Kultura młodzieżowa w socjalizmie – Pomarańczowa Alternatywa

Kultura młodzieżowa w socjalizmie – Pomarańczowa Alternatywa

Kultura młodzieżowa w socjalizmie – Pomarańczowa Alternatywa
Grzegorz Piotrowski 1
Ogromna mobilizacja Solidarności w 1980 (kiedy to 9-10 milionów ludzi w 38-cio
milionowym kraju wstąpiło do tego związku zawodowego) była spowodowana dwoma
czynnikami: pierwszym z nich, który bezpośrednio zainicjował falę opozycji, był wzrost cen
żywności, które były wynikiem kryzysu gospodarczego w Polsce od końca lat 70-tych. Wiele
roszczeń „pierwszej” Solidarności przypominało roszczenia regularnego związku
zawodowego: wzrost płac, wolne soboty, więcej przywilejów socjalnych prócz przywilejów
politycznych, które stały się legendą tego ruchu. Drugim czynnikiem było utworzenie
Komitetu Obrony Robotników (KOR) w 1976, kiedy to po raz pierwszy opozycjoniści
pochodzący z inteligencji przyłączyli się do walki klasy robotniczej. Dnia 13 grudnia 1981
władze wprowadziły Polsce stan wojenny zatrzymując dziesiątki tysięcy członków opozycji
demokratycznej, wprowadzając godzinę policyjną, tym samym zakończyli 16 miesięcy
legalnego działania tego związku zawodowego - okresu zwanego „karnawałem Solidarności”.
Następnie zmiany w bloku wschodnim zaczęła nabierać tempa począwszy od wprowadzenia
przez sowieckiego przywódcę Gorbaczowa doktryny „pierestrojki”. Pomimo zmian represje
władz były wystarczająco silne, by stłamsić ludzi i zmusić ich do wycofania się w sferę
prywatną. Jeden z moich respondentów, który rozpoczął aktywnie działać na początku lat 80tych opowiedział mi swoją historię:
„począwszy od połowy lat 80-tych nic się nie działo, kiedy teraz wracam wspomnieniami do
tamtego okresu, nie widzę żadnych demonstracji, nie dzieje się nic, prasa podziemne podziwia i
Grzegorz Piotrkowski, doktorant na Wydziale Nauk Społecznych i Politycznych European University Institute.
Uprasza się o nie cytowanie bez zgody autora. W przypadku pytań, proszę pisać na adres:
[email protected]
1
chwali happeningi przeprowadzane przez tuzin, może dwadzieścia, osób organizowane przez WiP
lub przez Pomarańczową Alternatywę. Anarchiści w latach 1986-1988 stanowili zdeterminowaną
awangardę oporu przeciwko komunizmowi, oporu, który dodatkowo był skuteczny, ponieważ obie
strony były poważnie osłabione, tak że nawet „puszczanie bąków” doprowadzało władze do
szału.”
Zmiana, która zaszła w Solidarności od czasu jej rozkwitu w 1980 r. do przejęcia
władzy i utworzenia rządu w 1989 r., to historia przekształcenia ze związku zawodowego w
partię polityczną wprowadzającą neoliberalne zmiany gospodarcze oraz stosującą terapię
szokową w wykonaniu Leszka Balcerowicza. Jak przekonuje David Ost (2005), elity
Solidarności próbowały w latach 80-tych wykluczyć robotników, którzy w rzeczywistości
stanowili jej siłę, a po 1989 objęli władzę. Także młodzi ludzie czuli się wykluczeni i
niezadowoleni z podziału na partię komunistyczną i prawicującą Solidarność. Z powodu
powyższych zmian niektóre grupy społeczne, zwłaszcza ludzie młodzi, zaczęli szukać
nowych form przedstawienia swoich potrzeb i sposobów ich wyrażenia.
„Trzeci obieg” – młodzi między partią komunistyczną a Solidarnością
W czasach komunizmu pojawiło się zjawisko „drugiego obiegu”, a dotyczyło obiegów
wydawniczych, gdzie pierwszym obiegiem był obieg oficjalny kontrolowany przez partię
komunistyczną i poddawany cenzurze, drugim zaś – obieg organizowany przez
opozycjonistów. Zjawisko to korespondowało z koncepcją budowania „alternatywnych” lub
„równoległych” społeczeństw w obrębie istniejącego reżimu komunistycznego celem
kładzenia podwalin przyszłego cywilizowanego społeczeństwa z jednej strony a tworzeniem
podstaw dla ruchów opozycyjnych z drugiej. Marek Skovajsa pisze: „Strategia ‘nowego
ewolucjonizmu’ postulowana przez Adama Michnika w jego słynnym eseju z 1976r.
zmierzała do wychowanie i rozwinięcia równoległego społeczeństwa niezależnego od
państwa i na pierwszy rzut oka nie różniła się od propozycji Bendy. 2 Zasadnicza różnica
polegała natomiast na tym, że czescy dysydenci postrzegali przekształcenie się aktywizmu
antyreżimowego w ogólnospołeczne zjawisko jako utopijną nadzieję, zaś Michnik
przewidywał powstanie masowej i nie-elitarnej równoległej struktury społecznej” (Skovajsa
2008”54-55). Jako że większość wpływowych dysydentów należało do inteligencji,
większość energii pożytkowano na publikację książek, która w przeciwnym razie byłaby
wstrzymana przez cenzurę, pozostawiając rozwój równoległego systemu zaopatrzenia w
żywność bardziej spontanicznym działaniom reszty społeczeństwa.
Od połowy lat 80-tych spowodowany rosnącą popularnością ruchów opartych na
subkulturach (takich jak punk czy ideologia głębokiej ekologii) oraz brakiem zainteresowania
nimi ze strony dysydentów powstał tak zwany „trzeci obieg” składający się głównie z zinów,
broszurek i pamfletów i wzbudzający zainteresowanie wśród młodych. Co jest warte
zauważenia to fakt, że subkultury w Polsce w czasach komunizmu były dużo bardziej
upolitycznione niż na Zachodzie oraz że przynależność do którejś z nich nie była jedynie
wyborem stylu życia, ale także deklaracją polityczną. Począwszy od lat 50-tych władze
komunistyczne były bardzo podejrzliwie ustosunkowane wobec subkultury - wobec
wszystkiego co było alternatywne lub nawet było jedynie modą – wobec wszystkiego, czego
nie mogły kontrolować. Wiele kapel wykonywało utwory o tematyce politycznej za zwyczaj
ukrytej w metaforach, a wydarzenia takie jak festiwal punkowy w Jarocinie, który po raz
pierwszy odbył się w 1984, stały się ikoną ruchu młodzieżowego i nadal takie są dla wielu
aktywistów. Ten polityczny podział między coraz bardziej sprofesjonalizowanymi
dysydentami a twórczą młodzieżą pogłębiał się w miarę, jak ruch solidarnościowy skłaniał się
coraz bardziej w stronę postaw liberalnych i neoliberalnych (zob. Ost 2005). Tę sytuację
opisuje jeden z moich rozmówców:
„kwestie środowiskowe, antywojenne i wszelkie tego typu, odcięcie się od tej
narodowej retoryki wolności, od męczeństwa, od Katynia 3, od Syberii, świeże
spojrzenie na wszystko. W ten sposób nigdy się tego nie robiło … Większość osób była
niewątpliwie pasywna, mit strajków w 1988, które miały doprowadzić do Okrągłego
Stołu, o tym świadczy, to mit, ogólnie rzecz ujmując, strajków niemal nie było [..]”.
Jedną z wiążących cech ruchu Solidarność oraz wykorzystywaną przez niego
koncepcją była walka i państwowa niezależność oraz trwanie przy wartościach tradycyjnych
związanych z Kościołem Katolickim. Publiczne deklaracje wiary, stosowanie retoryki
narodowościowej i jednocześnie stale rosnący konserwatyzm dysydentów sprawił, że udział
tym ruchu stałe się dla młodych ludzi nieatrakcyjny, szczególnie dla tych, którzy przyciągały
Benda wzywał do tworzenia różnych równoległych struktur, takich jak równoległa kultura, gospodarka, system
edukacji, sieci informacyjnej lub działań politycznych, które spełniałyby funkcje, których oficjalne struktury nie
są w stanie spełnić. (Skovasja 2008:53)
3
Katyń jest miastem w Rosji, gdzie w 1941 żołnierze sowieccy zabili kilka tysięcy należących do POW polskich
oficerów, nauczycieli i osób pracujących w administracji. Zbrodnia katyńska, której przez lata wypierano się,
stała się symbolem walki o historyczna prawdę o komunizmie.
2
nowopowstające subkultury oraz zainspirowanych stylem życia z Europy zachodniej. Jedna z
najbardziej znanych grup w tych czasach była Pomarańczowa Alternatywa. „Mówi się, że
nazwa Pomarańczowa Alternatywa wywodzi się z tego, że kolor pomarańczowy znajduje się
między dwoma kolorami reprezentujących dwie główne siły polityczne w Polsce (do dziś) –
Czerwonego – komunistów lub lewicy oraz Żółtego – Kościoła i prawicy” 4 – ten manifest
programowy umiejscowił grupę miedzy dwoma głównymi aktorami sceny politycznej
późnych lat 80-tych.
Historia grupy
Genealogia grupy datuje się do wczesnych lat 80-tych, kiedy Waldemar Frydrych zwany
„Majorem” wraz z innymi utworzył Ruch Nowej Kultury. W 1982 ogłosili „Manifest
Surrealizmu Socjalistycznego” zainspirowany przez Guya Deborda i grupę Situationist
International, próbowali wykorzystać podejście humorystyczne w czasie strajków
studenckich. Jednakże „takie zachowania nie były tolerowane przez liderów strajku studentów
na Uniwersytecie Wrocławskim zaangażowanych w ‘poważną’ walkę polityczną z
4
http://www.pomaranczowa_alternatywa.republika.pl/orange%20alternative%20overview.html
komunistami” (Tyszka 1998:314). Pomarańczowa Alternatywa zaczęła działać w 1985r. na
początku umieszczając graffiti krasnali na ulicach Wrocławia, z czasem krasnale stały się
rozpoznawalnym symbolem grupy. Początkiem krasnali stały się białe plamy powstające w
wyniku zamalowywania przez milicję haseł antyreżimowych na murach, krasnale,
początkowe stanowiące jedynie neutralne znaki, zaczęły pojawiać się na tych plamach. W
latach od 1985 do 1990, w którym to roku doszło do rozwiązania grupy, na której czele stał
Frydrych, zorganizowano 60 happeningów, większość we Wrocławiu, choć kilka miało
miejsce także w innych miastach. Po zmianach mających miejsce w 1989 kilkakrotnie starano
się wskrzesić działalność Pomarańczowej Alternatywy - bezskutecznie.
Po ogłoszeniu swojego manifestu Pomarańczowa Alternatywa rozpoczęła
performansy uliczne oparte na interakcji ze strony milicji: scenariusz zazwyczaj
przygotowany był na pierwszą połowę happeningu, pozostawiając resztę siłom
bezpieczeństwa. W związku z czym wystarczyły konkretne „wezwania do działania” przy
założeniu interwencji milicji, ponieważ wszystkie akcje publiczne niezorganizowane przez
państwo lub partię komunistyczną były uznawane za potencjalny opór i nie tolerowane,
zawsze spotykały się z silną reakcją (Englemeyer 1990). Tak więc, kiedy Pomarańczowa
Alternatywa wezwała wszystkich do pojawienia się 6 grudnia w określonym miejscu w
przebraniu świętego Mikołaja, milicja rozpoczęła aresztowania wszystkich osób w strojach
Mikołaja, łącznie z ‘prawdziwymi’ Mikołajami. Celem było pokazanie absurdu tej sytuacji”
„działania Pomarańczowej Alternatywy – chociaż jej liderzy i uczestnicy często wyrażali
anarchistyczne poglądy – nie były właściwie ideologiczne. Nie wygłaszano żadnych
poważnych żądań. Slogany były raczej surrealistyczne w charakterze (jak na przykład „Vivat
Sorbovit” (Sorbovit był wówczas popularnym napojem) lub „Nie ma wolności bez
krasnoludków”. Pomarańczowa Alternatywa często parafrazowała slogany wygłaszane przez
Solidarność lub komunistów. Jej rolą było wyśmiewanie się z absurdu i napuszenia obu stron
systemu i prowokowanie do niezależnego myślenia”. 5
Szczytowy okres działalności i popularności Pomarańczowej Alternatywy przypadł na
rok 1988 na dzień Rewolucji Krasnoludków – pierwszego czerwca (Międzynarodowy Dzień
Dziecka) niemal 10 000 osób przemaszerowało ulicami Warszawy w czapkach krasnoludków.
Różnica między protestami z końca lat 80-tych a obecnymi polega na reakcji władz, a
szczególnie nadmiernej reakcji ówczesnej milicji (na przykład na aresztowaniu wszystkich z
papierem toaletowym w Dniu Dystrybucji papieru Toaletowego), która znacznie ułatwiała
ruchowi zgłaszanie roszczeń (takich jak to, że życie w socjalizmie jest pełne absurdów).
Pomagała także w zdobywaniu uczestników, ponieważ pod koniec lat 80-tych potencjalne
konsekwencje zredukowane były do mandatu (w najgorszym przypadku) oraz kilku godzin
spędzonych na posterunku.
Jak napisali o sobie członkowie Pomarańczowej Alternatywy na swojej stronie
internetowej: „Choć początkowo Pomarańczowa Alternatywa wywoływała głosy krytyki
dotyczące stylu działań, który kompromitował opozycję, ich sukces częściowej demistyfikacji
opozycji poprzez wciąganie zwykłych ludzi do swoich akcji w sposób, który nie narzucał im
przyjęcia stylu życia bojownika zyskał im wsparcie głównych opozycjonistów z Pokoju i
Wolności (WiP) i Polskiej Partii Socjalistycznej.” 6. Mimo, że tzw. zwykli ludzie pojawiali się
na takich happeningach jako widzowie, większość zainteresowanych akcjami stanowiła
młodzież, szczególnie studentów przyciągała „świeżość” akcji Pomarańczowej Alternatywy i
innych grup oraz odrzucenie elit Solidarności. Dla niektórych negocjacje podczas obrad
Okrągłego Stołu to wciąż „zdrada sprawy” – w 1989 roku nie było rewolucji, a jedynie gładka
transformacja, która rozpoczęła się kilka lat wcześniej i która z powodu wspólnych interesów
przebiegła tak spokojnie.
5
6
http://en.wikipedia.org/wiki/Orange_Alternative
http://www.pomaranczowa_alternatywa.republika.pl/orange%20alternative%20overview.html
Przyjęcie akcji Pomarańczowej Alternatywy oczywiście uległo zmianie po roku 1989,
ale rola tej grupy została niedoceniona i określona jako marginalna w walce o demokrację.
WiP (Wolność i Pokój, pacyfistyczne ugrupowanie opozycyjne) oraz inne grupy z silnym
tłem kontrkultury oraz innym zestawem żądań (takie jak kampanie przeciwko budowie
elektrowni jądrowej w Żarnowcu lub przeciwko obowiązkowej służbie wojskowej) nie były
powiązane z obaleniem reżimu, ale pozycja Solidarności w społeczeństwie znacznie
utrudniała jej publiczną krytykę. Co zdaje się interesujące to, to jak szczególnie
Pomarańczowa Alternatywa przedstawiana była w głównym dyskursie po 1989. Niektórzy
badacze mówili o folklorze kontestacji (Jackowski 1990), który wpływa na wiele grup
społecznych i jest wszechobecny, a przez to, że jest opozycyjny i funkcjonalny dla tych,
którzy go stosują, staje się bronią wobec najeźdźcy, ma go dyskredytować w oczach innych
współużytkowników danego folkloru. W takim przypadku happeningowe akcje
Pomarańczowej Alternatywy i kreatywne taktyki innych grup stanowiły odpowiedź na
potrzeby młodych ludzi żyjących w komunizmie i niezadowolonych z tego, co mogły im
zaofiarować elity Solidarności. Jak pisze Juliusz Tyszka: „Ale zapewne najważniejszą funkcją
happeningów Frydrycha była funkcja terapeutyczna. Zdarzenia na ulicy Świdnickiej, na
Starym Rynku i w okolicy umożliwiły uczestnikom przezwyciężyć strach - najważniejszy i
najgroźniejszy efekt władzy komunistycznej, szczególnie w okresie Stanu Wojennego. Po
setkach krwawych walk ulicznych w całej Polsce (a we Wrocławiu szczególnie), nie było
łatwo stawić czoła milicji na ulicy, być aresztowanym i przesłuchiwanym. Okazało się
jednak, że policja nie była tak silna, surowa i okrutna, jak była wcześniej. Czasy się zmieniły,
władza nie była już tak wszechmocna jak w latach 1982-83” (Tyszka 1998:317).
Bibliografia
• Engelmayer, Akos, Żądamy wypaczeń bez socjalizmu! Historia Pomarańczowej
Alternatywy, czyli rzecz o surrealizmie socjalistycznym, in: Polska Sztuka Ludowa –
Konteksty, 2/1990
• Jackowski, Aleksander, Folklor kontestacji in: Polska Sztuka ludowa – Konteksty,
2/1990
• Skovajsa, Marek, „Independent and Broader Civil society in East-Central European
Democratizations” in: Taiwan Journal of Democracy, tom 4, nr 2: 47-73, grudzień
2008
• Tyszka, Juliusz, The orange Alternative: Steet Happenings as Social performance in
Poland under Martial Law in: “New Theatre Quarterly” tom 14, wydanie 56, listopad
1998, str. 311-323
• http://www.pomaranczowa_alternatywa.republika.pl/orange%20alternative%20overvi
ew.html (źródło wszystkich zdjęć)