi urzàdzali w wigili´ Bo˝ego Narodzenia pasterki. Drewniany pawilon na wodzie, o oÊmiobocznym przekroju poziomym z obiegajàcym gankiem, zwieƒczony latarnià i kryty spadzistym, pobitym gontem dachem, zbudowano na palach poÊrodku stawu. Olejne malowid∏a na Êcianach centralnego wn´trza przedstawiajà sceny starotestamentowe zwiàzane z tematykà wodnà. Do Betlejem przybywano nie tylko w celach odprawiania nabo˝eƒstw lecz równie˝ kontemplowania pi´kna przyrody. Nie ma∏e znaczenie mia∏y równie˝ lecznicze w∏aÊciwoÊci êród∏a. W roku 1703 dobra klasztorne powi´kszy∏y si´ o zamek w Bolkowie. Zamek wraz z przyleg∏ymi w∏oÊciami by∏ we w∏adaniu Cystersów do sekularyzacji, czyli do roku 1810. Widoczny z oddali, malowniczy zamek stoi na wysokim Zamek Bolków wzgórzu górujàcym nad miastem. Jego poczàtki si´gajà XIII wieku; przebudowany zosta∏ w stylu renesansu w wieku XVI. Wie˝a zamku ma charakterystyczny rzadko wyst´pujàcy na tych ziemiach klinowaty kszta∏t – tak konstrukcja wie˝y ponoç znacznie utrudnia∏a artyleryjski ostrza∏ zamku, bowiem armatnie kule zeÊlizgiwa∏y si´ po klinowatych murach, nie czyniàc wi´kszych szkód. W piwnicach wiezy mieÊci∏ si´ loch g∏odowy a jego Êciany majà przesz∏o 4 metry gruboÊci. Obok wie˝y wykuto pot´˝ny zbiornik na wod´, przydany obroƒcom w razie obl´˝enia. Z wie˝y roztacza si´ pi´kny widok na okolic´. W dawnej renesansowej cz´Êci, zwanej Domem Kobiet znajduje si´ obecnie muzeum. W sezonie letnim zamek rozbrzmiewa szcz´kiem or´˝a, organizowane sà tu bowiem od lat bardzo widowiskowe rycerskie turnieje. Na zamku odbywajà si´ corocznie zawsze pod koniec lipca, majàce ju˝ ustalonà renom´ wÊród fanów osobliwe festiwale gotyckiego rocka zwane „Castle Party”. Nie nale˝y równie˝ przeoczyç pobliskiego Krzeszowowi Che∏mska – miasteczka z podcieniowà zabudowà, drewnianymi domami tkaczy z 1707 r., zwanymi Domami Dwunastu Aposto∏ów, oraz wspomnianym ju˝, wysokiej klasy artystycznej koÊciele parafialnym Êw. Józefa. 67 SUMMARY Die Zisterzienser gehören zu den ältesten Ordensformationen, die im Mittelalter und das gegen Ende des 11. Jhs. auftauchten. „Die Weißen Brüder” – die Zisterzienser erschienen in Schlesien im 12. Jh. Sie wurden aus der deutschen Abtei Pforta an der Saal ins Niederschlesien gebracht und in Lubià˝ an der Oder niedergelassen. Der schlesische Herzog, Boles∏aw Wysoki der I., das Enkelkind des Königs Boles∏aw Krzywousty war Initiator dieser Stiftung. Die Zisterzienser aus Lubià˝ gründeten neue Filialen in Niederschlesien und außer seiner Grenzen. Die erste Filiale entstand in Henryków, die nächste in Kamieniec in der Nähe von Zàbkowice. In Krzeszów haben sich die Zisterzienser aus Henryków gegen Ende des 13. Jhs. niedergelassen. Beachtenswert ist die Stiftung des ersten Frauenklosters auf diesem Boden vom Herzog Henryk Brodaty und seiner Frau der Hl. Jadwiga. Die Zisterzienser haben sich laut der Zisterzienserregel weit ab von den men- The Cistercians are one of the oldest monastic orders and date as far back as the late 11th century. „The White Brothers”, as they were called, arrived in Silesia from German abbey Pforta on Sale and settled in Lubià˝ on Oder river. The foundation was established by Silesian prince Boles∏aw I Wysoki, the grandson of powerful Boles∏aw Krzywousty. The Cistercians from Lubià˝ established several new branches in, and outside Lower Silesia. The first one was that in Henryków, next in Kamieniec near Zàbkowice. The branch in Krzeszów was settled in the 13th century by monks from Henryków. Worth mentioning is that the prince Henryk Brodaty and his wife- saint Jadwiga (Hedwig) founded the first convent in this land. As a rule the Cistercians lived among fertile fields and forests, or on the riversaway from inhabited areas. There they could serve the God in peace and solitude. They were renowned as skilled farmers and buil69 SUMMARY 70 schlichen Siedlungen – mitten in den fruchtbaren Feldern und Wäldern, an den Flüssen niedergelassen, um in der Stille und Einsamkeit dem Gott dienen zu können. Sie waren für ihre Liebe zur Landwirtschaft und zum Bauwesen bekannt. Sie haben Weingärten und Fischteiche angelegt, Mühlen, Brauereien und Webereien gebaut. In Niederschlesien haben sie herrliche Zeugnisse ihrer Begabungen gelassen. Die schlesischen Zisterzienserklöster waren, wie im ganzen Europa, die weltweit strahlenden Wirtschafts- und Kulturzentren. Die niederschlesische Zisterzienserstrecke – ein Teil der aus Portugal und Spanien führenden touristischen Route lässt die Bauwerke der Zisterzienser kennen zu lernen. Die Abtei in Lubià˝ in dem gegenwärtigen Aussehen stammt aus dem 18. Jh. und gehört zu den größten Ordenskomplexen in Europa. Gelegen in der Mäander der Oder, auf einem Hügel ist von Ferne zu sehen. Mit über 300 Klosterräumen bezaubert der restaurierte Fürstensaal mit den prächtigen barocken Skulpturen und der Freskomalerei. Gegen Ende des 18. Jhs. wirkte in Lubià˝ der hervorragende schlesische Maler Michael ders. These monks founded many a vineyard or a fishpond, built numerous mills, breweries and weaving plants. Magnificent remains of their talents and activity are still visible in Lower Silesia. Cistercian monasteries in Lower Silesia were, like in whole Europe, the economic and cultural centres influencing vast regions. The Lower Silesian Cistercian Trail, a part of tourist route leading from Portugal and Spain, acquaints the visitors with Cistercian edifices. The present shape of the Lubià˝ abbey dates back to the 18th century. It is one of the largest structures of its kind in Europe. Located at the bend of the Oder river, it can be seen from a long distance. Among 300 rooms, the Ducal Hall with its beautiful baroque sculptures and frescoes is the most elaborated. At the end of the 18th century a great painter Michael Willmann, known as „Silesian Rembrandt” created here many works to the greater glory of the abbey. The Henryków abbey was founded in the 13th century by prince Henryk Brodaty. The monks arrived here from Lubià˝ in 1222 and erected one of the most magnificent constructions. Willmann – der schlesische Rembrandt genannt. Die Abtei in Henryków wurde im 13. Jh. vom Herzog Henryk Brodaty gestiftet. Die Ordensbrüder kamen hier aus Lubià˝ im Jahre The monastery was much enlarged in the 18th century to its present shape. The structure consists of a church, monastery, hospital, school, gates, garden and a greenhouse. 1222. Das herrliche Klosterkomplex ist ein Andenken an sie. Das Kloster wurde im 18. Jh. ausgebaut. Damals entstand der heutige Komplex, der aus der Kirche, dem Kloster, Krankenhaus, der Schule, dem Garten mit einer Orangerie besteht. Eben hier wurde im Kloster It is the Henryków monastery where, among Latin texts, the first sentence in Polish language was written in so called „the Henryków book”. The late-Gothic church was rebuilt in the 17th century, other buildings are mainly baroque. In the for71 SUMMARY in Henryków im 13. Jh. im Text des „Henrykowska Ksi´ga” der erste Satz in der polnischen Sprache niedergeschrieben. Der Klosterkomplex besteht aus den barocken Klostergebäuden und der spätgotischen Kirche, die im 17. Jh. umgebaut wurde. In dem ehemaligen Klostergarten wächst eine Eibe, das Naturdenken mit der Höhe 11 m und Umfang von 316 cm! Die Abtei in Krzeszów ist nicht ohne Recht die Perle des schlesischen Barocks ge- 72 mer garden grows a specimen of nature – monumental yew-tree, 11 m tall and 316 m in circumference. The Krzeszów abbey is called – for many reasons – the jewel of the Silesian baroque. The St. Joseph’s church from the late 17th century and the monastery church from the 18th century represent the most elaborate baroque style. St. Joseph’s church is decorated with magnificent frescoes by Michael Willmann. In the background of the bibli- Lubià˝ nannt. Die St.- Józef- Kirche (Ende des 17. Jhs.) und die Klosterkirche aus dem 18. Jh. sind die besten Beispiele für den Barockstil. Die St.Józef- Kirche wird durch die großartige Freskenmalerei von Micha∏ Willmann beschmückt. Die damaligen schlesischen Landschaften bilden den Hintergrund für die biblischen Szenen. cal scenes one can see Silesian landscapes of those days. Bethlehem in one of the frescoes (“Searching for a night’s lodging”) resembles a Silesian village and Willmann painted himself as an inn-keeper. The convent in Trzebnica lies among picturesque hills, north of Wroc∏aw. It Das Bethlehem aus der Freske „In der Suche nach der Übernachtung in Bethlehem” erinnert an das schlesische Städtchen und den Wirt aus Bethlehem an das Selbstbildnis des Meisters. In Trzebnica, inmitten den malerischen Hügeln im Norden von Wroc∏aw, der Herzog Henryk Brodaty hat auf Wunsch seiner Frau Jadwiga, später der Heiligen Jadwiga, das Zisterzienserkloster für Frauen gestiftet. Das war das erste Frauenkloster in Schlesien. Das -Hg. Jadwiga – Mausoleum aus Marmor und Alabaster ist das Ziel der Pilgerfahrten aus Polen, der Tschechei und Deutschland. Der spätbarocke Klosterkomplex gehört zu den größten Bauwerken dieser Art in Polen. Die umfangreichen Landgüter besaßen die Zisterzienser in Kamieniec Zàbkowicki, wo die Fragmente des Klosterkomplexes geblieben sind. Die Zisterzienser waren auch in dem nahe gelegenen Bard anwesend, wo sie sich um die in das durch die Gnade der Muttergottes bekannten Barder Sanktuarium geeilten Pilger gekümmert haben. In Niederschlesien wurden über 100 Zisterzienserobjekte gezählt, darunter Fischteiche und sogar Burgen, wie in Bolków. was the first convent in Silesia and was founded for Cistercian nuns by duke Henryk Brodaty who followed his wife’s, Jadwiga, wish. Jadwiga was canonised and her marble and alabaster mausoleum has been visited by many Polish, Czech and German pilgrims. Late-baroque monastery structure is one of the largest in Poland. The Cistercians owned a vast land in Kamieniec Zàbkowicki, where we can still see remains of a monastery. They had, as well, a site in nearby Bardo and were taking care of pilgrims visiting the sanctuary with the miracu- Krzeszów lous statue of Holy Mary. In Lower Silesia we can count over 100 objects erected by Cistercians – from fish-ponds to huge castles e.g. the one in Bolków. 73 zamki, pa∏ace koÊcio∏y, sanktuaria przejÊcia graniczne parki narodowe granica paƒstwa granica województwa autostrady drogi g∏ówne drogi Kamienna Góra Wydawca: DolnoÊlàska Organizacja Turystyczna tel./fax 071/799 89 17, e-mail: [email protected], www. dot.org.pl wydano ze Êrodków Urz´du Marsza∏kowskiego Województwa DolnoÊlàskiego przy udziale finansowym: Urz´du Miasta i Gminy w Bardzie, Urz´du Miasta i Gminy w Bolkowie, Starostwa Powiatowego w Kamiennej Górze, Urz´du Gminy w Kamiennej Górze, Starostwa Powiatowego w Trzebnicy, Urz´du Miejskiego w Trzebnicy, Urz´du Miasta i Gminy w Wo∏owie, Starostwa Powiatowego w Wo∏owie, Starostwa Powiatowego w Zàbkowicach Âlàskich, Urz´du Gminy w Kamieƒcu Zàbkowickim Sk∏ad i druk: BOOSTER S.C. Zdj´cia: Robert Kuliczkowski Sanktuarium Êw. Jadwigi w Trzebnicy ISBN 83-60033-35-8 © BOOSTET www.booster.pl ISBN 83-60033-35-8
