ROZUMIENIE TEKSTU PIOSENKI WSPOMAGANE

Teresa ŚCIPIEŃ
Katedra Filologii Romańskiej, Uniwersytet Gdański, Gdańsk
ROZUMIENIE TEKSTU PIOSENKI WSPOMAGANE INTERPRETACJĄ
SCENICZNĄ NA PRZYKŁADZIE UTWORU „CES-GENS-LÀ” J. BRELA
Referat dotyczy zagadnień związanych z dydaktyzacją obcojęzycznych piosenek.
Celem wystąpienia jest przedstawienie sposobów rozwijania umiejętności rozumienia tekstu
piosenki z wykorzystaniem multimodalnego podejścia polegającego na aktywizowaniu nie
tylko kanału wzrokowego, ale równieŜ słuchowego i kinetycznego.
Punktem wyjścia do proponowanej analizy jest utwór „Ces gens-là”J. Brela, autorakompozytora-wykonawcy.
Propozycje dydaktyczne zmierzające do głębszej interpretacji dyskursu tego utworu
dotyczą między innymi : globalnego i szczegółowego zrozumienia sensu utworu, zgłębienia
sugerowanych emocji, analizy kodu scenicznego , refleksji nt. relacji w rodzinie i odwagi
pokonywania narzuconych przez nią ograniczeń.
1. UTWÓR „CES GENS-LÀ” W PERSPEKTYWIE LIRYKI, MUZYKI I DRAMATU
Temat społeczeństwa, obejmujący róŜnorodną problematykę i wartości pozostaje
w centrum zainteresowania młodych ludzi, często zbuntowanych wobec świata dorosłych.
Skłonność młodzieŜy do twórczości kontestatorskiej nie budzi zdziwienia a jest wręcz rzeczą
naturalną. Stąd nieprzejednana postawa J. Brela wobec pewnych aspektów Ŝycia społecznego
moŜe być poddana refleksji w pracy z uczniami.
Piosenka „Ces gens-là” (1965) wpisuje się w nurt satyry społecznej Jacques’a Brela,
wymierzonej wobec ludzi dorosłych. Utwór przedstawia serię portretów członków pewnej
rodziny. Mamy tu przegląd typowych postaci prowadzących przeciętne, mierne, wręcz
przegrane Ŝycie. Głównym celem ataku Brela jest jarzmo rodziny z jego niszczącą ingerencją
w świat niewinnych, szczerych, młodzieńczych uczuć. Dorośli członkowie rodziny tworzą
ocięŜały klimat, rygorystycznie statyczny i smutny. W takim świecie, gdzie wszystko jest
ponure i zimne (nawet Ŝarłocznie zjadana zupa) brakuje prawdziwie ludzkiej komunikacji
i wzajemnego szacunku. Bohater Brela czuje się wyizolowany ze stada, które przywiązuje
duŜą uwagę do pieniędzy i innych wartości materialnych:
„La mère qui ne dit rien
Ou bien n’importe quoi (...)
Et dans son cadre en bois
Il y a la moustache du père (...)
Et qui regarde son troupeau
Bouffer la soupe froide
Et ça fait des grands flchss (...)
Et puis il y a la toute vieille (...)
Vu que c’est elle qui a l’ oseille
Et qu’on n’écoute même pas
Ce que ces pauvres mains racontent
Faut vous dire Monsieur
Que chez ces gens-là (...)
On ne cause pas on compte ».
„Języki obce w kontekście współczesnych wyzwań i perspektyw”
Takie zachowawcze otoczenie zamyka przed pełnią Ŝycia i przeszkadza otworzyć się na
miłość. Jeśli zakochani bohaterowie utworu nie potrafią zrealizować swoich marzeń o jasnym
domu bez ścian, to tylko dlatego, Ŝe inni tego nie chcą:
„Qu’on aura une maison
Avec des tas de fenêtres
Avec presque pas de murs
Et qu’on vivra dedans
Et qu’il fera bon y être
Et que si c’est pas sûr
C’est (...) parce que les autres veulent pas ».
PodąŜanie za szczęściem jest wykluczone w tej rodzinie, która z zasady więzi uczucia: „…
chez ces gens-là (…) on ne s’en va pas”. Paradoksalnie zresztą, członkowie rodziny zmawiają
się przeciwko zakochanemu we Fridzie bohaterowi pod pretekstem jakoby dziewczyna była
zbyt ładna lub zbyt dobra dla niego. Wobec tego typu przeszkód bohater liryczny Brela czuje
się bezsilny, aby przeciwstawić się rzeczywistości. Stąd w jego zwierzeniach pojawiają się
momenty ciszy, które w interpretacji Brela tworzą ostatecznie klimat teatru absurdu:
„Mais il est tard Monsieur
Il faut quo je rentre chez moi”.
Innym « demonem » dającym poczucie pozornie bezpiecznych relacji w rodzinie jest
fałszywa , fanatyczna religijność, która uniemoŜliwia krytyczną ocenę samego siebie
i otaczającego świata:
„… chez ces gens-là (…)
On ne pense pas on prie”.
Z punktu widzenia konstrucji, tekst opiera się na zwierzeniach głównego bohatera
adresowanych w formie dialogu, a raczej monologu do bliŜej nieokreślonego lokutora,
nazwanego „Monsieur”. Na przestrzeni trzech pierwszych strof malowane są portrety
Ŝyciowych nieudaczników: dwóch braci, matki, ojca i seniorki rodu. Język, jakim opisywane
są te postacie jest wyjątkowo ekspresywny, oparty na wyraŜeniach potocznych
i porównaniach, np. : « lui qui est comme un melon (...), lui qui est complètement cuit, (…)
qu’est méchant comme une teigne, (…) faut pas jouer les riches quand on n’a pas le sou, (…)
qui regarde son troupeau bouffer la soupe froide, (...) on attend qu’elle crève vu que c’est elle
qu’a l’oseille ». Małostkowość i śmieszność jednego z braci podkreślają powtórzenia:
„Qui fait ses petites affaires
Avec son petit chapeau
Avec son petit manteau »
wzmocnione aliteracją : « Avec sa petite auto » [ptitoto].
Analizowana piosenka jest utworem typowo scenicznym. Oznacza to, Ŝe interpretacja
wokalno-aktorska J. Brela dominuje nad warstwą muzyczną. Jej dramatyczny charakter,
wyraŜony w tekście poprzez bezsilność bohatera lirycznego w transcendowaniu
rzeczywistości, zostaje pogłębiony dzięki naprzemiennemu występowaniu momentów
lirycznych i a-melodycznych. Ta strategia słuŜy przywołaniu uczuć i nadziei na myśl
o Fridzie (obecność melodii) i kontrastuje z nutami monotonnymi ilustrującymi
rozczarowania bohatera światem zewnętrznym.
J. Brel jako wykonawca piosenki „Ces gens-là” w szczególny sposób ukazuje jej sens za
pośrednictwem ekspresji ciała. Jego emocje rysują się głównie w mimice twarzy, która
promienieje radością i nadzieją w idealnej wizji wspólnego Ŝycia z Fridą. Niespodziewanie
wyraz zemsty pojawia się na twarzy bohatera, aby wyrazić złość wobec członków rodziny
narzeczonej. W obliczu niemoŜności przeŜywania Ŝycia zgodnie z marzeniami, odchodzi
z nutą rezygnacji i zakłopotania. Jeśli chodzi o ruchy głową, w ironiczny sposób potwierdzają
one smutną prawdę dotyczącą postaw dorosłych godnych pogardy. Powolne kręcenie głową
235
V Międzynarodowa Konferencja Edukacyjna
podczas prezentowania miernych postaci tłumaczy pewien rodzaj bezsilności i pragnienie,
aby było inaczej. Gra rąk ma znaczenie w malowaniu ludzkich karykatur a przede wszystkim
w budowaniu relacji z publicznością. Palec wymierzony w kierunku sali włącza widza jako
potencjalnego adresata komunikatu i tworzy wraŜenie bezpośredniego kontaktu między
przeŜyciami bohaterów a odbiorcami.
2. DYDAKTYZACJA PIOSENKI UKIERUNKOWANA NA ROZUMIENIE TEKSTU
Jak wspomniano wyŜej, piosenka „Ces gens-là” naleŜy do utworów typowo aktorskich w
repertuarze J. Brela. Analiza jej aspektów teatralnych moŜe być wykorzystana, aby pomóc
uczącym się w zrozumieniu tekstu. Propozycje dydaktyczne uwzględniają średni poziom
znajomości języka.
Przed wprowadzeniem utworu naleŜałoby skupić uwagę uczniów na temacie rodziny.
W tym celu moŜna zasugerować przywołanie modeli rodzin znanych uczniom z literatury, czy
teŜ tych rzeczywistych, bliskich ich otoczeniu. Takie „plotki” zawierałyby informacje
dotyczące cech charakterystycznych członków tych rodzin, ich przyzwyczajeń i tego co jest
i nie jest dla nich typowe.
Właściwą pracę z piosenką proponuję rozpocząć od globalnego rozumienia jej ze słuchu.
Zadanie uczniów polega na wyodrębnieniu wszystkich postaci występujących w utworze.
ZauwaŜmy, Ŝe chodzi o „l’ainé”, „l’autre”, „les autres”( matkę, obraz ojca , seniorkę rodu),
Fridę, narratoro i jego rozmówcę (Monsieur).
Podczas drugiego słuchania uczniowie mieliby do dyspozycji tekst i polecenie wysuwania
hipotez dotyczących ewentualnych gestów wykonawcy. Hipotezy uczących się zostaną
następnie zweryfikowane w czasie oglądania piosenki w wersji scenicznej. Taka konfrontacja
dwóch języków gestów, tego wymyślonego przez uczniów jak i zastosowanego przez
wykonawcę stworzy okazję do autentycznych wypowiedzi w klasie. Przy tym zadaniu
wskazane byłoby fragmentaryczne oglądanie utworu. To umoŜliwiłoby zatrzymanie się nad
kaŜdym wyraŜonym mimiką portretem i sprzyjałoby uzupełnianiu pierwszych spostrzeŜeń.
Rola nauczyciela polegałaby na zwróceniu uwagi na związek pomiędzy postacią a pewnego
rodzaju stwierdzeniem podsumowującym jej przedstawienie, np.: „chez ces gens-là / On ne
pense pas Monsieur / On ne pense pas on prie”. Poza tym uczniowie uświadomią zasadność
uŜycia onomatopei „flchss” oddającej nieokrzesane maniery przy stole, aliteracji [ptitoto],
wyraŜeń potoczych, mimiki twarzy i gestów, których znaczenie zostało wyjaśnione wyŜej. Na
tle tych przegranych Ŝyciowo postaci uczniowie odkryją Fridę, która jest wcieleniem miłości,
marzeń i Ŝycia. Wydaje się interesujące, aby uczniowie zastanowili się nad postacią narratora
i jego rozmówcy. Pierwszy jest rozdarty pomiędzy cięŜką codziennością a nieosiągalnym
ideałem. « Monsieur » moŜe być utoŜsamiony z widzem, słuchaczem, czy teŜ czytelnikiem.
Moim zdaniem warto, aby kaŜdy analizowany fragment był poparty interpretacją znaczeia
głosu i aranŜacji w sensie ich zdolności do odzwierciedlania treści piosenki.
Innym sposobem pogłębienia rozumienia piosenki moŜe być zaproszenie uczniów do
przygotowania scenariusza teledysku. Poza ogólnym określeniem jego stylu i ram czasowoprzestrzennych, uczniowie respektowaliby kody typowe dla tego rodzaju przedsięwzięcia,
a więc: kod kinetyczny (mimika, gesty, postawa), proksemiczny (zajmowanie miejsca
w przestrzeni, przemieszczanie się), kod dotyczący ubioru, chromatyczny (światło, kolory),
ikonograficzny (przedmioty, dekoracja) i kinematograficzny (obrazy animowane). W fazie
szczegółowej prezentacji scenariuszy uczniowie motywują ich pomysły odnosząc się stale do
tekstu piosenki. Jako uzupełnienie odbioru tego utworu uzdolnieni artystycznie uczniowie
mogliby namalować portrety lub scenki rodzajowe w oparciu o jego bohaterów.
236
„Języki obce w kontekście współczesnych wyzwań i perspektyw”
W fazie szczegółowej analizy tekstu byłoby interesujące zapytać uczniów, czy wobec
piosenki „Ces gens-là” czują się bardziej zewnętrznymi
obserwatorami, czy teŜ
obserwowanymi.
PrzedłuŜeniem pracy nad galerią portretów bohaterów „Ces gens-là” moŜe być
interpretacja karykatur znanych ludzi zamieszczanych w prasie. Nauczyciel mógłby
zaproponować równieŜ analizę grafik F. Goya z cyklu « Kaprysy », które są doskonałą satyrą
miernoty ludzkiej.
Interpretacja warstwy słownej, scenicznej i muzycznej utworu umoŜliwia nie tylko jego
zrozumienie, ale moŜe być dobrą podstawą do wszczęcia debaty a temat relacji, więzi
rodzinnych i odwagi pokonywania narzuconych przez nią ograniczeń.
LITERATURA
1. Collignon M. Regard sur la chanson française : Le monde de Jacques Brel en 123
chansons Paris sans date , ss. 418 – 426, s. 461
2. Dufays J.-L. Gregoire F. Maingain A. La chanson. Vadémécum du professeur de
français Bruxelles Didier/Hatier 1994
3. Hirschi S. Jacques Brel. Chant contre le silence Paris A.-G. Nizet 1995, s.95
4. Rossif F. Brel Proserpine sans date (dokument filmowy)
COMPREHENSION DU TEXTE DE LA CHANSON AU MOYEN DE
L’INTERPRETATION SCENIQUE SUR L’EXEMPLE DE
« CES GENS-LA » DE J. BREL
L’exposé aborde la problématique de l’enseignement des chansons en cours du français
langue étrangère. L’objectif principal concerne les stratégies du développemet de la
compréhesion du texte de la chanson au moyen de l’approche multimodale. Celle-ci consiste à
activer non seulement le canal visuel, mais aussi auditif et kinésique.
Les propositions didactiques visent l’oeuvre « Ces gens-là » de J. Brel, auteur-compositeurinterprète. À part la compréhesion globale et détaillée , elle tiendront compte de l’analyse du
code scénique et des réflexions sur les relations en famille.
237