docSprawiedliwość, prawa i integracja osób niepełnosprawnych
download 
Reklamacja Transkrypt
Sprawiedliwość, prawa i integracja osób niepełnosprawnych
Sprawiedliwość, Prawa i Integracja Osób Niepełnosprawnych Intelektualnie Inclusion Europe Europejskie Zrzeszenie Stowarzyszeń Osób Niepełnosprawnych Intelektualnie i Ich Rodzin Inclusion Europe jest organizacją non-profit. Walczymy o prawa i interesy osób niepełnosprawnych intelektualnie oraz ich rodzin. Nasi członkowie to krajowe organizacje z 33 państw Europy. Osoby niepełnosprawne intelektualnie są obywatelami swojego państwa. Mają równe prawo do uczestniczenia w życiu społeczeństwa, niezależnie od poziomu swojej niepełnosprawności. Chcą praw, nie ustępstw. Osoby niepełnosprawne umysłowo mają wiele talentów i uzdolnień. Mają również specjalne potrzeby. Potrzebują szerokiej oferty świadczeń i usług, aby te potrzeby zaspokoić. Inclusion Europe koncentruje się na trzech głównych zagadnieniach: • prawa człowieka osób niepełnosprawnych intelektualnie • integracja społeczna • zakaz dyskryminacji Inclusion Europe w licznych państwach europejskich koordynuje wiele rodzajów działalności, takich jak prowadzenie projektów, organizowanie konferencji, grup roboczych i spotkań mających na celu wymianę informacji i doświadczeń. Odpowiada na europejskie propozycje polityczne i zapewnia informacje o potrzebach osób niepełnosprawnych intelektualnie. Inclusion Europe doradza Komisji Europejskiej oraz członkom Parlamentu Europejskiego w kwestiach niepełnosprawności. Ta publikacja została wypracowana w ramach europejskiego projektu: „Sprawiedliwość, Prawa i Integracja Osób Niepełnosprawnych Intelektualnie”. Jest dostępna w języku angielskim, francuskim, niemieckim, hiszpańskim, niderlandzkim i polskim. Wszyscy członkowie Inclusion Europe, a w szczególności następujący partnerzy przyczynili się do sukcesu projektu: • Union Nationale des Associations de Parents et Amis de Personnes Handicapées Mentales (UNAPEI), Francja • Conseil Départamental de l’Aide Juridique de Paris, Francja • Bundesvereinigung Lebenshilfe für Menschen mit geistiger Behinderung, Niemcy • Federatie van Ouderverenigingen (FvO), Holandia • Polskie Stowarzyszenie na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym, Polska • Rzecznik Praw Obywatelskich, Polska • Confederación Española de Organizaciones en favor de las Personas con Discapacidad Intelectual (FEAPS), Hiszpania • Departmento de Trabajo Social y Servicios Sociales, Universidad de Alicante, Hiszpania Inclusion Europe Przy wsparciu Komisji Europejskiej Inclusion Europe Galeries de la Toison d’Or - 29 Chaussée d’Ixelles #393/32 - B-1050 Bruxelles Tel. : +32-2-502 28 15 - Fax : +32-2-502 80 10 [email protected] - www.inclusion-europe.org PL Raport Spis treści 1. Wstęp 3 2. Zdolność do czynności prawnych i opieka 4 2.1 Raporty krajowe Hiszpania: Opieka dla ochrony i uczestnictwa Szwecja: System opieki z silną rolą samorządów miejskich Polska: Tradycyjne prawo opiekuńcze z mankamentami w praktyce Niemcy: Udana reforma poddana krytyce z powodu wysokich kosztów publicznych Francja: System trzech środków ochrony prawnej Belgia: Ważna rola pojęcia przedłużonej małoletniości Holandia: Duża różnorodność środków prawnych i potrzeba ulepszenia praktyki ich stosowania Irlandia: Intensywny lobbying za nowoczesnym prawem opiekuńczym Słowenia: Planowana poprawa praw jednostki 2.2 Wnioski 3. Prawo do świadczeń i usług 3.1 Raporty krajowe Hiszpania: Użytkownicy nie mają możliwości wyboru świadczeń wg kryterium ich jakości Szwecja: System opieki społecznej Polska: Osób niepełnosprawnych nie stać na świadczenia i usługi Niemcy: Zbyt duża liczba przepisów prawnych ogranicza koordynację świadczeń i usług Francja: „Unique desks” powinny zapewnić koordynację świadczeń i usług Belgia: Zła regionalna dystrybucja usług ogranicza ich wybór Holandia: Niski dochód osobisty może postawić osoby niepełnosprawne w trudnej sytuacji Słowenia: Więcej usług, więcej świadczących, większy wybór 3.2 Wnioski 4. Dostęp do praw i wymiaru sprawiedliwości 4.1 Raporty krajowe Hiszpania: Wiele osób z niepełnosprawnością intelektualną znajduje się w więzieniach Szwecja: Brak wyszkolenia i uświadomienia wśród przedstawicieli zawodów prawniczych Polska: Nacisk na ubezwłasnowolnianie osób niepełnosprawnych intelektualnie Niemcy: Nowe prawa pozwalają organizacjom pozarządowym na reprezentowanie osób niepełnosprawnych w sądzie Francja: Pomoc prawna poprawia dostęp do praw i wymiaru sprawiedliwości Belgia: Bardzo niewiele dokumentów i procedur jest dostępnych Holandia: Bez pomocy dostęp do wymiaru sprawiedliwości jest bardzo ograniczony Słowenia: Zaangażowanie się organizacji pozarządowych i rodzin jest bardzo ważne 4.2 Wnioski 4 5 7 8 9 11 13 14 14 15 15 17 17 18 18 19 20 20 22 22 22 23 24 25 26 27 28 29 29 30 5. Wnioski i rekomendacje 31 Literatura 32 1 2 1. Wstęp Przy wsparciu Komisji Europejskiej Inclusion Europe i jego członkowie oraz partnerzy projektu przeprowadzili badanie, aby ocenić sytuację dotyczącą trzech zagadnień bardzo ważnych dla osób z niepełnosprawnością intelektualną i ich rodzin: • • • zdolność do czynności prawnych i opieka prawo do świadczeń i wsparcia dostęp do praw i wymiaru sprawiedliwości Członkowie Inclusion Europe w prawie wszystkich krajach Unii Europejskiej oraz krajach przystępujących odpowiedzieli na kwestionariusz dotyczący tych zagadnień. Partnerzy biorący udział w projekcie wybrali do tej publikacji raporty ze Szwecji, Niemiec, Hiszpanii, Francji, Irlandii, Belgii, Holandii, Słowenii i Polski, aby zapewnić przegląd i ogólne wrażenie co do bardzo zróżnicowanej sytuacji w państwach europejskich. Odpowiednie prawa w sferze ubezwłasnowolnienia i opieki mają fundamentalne znaczenie, szczególnie dla osób dorosłych z niepełnosprawnością intelektualną. Oznacza to dla nich respektowanie ich osobistego prawa do samostanowienia. Oznacza również odchodzenie od traktowania osób pozbawionych zdolności do czynności prawnych zgodnie z przestarzałym modelem opieki, opartym wyłącznie na diagnozie medycznej. W sytuacji, gdy obecne regulacje dotyczące zdolności do czynności prawnych i metody, jakimi są one wprowadzane, oceniane są w świetle modelu praw człowieka, opartym na „integracji w społeczeństwie”, zaczynamy zauważać ich nieadekwatność. Stan zabezpieczania usług i świadczeń dla osób z niepełnosprawnością intelektualną w Unii Europejskiej i krajach przystępujących jest daleki od właściwego. Nie jest do zaakceptowania fakt, że jakość i rozpiętość zabezpieczania świadczeń zależy od tego, w którym rejonie Unii czy nawet w której części kraju członkowskiego dana osoba mieszka. Dostęp osób z niepełnosprawnością intelektualną do praw i wymiaru sprawiedliwości nie jest bynajmniej zagwarantowany. Struktury prawne i postępowanie generalnie nie są dla nich dostępne, a ich przedstawicielstwo prawne nie jest dobrze zorganizowane. Ze wszystkich zebranych raportów jasno wynika, że trzy wymienione zagadnienia są ściśle ze sobą powiązane, jak również to, że w przepisach z nimi związanych w państwach Unii Europejskiej oraz państwach przystępujących nie ma spójności. Członkowie Inclusion Europe jednogłośnie stwierdzili, że obecne ustawodawstwo w zakresie ubezwłasnowolnienia jak również brak dostępu do praw i wymiaru sprawiedliwości prowadzą we wszystkich krajach do wielkiego niebezpieczeństwa wykluczenia osób z niepełnosprawnością intelektualną ze społeczeństwa. Poprzez ubezwłasnowolnienie lub przez kształt systemu prawnego osoby te są pozbawione – inaczej niż członkowie innych wykluczanych grup społecznych – możliwości walki przeciwko swojemu wykluczeniu ze społeczeństwa. Opierając się na zdobytych informacjach, Inclusion Europe sformowało grupę różnych osób, które wypracują podejścia i strategie pozwalające osobom z niepełnosprawnością intelektualną, ich rodzinom oraz ich zrzeszeniom na szczeblu krajowym i europejskim walczyć o lepsze ustawodawstwo w dziedzinie ubezwłasnowolnienia i opieki oraz uzyskać większy dostęp do ich praw. Stanowić to będzie ważny wkład do intensywniejszej integracji osób niepełnosprawnych intelektualnie w europejskim społeczeństwie. Françoise Jan Prezydent Inclusion Europe 3 2. Zdolność do czynności prawnych i opieka Wszystkie osoby z niepełnosprawnością intelektualną mają takie same prawa jak reszta społeczeństwa: mają prawo żyć, pracować i uczestniczyć w społeczeństwie w ten sam sposób jak ktokolwiek inny. Mogą podejmować decyzje, co jest podstawowym prawem każdego człowieka. Istnieje jednak wiele osób mających w życiu codziennym problem z podejmowaniem decyzji. Problemy mogą pojawić się np. przy wydawaniu zgody na zabiegi medyczne, w sprawach opieki i w ważnych kwestiach bytowych, jakimi są na przykład stosunki międzyludzkie i życie seksualne. Podstawowe pytanie dotyczy tego, czy osoba z niepełnosprawnością intelektualną jest w stanie zrozumieć i zapamiętać informację dotyczącą określonej decyzji. Kiedy osoby nie są w stanie zrozumieć konsekwencji decyzji, poczytywane są za niezdolne do wydania ważnego oświadczenia. Kiedy zachodzi taka sytuacja, pojawia się pytanie, kto jest uprawniony do podejmowania decyzji w imieniu osób, które nie posiadają zdolności do czynności prawnych. Swoboda w podejmowaniu decyzji, ubezwłasnowolnienie i opieka muszą być rozpatrywane indywidualnie w stosunku do każdej osoby z niepełnosprawnością intelektualną. Podczas gdy niektóre osoby są w stanie w zasadzie żyć samodzielnie i wymagają tylko niewielkiego wsparcia, inne mogą potrzebować ochrony w postaci częściowego ubezwłasnowolnienia i opieki. Ustawodawstwo dotyczące pełnego lub częściowego ubezwłasnowolnienia i opieki musi odzwierciedlać te indywidualne zróżnicowane potrzeby. Ubezwłasnowolnienie pozostaje jednakże bardzo poważną ingerencją w prawa osobiste jednostki i może prowadzić do sytuacji, w której osoby nie mają możliwości bronienia swoich praw. To zaś może powodować ich dużą podatność na wykluczenie społeczne. Dlatego bardzo ważne jest, aby istniało odpowiednie i dostępne postępowanie odwoławcze, dające osobom z niepełnosprawnością intelektualną szansę zmiany decyzji o ich ubezwłasnowolnieniu. Przedstawione w tym opracowaniu raporty krajowe ze strategicznie wybranych państw europejskich zapewniają przegląd istniejących ustawodawstw i praktykę ich stosowania. Wynika z niego, że nie ma wspólnego podejścia do omawianych zagadnień w krajach Unii Europejskiej i krajach przystępujących. 2.1 Raporty krajowe Hiszpania: Opieka dla ochrony i uczestnictwa Hiszpański system ustanawia trzy formy ochrony osób i własności osób, które zostały uznane za nieposiadające zdolności do czynności prawnych: opiekę, ochronę/kuratelę (curatela lub częściowe ubezwłasnowolnienie) oraz adwokata sądowego. Największa różnica pomiędzy opieką a kuratelą polega na tym, że pierwsza zapewnia większy zakres ochrony, zależnie od stopnia rozeznania osoby niezdolnej do czynności prawnych. Sądowy adwokat jest ustanawiany w przypadkach konfliktu interesów między niezdolną do czynności prawnych osobą a jej prawnym przedstawicielem lub opiekunem oraz w okresach, gdy z jakiegokolwiek prawnego powodu ci ostatni są niezdolni do wykonywania swoich funkcji w czasie oczekiwania na wyznaczenie lub podczas procedury wypowiedzenia. Ubezwłasnowolnienie oraz rodzaj ochrony są przedmiotem decyzji sądu. Ustanowienia opiekuna dokonuje sędzia, który orzeka opiekę po wysłuchaniu najbliższych członków rodziny i wszelkich innych osób, których wysłuchanie sędzia uważa za stosowne. Sędzia wysłuchuje również opinii osób, których postępowanie dotyczy, jeśli mają one wystarczające rozeznanie oraz zawsze, jeśli ukończyły 12 lat. Opieka jest wykonywana pod nadzorem prokuratora, który występuje z urzędu („ ex officio”) lub na życzenie zainteresowanej strony. Sędzia z urzędu, na wniosek prokuratora, podopiecznego lub każdej zainteresowanej osoby, może stwierdzić, że opiekun powinien być 4 zwolniony, a do momentu powołania nowego opiekuna ustanawia sądowego adwokata do zabezpieczenia interesów osoby pozbawionej zdolności do czynności prawnych. Jeżeli opiekun nie wywiązuje się ze swoich obowiązków albo wykazuje wyraźną niekompetencję w ich wykonywaniu lub w sytuacji, gdy cały czas pojawiają się poważne problemy, podopieczny lub każda osoba zainteresowana może złożyć wniosek o zwolnienie opiekuna. Instytucja opieki istnieje dla obrony oraz ochrony praw i interesów podopiecznego. Jest wykonywana wyłącznie w celu jego korzyści i jest również zobowiązaniem – opiekun musi podejmować wszelkie wysiłki, aby podopieczny był w stanie wieść normalne życie. Ustanawianie opiekuna nie oznacza anulowania praw, ale raczej ich uzupełnianie. Podopieczny otrzymuje ochronę, aby mógł działać. Opiekunowie biorą na siebie zobowiązanie, aby popierać swoich podopiecznych w kwestiach osobistych i społecznych, zachęcając ich do odzyskania swych możliwości działania i wspierając ich we wszystkich sferach życia. Kiedy opiekunem jest osoba prawna, powinna mieć grupę specjalistów dla wypełniania zadań opieki i osiągania w sposób profesjonalny największego możliwego zakresu wygody dla podopiecznego. W wypadkach, gdy pozbawiona zdolności do czynności prawnych osoba chce dokonać czynności prawnej o charakterze bardzo osobistym, sędzia – pod warunkiem otrzymania od biegłego informacji wystarczających do uznania, że osoba jest zdolna do tej określonej czynności – musi wydać zgodę na jej wykonanie. W przeciwnym razie czynność nie ma skutków prawnych. W sprawach związanych z wymiarem sprawiedliwości, administracją lub policją, osoba pozbawiona zdolności do czynności prawnych zawsze musi być reprezentowana przez prawnego przedstawiciela, który powinien zapewnić przestrzeganie jej praw. Opiekun musi reprezentować podopiecznego we wszystkich sprawach, zapewniając możliwość wykonywania przez niego swych praw. Ubezwłasnowolnienie powinno być oceniane pozytywnie, jako instytucja pozwalająca osobom pozbawionym zdolności do czynności prawnych działać poprzez swoich prawnych przedstawicieli lub przy wsparciu innych osób, uzupełniających ich zdolność do czynności prawnych. W tym zakresie ubezwłasnowolnienie raczej stwarza zdolność niż potwierdza niezdolność lub pozbawia zdolności do czynności prawnych. Celem jest zapewnienie wszelkiej potrzebnej ochrony, ale tylko w zakresie niezbędnym, przy tak dalekim poszanowaniu swobody podopiecznych oraz ich zdolności do podejmowania decyzji w podstawowych sferach życia, jak to tylko możliwe. Ubezwłasnowolnienie i znajdowanie się pod opieką nie wykluczają wsparcia i kształtowania umiejętności podejmowania decyzji. Ściślej mówiąc, zawodowi pracownicy socjalni w jednostkach opiekuńczych wspólnie z lokalnymi jednostkami usługowymi, zajmującymi się takimi osobami, pracują nad ustaleniem celów dla indywidualnego wspierania. W Hiszpanii jest kilka sądów, które specjalizują się w kwestiach ubezwłasnowolnienia i opieki. Tam, gdzie nie ma tego rodzaju sądu, mogą pojawić się problemy, ponieważ sędzia musi sobie poradzić z wszelkiego rodzaju kwestiami prawnymi bez wykwalifikowanej grupy pracowników. Sądy w sposób oczywisty potrzebują pomocy i porad zespołów interdyscyplinarnych (pracownicy socjalni, psychologowie, neurologowie itp.) Ubezwłasnowolnienie jest wyjątkowym środkiem, który jest w wielu przypadkach niepotrzebny. Nie rozwiązuje on prywatnych i społecznych problemów podopiecznego. Natomiast zapewnia stałą ochronę i możliwość bronienia jego interesów. Osobiste i społeczne problemy podopiecznego mogą być takie same, jak osoby zdolnej do czynności prawnych. Rozwiązań należy szukać poprzez zapewnienie usług, dostępu do ofert pracy, rozmaitych sposobów spędzania wolnego czasu, normalnego zakwaterowania itd. Szwecja: System opieki z silną rolą samorządów miejskich Każdy obywatel w wieku lat 18 jest uważany za w pełni odpowiedzialnego za skutki podejmowanych przez siebie decyzji lub działań. Jedyną formą ograniczenia zdolności do czynności prawnych istniejącą w Szwecji jest powiernictwo. Osoba, dla której ustanowiono powiernictwo, w określonych kwestiach traci zdolność do czynności prawnych. Alternatywą dla 5 takiej opieki jest instytucja dozoru, inaczej „dobrego człowieka”. Pomimo że dorosła osoba otrzymuje pełne niezbędne wsparcie, zachowuje ona pełną zdolność do czynności prawnych. Każdy samorząd miejski w Szwecji musi wybrać jednego publicznego powiernika lub zespół powierników, których zadaniem jest nadzorowanie administracyjnej pracy opiekunów, dozorujących i powierników. Ten nadzór ma na celu zagwarantowanie, żeby osoby starsze, chore i niepełnosprawne jak również małoletnie, które nie są w stanie wykonywać swoich praw, mogły dysponować swym mieniem czy zabezpieczać swoje potrzeby, nie odczuwając utraty swych praw. Jeżeli potrzeba wsparcia jest uznana przez władze miasta, musi być ono zapewnione bez względu na to, czy ubezwłasnowolnienie jest ciągłe, jednorazowe czy też dotyczy wykonywania tylko specyficznych czynności. Zasady dozoru i powiernictwa są ustanowione w Kodeksie Rodzinnym i Opiekuńczym (FB 11:4). Kodeks stanowi, że „jeżeli z powodu choroby, zahamowanego rozwoju umysłowego, słabego stanu zdrowia lub temu podobnych osoba potrzebuje pomocy w zabezpieczaniu swoich praw, zarządzaniu swoim mieniem lub zaspokajaniu swoich potrzeb, sąd powinien, jeżeli jest to potrzebne, wyznaczyć dozorującego lub „dobrego człowieka” dla tej osoby”. Inicjatywa może wyjść od samej osoby dorosłej lub – co bardziej prawdopodobne – od kogoś, kto ma całościową wiedzę o osobie i jej warunkach bytowych. Pracownik np. agencji pomocy społecznej nie może wystąpić z wnioskiem o ustanowienie go dozorującym. Jest on tylko zobowiązany do zawiadomienia nadzorcy publicznych powierników, że istnieje potrzeba ustanowienia „dobrego człowieka”. Kiedy publiczny powiernik otrzymuje wniosek w sprawie dozoru lub powiernictwa, rozpoczyna się dochodzenie mające na celu wykazanie, czy istnieje potrzeba wsparcia w związku z indywidualną niepełnosprawnością osoby. Jeżeli powiernik stwierdzi, że potrzeby osoby mogą być zabezpieczone w mniej restrykcyjny sposób niż przez ubezwłasnowolnienie, jest obierana ta droga działania. Wniosek musi być złożony z załącznikiem w postaci raportu z pomocy społecznej, w którym podaje się przyczyny złożenia wniosku o ustanowienie „dobrego człowieka”. Jeżeli jest to możliwe, powinien być on zatwierdzony przez osobę zainteresowaną. W innym wypadku podanie musi być złożone razem z zaświadczeniem lekarskim stwierdzającym, że osoba ta nie jest zdolna wydać potwierdzenia. Jeżeli określona osoba jest proponowana jako „dobry człowiek”, z inicjatywy samego dorosłego lub bliskich członków rodziny, kandydat powinien potwierdzić, że akceptuje swoją odpowiedzialność. Jeżeli nie ma takiej propozycji, publiczny powiernik musi znaleźć i zaproponować dozorującego, którego uważa za odpowiedniego. Po zakończeniu dochodzenia publiczny powiernik składa podanie do sądu okręgowego. Przed podjęciem przez sąd decyzji w sprawie sąd kontaktuje się z krewnymi osoby dorosłej. Kiedy sąd okręgowy podejmie decyzję o ustanowieniu „dobrego człowieka”, wydany zostaje dokument potwierdzający ustanowienie dozoru. Przed pierwszym marca każdego roku dozorujący i powiernicy muszą złożyć sprawozdanie ze swej administracyjnej działalności za zeszły rok. Publiczny powiernik musi zbadać roczne lub końcowe rachunki i ustalić wynagrodzenie za wykonaną pracę. Dozorujący i powiernicy otrzymują wynagrodzenie za swoje wsparcie dla osoby dorosłej. Wysokość wynagrodzenia jest określona przez publicznego powiernika. Otrzymują oni również zwrot swoich wydatków. Wynagrodzenia i zwroty są wypłacane z funduszy osoby poddanej opiece, jeżeli cały jej dochód przekracza dwukrotność kwoty bazowej lub jeżeli wpływy z majątku przewyższają trzykrotnie kwotę bazową. Ta procedura jest krytykowana przez krajową organizację FUB: celem szwedzkiej polityki w kwestiach niepełnosprawności jest pełne uczestnictwo i równość. Równość nie jest możliwa, jeżeli osoby te muszą płacić dodatkowo ze względu na swoją niepełnosprawność. W wypadku niedostatecznie wysokiego dochodu lub wpływów z majątku miejskie władze opłacają ustalone stawki. Dozorujący powinien spełniać rolę „doradcy” i zawsze informować oraz omawiać, jeżeli jest to możliwe, transakcje z podopiecznym. Zgoda musi być podstawą każdej transakcji. Dozorujący 6 pełni rolę prawnego przedstawiciela w wypadku, gdy osoba nie jest w stanie działać w swoim interesie. Osoba ta jednakże zachowuje zdolność do czynności prawnych. Dozorujący jest zazwyczaj ustanawiany dla osoby niebędącej w stanie zajmować się swymi sprawami finansowymi. Alternatywą dla opieki jest ustanowienie pełnomocnictwa. Jest to akceptowane tylko wówczas, gdy osoba ustanawiająca pełnomocnictwo w pełni rozumie faktyczne znaczenie postępowania. Pełnomocnictwo musi być udzielone przy świadkach. Kontrola opiekunów jest sprawowana przez publicznego powiernika. W wypadku skarg na dozorującego lub powiernika, publiczny powiernik musi natychmiast wszcząć dochodzenie. Osoba dorosła może samodzielnie w przypadku konfliktu z dozorującym zwrócić się do publicznego powiernika o pomoc. Osoba, dla której ustanowiono powiernika traci prawo decyzji w materii ustalonej w sądowym dokumencie poświadczającym powiernictwo, ale we wszystkich innych sprawach zachowuje swoją prawną kompetencję. Zatrzymanie osoby może mieć miejsce tylko na podstawie decyzji sądu, tak samo, jak w przypadku każdego obywatela. Sterylizacja w Szwecji nie jest obecnie dozwolona. Każdy obywatel powyżej 18 lat ma prawo do zawarcia związku małżeńskiego i prawo do głosowania, bez względu na jakiekolwiek inne ograniczenia związane z jego zdolnością do czynności prawnych. Każdy obywatel może być wezwany do sądu, aby zeznawać jako świadek. Osoba pozostająca pod dozorem może w dalszym ciągu wykonywać prawne czynności w zakresie życia codziennego, inaczej niż osoba znajdująca się pod powiernictwem. Ogólnie rzecz biorąc, krajowe stowarzyszenie FUB ma pozytywne zdanie na temat opieki w Szwecji. Zdecydowana większość dozorujących i powierników zapewnia wspaniałe wsparcie i bardzo poważnie traktuje swoje zadania. Jednakże większość z nich nie otrzymuje potrzebnego wsparcia i nadzoru. Od wsparcia udzielanego osobie z niepełnosprawnością intelektualną przez opiekuna zależy w dużym stopniu zapewnienie jej pełnego uczestnictwa i równości. W każdym miejskim okręgu powinno być podjętych więcej starań, aby polepszyć kompetencje opiekunów, np. w dziedzinie wiedzy o prawie i niepełnosprawnościach funkcjonalnych. Polska: Tradycyjne prawo opiekuńcze z mankamentami w praktyce W Polsce wszystkie osoby powyżej lat 18 mają pełną zdolność do czynności prawnych. Niepełnosprawni intelektualnie dorośli mogą zostać całkowicie lub częściowo ubezwłasnowolnieni. Postępowanie w sprawie ubezwłasnowolnienia – z racji swojej wagi społecznej – jest przeprowadzane przez sądy okręgowe w składzie trzech sędziów zawodowych. Postępowanie może być wszczęte przez członków rodziny lub przez prokuratora. Zasadą jest zbadanie danej osoby przez lekarza psychiatrę. Sąd może również wyznaczyć kuratora do celów tej procedury (w większości wypadków pełnią tę funkcję krewni), jeżeli uzna osobę za nieporadną. Osoby ubezwłasnowolnione całkowicie są pozbawione możliwości podjęcia czynności wywierających skutki prawne i zostają poddane pod opiekę, która dotyczy wszelkich możliwych działań prawnych. Dla dokonania niektórych czynności opiekun musi uzyskać pozwolenie sądu rodzinnego. Opiekun ma obowiązek wysłuchać zainteresowane osoby i postępować, w możliwie największym zakresie, zgodnie z ich decyzjami. Jest to kontrolowane przez sąd. Osoby całkowicie ubezwłasnowolnione nie mają prawa zawierania związków małżeńskich i sporządzania testamentu, uznania dziecka i zatrudnienia. Dokonywanie drobnych codziennych czynności, takich jak zakupy, jest możliwe, o ile nie są one rażąco krzywdzące dla tej osoby. Osoby częściowo ubezwłasnowolnione są ograniczone w swojej możliwości prawnego działania. Dla wykonywania określonych czynności prawnych są dla nich ustanawiani kuratorzy. Kuratela kończy się, gdy częściowe ubezwłasnowolnienie zostaje uchylone lub zastąpione przez ubezwłasnowolnienie całkowite. 7 Wyznaczenia opiekuna lub kuratora dokonuje sąd rodzinny (specjalny wydział sądu rejonowego) niezwłocznie po otrzymaniu informacji z sądu okręgowego o orzeczeniu ubezwłasnowolnienia. Większość opiekunów wykonuje swoje obowiązki bezpłatnie. Jeżeli zarządzanie majątkiem jest bardzo skomplikowane i połączone z wydatkami, opiekun może poprosić sąd o wynagrodzenie albo o zwrot kosztów. Sądy otrzymują coroczne sprawozdanie od opiekunów i mają prawo do ciągłego nadzorowania sposobu sprawowania opieki. Polski system prawny nie pozwala na sterylizację. Końcowa decyzja w sprawie dokonania innych zabiegów medycznych i terapii dla osoby ubezwłasnowolnionej jest podejmowana przez sąd rodzinny. Ubezwłasnowolnienie powstało jako prawna ochrona dla osób z niepełnosprawnością intelektualną, która zawsze powinna być wykorzystywana jedynie dla ich dobra. Mimo tego, stare stereotypy i nieelastyczne traktowanie osób z niepełnosprawnością powodują nadużywanie tej instytucji prawnej. Pomimo tego, iż zdarza się, że osoby niepełnosprawne kończą studia wyższe i są zdolne do życia społecznego, nie istnieją w polskim systemie prawnym możliwości ochrony prawnej z uwzględnieniem wsparcia. Także bardziej elastyczne instrumenty – jak wspomniane wyżej częściowe ubezwłasnowolnienie – nie są wystarczająco często stosowane. W sferze ochrony praw osób z niepełnosprawnością intelektualną w Polsce powinny być promowane właściwa praktyka stosowania prawa lub odpowiednie zmiany w prawie. Krajowe Stowarzyszenie PSOUU działa przede wszystkim na polu pogłębiania wiedzy o ubezwłasnowolnieniu i jego procedurze wśród rodziców, jak również wśród podopiecznych w swoich jednostkach, powiadamia sądy o przypadkach niewłaściwej opieki i zbiera przykłady złej praktyki, prezentując je polskiemu Rzecznikowi Praw Obywatelskich. Przygotowuje także materiały służące poprawie istniejącego prawa. Niemcy: Udana reforma poddana krytyce z powodu wysokich kosztów publicznych W wieku lat 18 każdy obywatel nabywa pełnię zdolności do czynności prawnych i kończy się odpowiedzialność za niego rodziców. Paragraf 104 BGB (niemiecki Kodeks Cywilny) stwierdza, że osoba dorosła, „która cierpi na stałe patologiczne zaburzenia działalności umysłowej” jest niezdolna do czynności prawnych. Jednakże regulacja ta może być stosowana jedynie w konkretnych przypadkach: na tej stronie umowy, która chce ją unieważnić z powodu niezdolności drugiej strony do czynności prawnych, spoczywa ciężar dowodu tejże niezdolności kontrahenta. Sąd Cywilny zazwyczaj żąda zaświadczenia biegłego psychiatry. Decyzja jest ważna tylko w odniesieniu do tego pojedynczego przypadku. W niemieckim systemie prawa cywilnego nie istnieje już postępowanie dla orzeczenia ciągłego braku zdolności do czynności prawnych. „Betreuungsgesetz” (BtG) z 1992 roku doprowadziła do znacznego polepszenia prawnej sytuacji osób z niepełnosprawnością intelektualną w Niemczech. „Betreuung” jest nową formą opieki, pozbawioną wstępnego warunku ubezwłasnowolnienia osoby dorosłej, elastycznie dopasowaną do potrzeb podopiecznego w zakresie pomocy prawnej i przedstawicielstwa. Sędzia ustala sferę upoważnienia „Betreuera” w każdym indywidualnym przypadku (§ 1896 BGB). Aby wybrać „Betreuera”, sędzia musi postępować zgodnie z życzeniami osoby niepełnosprawnej, w innym wypadku wyboru dokonuje się spośród członków rodziny, wolontariuszy, zawodowych opiekunów, publicznych opiekunów z lokalnej „Betreuung-Autorität” (§ 1897 BGB). Sędzia wybiera i ustanawia „Betreuera”. Sąd kontroluje – przy pomocy władz lokalnych – „Betreuera” (§ 1837 BGB), który musi dostarczać coroczny raport ze swej działalności. Osoba niepełnosprawna ma prawo wnieść skargę do sądu w każdym momencie odnośnie każdej decyzji podjętej przez sąd lub „Betreuera” w kwestii prawnie doniosłej. 8 Pozycja prawna osoby pod „Betreuung” jest w zasadzie nieograniczona. Może ona w dalszym ciągu podejmować działania w swoim imieniu – nawet w zakresie upoważnienia „Betreuera” – jeśli tylko jest to faktycznie możliwe. „Betreuer” musi poznać i dostosować się do życzeń osoby niepełnosprawnej, jak długo życzenia te nie są krzywdzące dla dorosłego niepełnosprawnego; powinien postarać się poznać i omówić z niepełnosprawnym dorosłym jego osobiste życzenia, zanim podejmie ważne decyzje w jego imieniu (§ 1901 BGB). Prawo do wstąpienia w związek małżeński, jak również prawo do sporządzania testamentu nie są uchylone. Prawo do głosowania jest uchylone tylko w szczególnych (około 1% wszystkich przypadków „Betreuung”) wypadkach, kiedy instytucja ta ma zastosowanie do wszystkich spraw dorosłego. Umieszczenie osoby niepełnosprawnej w zamkniętej instytucji wbrew lub bez osobistej zgody jest dozwolone jedynie za zgodą „Betreuera” i dodatkową zgodą sądu (§ 1906 BGB). Ciągłe lub powtarzające się ograniczenia wolności osobistej osób dorosłych mieszkających w „otwartych” domach grupowych lub podobnych instytucjach muszą także być potwierdzone przez sąd (§ 1906 rozdział 4 BGB). Sterylizacja osoby dorosłej, która nie jest w stanie wyrazić zgody jest dopuszczalna tylko w ściśle określonych w § 1905 BGB okolicznościach. Doprowadziło to do zdecydowanego spadku liczby zabiegów sterylizacji, zbliżając ją do poziomu równoznacznego z całkowitym zakazem sterylizacji nieopartej na osobistej zgodzie. Prywatne pełnomocnictwo („power of attorney”) jest silnie propagowaną w Niemczech alternatywą pomocy, mającą na celu uniknięcie (kosztownych) procedur „Betreuung”. Jednakże pełnomocnictwo może być zalecane jedynie wówczas, gdy osoba naprawdę ma kogoś, komu można w pełni zaufać, szczególnie jeśli chodzi o wykorzystanie pełnomocnictwa w przyszłych sytuacjach, kiedy osoba dorosła nie będzie miała zdolności kontrolowania jego użycia. Zgodnie z doświadczeniem Lebenshilfe pełnomocnictwo w praktyce nie jest właściwą alternatywą dla większości osób niepełnosprawnych intelektualnie. Kolejną alternatywą może być intensywne szkolenie i wsparcie osób umysłowo niepełnosprawnych w samostanowieniu i podejmowaniu osobistych decyzji; obecnie w niemieckim systemie wsparcia społeczno-prawnego nie ma struktur powołanych dla wspomaganego podejmowania decyzji, które mogłyby działać jako alternatywa dla sądowych decyzji o „Betreuung”. Mogłoby to być dodatkowym zadaniem „Betreuungsvereine” – stowarzyszeń społecznych non-profit, które pod rządami obecnego prawa mają za zadanie znalezienie, wyszkolenie i doradzanie wolontariuszom, chcącym zostać „Betreuer”; jednak odnoszą one sukcesy jedynie wówczas, gdy są wystarczająco dofinansowywane z uwagi na skuteczność swojej pracy dla wolontariuszy i z nimi. Niestety, publiczne wsparcie dla „Betreuungsvereine” maleje. „Betreuung” działa dobrze w praktyce, poza rzadkimi przypadkami nadużyć lub niewłaściwego postępowania. Liczba przypadków „Betreuung” przekroczyła 1 milion, wzbudzając dyskusje na płaszczyźnie politycznej co do zmiany prawa. Lebenshilfe musi walczyć o to, aby prawna pozycja osób niepełnosprawnych intelektualnie nie została osłabiona. Francja: System trzech środków ochrony prawnej Każda osoba, osiągnąwszy dojrzałość, tj. – zgodnie z ustawą z 5 lipca 1974 roku – wiek lat 18, ma zdolność skutecznego dokonywania wszelkich czynności życia obywatelskiego. Co za tym idzie, każda osoba z niepełnosprawnością intelektualną w wieku lat 18 jest traktowana jako zdolna do czynności prawnych. Fakt posiadania przez tę osobę „karty niepełnosprawności” nie wnosi żadnych wyjątków do tej zasady. Jednakże artykuł 488 Kodeksu Cywilnego określił wyjątki, dla których uzasadnieniem jest ochrona samych zainteresowanych. Są to: prawne zabezpieczenie, powiernictwo i ochrona. Każdy ochronny środek przestaje działać, kiedy przyczyny jego zastosowania ustają. Środki 9 ochronne ubezwłasnowolniają osobę w różnym stopniu: ochrona bazuje na mechanizmie całkowitego braku zdolności do czynności prawnych, powiernictwo na niezdolności do poszczególnych czynności. Każdy środek ochronny jest ustanawiany przez właściwego „sędziego zabezpieczeń” na wniosek osoby, która chce być ochraniana, jej partnera (chyba że nie mieszkają już razem), rodziców lub dzieci osoby, rodzeństwa, kuratora lub tutora (jeśli chodzi o zmianę na inny, bardziej dogodny środek) albo urzędu publicznego. Inni partnerzy i przyjaciele osoby mającej być chronioną mogą tylko przedstawić sędziemu swoją opinię w sprawie. Taka sama zasada obowiązuje w stosunku do lekarza rodzinnego i dyrektora placówki opiekuńczej. W przypadku, kiedy to placówka opiekuńcza składa wniosek o ochronę prawną „sędzia zabezpieczeń” wysłuchuje osobę, którą ma objąć ochrona i zapoznaje ją z odpowiednią procedurą. Kodeks cywilny ogranicza zdolność do czynności prawnych osób dorosłych, które nie mają intelektualnych lub fizycznych zdolności zaangażowania się ze zrozumieniem w czynności życia obywatelskiego (dotyczące tak ich majątku, jak i ich własnych osób), jak również osób, których zachowanie zagraża życiu ich samych oraz ich rodzin. Wyjątki te nie mogą być interpretowane w sposób rozszerzający – nawet jeśli zostały ustanowione w celu ochrony, stanowią istotną ingerencję w wolność osobistą. Z tego względu o prawnych środkach ochronnych zawsze decyduje sąd, w osobie specjalnego urzędnika sądowego: sędziego zabezpieczeń. Wszystkie procedury prawne są bezpłatne od 1 stycznia 1978 roku. Z drugiej strony – biorąc pod uwagę wynagrodzenie biegłego lekarza, który musi wydać profesjonalną diagnozę w każdym przypadku – lepiej jest zawczasu uzyskać informacje o wynagrodzeniu lekarza. W praktyce te wynagrodzenia mogą być wysokie (150 EUR), ponieważ zawierają koszty ekspertyzy (nierefundowanej z Zabezpieczenia Społecznego), a nie prostej konsultacji. Ustawa z 3 stycznia 1968 roku stworzyła trzy środki ochrony dorosłych: Zabezpieczenie prawne jest środkiem tymczasowym, który może być zastosowany w nagłych wypadkach. Prawne zabezpieczenie zostawia osobie chronionej wolność działania, ale każda czynność sprzeczna z jej interesami może być łatwo uchylona przez sąd. • Powiernictwo jest adresowane do osób, które, nie będąc w stanie działać samodzielnie, potrzebują kontroli lub porady w czynnościach życia obywatelskiego. Sędzia przydziela tylko jedną osobę, powiernika, poinstruowanego co do wspomagania chronionej osoby w ważnych czynnościach. • Ochrona skierowana jest do osób, które nie mogą samodzielnie działać i muszą być przez cały czas reprezentowane w czynnościach życia obywatelskiego. • Teoretycznie wykonywanie środków ochronnych powinno być powierzane członkom bliskiej rodziny lub stowarzyszeniu. Ściślej mówiąc, kiedy ochrona lub powiernictwo jest uznane za zakończone, sędzia powierza osobę państwu, które zazwyczaj poleca ją opiece stowarzyszenia. Bardzo często zdarza się, że przy określonej czynności, np. w powiernictwie, gdzie podopieczny zachowuje częściową zdolność do czynności prawnych, powiernik i podopieczny nie zgadzają się ze sobą. W takim wypadku decyzja należy do sędziego zabezpieczeń. Prawo do występowania we własnym imieniu można odnaleźć w tzw. „ochronie osoby”, która jest przeciwstawiana „ochronie majątku”. W rzeczy samej, we wszystkich kwestiach dotyczących bezpośrednio osoby musi być uzyskana jej zgoda, jeśli jest ona w stanie wypowiedzieć się i zrozumieć sytuację. Prawa wyborcze tej grupy osób wyglądają następująco: przy „zabezpieczeniu prawnym” podopieczny ma czynne i bierne prawo wyboru; osoba pod powiernictwem, zachowuje czynne prawo wyborcze, ale jest pozbawiona biernego prawa wyborczego, zaś osoba pod ochroną nie może ani głosować, ani być wybieraną. Sterylizacja osób niepełnosprawnych umysłowo jest zabroniona zgodnie z nowym prawem z 4 lipca 2001 roku wobec osoby dorosłej, której upośledzenie ogranicza zdolności umysłowe, 10 usprawiedliwiając umieszczenie jej pod ochroną lub powiernictwem. Tylko w wypadku, kiedy istnieje całkowity zakaz używania środków antykoncepcyjnych z powodu medycznych przeciwwskazań lub dowiedziono niemożności skutecznego ich zastosowania, może być zastosowana sterylizacja. O procedurze decyduje sędzia zabezpieczeń na żądanie zainteresowanej osoby, ojca i matki lub prawnego przedstawiciela osoby zainteresowanej. Sędzia podejmuje decyzję po wysłuchaniu osoby. Jeżeli osoba jest w stanie wyrazić swoją wolę, należy uzyskać jej zgodę i jej zgodę wziąć pod uwagę, po przedstawieniu tej osobie informacji odpowiedniej dla jego poziomu zrozumienia. Odmowa wyrażenia zgody nie może być zignorowana. Osoba poddana zabezpieczeniu prawnemu może wstąpić w związek małżeński zgodnie z prawem powszechnym; w wypadku powiernictwa, zgoda powiernika sędziego powiernictwa jest niezbędna; w wypadku ochrony małżeństwo jest możliwe tylko za zgodą specjalnie do tego celu powołanej rady rodzinnej (jeśli nie istniała takowa wcześniej). Nie musi dojść do posiedzenia rady rodzinnej, jeżeli matka i ojciec osoby udzielili zgody na małżeństwo. Ustawa z 3 stycznia 1968 roku wprowadziła trzy rodzaje ochrony osoby dorosłej. Jednak nie doszło do ustalenia, w jakich przypadkach zalecane jest zastosowanie tych prawnych środków ochrony. W wypadku osób z niepełnosprawnością intelektualną prawo nie uznaje żadnego środka ochrony za obowiązkowy. Bardzo jednak często dorosła osoba niepełnosprawna umysłowo cierpi z powodu całkowitej lub częściowej niezdolności zadbania o swoje sprawy. Dlatego bardzo często alternatywą dla środków ochronnych jest ich faktyczne stosowanie – np. gdy rodzice zachowują się jak opiekunowie, podczas gdy sąd nie podjął żadnej decyzji w sprawie. Alternatywą może być również przejęcie opieki przez pomoc społeczną. Istnieją centra szkoleniowe dla opiekunów. Jednak do dnia dzisiejszego nie ma obowiązku przejścia specjalnego szkolenia, aby wykonywać obowiązki opiekuna. Przyszła reforma powinna wprowadzić obowiązek otrzymania dyplomu, aby móc wykonywać tę funkcję. Belgia: Ważna rola pojęcia przedłużonej małoletniości W Belgii istnieje kilka prawnych środków ochronnych, z których dwa są najczęściej używane. Są to „przedłużona małoletniość” i „tymczasowy zarząd”. Nie są one obowiązkowe. Zależą od stopnia nieporadności osoby. Środki te chronią ją przed jej własnymi czynnościami, a przede wszystkim przed czynnościami innych osób. Korzystanie z tego środka jest uzależnione od złożenia wniosku do odpowiedniego sądu, a decyzja o poddaniu danej osoby prawnemu środkowi jest podejmowana przez sędziego. „Przedłużona małoletniość” jest stosowana wobec osób z poważną lub głęboką niepełnosprawnością intelektualną, mającą swoje początki w okresie wczesnego dzieciństwa, np. przed ukończeniem 3 lat. Osoba z przedłużoną małoletniością jest traktowana jak małoletni poniżej 15 roku życia. Nie może zatem decydować o sobie, zarządzać swoimi zasobami, zawierać małżeństwa, być rodzicem, głosować itd. Osoba pozostaje pod władzą rodzicielską lub opiekuna. Ten środek jest ostateczny, ale ustawodawca ustanowił alternatywny środek ochronny, z uwagi na wiarę w możliwy rozwój osoby. „Tymczasowy zarząd” majątkiem jest instytucją, która dotyczy tylko mienia osoby, a nie jej ogólnej kondycji. Środek ten jest stosowany wobec osób z lekką lub umiarkowaną niepełnosprawnością intelektualną, ale również w stosunku do osób chorych psychicznie i osób w podeszłym wieku. Osoba zachowuje wszystkie swoje prawa z wyjątkiem prawa do rozporządzania swoim majątkiem, którym zajmuje się zarządca, wyznaczony przez sędziego pokoju. Przedłużona małoletniość Rodzice, opiekun lub prokurator królewski mogą wszcząć procedurę ubezwłasnowolnienia. Sędzia przed podjęciem decyzji spotyka się z osobą, której dotyczy postępowanie. Osobie tej musi towarzyszyć prawnik. Sędzia pierwszej instancji wydaje decyzję na podstawie zaświadczenia lekarskiego oraz spotkania z osobą ubezwłasnowolnianą. Nie sprawdza się zasadności dokonanej 11 oceny statusu osoby, lecz co roku ma miejsce kontrola opiekuna w przypadku, kiedy rodzice osoby nie żyją. Rodziców nie kontroluje się. Osoby, które składają wniosek w sądzie ponoszą koszty procesu. Gdy oboje rodzice nie żyją, obok opiekuna ustanawia się jego zastępcę. W takich wypadkach opiekun posiada władzę rodzicielską nad osobą. Zastępca opiekuna i sędzia pokoju nadzorują działania opiekuna. Dla podjęcia ważnych decyzji opiekun musi posiadać zgodę sędziego pokoju. Jak długo żyją rodzice osoby ubezwłasnowolnionej, mają oni władzę rodzicielską i opiekuna nie ustanawia się. Opiekunem powinien być członek rodziny, zastępcą opiekuna powinna być zaufana osoba. W żadnym wypadku opiekunowie nie mogą być związani z instytucją opiekuńczą, w której dana osoba mieszka. Sędzia wyznacza opiekuna i jego zastępcę. Zazwyczaj opiekun nie otrzymuje wynagrodzenia. Jeśli ochrona dotyczy majątku, opiekun majątku jest uprawniony do 3% dochodu osoby niepełnosprawnej. Opiekun musi co roku składać sędziemu pokoju oraz zastępcy opiekuna sprawozdanie księgowe oraz raport o kondycji osoby. Zastępca opiekuna sprawuje kontrolę nad opiekunem i może kontaktować się z sędzią pokoju w wypadku zaistnienia jakiegokolwiek problemu. W razie konfliktu, osoba niepełnosprawna może skontaktować się z zastępcą opiekuna lub sędzią pokoju, którzy dokonają oceny konfliktu oraz wydadzą decyzję – tak przez rozwiązanie konfliktu, jak przez wyznaczenie innego opiekuna. Z punktu widzenia prawa to opiekun jest tą osobą, która podejmuje decyzje zamiast osoby niepełnosprawnej. Zakłada się, że opiekun bierze pod uwagę opinię osoby. Ponieważ osoba uważana jest za małoletnią, nie może głosować ani wstępować w związek małżeński. Osoba ta nie może się wypowiadać w sprawach majątkowych w sądzie, lecz może być wysłuchana w sprawach osobistych. Jeżeli jest w stanie się poruszać, może korzystać z komunikacji i przemieszczać się. Może dokonywać drobnych zakupów, jak na przykład pieczywa, lecz nie może dokonywać większych zakupów. Nie ma dostępu do swego rachunku bankowego. Opiekun decyduje o jej miejscu zamieszkania. Opiekun ma nawet prawo podjęcia decyzji w sprawie sterylizacji. Jednak osoba niepełnosprawna pozostaje odpowiedzialna w świetle prawa karnego. Tymczasowy zarząd majątkiem Osoba niepełnosprawna, jej najbliższa rodzina, każda zainteresowana osoba (pomagająca niepełnosprawnemu itp.) lub królewski prokurator mogą wszcząć procedurę ubezwłasnowolnienia. Spotkanie z sędzią pokoju jest przeprowadzone w obecności osób składających wniosek. Sędzia pokoju decyduje w kwestii niezdolności na podstawie zaświadczenia lekarskiego, jak również na podstawie rozmowy przeprowadzonej z osobą, w stosunku do której toczy się postępowanie. Obecnie przepisy nie przewidują procedury ponownej oceny sytuacji osoby, ale zarządca musi składać coroczny raport księgowy do sędziego pokoju w celu sprawdzenia zarządzania finansami. Istnieje możliwość zwrócenia się do sędziego pokoju ze skargami. Koszty postępowania muszą być pokryte przez wnioskodawcę. Zarządca ma prawo do podejmowania decyzji jedynie w kwestiach majątku osoby. W razie konieczności podjęcia ważnych decyzji, zarządca musi prosić o upoważnienie, wydane przez sędziego pokoju. Zarządcą majątku osoby niepełnosprawnej może zostać wg kolejności przewidzianej przez prawo: małżonek, bliski członek rodziny, zawodowy zarządca lub osoba zaufania publicznego (prawnik lub notariusz). Sądy pokoju wybierają zarządcę, biorąc pod uwagę propozycje wnioskodawców oraz zdolności przyszłego zarządcy. Zawodowy zarządca ma prawo do 3% dochodu osoby niepełnosprawnej; musi składać coroczny raport księgowy sędziemu pokoju. Sędzia pokoju może ograniczyć rolę zarządcy lub zwolnić go z pełnienia wszystkich jego funkcji. Osoba niepełnosprawna dysponuje wszystkimi prawami związanymi z jej kondycją, lecz to zarządca decyduje w sprawach majątkowych. Osoba poddana zarządowi traktowana jest jak 12 osoba pełnoletnia i jako taka może wstąpić w związek małżeński, mieć dzieci, swoje rzeczy, może decydować o swym miejscu zamieszkania. Dla poważniejszych wydatków potrzebuje zgody zarządcy, jednak może samodzielnie dysponować małą sumą pieniędzy. Decyzję w tym zakresie podejmuje Sędzia Pokoju i zależy ona od konkretnego przypadku. Holandia: Duża różnorodność środków prawnych i potrzeba ulepszenia praktyki ich stosowania W holenderskim prawie cywilnym istnieją trzy różne rodzaje przedstawicielstwa prawnego: • Całkowita opieka, która w sposób ciągły obejmuje wszystkie materialne i niematerialne sprawy osoby niepełnosprawnej. Opiekun ma pełną władzę zastępczego podejmowania decyzji. • Częściowa opieka („Beschermingsbewind”), obejmująca tylko kwestie materialne (finanse, własność). • Druga forma częściowej opieki („Mentorship”), obejmująca tylko niematerialne sprawy (wsparcie, pomoc medyczna i zabiegi). Krewni i prokurator są uprawnieni do złożenia wniosku o ubezwłasnowolnienie i ustanowienie prawnego przedstawiciela. Sędzia ma obowiązek wybrać najmniej ograniczający środek; osoba niepełnosprawna ma prawo do bycia wysłuchaną i do otrzymania pomocy prawnej; w sprawę zawsze włączony jest biegły lekarz. W praktyce często stosowane jest połączenie dwóch form częściowej opieki jako mniej ograniczająca alternatywa dla całkowitej opieki. W przypadku pełnej opieki albo opieki nad majątkiem okresowe sprawozdania finansowe muszą być przedstawione w sądzie, jednakże praktyka jest często nieodpowiednia: niektórzy opiekunowie nie zostali poproszeni o taki raport przez 20 lat. W przypadku częściowej opieki dla wsparcia osoby sędzia może żądać sprawozdań wedle uznania. Opiekunowie są wybierani i ustanawiani przez sędziego; tylko w przypadku częściowej opieki nad finansami i majątkiem nie musi być to osoba fizyczna – wówczas opiekunem często wyznaczana jest osoba prawna. Opiekunowie muszą szanować możliwości osoby niepełnosprawnej, ale czasami opiekunowie działają raczej dla własnego interesu niż dla dobra osoby niepełnosprawnej intelektualnie. Wielu sędziów nie wykazuje aktywności w nadzorze, w praktyce problemy pojawiają się również wtedy, gdy sędzia musi zadecydować o skardze wniesionej na opiekuna przez osobę niepełnosprawną. Sterylizacja osoby niepełnosprawnej, która nie jest w stanie samodzielnie wyrazić na nią zgody jest możliwa po uzyskaniu zastępczej decyzji opiekuna, ale nie w wypadku, kiedy osoba niepełnosprawna intelektualnie sprzeciwia się temu. Osoby znajdujące się pod opieką mogą wstąpić w związek małżeński tylko za pozwoleniem opiekuna i sądu. Osoby poddane całkowitej opiece nie mają prawa głosowania ani sporządzenia testamentu. W świetle prawa ich czynności prawne życia codziennego nie są wiążące, jednak nie sprawia to w praktyce większych problemów. Istnieją alternatywy dla opieki, na przykład praktyczne wspomaganie oraz szkolenie. Mogą one jednak nieść ze sobą ryzyko, że opieka będzie niewystarczająca, szczególnie kiedy pomoc i szkolenie są oferowane przez instytucję opiekuńczą. Nadzór i szkolenie opiekunów prawnych muszą być zintensyfikowane tak, by podejmowali oni zastępcze decyzje tylko wtedy, kiedy jest to konieczne. Narodowe holenderskie stowarzyszenie FvO promowało odrębną regulację częściowej opieki, lepsze wspomaganie i kontrolę opiekunów, jak również ulepszone wytyczne dla sędziów. Należy wskazać na ogólny brak opiekunów. Irlandia: Intensywny lobbying za nowoczesnym prawem opiekuńczym Jeżeli chodzi o zdolność prawną i uprawnienie osób niepełnosprawnych intelektualnie do wyrażania zgody, prawo w Irlandii jest nieodpowiednie i potrzebuje zreformowania. Obecnie 13 sytuacja prawna jest taka, że nie ma żadnej formy opieki prawnej dla dorosłych, zasad takiej opieki ani instytucji pełnomocnictwa dla osób z niesprawnością intelektualną. Prawo dotyczące zdolności do czynności prawnych i wyrażania zgody przez osoby niepełnosprawne umysłowo nie rozwijało się systematycznie i różni się znacznie od praw w pozostałych krajach. Chociaż instytucja stałego przedstawicielstwa została uregulowana prawnie w ciągu ostatnich dwóch lat, nie obejmuje osób z opóźnieniem rozwoju i takich, które uznane zostały za niezdolne do wyrażenia zgody w kwestiach dotyczących ich życia. Dla osób z niepełnosprawnością intelektualną jedyną prawną możliwością jest zostanie „podopiecznym sądu”. W praktyce ta instytucja jest stosowana, kiedy chodzi o kwestie finansowe i własnościowe albo w niektórych przypadkach, gdy istnieją przesłanki do stwierdzenia, iż dana osoba jest narażona na nadużycia, wykorzystywanie lub zaniedbanie. Procedura ta, mimo tego, że istotna sama w sobie, była krytykowana jako uciążliwa i kosztowna, szczególnie kiedy w grę wchodziła opieka i pomoc społeczna. Krajowe stowarzyszenie NAMHI wysunęło propozycję, aby ustawodawstwo dotyczące zdolności do czynności prawnych zostało oparte na systemie wymiaru sprawiedliwości, który bierze pod uwagę wartości godności, niezależności, równości i solidarności jednostek. Te wartości powinny być wspólne dla powiązanych z tymi kwestiami elementów prawa i polityki. Zaproponowano również, aby oparte były one w pełni na wypracowanych przez Organizację Narodów Zjednoczonych Standardowych Zasadach Wyrównywania Szans dla Osób Niepełnosprawnych. Słowenia: Planowana poprawa praw jednostki Osoby z niepełnosprawnością intelektualną w Słowenii znajdują się pod specjalną ochroną słoweńskiej Konstytucji. Istnieje również mieszany system kilku prawnych środków ochrony w ogólnych i szczegółowych aktach prawnych. Alternatywą opieki dla dorosłych jest przedłużenie wobec nich praw i obowiązków rodzicielskich. Rodzice, małżonkowie, Centrum Prac Społecznych oraz prokurator są upoważnieni do wszczęcia postępowania o ubezwłasnowolnienie. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną uczestniczą w postępowaniu sądowym głównie za pośrednictwem reprezentacji rodziców. W większości przypadków sąd konsultuje się w tej sprawie z biegłymi. Koszty procesu są pokrywane przez wnioskodawców. Członkowie rodziny, wolontariusze, pracownicy Centrum Pracy Społecznej mogą być wyznaczani na opiekunów. Centrum Pracy Społecznej wybiera, przydziela i kontroluje opiekunów. Osoby niepełnosprawne mogą dokonywać codziennych czynności bez ograniczeń. Mogą też składać oficjalne skargi i propozycje zmiany osoby opiekuna. Pozostałe prawa do samostanowienia osób z niepełnosprawnością intelektualną zależą od stopnia ubezwłasnowolnienia. Osoby z bardzo poważną niepełnosprawnością nie mają prawa zawarcia małżeństwa oraz – w większości przypadków – praw wyborczych. W Słowenii znanych jest tylko kilka przypadków sterylizacji za zgodą opiekuna. Krajowe Stowarzyszenie Sožitje oraz kilka innych instytucji zaczęły oferować szkolenia dla osób niepełnosprawnych intelektualnie. Wydano podręcznik w wersji łatwej do czytania (easy-to-read). Do roku 2005 Narodowy Program Opieki Społecznej koncentrować się będzie na podnoszeniu poziomu przestrzegania praw jednostki. Organizacje pozarządowe aktywnie współuczestniczą w procesie zmian legislacyjnych, zmiany są oczekiwane przede wszystkim na polu ubezwłasnowolnienia i opieki, włączając w to zniesienie instytucji przedłużenia praw i obowiązków rodzicielskich. 14 2.2 Wnioski Fundamentalne znaczenie, szczególnie dla osób niepełnosprawnych intelektualnie oraz dla tych osób, które w wielu dziedzinach prawa kontaktują się z nimi, mają odpowiednie przepisy dotyczące zdolności do czynności prawnych i wyrażania zgody. Oznacza to uznanie osobistego prawa niepełnosprawnych intelektualnie dorosłych do samostanowienia. Oznacza to również odejście od traktowania osoby pozbawionej zdolności do czynności prawnych według przestarzałego modelu opieki, bazującego wyłącznie na diagnozie medycznej. Raporty krajowe pokazują tradycyjne, przestarzałe modele ubezwłasnowolnienia. Jednak nawet w tych państwach, które już wprowadziły reformy w tej sferze prawa, istnieją bardzo duże różnice oraz rozziew między prawem pisanym a jego praktycznym stosowaniem. Pomimo wzrastającej świadomości społecznej doniosłości tego tematu, który może dotknąć praktycznie każdą rodzinę, w dalszym ciągu nie przywiązuje się odpowiedniego znaczenia do edukacji prawnej oraz podnoszenia kwalifikacji personelu sądowego, opiekunów wolontariuszy, członków rodziny i pracowników pomocy społecznej. Ważne jest, aby zarówno profesjonaliści, jak i inne osoby zdawały sobie sprawę z faktu, iż decydują o życiu innej jednostki – kogoś, kto dokonuje własnych osobistych wyborów, ma swoje upodobania i prawa. Ustawodawstwo musi odpowiadać tym potrzebom, aby zagwarantować dorosłym niepełnosprawnym intelektualnie jak największą kontrolę nad podejmowaniem decyzji wpływających na ich życie. Następną przyczyną, dla której reforma w wielu krajach jest uważana za nieodzowną, jest coraz większy nacisk na stosowanie opartego na prawach człowieka modelu regulacji kwestii związanych z niepełnosprawnością. Rozpatrywanie przepisów dotyczących zdolności do czynności prawnych oraz sposobów ich stosowania na tle opartego na prawach człowieka modelu „integracji w społeczeństwie” uwidacznia ich braki i niedociągnięcia. 3. Prawo do świadczeń i usług Kwestionariusz przesłany do wybranych partnerów Inclusion Europe zawierał rozdział na temat prawa osób z niepełnosprawnością intelektualną do korzystania z usług, świadczeń i pomocy. Ta grupa obywateli jest w dużym stopniu uzależniona od udzielanego im wsparcia i pomocy w różnych dziedzinach życia. Sytuacja dotycząca prawa do usług i dostępu do świadczeń przedstawia się bardzo różnie w krajach Unii Europejskiej. Z jednej strony, w niektórych państwach członkowskich istnieje rozwinięty i dobrze działający system praw do usług i świadczeń. Z drugiej zaś - w innych krajach, dostęp do usług zależy od sytuacji finansowej lub od systemu, który pokrywa ich koszty. Dostęp do usług i świadczeń różni się znacznie między państwami członkowskimi a przystępującymi (warto jednak zwrócić uwagę na fakt, że Słowenia ma taki sam poziom świadczeń i usług jak Hiszpania i Belgia). Widoczne są również różnice między rodzajem i jakością usług w różnych krajach. Wykres nr 1 pokazuje, że dostęp do szkół specjalnych, zakładów pracy chronionej i specjalnego typu zakwaterowania jest dosyć wysoki, jednakże w przypadku usług integracyjnych sytuacja jest o wiele gorsza. Bardzo pozytywnie należy ocenić szeroki dostęp do integracyjnych usług przedszkolnych, jak również do udzielania opieki i pomocy rodzinnej. Wykres nr 2 pokazuje, że prawo do specjalistycznych usług związanych z przedszkolem, szkołą, pracą chronioną oraz zakwaterowaniem jest zagwarantowane w większości krajów, ale zależy ono od uprzedniego określenia potrzeb konkretnych osób. Jednakże sytuacja wygląda diametralnie inaczej, gdy weźmiemy pod uwagę możliwości wyegzekwowania tych praw. Wszystkie kraje 15 Wczesna int erwencja Wczesna int er wencja Edukacja przedszkolna Edukacja pr zedszkolna · int egracyjna · int egr acyjna · specjalna · specjalna Szkola Szkola · int egracyjna · int egr acyjna · Specjalna · specjalna Zat rudnienie Zat r udnienie · praca chroniona · pr aca chr oniona · praca dodat kowa · pr aca dodat kowa Zakwat erowanie Zakwat er owanie · int egracyjna · int egr acyjne · specjalna · specjalne Wsparcie osobist e Wspar cie osobist e Wsparcie rodzinne Wsparcie r odzinne Stopieka ła a Stopieka ła a Wykres 1: Dostępnych jest co najmniej 80% niezbędnych miejsc Wykres 2: Prawa do usług wskazują, że prawa te są egzekwowalne głównie w sferze edukacji. W innych sferach usług i świadczeń ograniczenia budżetowe powodują, że osoba niepełnosprawna często znajduje się w sytuacji, w której nie może dochodzić swoich praw. Za wyjątkiem sfery edukacji, we wszystkich przebadanych krajach osoba z niepełnosprawnością intelektualną musi złożyć oddzielny wniosek, na podstawie którego ma prawo ubiegać się o świadczenia. Koszty podstawowych usług są zwykle pokrywane przez państwo, jednakże osobista pomoc, rodzinne wsparcie i udzielanie opieki są często w bardzo dużym stopniu opłacane przez osobę niepełnosprawną. Często osoba niepełnosprawna musi pokryć część kosztów integracyjnych lub specjalnych mieszkań. Wysokość ponoszonych przez nią kosztów zależy od jej sytuacji finansowej. Wczesna int erwencja Edukacja przedszkolna · - int egracyjna · specjalna Szkola · int egracyjna · Specjalna Zat rudnienie · - praca chroniona · - praca dodat kowa Zakwat erowanie · - int egracyjna · - specjalna Wsparcie osobist e Wsparcie rodzinne Stopieka ła a . Wykres 3: Zadowolenie z sytuacji prawnej 16 Wykres nr 3 pokazuje poziom zadowolenia krajowych organizacji członkowskich Inclusion Europe ze stanu prawnego w zakresie dostępu do świadczeń w skali od 0 (nie do zaakceptowania) do 3 (wspaniała). Jest oczywiste, że zadowolenie ze stanu prawnego jest niskie; szczególnie co do przedszkoli, szkół integracyjnych oraz mieszkań integracyjnych. Zaskakujące są porównywalnie wysokie oceny dla opieki i pomocy rodzinnej. Jest to prawdopodobnie spowodowane faktem, że te stosunkowo nowe usługi i świadczenia zostały uregulowane prawnie całkiem niedawno i dzięki temu mają bardziej współczesne uregulowania prawne. Poniższe raporty krajowe potwierdzają, że sytuacja, związana z dostępem do świadczeń jest bardzo różna w państwach członkowskich Unii Europejskiej i potrzebne jest jej ulepszenie w celu zapewnienia każdej osobie niepełnosprawnej dostępu do świadczeń, których potrzebuje. 3.1 Raporty krajowe Hiszpania: Użytkownicy nie mają możliwości wyboru świadczeń wg kryterium ich jakości Brak środków ekonomicznych nie pozwala osobom z niepełnosprawnością intelektualną, niezależnie od posiadanego zakresu zdolności do czynności prawnych, na swobodny wybór stylu życia, ponieważ muszą się one dostosować do niskiego poziomu dofinansowania, który ogranicza ich możliwość wyboru. Istnieją specjalne renty i emerytury, które zależą od poniesionych wkładów oraz podstawowej emerytury. Na poziomie instytucjonalnym zawierane są umowy między instytucjami i rządem każdej z wspólnot autonomicznych. Prawo do świadczeń i usług jest uregulowane przez krajowe ustawodawstwo, jak również przez szczególne akty prawne każdej ze wspólnot autonomicznych, w zależności od sposobu zorganizowania ich świadczeń socjalnych. Świadczenia i usługi są w Hiszpanii zagwarantowane, jednak nie w stopniu gwarantującym odpowiednią jakość. Istnieje wiele różnych federacji i stowarzyszeń, które działają w celu polepszenia jakości usług oraz dostępu do nich. W przypadku braku zdolności do czynności prawnych opiekun zapewnia podopiecznemu prawo jako konsumentowi do otrzymania świadczeń i usług o wymaganej jakości. Pomimo tego, iż zdarzają się specjalne umowy, nie ma zapewnionej prawnej koordynacji świadczeń i usług. Integracja, zakaz dyskryminacji oraz równy dostęp osób niepełnosprawnych intelektualnie do świadczeń i usług są szeroko promowane, ale nie są prawnie zagwarantowane. Zależą one od dobrej woli pracowników publicznej i prywatnej sfery. Szwecja: System opieki społecznej Osoby niepełnosprawne muszą mieć takie same szanse jak inni w uczestniczeniu w życiu społecznym. Odpowiedzialność za to ponosi całe społeczeństwo, a w szczególności państwo, samorządy lokalne oraz rady okręgowe. Zostało to uregulowane w ustawie o pomocy społecznej oraz w ustawie o określonych rodzajach świadczeń skierowanych do osób ze szczególnym rodzajem funkcjonalnej niepełnosprawności. Pomimo obowiązywania tego ustawodawstwa, wiele osób niepełnosprawnych do tej pory nie otrzymuje odpowiedniej pomocy, która należy się im zgodnie z prawem. W Szwecji wszyscy obywatele są zabezpieczeni przed ubóstwem przez system opieki społecznej. Każdy ma prawo do minimalnego dochodu. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną są otoczone dodatkową opieką. Pomoc i opieka jest oparta na narodowym wskaźniku określającym, co powinna mieć zapewniona osoba niepełnosprawna po pokryciu kosztów wyżywienia, opieki lekarskiej, zakwaterowania, transportu itp. Prawo do świadczeń i usług jest regulowane przez generalne ustawodawstwo, odnoszące się do wszystkich obywateli oraz przez specjalne ustawodawstwo odnoszące się do określonej grupy osób, np. do grupy osób niepełnosprawnych. Ustawodawstwo to zostało skoordynowane w ten sposób, że generalne ustawodawstwo dotyczy wszystkich osób, ale w przypadku istnienia szczególnego uregulowania odnoszącego się na przykład do osób niepełnosprawnych, to właśnie ono jest stosowane, ponieważ uważa się, że przynosi tym osobom najwięcej korzyści. Prawa do korzystania ze świadczeń i usług są chronione w Szwecji przez agencję rządową. Istnieje również ustawodawstwo broniące praw osoby korzystającej ze świadczeń i usług. W regulacjach dotyczących organizacji administracji zostało jasne powiedziane, że wszelkie informacje i środowisko jej uzyskania powinny być dostępne dla wszystkich. Z wyjątkiem ustawy dotyczącej pracy nie ma jednak uregulowań o zakazie dyskryminacji oraz o integracji osób niepełnosprawnych. 17 Polska: Osób niepełnosprawnych nie stać na świadczenia i usługi Tylko najbiedniejsza warstwa polskiego społeczeństwa ma prawo do bezpłatnych świadczeń, wszyscy inni muszą za nie płacić. Jednakże większości osób niepełnosprawnych nie stać na nie i dlatego nie korzystają ze świadczeń oraz usług. Generalnie rzecz ujmując, w Polsce jest niewiele świadczeń i usług dla tej grupy, przede wszystkim ze względu na brak funduszy. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną nie są chronione od ubóstwa w żaden sposób. Ich społeczne zasiłki są na poziomie socjalnego minimum. Istnieje różnica między integracyjnymi i zinstytucjonalizowanymi placówkami: placówki integracyjne są prowadzone w zasadzie przez organizacje pozarządowe, od których osoby z niepełnosprawnością intelektualną otrzymują pomoc w przystosowaniu się do normalnego życia. Instytucjonalne placówki w dalszym ciągu prowadzone są w oparciu o przestarzały model opieki całkowitej, co powoduje wstrzymywanie procesu wszelkiej integracji. Nie ma w Polsce koordynacji usług świadczonych na podstawie różnych przepisów prawnych. Osoby korzystające ze świadczeń i usług muszą samodzielnie zdobyć niezbędne informacje na temat przeznaczonych dla nich świadczeń i usług. Generalnie rzecz biorąc, informacje o nich oraz o ich jakości są niewystarczające. Istnieje niewiele świadczeń i usług, przez co wybór między nimi jest bardzo ograniczony. Zainteresowani mogą jednak złożyć skargę na złą jakość usług do odpowiednich władz. System świadczeń i usług nie gwarantuje integracji, przestrzegania zakazu dyskryminacji oraz równego uczestnictwa osób z niepełnosprawnością intelektualną w życiu społecznym. System usług jest bardzo mały, nieelastyczny i bardzo rzadko świadczona jest pomoc w celu zapewnienia integracji oraz niezależności osób niepełnosprawnych. Niemcy: Zbyt duża liczba przepisów prawnych ogranicza koordynację świadczeń i usług Najważniejsze prawa związane ze świadczeniami i usługami dla osób niepełnosprawnych jak: zakwaterowanie, szkolenie zawodowe, praca chroniona oraz specjalna pomoc i wsparcie są uregulowane przez „Bundessozialhilfegesetz (BSHG)”. Ponadto istnieje bardzo myląca różnorodność ustaw socjalnych, które obejmują opiekę medyczną, prywatną opiekę, pomoc na rynku pracy, jak również renty inwalidzkie. Od stycznia 2003 roku na podstawie nowej ustawy „Grundsicherungsgesetz” wprowadzone zostało prawo do ochrony przed ubóstwem. Pozwala ono na wypłatę dla osoby niepełnosprawnej zasiłku, który ma pokryć jej najważniejsze potrzeby. Jeżeli mieszka ona sama, możliwe są dodatkowe zasiłki na pokrycie czynszu, którego wysokość zależy od indywidualnej sytuacji finansowej. Dopuszczalne są również takie udogodnienia jak: bezpłatny transport, przywileje podatkowe, itp. Chociaż ustawa (§ 3a „Bundessozialgesetz”) uznaje pomoc społeczną prowadzoną na szczeblu krajowym za pomoc na wyższym poziomie niż pomoc instytucjonalna (narodowa), przepisy dają przewagę usługom instytucjonalnym: • osoba niepełnosprawna, która chce się przeprowadzić ze „wspólnego domu” do krajowego domu opieki społecznej, musi płacić więcej za uzyskane wsparcie niż za pomoc we „ wspólnym domu”. Zagwarantowany dochód wynosi w tej sytuacji tylko 539,- EUR (§ 79 BSHG) w porównaniu do 808,- EUR we „wspólnym domu”. • wkłady finansowe ponoszone przez rodziców osób niepełnosprawnych na pomoc i opiekę w instytucji są ograniczone do 26,- EUR miesięcznie, ale ten limit nie obowiązuje, jeżeli chodzi o krajowy dom opieki społecznej, gdzie rodzice muszą płacić za pomoc, o ile ich dochód przewyższa pewien określony poziom. Koordynacja świadczeń i usług oraz ochrona praw osób korzystających z nich powinna być zapewniona przez Dziewiąty Kodeks Społeczny (SGB IX), który wszedł w życie 1 lipca 2001 roku i który wprowadza – przy wspólnych wysiłkach i staraniach wszystkich władz odpowiedzialnych za pomoc społeczną – Centra Połączonej Obsługi. Ich celem jest doradztwo oraz podejmowanie 18 szybkich, niezbiurokratyzowanych decyzji, które mają przynosić korzyści niepełnosprawnym obywatelom. W rzeczywistości jednak wprowadzanie tego systemu nie działa zbyt dobrze. Wprowadzenie w życie innych pozytywnych uregulowań zawartych w tej ustawie jest częściowo blokowane poprzez specyficzny (finansowy) interes publicznych instytucji opieki społecznej lub zakładów ubezpieczeń społecznych. Jakość usług zapewniają różnego rodzaju przepisy w zakresie np. warunków mieszkaniowych, dostarczania usług lub opieki prywatnej. Jednakże ciągle istnieje potrzeba ich usprawnienia. Uważa się, że SGB IX „zmienia podejście” od traktowania „ osób niepełnosprawnych jako przedmiotów troski publicznej” do traktowania ich jako „obywateli z pełnią praw do udziału w społeczeństwie” na polu praw socjalnych. W wielu przypadkach istnieją trudności w ustaleniu, która instytucja publiczna ponosi odpowiedzialność za danego rodzaju usługi. Bardzo często występują pomiędzy nimi konflikty na tym tle. Doprowadza to do licznych opóźnień, które są nie do zaakceptowania. SGB IX ma na celu poprawę tej sytuacji, jest jednak za wcześnie na jego ocenę. Różnice w obowiązkach związanych ze świadczeniami i usługami pomiędzy państwowym, krajowym, regionalnym i lokalnym szczeblem mogą doprowadzić do różnic w ich standardzie – nie zawsze korzystnych dla osób z nich korzystających. Niemcy znajdują się obecnie w trakcie tworzenia ustawodawstwa zakazującego dyskryminacji, które zostało zapoczątkowane konstytucyjną zasadą głoszącą, że „Nikt nie będzie dyskryminowany z powodu niepełnosprawności”. W roku 2002 została wprowadzona na szczeblu federalnym ustawa o równych prawach dla osób niepełnosprawnych („ Behindertengleichstellungsgesetz” – BGG), która przede wszystkim gwarantuje osobom niepełnosprawnym „dostępność” świadczeń. Jednakże ustawa ta obowiązuje tylko instytucje na szczeblu federalnym oraz ogólnokrajowe organizacje (np. niemieckie koleje). W dobie rosnących wydatków publicznych oraz deficytów budżetów państwowych wprowadzanie oszczędności w systemie opieki społecznej i świadczeń w celu uchronienia całego systemu przed upadkiem jest nieuchronne. Niedawno władze podjęły nieskoordynowane starania (niektóre z nich niezgodne z obowiązującym prawem) mające na celu zmniejszenie deficytu budżetowego poprzez ograniczenie wydatków publicznych. Starania te mogą zagrozić osiągniętym standardom świadczeń dla osób z niepełnosprawnością intelektualną oraz ich rodzin. Taki rozwój wypadków jest niezgodny z tym, co rząd federalny określił jako „zmianę podejścia”, wprowadzoną w opisanym ustawodawstwie. Obecna sytuacja ekonomiczna, wysoki procent bezrobocia i ogromne wydatki, są poważnym zagrożeniem dla przyszłych starań o pełną integrację osób z niepełnosprawnością intelektualną we wszystkich sferach życia społecznego. Francja: „Unique desks” powinny zapewnić koordynację świadczeń i usług Teoretycznie francuski system świadczeń stara się zapewnić integrację, niedyskryminację oraz równoprawne uczestnictwo w społeczeństwie osób z niepełnosprawnością intelektualną. Jednakże cele te nie są zwykle osiągane w praktyce. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną nie korzystają z indywidualnej ochrony przed ubóstwem – mogą korzystać z ogólnego systemu zapobiegania ubóstwu. Prawo o sytuacji osób niepełnosprawnych (nr 75-534 z 30 czerwca 1975 roku) jest regulacją przeznaczoną specjalnie dla osób niepełnosprawnych. Ustawa z 2 stycznia 2002 roku w sprawie modernizacji socjalnych oraz medyczno-socjalnych świadczeń oraz usług może być stosowana nie tylko w przypadku wymienionych w nazwie świadczeń i usług przewidzianych dla osób niepełnosprawnych, ale również w stosunku do innego rodzaju świadczeń oraz usług. Inne ustawy regulują dostęp do ich konkretnych rodzajów. Biorąc pod uwagę specyficzne potrzeby osób z niepełnosprawnością intelektualną, prawo dostępu do informacji na temat świadczeń oraz usług nie jest zagwarantowane. Ustawa z 2 stycznia 2002 roku określa jakość świadczeń i usług oraz ochrony osób z nich korzystających. Świadczenia oraz usługi dostępne na podstawie różnych przepisów prawnych nie są skoordynowane. UNAPEI uważa za konieczne uproszczenie procedury ubiegania się o swoje prawa przez osoby niepełnosprawne oraz ich rodziny. Tym samym instytucja ta popiera stworzenia 19 instytucji (rzecznika lub „unique desk” – dosłownie „jednego biurka”), która miałaby za zadanie zająć się – w imieniu wszystkich zainteresowanych – koordynacją wszelkich niezbędnych świadczeń oraz usług. Jednocześnie UNAPEI uważa, że reforma prawa dotyczącego osób niepełnosprawnych jest okazją do zagwarantowania jednakowego traktowania tych osób na terenie Francji. Poprzez wspomniane już „unique desks” dla osób niepełnosprawnych oraz ich rodzin można będzie uprościć oraz – poprzez wyjaśnianie spornych kwestii – łagodzić stosunki pomiędzy świadczącymi a administracyjnymi organami nadzoru. Belgia: Zła regionalna dystrybucja usług ogranicza ich wybór Osoby z niepełnosprawnością intelektualną w Belgii w praktyce nie mają dużego wyboru świadczeń oraz usług – z powodu niedostatku instytucji zajmujących się świadczeniem usług, jak również z uwagi na ich złe rozmieszczenie geograficzne. Osoby te są zmuszone do korzystania ze świadczeń oraz usług, które są w danej chwili dostępne. Przepisy prawne na szczeblu regionalnym określają prawa do świadczeń oraz usług: we Flandrii organem odpowiedzialnym jest „Fundacja Flamandzka”, w Walonii „Walońska Agencja dla Integracji Osób Niepełnosprawnych”, w Brukseli są to: COCOF (francuskojęzyczny), COCON (flamandzkojęzyczny) i COCM (dwujęzyczny). Te wszystkie instytucje zajmują się osobami niepełnosprawnymi zamieszkującymi w ich regionach – zatwierdzają i dofinansują świadczenia oraz usługi dostępne na ich terytorium działania. Nie ma unormowań dotyczących praw osób korzystających ze świadczeń oraz usług. Brak jest oddzielnych ustaw dla osób z niepełnosprawnością intelektualną – korzystają oni z takich samych praw jak pozostali obywatele. Niemniej jednak – z powodu nienajlepszego rozmieszczenia ośrodków oferujących specjalistyczne świadczenia oraz usługi, jak również braku miejsc – osoby niepełnosprawne nie mają możliwości wyboru konkretnego świadczenia. Nie ma obowiązku dostarczania informacji zrozumiałych dla osób z niepełnosprawnością intelektualną. Istnienie dostępnych informacji związane jest z indywidualnymi inicjatywami. Osoby niepełnosprawne nie korzystają z żadnych odrębnych uregulowań prawnych w dziedzinie ochrony praw osób korzystających ze świadczeń oraz usług. Mają prawo do zasiłku, który jest wypłacany w przypadku, gdy nie są zatrudnione, jak również do zasiłku integracyjnego, którego wysokość zależy od stopnia niepełnosprawności. Jeżeli osoba mieszka w placówce, kwota zasiłku integracyjnego zostaje obniżona. Wysokość zasiłku zastępującego dochód jest obliczana, uwzględniając sytuację rodzinną danej osoby, natomiast zasiłek integracyjny jest określany na podstawie jej stopnia niezależności. Holandia: Niski dochód osobisty może postawić osoby niepełnosprawne w trudnej sytuacji Ochrona osób z niepełnosprawnością intelektualną przed ubóstwem i niedostatkiem jest w Holandii słaba. W porównaniu z pozostałymi obywatelami, osoby te mają prawie zawsze najniższe dochody i często żyją na lub poniżej granicy biedy. Jeżeli chodzi o świadczenia i usługi, osoby z niepełnosprawnością intelektualną pokrywają część kosztów, ale zawsze zachowują dla siebie niewielką ilość pieniędzy na odzież i własne wydatki. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną mieszkające samodzielnie otrzymują taki sam zasiłek i nie płacą nic albo bardzo mało na pokrycie kosztów świadczeń w zależności od wysokości zasiłku/dochodu. Jednakże dla osiągnięcia celów zapewnienia właściwych warunków do życia oraz uczestnictwa w życiu społecznym niski dochód często jest bardzo dużą przeszkodą. Ubóstwo niepełnosprawnych stanowi bowiem zagrożenie dla ich integracji ze społeczeństwem. Zabezpieczenie społeczne jest niewystarczające z powodu różnic lokalnych wynikających z obowiązywania zasady decentralizacji. Występują braki w dostępie do informacji oraz braki w samej informacji. Nie są też w pełni pokrywane koszty spowodowane niepełnosprawnością. W celu ustalenia, czy dana osoba z niepełnosprawnością intelektualną jest uprawniona do świadczeń i usług i na jakich warunkach pomoc ta powinna być świadczona, niezbędna jest decyzja właściwego organu administracyjnego. Prawa te są wymagalne tak długo, jak istnieje 20 prawo do odwołania się, jednak w praktyce występują trudności. W niektórych przypadkach teoretycznie istnieje prawo do otrzymywania świadczeń i usług, ale nie zawsze może ono być zrealizowane, z powodu występowania list oczekujących. Jednakże obowiązują prawne limity co do list oczekujących oraz czasu oczekiwania. Nie ma ogólnego prawa do pracy, ale istnieje możliwość pracy chronionej dla osoby niepełnosprawnej, przy uwzględnieniu sytuacji i zdolności poszczególnych osób. Dzieci są poddane obowiązkowi edukacyjnemu. Jednakże w przypadku dzieci ze znacznym stopniem niepełnosprawności bardzo często zapada decyzja, że nie są one w stanie się uczyć i tym samym nie są objęte tym obowiązkiem. W roku 2003 weszła w życie ustawa umożliwiająca dzieciom niepełnosprawnym uczęszczanie do zwykłych szkół i otrzymywanie w tym celu zasiłku. Jest to rodzaj osobistego budżetu, który jednakże nie jest w pełni egzekwowalny, ponieważ szkoły mogą uniknąć tego obowiązku. Jest bardzo niewiele informacji o świadczeniach oraz usługach dostępnych dla osób z niepełnosprawnością intelektualną. Istnieje swoboda wyboru świadczeń oraz usług, ale w praktyce podlega ona ograniczeniu: listy oczekujących i monopole ogromnych zespołów instytucji oraz organizacji świadczących usługi ograniczają prawo wyboru. Rząd w coraz większym stopniu oddaje sprawy w ręce podmiotów stanowiących część systemu: instytucji zajmujących się opieką, instytucji ubezpieczeniowych oraz osób z niepełnosprawnością intelektualną. Na tym polu osoby z niepełnosprawnością intelektualną znajdują się w najgorszym położeniu. Obowiązuje również ustawa o jakości opieki, ale w praktyce nie jest ona bardzo pomocna dla osób z niesprawnością intelektualną. Celem tej ustawy jest bowiem samoregulacja instytucji zajmujących się opieką, bez wprowadzania wystarczających środków kontroli i sankcji. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną mają prawo do wniesienia skargi w sprawie dostarczanych świadczeń oraz usług. W praktyce, organy przyjmujące skargę bardzo często nie są organami niezależnymi. W rezultacie rodzice osób z niepełnosprawnością intelektualną czują się bezbronni i zastraszeni, obawiając się negatywnych skutków skarg na opiekę nad ich dziećmi. Nawet gdy organ przyjmujący skargę uzna, że skarga jest uzasadniona, świadczący usługę nie jest zobowiązany do podjęcia jakichkolwiek środków i bardzo często jakość świadczeń i usług nie ulega zmianie. Ministerstwo Zdrowia jest faktycznie najbardziej aktywnym organem w sprawach poważnych wypadków lub złych warunków w instytucjach opieki, ale nie jest to wystarczające w sytuacji, kiedy ogólna jakość opieki jest niska. Nie ma koordynacji świadczeń oraz usług dostępnych na podstawie różnych przepisów prawnych. W praktyce osobisty opiekun, rodzice, świadczący usługi lub odpowiednia instytucja dbają o ich koordynację. Często bywa ona problemem, szczególnie w przypadkach, gdy osoby z niepełnosprawnością intelektualną żyją w społeczeństwie. Coraz więcej świadczeń oraz usług oferowanych przez prywatne osoby i indywidualne stowarzyszenia sprawia, że opieka nie jest skoordynowana. Instytucje będące częścią systemu świadczeń oraz usług niewiele robią, aby zapewnić integrację, zakaz dyskryminacji czy też równe traktowanie osób z niepełnosprawnością intelektualną. Istnieje ogólna tendencja do deinstytucjonalizacji, ale bardzo często występuje brak społecznej infrastruktury i zaangażowania. Oznacza to, że możliwości integracji oraz dostęp do zatrudnienia, transportu, edukacji oraz informacji są bardzo ograniczone. Istnieje tendencja do odchodzenia od szczegółowych praw z ograniczonymi, ale konkretnymi regulacjami opieki, do ogólnych i abstrakcyjnych praw do świadczeń i usług. Może to otworzyć szerokie możliwości, ale może również spowodować różnice na szczeblu wykonawczym czy stworzyć prawne zagrożenie nierównością. Poza tym ustawy i warunki dostępu do praw mogą być łatwo zmienione przez rząd. W polityce zaczyna być preferowane podejście oparte w większym stopniu na żądaniach i wymaganiach. Może to wprowadzić wiele możliwości, ale osoby z niepełnoprawnością intelektualną w dalszym ciągu pozostają najsłabszą stroną. Dla osób z niepełnosprawnością intelektualną posiadających liczne problemy bardzo często nie ma wystarczających funduszy dla zagwarantowania im właściwej pomocy i opieki. W instytucjach zajmujących się opieką przebywają zwykle zbyt duże grupy i jest zbyt mało personelu. Sytuacja ta nie ulega nawet zmianie w przypadku, gdy osoby z niepełnosprawnością intelektualną posiadają 21 własny budżet, ponieważ bardzo często są to zbyt małe środki, aby za ich pomocą można było zaspokoić różnorodne potrzeby. Słowenia: Więcej usług, więcej świadczących, większy wybór W Słowenii istnieje Narodowy Plan przeciwko Ubóstwu, który nie wprowadza rozróżnienia pomiędzy stopniami ochrony materialnej dla różnych grup obywateli. Istnieją jednak bardzo duże różnice pomiędzy osobami z niepełnosprawnością intelektualną mieszkającymi w instytucjach zajmujących się opieką oraz tymi, które mieszkają w swoich domach. Wskazać trzeba, że występuje proces prywatyzacji i urozmaicania prowadzonych świadczeń i usług – oprócz usług oferowanych przez państwo wzrasta liczba świadczeń dostarczanych przez organizacje pozarządowe i osoby prywatne. Prawo do świadczeń i usług jest uzależnione od posiadanego stopnia niepełnosprawności. Coraz więcej jest dostępnej informacji dla osób niepełnosprawnych i rodziców, coraz więcej możliwości do wyboru, jak również coraz więcej różnic w jakości oferowanych świadczeń i usług. Koordynacja świadczeń i usług stanowi duży problem w Słowenii przede wszystkim dlatego, że istnieje ogromna ilość uregulowań prawnych, za które odpowiedzialność ponosi wiele rządowych departamentów. Obecnie w Słowenii przygotowywana jest ustawa o równym uczestnictwie osób niepełnosprawnych w życiu społecznym, która powinna zostać przyjęta w roku 2004. 3.2 Wnioski Sytuacja związana z dostarczaniem świadczeń i usług dla osób z niepełnosprawnością intelektualną w Unii Europejskiej i w krajach kandydackich ciągle budzi niepokój. Nie jest do zaakceptowania fakt, że jakość i zakres dostarczanych świadczeń i usług są zróżnicowane zależnie od tego, w której części Unii czy nawet w którym rejonie kraju członkowskiego dana osoba mieszka. Praktyka wykluczania dzieci z ciężkim i głębokim stopniem niepełnosprawności z procesu edukacyjnego narusza ich podstawowe prawa człowieka i musi zostać zakazana. Szczególnie niepokojące w zakresie dostarczania świadczeń i usług są dwa zagadnienia: po pierwsze – w sumie pozytywna tendencja do świadczeń i usług skierowanych przede wszystkim na jednostkę wydaje się jednak stawiać osobę z niepełnosprawnością intelektualną w ciężkiej sytuacji. Osoby te muszą negocjować bezpośrednio z instytucją świadczącą usługi i samodzielnie koordynować szeroki zakres różnorakich usług. Bardzo ważne jest powołanie solidnych i niezależnych instytucji doradczych dla tych osób; • po drugie – respondenci z różnych krajów twierdzili, iż system świadczeń i usług w ich kraju nie jest nastawiony na zapewnienie integracji, realizowanie zakazu dyskryminacji oraz równego uczestnictwa w społeczeństwie osób niepełnosprawnych. Jest to spowodowane tym, że tylko nieliczne instytucje zajmujące się dostarczaniem świadczeń oraz usług przygotowały ogólnie dostępne informacje na temat ich działalności. Musimy stwierdzić, że większość usług w Europie nadal jest świadczona niezależnie od siebie, co nie powoduje wzmocnienia pozycji korzystającego. W przyszłości ogromne znaczenie będzie miało zapewnienie, że włączenie osób z niepełnosprawnością intelektualną do społeczeństwa będzie głównym celem i zadaniem większości usług i świadczeń. • 4. Dostęp do praw i wymiaru sprawiedliwości Dostęp do praw i wymiaru sprawiedliwości jest jednym z najtrudniejszych problemów dla osób z niesprawnością intelektualną, przede wszystkim dlatego, że system wymiaru sprawiedliwości jest w praktyce dla nich niedostępny w większości, jeśli nie we wszystkich państwach europejskich. Nawet osoby w pełni sprawne miewają problemy ze śledzeniem i zrozumieniem procedur prawnych. Tym bardziej osoby niepełnosprawne intelektualnie potrzebują wiele pomocy w tej sferze. 22 Raporty krajowe pokazują, że podstawowe problemy są bardzo podobne we wszystkich państwach UE oraz państwach przystępujących oraz że w niektórych państwach podjęto już pewne kroki, aby naprawić tę sytuację i umożliwić osobom z niepełnosprawnością intelektualną korzystanie z praw i wymiaru sprawiedliwości w takim samym zakresie, jak inni obywatele. 4.1 Raporty krajowe Hiszpania: Wiele osób z niepełnosprawnością intelektualną znajduje się w więzieniach W Hiszpanii, po orzeczeniu ubezwłasnowolnienia, dostęp do wymiaru sprawiedliwości jest zagwarantowany tak, jak pozostałym obywatelom poprzez prawnego przedstawiciela osoby pozbawionej zdolności do czynności prawnych, w każdym rodzaju procedury. W postępowaniu administracyjnym lub sądowym dostęp jest umożliwiony przy pomocy pracowników socjalnych, pracowników wspierających lub członków rodziny, którzy kontaktują się z prokuratorem. W policyjnym i karnym postępowaniu osoba otrzymuje pomoc opiekuna lub prokuratora. Warto wspomnieć, że pozarządowe organizacje lub jeden (albo więcej) członków rodziny mogą być wyznaczeni jako opiekunowie podopiecznego, w tym przypadku mają oni pełne pełnomocnictwo, aby bronić jego praw. Czy NGO działa jako opiekun, czy też nie, prawo organizacji pozarządowej do działania na terenie więzienia jest zagwarantowane przez Zasady Więzienne, które stanowią, że administracja więzienna powinna promować współpracę ze stowarzyszeniami i instytucjami w celu resocjalizacji. Co więcej, poza działalnością w ośrodkach, takie stowarzyszenia są w stanie brać udział w przeprowadzaniu programów działań poza więzieniem (szkolenie, terapia) lub w jednostkach mieszkalnych (wobec więźniów 3 stopnia). Uczestnictwo rodziny jest możliwe poprzez komunikację i przepustki, które – szczególnie w psychiatrycznych oddziałach szpitali więziennych – uważane są za kluczowe elementy terapii. W Hiszpanii prawny system postępowania obowiązuje wszystkich jednakowo. W przypadku przedstawienia dowodu w postaci zaświadczenia biegłego lub dokumentacji ze szpitala więziennego, zastosowanie instytucji okoliczności łagodzących może być wzięte pod uwagę. Dla osób z niepełnosprawnością intelektualną, znajdujących się w więzieniach lub innych instytucjach penitencjarnych, FEAPS stworzyło narodowy program działań resocjalizacyjnych i rehabilitacyjnych w ramach systemu penitencjarnego. W roku 2002 14 stowarzyszeń/federacji brało udział w tym narodowym projekcie, który zapewniał wsparcie 290 osobom niepełnosprawnym intelektualnie. Na szczeblu krajowym istnieje sprawozdanie rządowe (BOCG, Senado, Seria 1 z 8 listopada 2002 r.) na temat sytuacji osób z niepełnosprawnością w hiszpańskich więzieniach. Wynika z niego, że wykryto 306 przypadków osób niepełnosprawnych intelektualnie w więzieniach, co stanowi 45.8% społeczności więziennej osób niepełnosprawnych. Mediacja i pojednanie istnieją jako alternatywne do postępowań sądowych środki, każdy obywatel ma do nich dostęp, niezależnie od tego, czy jest pozbawiony zdolności do czynności prawnych lub poddany trosce opiekuna. Niektóre osoby uzyskują dostęp do mediacji, wykorzystując swe pełne uprawnienia, inne zaś przez swego prawnego przedstawiciela. Problemy pojawiają się w związku z osobami, które nie są zdolne do prawnych działań, ale nie zostały ubezwłasnowolnione, ponieważ nie są one w stanie zrozumieć skutków swego postępowania. Od niedawna mediacja zaczęła być z powodzeniem stosowana. Jeżeli chodzi o dostępność, osoby z niepełnością intelektualną doświadczają typowych problemów: • trudno jest im zrozumieć treść dokumentów, a w niektórych przypadkach osoby te są w pełni lub częściowo niepiśmienne. Poza tym język prawny jest trudny do zrozumienia również dla ogółu; • dostęp do placówek sądowych dla osób z fizyczną niepełnosprawnością; • osoby z niepełnosprawnością sensoryczną wymagają we wszystkich procedurach pomocy osoby trzeciej. 23 Ogółem, osoby z niepełnosprawnością intelektualną nie mogą uzyskać dostępu do systemu prawnego z zachowaniem pełnego zrozumienia i możliwości rozwiązywania problemów, o ile nie otrzymają pomocy z zewnątrz. Co się tyczy kosztów postępowania, w Hiszpanii państwo pokrywa koszta struktur pomocy prawnej. Zapewniają one prawników, którzy oferują obronę osobom oskarżonym, których nie stać na adwokata z wyboru. Publiczna sieć usług społecznych musi zapewnić niezbędne dokumenty przed rozpoczęciem i w czasie postępowania sądowego – w tym przypadku urzędowe zaświadczenie o niepełnosprawności, sprawozdania opieki społecznej, raporty środowiskowe (jeżeli są one wymagane) itp. Wszystkie koszta muszą być pokryte zgodnie z wyrokiem, niezależnie od niepełnosprawności. Przedstawiciele zawodów prawniczych – adwokaci, sędziowie, a także policja, opiekunowie prawni – generalnie nie są szkoleni w dziedzinie kontaktów z osobami umysłowo niepełnosprawnymi, z wyjątkiem osób, które mogą mieć osobiste lub zawodowe doświadczenie, zdobyte we własnym zakresie. Zwykle opiekunowie są jedynymi osobami, które rozumieją zakres trudności i potrzeb osoby niepełnosprawnej (jednostki opiekuńcze, rodziny itd.). Szwecja: Brak wyszkolenia i uświadomienia wśród przedstawicieli zawodów prawniczych Prawo dostępu do wymiaru sprawiedliwości dla osób niepełnosprawnych nie różni się od prawa obowiązującego innych obywateli. W sądach i w policji panuje ogólny brak wiedzy o niepełnosprawności intelektualnej. Stanowi to problem, gdy np. policja przesłuchuje ofiary przestępstwa, będące niepełnosprawne intelektualnie. Szwedzkie organizacje pozarządowe lub członkowie rodziny nie mają prawa uczestniczyć w postępowaniu cywilnym lub o świadczenia społeczne. W systemie prawa karnego może zostać ustanowiona osoba kontaktowa. Pomoc społeczna ma prawo przeprowadzać dochodzenia i wszczynać postępowania o świadczenia społeczne. Polityka opieki społecznej jest podstawowym elementem struktury szwedzkiego społeczeństwa, którego ambicją jest zagwarantowanie finansowego zabezpieczenia i praw socjalnych każdemu obywatelowi. Ten ogólny system działa również na korzyść osób z niepełnosprawnościami funkcjonalnymi. Podstawą tej polityki jest system podatkowy, w którym dla dobra wszystkich świadczą zgodnie z możliwościami wszyscy podatnicy oraz w którym fundusze są rozprowadzane w celu wyrównywania różnic warunków życiowych obywateli, zgodnie z zasadą społeczeństwa egalitarnego. Ustawodawstwo odnośnie praw dla osób z niepełnosprawnościami funkcjonalnymi charakteryzuje się ambicją łączenia kwestii zgodnie z przynależnym im kontekstem, np. w ustawodawstwie o edukacji, środowisku pracy lub usługach społecznych. Odrębne ustawodawstwo jest ustanawiane jedynie w wyjątkowych okolicznościach. Ustawa o Niepełnosprawności, która weszła w życie w 1994 r., jest w sumie statutem praw człowieka. Pomoc zapewniana zgodnie z tym aktem jest bezpłatna. Ustawa ta zastąpiła poprzednie ustawodawstwo na tym polu i poszerzyła prawa osób z niepełnosprawnością funkcjonalną. Mediacja może być alternatywą do postępowania sądowego w kwestiach związanych z prawem spółek. W niektórych sferach, np. w ustawodawstwie oświatowym skarga lub odwołanie będzie rozpatrzona przez administrację rządową zamiast przez sąd. Rząd ponosi koszty postępowania w sądownictwie administracyjnym. Powodowie ponoszą koszty prawnej reprezentacji, jeżeli przedstawiciel nie jest ustanowiony przez sąd. W sprawach cywilnych powodowie prawie zawsze ponoszą koszty prawnego przedstawicielstwa. Pomoc prawna może być zapewniona w niektórych sferach prawa, jeśli ubezpieczenie domowe (z ubezpieczeniem od odpowiedzialności cywilnej) nie pokrywa wydatków i jeśli dochód powoda jest bardzo niski. Ogólnie rzecz biorąc, istnieje ogromny problem z dostępnością szwedzkiego systemu prawnego dla osób z niepełnosprawnością intelektualną, w związku ze specyficznymi potrzebami powodowanymi przez upośledzenie. Poziom szkolenia profesjonalistów związanych z systemem 24 sprawiedliwości – adwokatów, opiekunów prawnych, personelu administracyjnego, policji i sędziów na temat osób niepełnosprawnych intelektualnie i ich wymagań jest niesłychanie niski. Jeżeli pracownik taki posiada odpowiednią wiedzę, to w większości przypadków związana jest ona z jego osobistym zainteresowaniem tą materią, wynikającym z własnych doświadczeń życiowych. Polska: Nacisk na ubezwłasnowolnianie osób niepełnosprawnych intelektualnie W polskim systemie prawnym nie ma odrębnych przepisów co do doradztwa, pomocy prawnej i przedstawicielstwa osób z niepełnosprawnością intelektualną. Całość specjalnego doradztwa jest zapewniana przez organizacje pozarządowe, ale jest ono nieskuteczne i incydentalne. W polskim postępowaniu administracyjnym i sądowym nie ma specjalnych przepisów co do pomocy osobom z niepełnosprawnością intelektualną. W większości przypadków sąd i pracownicy administracyjni próbują przekonać do ubezwłasnowolnienia osoby w celu uproszczenia postępowania (co jest oczywiście niezgodne z prawem). Jedynym specjalnym przepisem broniącym praw osób niepełnosprawnych w sądzie jest obowiązek obecności prokuratora w postępowaniu o ubezwłasnowolnieniu. Osoba z niepełnosprawnością intelektualną może poprosić o adwokata z urzędu w sprawie karnej, jak każdy inny polski obywatel. W prawie cywilnym organizacje pozarządowe i pomoc społeczna mają prawo reprezentować osobę, którą się zajmują. W postępowaniu cywilnym każdy prawnie zainteresowany w wygraniu procesu przez jedną ze stron może włączyć się do postępowania po tej stronie. Organizacje pozarządowe, członkowie rodziny i pomoc społeczna mogą wykorzystać tę zasadę w celu wspierania osób z niepełnosprawnością intelektualną w sądzie, ale muszą przedtem udowodnić swój interes prawny. Małżonkowie, rodzice, rodzeństwo, krewni oraz przysposobieni mogą zostać prawnymi przedstawicielami osoby niepełnosprawnej intelektualnie. W postępowaniu karnym organizacja pozarządowa może wyznaczyć swego przedstawiciela, który będzie brał udział w postępowaniu, jeżeli jest to niezbędne dla ochrony interesu społecznego lub bardzo ważnego interesu prywatnego. Interes ten musi być celem statutowym tej organizacji pozarządowej, np. może to być ochrona praw i wolności człowieka. Nie istnieją odrębne procedury, dostosowane do specyficznych potrzeb osób z niepełnosprawnością intelektualną. Do kwestii, w których możliwe są zmiany, należą: • organizacje pozarządowe, wymienione w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości, mogą pozywać w imieniu obywateli w przypadkach obrony praw konsumenta lub obowiązku alimentacyjnego. Organizacje pozarządowe, które czuwają nad ochroną praw konsumenta, środowiska i własności intelektualnej mogą włączyć się do postępowania cywilnego. Niezbędne zmiany: Organizacje pozarządowe działające na korzyść osób z niepełnosprawnością intelektualną powinny mieć prawo pozywania w ich imieniu oraz wspierania osób niepełnosprawnych intelektualnie w sądzie. • obecnie istnieje obowiązek, że w procesie karnym osoba, które jest głucha, niewidoma lub niema musi mieć adwokata. Niezbędne zmiany: Również wobec osób z niepełnosprawnością intelektualną powinien istnieć taki prawny obowiązek. • niezbędna ogólna zmiana: W każdym postępowaniu sądowym czy administracyjnym powinna istnieć możliwość otrzymania przez osobę z niepełnosprawnością intelektualną pomocnika. Pojednanie może być stosowane przed wszczęciem postępowania w każdej sprawie cywilnej, której przedmiot na to pozwala, jako alternatywa do postępowania sądowego. Sąd odrzuca pojednanie, jeśli jest ono niezgodne z prawem, sprzeczne z zasadami współżycia społecznego lub szkodzi słusznym interesom jednej ze stron. Pojednanie jest inicjowane przez sędziego zawodowego w sądzie rejonowym. Każda umowa może zawierać klauzulę o mediacji. Na jej podstawie umawiające się strony mogą próbować rozwiązać problem przy pomocy mediatora, zanim udadzą się do sądu. Decyzja podjęta w ramach takiej mediacji może być zatwierdzona przez sąd i mieć moc postanowienia sądu. 25 Treść dokumentów prawnych jest bardzo trudna do zrozumienia, a język, jakim są napisane, jest niezrozumiały nawet dla profesjonalistów. Postępowania administracyjne są skomplikowane i niezbyt jasne, dostępność informacji dla uczestników nie jest wystarczająca. Co do fizycznej dostępności oraz możliwości orientacji w urzędach i sądach, należy zauważyć, że pomimo obowiązku uczynienia wszelkich urzędów publicznych dostępnych dla osób niepełnosprawnych, sądy nie są nadal dostosowane do ich potrzeb. Postępowania apelacyjne i zażaleniowe również są skomplikowane i niejasne, jednak pomaga fakt, że kasacja – ostateczny, nadzwyczajny środek odwoławczy – musi zostać sporządzona przez zawodowego prawnika. Koszty postępowań prawnych są pokrywane przez różne strony. Jeżeli osoba nie jest w stanie pokryć kosztów postępowania, sąd może obniżyć obowiązek pokrycia kosztów lub zwolnić osobę z tego obowiązku. Przyczyny bywają różne w poszczególnych rodzajach procedur. Organizacje pozarządowe, jak również organizacje bez osobowości prawnej mogą być zwolnione z obowiązku pokrycia kosztów, jeżeli przedstawią dowody na to, że nie są w stanie ich pokryć. Istnieje bardzo doniosły brak w szkoleniu przedstawicieli zawodów prawniczych na temat osób z niepełnosprawnością intelektualną i ich potrzeb. Poziom szkolenia personelu prawnego i administracyjnego, policji, sędziów itp. jest bardzo niski, a w większości przypadków w ogóle zerowy. Wiedza, jaką posiadają profesjonaliści, jest zazwyczaj oparta na stereotypach. Niemcy: Nowe prawa pozwalają organizacjom pozarządowym na reprezentowanie osób niepełnosprawnych w sądzie W Niemczech agencje państwowe i publiczne biura ubezpieczenia społecznego mają obowiązek udzielenia porady każdemu obywatelowi, który poprosi o pomoc, jednakże stale obecnymi barierami są: skomplikowana różnorodność niemieckiego systemu pomocy społecznej i jego wyspecjalizowanych urzędów (które czasami próbują odmówić wsparcia zamiast pomóc wnioskodawcy lub wysłać go – jeśli stwierdzą, że odpowiedzialność za udzielenie pomocy nie spoczywa na nich – do innego, teoretycznie odpowiedzialnego urzędu), jak również spory między władzami co do odpowiedzialności za zaspokojenie konkretnej potrzeby. Dlatego przepisy dotyczące „Centrów Połączonych Usług” w Kodeksie Socjalnym (SGB) są ważnym krokiem w kierunku zmiany sytuacji, ale dotychczas nie przynoszą one oczekiwanych wyników. Dostosowane, specyficzne oferty doradztwa dla osób z niepełnosprawnością intelektualną i ich rodzin są w większości ograniczone do organizacji pozarządowych, takich, jak Lebenshilfe oraz jej lokalne i regionalne stowarzyszenia. Dostęp do procedur sądowych jest osiągalny poprzez ich współpracę z wykwalifikowanymi prawnikami, zainteresowanymi tą sferą prawa. Nie istnieją odrębne zasady wspierania osób z niepełnosprawnością intelektualną w trakcie policyjnych lub sądowych postępowań karnych. Osoby towarzyszące mogą być dopuszczone na przesłuchania i do innych kroków w postępowaniu, ale ważne jest, że elastyczne wsparcie – przede wszystkim ze strony organizacji pozarządowych, świadczeniodawców i członków rodziny – jest na miejscu we właściwym czasie. Przepisy o bezpłatnej obronie w niektórych przypadkach postępowania karnego stosują się do osób z niepełnosprawnością intelektualną w takim samym stopniu, jak w stosunku do innych obywateli. W latach 2001 i 2002 przeprowadzono w Niemczech znaczące reformy prawa mające na celu polepszenie sytuacji w sferze równości praw i dostępu do wymiaru sprawiedliwości dla osób niepełnosprawnych: • Ustawa o Równouprawnieniu Osób Niepełnosprawnych („Behindertengleichstellungsgesetz”) zawiera odrębne przepisy (§§ 12,13 BGG) korzystne dla organizacji pozarządowych co do rodzaju „klasowej akcji” przeciwko niekorzystnemu położeniu osób niepełnosprawnych w zakresie regulacji tej ustawy. • Kodeks Socjalny SGB IX zawiera przepis (§63 SGB IX), który upoważnia organizację pozarządową do wystąpienia z powództwem w sprawie uprawnienia osoby niepełnosprawnej (osoba niepełnosprawna musi wyrazić na to zgodę). 26 • Nowe przepisy „Sozialgerichtsgesetz” (SGG) jak również „ Verwaltungsgerichtsordnung” (VWGO) upoważniają pracowników organizacji pozarządowych – niekoniecznie prawników – do wspierania i reprezentowania osób niepełnosprawnych w postępowaniach przed sądami społecznymi (zdrowia i opieki, zakwaterowania, bezrobocia i zasiłków lub rent inwalidzkich) oraz w sądach prawa administracyjnego (sprawy pomocy społecznej – BSHG, np. pomoc mieszkaniowa, wypłat z pomocy społecznej). W prawie karnym nie ma odrębnych uprawnień co do wsparcia osób niepełnosprawnych. Jeżeli osoba z niepełnosprawnością intelektualną jest oskarżona o popełnienie przestępstwa, policja i adwokat publiczny mają możliwość dopuszczenia udziału członków rodziny lub innych osób trzecich – na przykład doświadczonego pracownika pomocy społecznej – w przesłuchaniach. Opinie biegłych są zamawiane, aby pomóc sądowi w podjęciu decyzji, czy sprawca niepełnosprawny intelektualnie może w świetle prawa karnego ponosić winę. Jeżeli tak, to „ normalne” uwięzienie jest możliwe; jeżeli zostanie rozpoznana „ograniczona zdolność” w świetle prawa karnego, możliwe jest skrócenie kary pozbawienia wolności; jeżeli stwierdzono niemożliwość ponoszenia winy za popełnione przestępstwo, osoba może być umieszczona na psychiatrycznym oddziale szpitala więziennego. Władze publiczne w Niemczech nie dysponują statystycznymi danymi, uwzględniającymi różnice pomiędzy różnymi symptomami niepełnosprawności/choroby psychicznej itd., aby móc stwierdzić, ile osób z niepełnosprawnością intelektualną znajduje się w więzieniach lub instytucjach penitencjarnych. Następujące opcje są możliwe: negocjacje z państwowymi agencjami/personelem ubezpieczeń społecznych w celu przekonania ich o prawie do zaspokajania specyficznych potrzeb; • administracyjna procedura skargowa („Widerspruchsverfahren”); • postępowanie sądowe. • BBG uważane jest za główny krok w kierunku poprawy dostępu do prawnych procedur, na przykład zawiera prawo do przydzielenia tłumacza języka migowego. Jako następstwo powinno być ustanowione ustawodawstwo przeciwko dyskryminacji na szczeblu państwowym i na polu praw obywatelskich – projekty już zostały przedstawione. Problemem jest zawsze przepaść między prawem pisanym a jego wprowadzaniem w życie. Co do szkolenia przedstawicieli zawodów prawniczych, istnieje tylko niewielka grupa prawników posiadających specjalistyczną wiedzę w zakresie niepełnosprawności. Prawni opiekunowie mają ogólnie dobrą wiedzę; wolontariusze są częściowo wykwalifikowani. Personel administracji prawnej posiada ogólnie dobrą wiedzę co do technik wykonywania poszczególnych specyficznych czynności, ale ich wiedza na temat niepełnosprawności jest bardzo ograniczona. Odpowiednie kwalifikacje służb policyjnych w tym zakresie są ogólnie niskie. Sędziowie (za wyjątkiem sędziów opiekuńczych) również mają niewielką wiedzę o osobach niepełnosprawnych intelektualnie. Oprócz ofert dla prawników i kuratorów, nie ma specjalnych ofert na szkolenie personelu o niepełnosprawności intelektualnej i problemach osób z taką niepełnosprawnością. Francja: Pomoc prawna poprawia dostęp do praw i wymiaru sprawiedliwości „Izby Sprawiedliwości i Praw” oraz „Pomoc Prawna” oferują wsparcie w dziedzinie prawa. Niektóre specyficzne działania są poświęcone osobom niepełnosprawnym w postaci spotkań – sesji dla osób zagrożonych, w tym osób w podeszłym wieku, niepełnosprawnych lub osób znajdujących się pod ochroną prawną. „Izby Sprawiedliwości i Prawa” mają trzy główne cele: dostęp do wymiaru sprawiedliwości; postępowanie pojednawcze; dostępna pomoc prawna. • • • „Pomoc Prawna” zgodnie z ustawą z 10 lipca 1991 r. jest wyodrębnionym wydziałem każdego Wysokiego Sądu Sprawiedliwości (Tribunal de Grande Instance). Pomoc jest udzielana, biorąc pod 27 uwagę dochód osoby. Żadne specjalne traktowanie nie jest stosowane wobec osób niepełnosprawnych. Artykuł 2–8 francuskiego kodeksu postępowania karnego stwierdza, że wszystkie stowarzyszenia legalnie zarejestrowane od przynajmniej 5 lat oraz których statuty wewnętrzne ustanawiają ich zdolność udziału w sprawach cywilnych lub socjalnych, w sprawach takich mogą uczestniczyć w celu pomocy osobom niepełnosprawnym, wg „listy dyskryminacji”, opisanych w artykułach 225–2 i 432–7 (np. w sferze zatrudnienia) francuskiego kodeksu karnego, jeśli dyskryminacje te oparte są na stanie zdrowia osoby lub jej niepełnosprawności. Organizacje pozarządowe muszą jednak otrzymać zgodę od ofiary, rodziny lub prawnego opiekuna. Poza systemem opieki nie ma specyficznego postępowania w stosunku do osób niepełnosprawnych. Ustawa z 2 stycznia 2002 r., aktualizująca społeczne i medyczno-społeczne działania, zachowała zasadę wyznaczania wykwalifikowanej osoby, pomagającej świadczeniobiorcom w korzystaniu z ich praw. Do osoby tej świadczeniobiorca może się zwrócić, gdy nie jest zdolny egzekwować swoich praw. Nie istnieją żadne specyficzne dokumenty dla osób z niepełnosprawnością intelektualną. Administracyjne i skargowe postępowania są bardzo skomplikowane i nie są one specjalnie upraszczane dla osób niepełnosprawnych, sprawiając, że prawo trudno wyegzekwować. Fizyczna dostępność placówek wymiaru sprawiedliwości jest również ogólnie utrudniona, pomimo deklaracji odpowiednich władz. „Izby Sprawiedliwości i Praw” koncentrują swoje wysiłki na tworzeniu w urzędach miejsc, w których można uzyskać pomoc. Poziom szkolenia przedstawicieli zawodów prawniczych o niepełnosprawności intelektualnej jest bardzo niski, a w większości przypadków zerowy. Narodowe Stowarzyszenie UNAPEI oferuje szkolenia dla opiekunów prawnych. Belgia: Bardzo niewiele dokumentów i procedur jest dostępnych Osoby niepełnosprawne mają prawo, tak jak wszyscy inni, otrzymać pomoc od tzw. „prodeo” prawnika. W sprawach karnych sędzia zazwyczaj preferuje umieszczenie niepełnosprawnego umysłowo sprawcy w szpitalu psychiatrycznym aniżeli w więzieniu. Rodziny, pomoc społeczna itp. mogą pomagać osobom niepełnosprawnym w procedurach administracyjnych związanych ze sprawami socjalnymi. Jeżeli osoba nie znajduje się pod ochroną prawną, musi podpisać w tym celu odpowiednie dokumenty. Jeżeli osoba jest w stanie złożyć podpis, burmistrz potwierdza wiarygodność dokumentu. Co do dostępności dokumentów prawnych w Belgii wyraża się silne zalecenie dla całej administracji, aby uprościć chociaż jeden dokument w taki sposób, by był on dostępny i czytelny dla osób z różnymi typami niepełnosprawności. Trudno jest przytoczyć dane statystyczne o osobach z niesprawnością intelektualną znajdujących się w więzieniach. Oskarżone osoby sądzone są na podstawie poziomu odpowiedzialności, a nie na podstawie swej niepełnosprawności. Niektórzy nie są rozpoznawani jako osoby niepełnosprawne, szczególnie dotyczy to osób z lekką niepełnosprawnością intelektualną. Skazane osoby niepełnosprawne intelektualnie umieszczane są w domach społecznej ochrony lub w zamkniętych oddziałach szpitali psychiatrycznych. Tylko niewielka część dokumentów prawnych jest zrozumiała dla osób niepełnosprawnych intelektualnie i często potrzebują one pomocy przy ich wypełnianiu. Administracyjne procedury są skomplikowane i osoby niepełnosprawne nie mogą obejść się bez pomocy. W okręgu walońskim, przy wejściu do każdego publicznego budynku umieszczony jest sygnalizator informujący o poziomie dostępności tego budynku do potrzeb osób niepełnosprawnych. ANAHM zauważyło, że zagadnienie orientacji tych osób we wnętrzach budynków powinno również być wzięte pod uwagę. Postępowanie odwoławcze i skargowe są również skomplikowane, a osoby niepełnosprawne potrzebują pomocy w ich trakcie. Składający powództwo ponoszą koszty procedury. Bezpłatna pomoc prawna (prawnik „prodeo”) może być przyznana przy wykazaniu niskich dochodów. Odnosi 28 się to do wszystkich obywateli. Nie istnieje obowiązkowe szkolenie o kwestiach związanych z niepełnosprawnością dla przedstawicieli zawodów prawniczych. Holandia: Bez pomocy dostęp do wymiaru sprawiedliwości jest bardzo ograniczony Dostęp do praw społecznych w postępowaniach administracyjnych lub sądowych nie jest zorganizowany w szczególny sposób, ale jest bezpośrednio związany z ubezwłasnowolnieniem. Ogółem osoby z niepełnosprawnością intelektualną mają dostęp do wymiaru sprawiedliwości, ale we wszystkich formach opieki pozwolenie opiekuna jest wymagane. Tylko w sprawach przeciwko opiekunowi, osoba niepełnosprawna posiada samodzielne uprawnienia. W praktyce opiekunowie odgrywają pomocniczą rolę. Dostęp do praw w postępowaniach policyjnych i karnych również nie jest szczególnie zorganizowany. Wszyscy obywatele mają prawo do pomocy prawnej, w przypadku niskich dochodów koszty pokrywa rząd. Członkowie rodziny często są ustanawiani opiekunami. Organizacje pozarządowe mogą służyć radą lub wsparciem, ale w sposób nieformalny. Pomoc społeczna może zapewniać wsparcie, ale także nieformalnie. Mogą one być poproszone przez sędziego o złożenie sprawozdania. Sędziowie bardzo często nie są w stanie porozumieć się z osobami niepełnosprawnymi intelektualnie. Nie mają w tym zakresie specjalistycznej wiedzy. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną graniczną mogą znaleźć się w więzieniu jedynie przypadkowo. Prawdopodobnie około 100-200 osób z niepełnosprawnością intelektualną znajduje się na psychiatrycznych oddziałach szpitali więziennych, lecz nie ma dokładnych danych na ten temat. Często osoby te są umieszczane na specjalnym oddziale psychiatrycznym szpitala więziennego lub niekiedy w specjalnej części instytucji dla osób z niepełnosprawnością intelektualną, zazwyczaj w przypadku przemocy seksualnej, agresji lub problemów psychiatrycznych. Istnieją inne instytucje penitencjarne, przeznaczone dla nieletnich z graniczną niepełnosprawnością intelektualną, którzy często przebywają w instytucjach penitencjarnych dla nieletnich. Łączy się to zwykle z innymi problemami społecznymi. Dostęp do wymiaru sprawiedliwości dla osób z niepełnosprawnością intelektualną, które nie mają pomocy, jest w praktyce bardzo ograniczony. Wszystkie prawne dokumenty są trudne do czytania. Procedury skargowe i odwoławcze również nie są łatwe do zrozumienia. Powinno być możliwe ustne złożenie apelacji lub skargi. Jedynie personel policyjny i nieliczni sędziowie są czasami szkoleni na temat osób z niepełnosprawnością intelektualną. Słowenia: Zaangażowanie się organizacji pozarządowych i rodzin jest bardzo ważne Dostęp do praw społecznych w administracyjnych lub sądowych procedurach organizowany jest przy pomocy rodziców i opiekunów prawnych. Krajowe Stowarzyszenie Rodziców Sožitje oferuje dwa razy w tygodniu prawne doradztwo. We wszystkich cywilnych i socjalnych procedurach udział organizacji pozarządowych i rodzin jest bardzo ważny. Sožitje nie ma żadnego doświadczenia, jeżeli chodzi o sprawy karne; w ciągu ostatnich 20 lat napotkało tylko jeden taki przypadek i został on rozwiązany przy pomocy Sožitje i profesjonalnego prawnika. Nie wiadomo, ile osób z niepełnosprawnością intelektualną znajduje się w więzieniach lub innych instytucjach penitencjarnych. Największymi problemami związanymi z dostępem do wymiaru sprawiedliwości w Słowenii są: zmiany w ustawodawstwie zajmują więcej czasu, niż jest to potrzebne; wiele administracyjnych procedur jest za długich; często brak jest aktów wykonawczych, które nie pojawiają się nawet po kilku miesiącach po uchwaleniu ustawy; • procedury apelacji i skarg czasami zabierają za wiele czasu, rozwiązując problemy w bardzo wolnym tempie i koncentrując się na zagadnieniach formalnych; • nie istnieją odpowiednie przepisy w zakresie pokrywania kosztów prawnych; • • • 29 • nie ma szkolenia dla przedstawicieli zawodów prawniczych, uczestniczących w systemie prawnym. Sožitje posiada pewne doświadczenie w szkoleniu wydziałów policji na szczeblu lokalnym, był to jednak wyjątek. 4.2 Wnioski Z raportów z różnych państw europejskich wynika w sposób oczywisty, że dostęp osób z niepełnosprawnością intelektualną do praw i wymiaru sprawiedliwości nie jest w żadnym wypadku zagwarantowany. Co więcej, struktury i procedury prawne są dla nich w zasadzie niedostępne, a ich przedstawicielstwo prawne nie jest dobrze zorganizowane. Jest wobec nich stosowany ogólny system prawny, który nie bierze pod uwagę ich specyficznych fizycznych, intelektualnych lub finansowych potrzeb. Stan niepełnosprawności intelektualnej musi być brany pod uwagę od samego początku jakiegokolwiek postępowania sądowego. Pomogłoby to w dostarczeniu niezbędnej pomocy, jak również pomogłoby sędziom i prawnikom w zaproponowaniu alternatywnego rozwiązania od uwięzienia lub do przekierunkowania postępowania sądowego. Nie we wszystkich krajach pozarządowe organizacje zajmujące się problemami niepełnosprawności mają prawo do obrony interesów osób z niepełnosprawnością intelektualną w postępowaniach sądowych lub administracyjnych. Generalnie rzecz biorąc, organizacje te posiadają jednak największą wiedzę i rozeznanie, zarówno co do praw osób niepełnosprawnych oraz co do szczególnych potrzeb i zdolności poszczególnych osób. Odrębną dużą problemową sferą okazała się niedostępność informacji prawnej. Mało jest dowodów na istnienie łatwych-do-czytania informacji dostępnych dla osób z niepełnosprawnością intelektualną. Dostarczenie większej ilości dokumentów napisanych prostym, przystępnym językiem na pewno byłoby korzystne nie tylko dla osób niepełnosprawnych intelektualnie, ale również dla całego społeczeństwa. W momencie kiedy osoba z niepełnosprawnością intelektualną zostaje włączona do prawnego postępowania, wszystkie istotne dokumenty powinny być dostarczone w łatwym-do-odczytania formacie. Sąd powinien zadbać o konieczną pomoc (np. pracowników socjalnych) w celu zagwarantowania osobie niepełnosprawnej i jej rodzinie możliwości zrozumienia tego, co będzie miało miejsce podczas postępowania i wsparcia w jego trakcie. Innym kluczowym zagadnieniem jest brak szkoleń i edukacji dla personelu prawnego i administracyjnego oraz służb policyjnych na temat zagadnień związanych z osobami niepełnosprawnymi umysłowo i ich potrzebami. W żadnym z krajów nie istnieje systematyczne szkolenie tego typu, ani w ramach zawodowego szkolenia personelu prawnego ani jako dalsze kursy dokształcające. Skoro postawy, uprzedzenia i brak wiedzy są największymi przeszkodami dla osób niepełnosprawnych intelektualnie w procesie pełnego włączenia ich w życie społeczeństwa, szkolenie przedstawicieli zawodów prawniczych i pracowników administracyjnych jest kwestią bardzo istotną dla poprawy dostępu do praw i wymiaru sprawiedliwości tej grupy obywateli. Brakuje również danych co do sytuacji osób z niepełnosprawnością intelektualną w więzieniach. Z wyjątkiem Hiszpanii nie istnieją dostępne statystyki liczby osób umysłowo niepełnosprawnych w więzieniach i innych instytucjach penitencjarnych. Trudności z odpowiednią prawną reprezentacją osób z niepełnosprawnością intelektualną dają powód do niepokoju. Rządy oraz organizacje zajmujące się problemami osób niepełnosprawnych powinny zwrócić więcej uwagi na ten specyficzny problem. Analiza dotycząca sytuacji osób niepełnosprawnych intelektualnie w więzieniach pomogłaby uświadomić władzom i sądom, że przypadki takie istnieją i że brakuje adekwatnej pomocy odpowiadającej potrzebom tej grupy osób. 30 5. Wnioski i zalecenia Zebrane informacje i analiza dokonana w czasie projektu jasno pokazują, że we wszystkich krajach europejskich istnieje bardzo zróżnicowana sytuacja co do ubezwłasnowolnienia i opieki. Wszystkie organizacje osób z niepełnosprawnością intelektualną i ich rodzin zgodnie stwierdziły, że istniejące w ich krajach ustawodawstwo jest dalekie od bycia satysfakcjonującym. Co więcej, we wszystkich krajach istnieją ogromne sprzeczności pomiędzy prawem a jego stosowaniem w praktyce wobec osób niepełnosprawnych umysłowo. Jest oczywiste, że osoby, którym odmawia się zdolności do czynności prawnych i prawnej tożsamości są w wielkim niebezpieczeństwie bycia wykluczonym ze społeczeństwa i nie mają nawet podstawowych możliwości, aby temu przeciwdziałać. Dostęp do praw i wymiaru sprawiedliwości osób z niepełnosprawnością intelektualną jest drugim głównym zagadnieniem wziętym pod uwagę przez ten projekt. Z naszych badań wynika, że osoby o niskim poziomie umiejętności czytania i pisania oraz z problemami ze zrozumieniem złożonego języka prawnego mają bardzo ograniczony dostęp do wymiaru sprawiedliwości i bardzo ograniczone możliwości żądania respektowania ich praw. Odnosi się to szczególnie do osób przebywających w instytucjach, które charakteryzują się tendencją do izolowania ich mieszkańców od społeczeństwa. Częściowe lub całkowite ubezwłasnowolnienie połączone z ograniczonym dostępem do wymiaru sprawiedliwości są czynnikami wpływającymi na taki stopień społecznego wykluczenia, jakiego doświadczają tylko nieliczne inne grupy ludzi. Z tego też powodu bardzo pilne jest, zarówno w krajach Unii Europejskiej, jak i w krajach przystępujących, stworzenie możliwości i nowego ustawodawstwa, które wypełniłoby rozmaite deklaracje na temat praw człowieka, przyjęte przez Unię Europejską i jej państwa członkowskie. Chociaż nasz projekt koncentruje się na osobach z niepełnosprawnością intelektualną, jego implikacje są znacznie szersze: ubezwłasnowolnienie jest kwestią doświadczaną na przykład przez osoby w podeszłym wieku, a obecne struktury prawne wstrzymują dostęp do wymiaru sprawiedliwości wielu osobom z niższym wykształceniem lub ograniczonymi umiejętnościami w pisaniu i czytaniu. Polepszenie sytuacji osób umysłowo niepełnosprawnych przyczyni się tym samym do poprawienia sytuacji o wiele większej grupy osób. Proponujemy następujący plan działania w celu poprawy istniejącej sytuacji: na szczeblu polityki i ustawodawstwa stworzyć „Białą Księgę o ubezwłasnowolnieniu i dostępie osób niepełnosprawnych intelektualnie do wymiaru sprawiedliwości”, zawierającą europejskie standardy minimalne i zalecenia. „Biała Księga” mogłaby stanowić podstawę dla kampanii krajowych na rzecz bardziej odpowiedniego ustawodawstwa i polityki w tej sferze; • na szczeblu szkolenia przedstawicieli zawodów prawniczych i pracowników administracji publicznej stworzyć Europejski Pakiet Szkoleniowy, składający się z części ogólnej (europejskiej) i części narodowej, zaprojektowany w celu poinformowania przedstawicieli zawodów prawniczych, studentów prawa oraz personelu administracji publicznej na temat środków służących poprawie dostępu osób z niepełnosprawnością intelektualną do praw i wymiaru sprawiedliwości; • na szczeblu szkolenia i informacji osób umysłowo niepełnosprawnych i ich rodzin niezbędne jest informowanie ich zarówno o istniejących prawach i sytuacji związanej z ubezwłasnowolnieniem i opieką, jak również o europejskich standardach minimalnych, przedstawionych w „Białej Księdze”. • Wyżej wymienione środki powinny wpłynąć na lepsze zrozumienie i wzrost świadomości społecznej na temat struktur społecznego wykluczania osób z niepełnosprawnością intelektualną, a tym samym dostarczyć podstaw dla działalności na szczeblu europejskim i krajowym przeciwko ubóstwu i społecznemu wykluczeniu tej grupy obywateli europejskich. 31 Literatura ASSOCIATION POUR ADULTES ET JEUNES HANDICAPÉS (APAJH): Personnes handicapées/ droit des personnes, 2001 AWIPH: Décret du 06/04/1995 (Moniteur Belge du 25/12/1997.) BAG HILFE FÜR BEHINDERTE, Düsseldorf (Hrsg.): Die Rechte behinderter Menschen und ihrer Angehörigen, Auflage 2002; COCOF: Décret du 04/03/1999 (Moniteur Belge du 03/04/1999) CONSEIL DÉPARTEMENTAL DE L’ACCÈS AU DROIT: Aide à l’Accès au droit, guide 2001-2002. COUR D’APPEL DE PARIS: Rapport d’activité du Bureau d’aide juridictionnelle près le tribunal de grande instance de Paris, avril 2003. COURAULT, S.: Guide de l'Accès au droit, ESF 2001, ISBN 2-701-1526 EUROPEAN COMMISSION: Towards a Europe of solidarity: Combating social exclusion. Brussels, 1993 EVANS, Peter et al.: Social Exclusion and Children - Creating identity capital. OECD, 2000 FIELD, Martha A.: Les droits des handicapés mentaux, Trisomie 21, Transmission et intégration, Chronique sociale, juillet 2000. INCLUSION INTERNATIONAL: Education pour tous: aider ceux qui ont des difficultés d'apprentissage à être membres à part entière de leurs communautés. Brussels, 1993 INTERNATIONAL COUNCIL ON SOCIAL WELFARE: From Social Exclusion to Social Integration. I.C.S.W. Publication. Final report of a research project by the I.C.S.W, European Region.. The Netherlands, 1999 JÜRGENS, KRÖGER, MARSCHNER, WINTERSTEIN: Betreuungsrecht kompakt; 5. Auflage 2002, Beck-Verlag, München 2002 KAMERMAN, Sheila B.: Social Exclusion and Children - Background and context. OECD, 2000 KITCHIN, Rob: 'Out of Place', 'Knowing One's Place': space, power and the exclusion of disabled people. Disability&Society, Vol. 13, No. 3, 1998, pages 343 - 356. Belfast, 1998 KOSSENS, MAASS, STECK, WOLLSCHLÄGER: Grundzüge des neuen Behindertenrechts – SGB IX und Gleichstellungsgesetz; Beck-Verlag, München 2003 LIGHT, Richard: Civil Rights Law and Disabled People. London, 2000 LIGHT, Richard: La législation relative aux droits civils et les personnes handicapées. London, 2000 MAIRIE DE PARIS: Les maisons de Justice et du Droit de Paris, des services de proximité gratuits et confidentiels, 2002. MINISTÈRE DE LA JUSTICE: Les Conseils départementaux de l’accès au droit (CDAD), Guide Méthodologique, janvier 2001. MINISTÈRE DE LA JUSTICE: Administration provisoire: Loi du 18/07/1991. MINISTÈRE DE LA JUSTICE: Les majeurs protégés, les Guides de la Justice, juin 2002 MINISTÈRE DE LA JUSTICE: Minorité prolongée: Articles 487 bis à 487 octies du code civil. NATIONAL DISABILITY AUTHORITY: A Matter of Rights: Strategic Plan 2001-2003. Ireland, 2001 (13.1 ETR-598) OBSERVATOIRE NATIONAL ON POVERTY AND SOCIAL EXCLUSION: 2001-2002 Report. Paris, 2002. RÉADAPTATION: Le droit de la personne handicapée, 2000 UNAPEI Les droits des personnes handicapées, Guides pratiques, Paris, 2001 UNAPEI Les droits des personnes handicapées, Juris Handicap n°84, avril 1998. 32 Sprawiedliwość, Prawa i Integracja Osób Niepełnosprawnych Intelektualnie Inclusion Europe Europejskie Zrzeszenie Stowarzyszeń Osób Niepełnosprawnych Intelektualnie i Ich Rodzin Inclusion Europe jest organizacją non-profit. Walczymy o prawa i interesy osób niepełnosprawnych intelektualnie oraz ich rodzin. Nasi członkowie to krajowe organizacje z 33 państw Europy. Osoby niepełnosprawne intelektualnie są obywatelami swojego państwa. Mają równe prawo do uczestniczenia w życiu społeczeństwa, niezależnie od poziomu swojej niepełnosprawności. Chcą praw, nie ustępstw. Osoby niepełnosprawne umysłowo mają wiele talentów i uzdolnień. Mają również specjalne potrzeby. Potrzebują szerokiej oferty świadczeń i usług, aby te potrzeby zaspokoić. Inclusion Europe koncentruje się na trzech głównych zagadnieniach: • prawa człowieka osób niepełnosprawnych intelektualnie • integracja społeczna • zakaz dyskryminacji Inclusion Europe w licznych państwach europejskich koordynuje wiele rodzajów działalności, takich jak prowadzenie projektów, organizowanie konferencji, grup roboczych i spotkań mających na celu wymianę informacji i doświadczeń. Odpowiada na europejskie propozycje polityczne i zapewnia informacje o potrzebach osób niepełnosprawnych intelektualnie. Inclusion Europe doradza Komisji Europejskiej oraz członkom Parlamentu Europejskiego w kwestiach niepełnosprawności. Ta publikacja została wypracowana w ramach europejskiego projektu: „Sprawiedliwość, Prawa i Integracja Osób Niepełnosprawnych Intelektualnie”. Jest dostępna w języku angielskim, francuskim, niemieckim, hiszpańskim, niderlandzkim i polskim. Wszyscy członkowie Inclusion Europe, a w szczególności następujący partnerzy przyczynili się do sukcesu projektu: • Union Nationale des Associations de Parents et Amis de Personnes Handicapées Mentales (UNAPEI), Francja • Conseil Départamental de l’Aide Juridique de Paris, Francja • Bundesvereinigung Lebenshilfe für Menschen mit geistiger Behinderung, Niemcy • Federatie van Ouderverenigingen (FvO), Holandia • Polskie Stowarzyszenie na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym, Polska • Rzecznik Praw Obywatelskich, Polska • Confederación Española de Organizaciones en favor de las Personas con Discapacidad Intelectual (FEAPS), Hiszpania • Departmento de Trabajo Social y Servicios Sociales, Universidad de Alicante, Hiszpania Inclusion Europe Przy wsparciu Komisji Europejskiej Inclusion Europe Galeries de la Toison d’Or - 29 Chaussée d’Ixelles #393/32 - B-1050 Bruxelles Tel. : +32-2-502 28 15 - Fax : +32-2-502 80 10 [email protected] - www.inclusion-europe.org PL Raport
