docjutro będziemy szczęśliwi – socjalistyczne miasto wzorcowe nowa
download 
Reklamacja Transkrypt
jutro będziemy szczęśliwi – socjalistyczne miasto wzorcowe nowa
JUTRO BĘDZIEMY SZCZĘŚLIWI – SOCJALISTYCZNE MIASTO WZORCOWE NOWA HUTA SÜDWESTRUNDFUNK Autorzy: Marianne Wendt i Christian Schiller Redakcja: Walter Filz Reżyseria: Marianne Wendt i Christian Schiller Mówią: Maciej Miedzian Katarzyna Kopeć Pawel Dróżdż Ryszarda Szybowska Sławomir Shuty Jerzy Kujawski Adam Macedoński Jan Wosiek Pan Mateusz Marianne Wendt Piotr Bruchal Johanna Rubinroth Christian Schiller Andrzej Robak JUTRO BĘDZIEMY SZCZĘŚLIWI Tło dźwiękowe - chór pionierów śpiewa po niemiecku piosenkę o Nowej Hucie: „Świeci słońce ponad Nową Hutą, świeci słońce tak jasno i czerwono, … Nowa Huto, zbudujemy cię rękoma i słowami …“ Na tym tle: Dźwięk oryginalny 1 MACIEJ MIEDZIAN (po polsku, niemiecki lektor) To był taki wszystkich eksperyment stron świata społeczny, i społeczność. 1 zwieziono zamieniono ich ludzi w ze jedną Dźwięk oryginalny 2 RYSZARDA SZYBOWSKA (po niemiecku z polskim akcentem): Wszędzie krzyczano: Budujemy Nową Hutę, i młodzi ludzie przyjeżdżali, szukali tu swojej szansy. Dźwięk oryginalny 3 MACIEJ MIEDZIAN (po polsku, symbolem takiego niemiecki lektor): Następna rzecz, to Nowa Huta stała się socjalizmu w Polsce. Dźwięk oryginalny 4 KATARZYNA KOPEĆ (po niemiecku) Oczywiście miało to być miasto bez Boga. Dźwięk oryginalny 5 SHUTY (po polsku, niemiecki lektor) Nowa huta była zawsze traktowana właśnie jako wrzód, jako taki rodzaj wrzodu, tutaj w Krakowie. Tło dźwiękowe – w dalszym ciągu chór pionierów, komentarz enerdowskiego lektora radiowego: „Nasi młodzi przyjaciele śpiewają piosenkę o Nowej Hucie. To symboliczne, że właśnie w tej godzinie ta piosenka jest wykonywana w Niemczech.“ Na tym tle: Dźwięk oryginalny 6 MATEUSZ (po polsku, lektor) Jest czarną plamą na mapie Polski na pewno. 2 niemiecki Dźwięk oryginalny 7 MACIEJ MIEDZIAN (po polsku, konsekutywne tłumaczenie na niemiecki Johanny) I tutaj na przykład testowano różne teorie urbanistyczne, architektoniczne, socjologiczne, nawet ekologiczne, właśnie na tych ludziach. Tło dźwiękowe – wciąż chór pionierów, komentarz enerdowskiego lektora (ciąg dalszy): „… Ruda ze Związku Radzieckiego, węgiel kamienny z Polski, to wszystko razem daje nam stal pokoju, wytapianą w niemieckim zakładzie.“ Tło dźwiękowe – Fragment materiału z polskiego archiwum Uroczyste otwarcie odlewni żeliwa w Nowej Hucie 23.10.1952 roku. Pierwszy stalowy „Międzynarodówki“. rumor (muzyka, odbywa się okrzyki, przy dźwiękach oklaski, przemowa, brawa) Na tym tle: Dźwięk oryginalny 8 PIOTR BRUCHAL (po angielsku, niemiecki lektor) Nową Hutę postrzegano tak jakby była karą dla Krakowa. Dlatego Krakowianie traktowali mieszkańców Nowej Huty jak obywateli Nowej drugiej Huty, kategorii. chociaż jest Wielu oddalona nigdy od nie Krakowa odwiedziło zaledwie dziesięć kilometrów. Dźwięk oryginalny 9 SHUTY (po polsku, lektor niemiecki) Kraków miał przestać być urokliwym miastem nad Wisłą, za karę miał zostać zatruty. 3 Dźwięk oryginalny 10 MATEUSZ (po polsku, lektor niemiecki) Ja mam tutaj, na tej bramce tam, numer domu i nie napiszę na niej Nowa Huta bo się po prostu wstydzę. Tło dźwiękowe – piosenka „Tam gdzie nasze piękne Halle- pierwszego liceum Neustadt“ Nagranie archiwalne – Konferansjer: „Specjalnie dla państwa grupa wokalna politechnicznego we własnej osobie.“ Śpiew chóru: „Tam gdzie nasze piękne Halle-Neustadt stoi, wcześniej było pole, łąka albo zagon kwiatów, a wybudowano, kto by pomyślał? Nowoczesne miasto dla robotników przemysłu chemicznego. Tak jak Halle-Neustadt wszyscy jesteśmy młodzi i pełni polotu. (do owacji) Później na tym tle: CHRISTIAN Kiedy byłem dzieckiem, na każdym rogu ognisto-czerwone plakaty krzyczały o szczęśliwym jutrze. Urodziłem się w 1974 roku w NRD-owskim mieście Halle Neustadt (Nowe Miasto Halle), w osiedlu z wielkiej płyty, zbudowanym po to, żeby zapewnić dach nad głową masom pracującym w pobliskich zakładach chemicznych. To Neustadt już dawno wykreśliłem z życiorysu. Ale tutaj, w Polsce, na każdym kroku spotykam ludzi, którzy mówią o sobie z dumą – pochodzę z Nowej Huty. Dlaczego polska historia potoczyła różnica? 4 się inaczej? Skąd ta CHRISTIAN Ukształtowała mnie młodość spędzona we wschodnich Niemczech. Wierni partyjnej linii nauczyciele z mojej rosyjskiej szkoły, robili wszystko, żeby wykształcić mnie na lojalnego członka aparatu partyjnego. Po zmianie systemu została we mnie głęboka nieufność do fetowania zdobyczy socjalistycznych. Dlaczego Polacy nadal chwalą Nową Hutę? Dlaczego tutaj utopia modelowego socjalistycznego miasta nie zginęła razem z systemem socjalistycznym? Tło dźwiękowe – Archiwum (Horst Sindermann o Halle-Neustadt) W mieście ogólnie robotników chcemy przemysłu stworzyć takie chemicznego warunki życia, Halle-West, które jego mieszkańcom zapewnią czas i swobodę dla ich kulturalnego i duchowego uwięzienia… hm…, wykształcenia, które zapewnią im sensowny i pożyteczny czas wolny; to miasto, w którym żyć znaczy być szczęśliwym. Tło dźwiękowe – motyw muzyczny (15 sekund) z pieśni MACEDOŃSKI (po polsku, niemiecki „Piosenka o Nowej Hucie” Dźwięk oryginalny 11 lektor) Co tydzień przyjeżdżał prelegent komunista, w każdym domu był tak zwany czerwony kącik, taka świetlica, siłą nas tam zaciągali. I on opowiadał jakie szczęśliwe jest życie w Związku Sowieckim, że my takie samo tu zbudujemy, że nie ma Boga i tak dalej, on mówił o szczęśliwym życiu, a myśmy widzieli, co się dzieje. 5 Dźwięk oryginalny 13 JERZY KUJAWSKI (po polsku, konsekutywne tłumaczenie na niemiecki Johanny) Ja tam miałem to szczęście, że sie wychowałem na takim osiedlu, które było kompleksowo zaprojektowane, na Stalowej, że było pięknie, wszystko było: szkoła, mleczarnia, sklep (...) Dźwięk oryginalny 14 Spotykamy się KATARZYNA (po niemiecku) mniej więcej raz w roku. Nawet z naszą nauczycielką. Nie wiem dlaczego większość jeszcze mieszka w Nowej Hucie. Ale wyglądają na szczęśliwych. Wydaje mi się, że są szczęśliwi. Dźwięk oryginalny 15 MACIEJ MIEDZIAN (po polsku, niemiecki lektor) Wszyscy, warto dodać, wspominają budowę Nowej Huty jako czas bohaterski. No i ludzie właśnie po latach mają wrażenie, że uczestniczyli w czymś naprawdę niesamowitym. Tło dźwiękowe – w tramwaju. Kupno biletu, jakaś kobieta narzeka, potem wsiadanie do tramwaju, jazda do Nowej Huty. Dzwonek w tramwaju. Stukot kół o szyny. Na tym tle: 2 CHRISTIAN Nasz mały team telepie się dziesięć kilometrów tramwajem z barokowego Krakowa do Nowej Huty: tłumaczka Joanna z Berlina, Andrzej – nasz urodzony w Nowej Hucie, „urodzony organizator” –, współautorka audycji Marianne i ja. W końcu, 6 przed nami ukazuje się centrum Nowej Huty: monumentalne, potężne i wciąż szarobure, jak za czasów socjalizmu. Tło dźwiękowe – „Piosenka nowohucka” (szlagier z lat pięćdziesiątych) Stukot tramwaju przechodzi w wersję piosenki o Nowej Hucie z lat pięćdziesiątych. Na tym tle: 3 CHRISTIAN Centralny plac Nowej Huty, wcześniej nazywał się: Plac Lenina, po zmianie systemu przemieniono go na plac Ronalda Reagana. To połowa oktagonu, od którego, tworząc gwiazdę, odchodzi promieniście pięć linii prostych, pięć ulic. Kiedyś według tego samego architektonicznego wzoru, wszystkie drogi prowadziły władcy. do położonego Realizm w centrum socjalistyczny pałacu propagował absolutnego architekturę „narodową w formie i socjalistyczną w treści“. Z tego co narodowe po niewiele. Tym wzorowanym na zniszczeniach sposobem wojennych zaprojektowano renesansie, który przez pozostało niestety Nową w Hutę komunistów stylu został natychmiast okrzyknięty „nowym stylem narodowym“. Tło dźwiękowe – wersja nowoczesna „Piosenki nowohuckiej” (Wu-Hae) Stary szlagier zamienia się w nowoczesną wersję piosenki. Na tym tle muzycznym: 4 CHRISTIAN 7 W tym zaplanowanym perfekcyjnie mieście osiedlali się, znajdując tu swój nowy dom, pierwsi mieszkańcy. Pochodzili najczęściej ze wsi lub miasteczek. I tak samo, jak nie było idealnego socjalistycznego obywatela, tak samo nie istniała perfekcyjnie sterylna, czysta architektura bez człowieka, którego obecność jest zakłóceniem jej formy. Z pierwszymi mieszkańcami ustawiającymi doniczki i bibeloty w oknach przyszła niedoskonałość. Tło dźwiękowe – motyw muzyczny (6 sekund) z pieśni „Piosenka o Nowej Hucie” Dźwięk oryginalny 16 MATEUSZ (po polsku, niemiecki ziemiach uprawiano lektor) Jestem przekonany, że gdyby na tych pieczarki, zdrowe pieczarki, to byłoby więcej zysku niż z tej huty. Dźwięk oryginalny 17 MACIEJ MIEDZIAN (po polsku, niemiecki lektor) To budziło olbrzymie protesty. Olbrzymi protest, że tu w ogóle buduje się jakiś zakład przemysłowy na ziemi, która może rodzić zboże. No i do dziś głównym argumentem przeciwko Nowej Hucie, jest to, że wystawiono ją na najlepszych ziemiach. Na takim czarnoziemie lessowym. Dźwięk oryginalny 18 PIOTR BRUCHAL niemiecki lektor) 8 (po angielsku, Najgorsze było to, że propaganda rozpowszechniała informację, że ludzie są biedni, ich życie zniszczone przez biedę. To było dla nas dość obraźliwe, bo to były kłamstwa. Tło dźwiękowe – ogród Mateusza (powitanie, kawa …) „Dzień dobry”, wszyscy się sobie wzajemnie przedstawiają, „Mateusz, Mateusz…” „Chcecie, żeby Pojawia mnie się kawa, aresztowano?” brzęk „Boże broń, filiżanek. tego nie chcemy.” „To pójdę jeszcze po cukier.” 5 CHRISTIAN Według socjalistycznej logiki szczęście ogółu wymaga ofiar jednostki. Jesteśmy w Mogile, jednej z tych starych wsi, na polach której wybudowano Nową Hutę. Mateusz jest potężnie zbudowanym siedemdziesięcioletnim mężczyzną. Powłóczy nogami i cały czas ma się na baczności. Z uporem nie chce podać swojego nazwiska. Dźwięk oryginalny 20 MATEUSZ (po polsku, niemiecki lektor) No mój ojciec to był „grosse Bauer“, miał duże gospodarstwo. W sezonie zatrudniał 20, 30 osób. Maszyny, i wszystko było. Część kombinatu stoi na naszej ziemi. No po prostu zniszczenie totalne całej rodziny. Nie tylko mojej. Tutaj, nieopodal z tamtej strony huty jest miejscowość, wieś. Ta wieś żywiła nie tylko Kraków. Produkcji rolnej było bardzo dużo. Wszystkich spotkało to samo, po prostu wszystko biedakom, bardzo często nawet złodziejom. 6 CHRISTIAN 9 oddali to Odszkodowanie dla właścicieli ziemi wynosiło od 30 do 60 groszy za metr kwadratowy. Dźwięk oryginalny 21 MATEUSZ (po polsku, niemiecki lektor) Ziemia w której tej stoi chwili, ten gdybym kombinat, ją odzyskał, rodzinna ta ziemia, ziemia, po na cenie państwowej powinienem za nią otrzymać 12 milionów polskich złotych. 7 CHRISTIAN Pan Mateusz zdenerwował się i próbuje się uspokoić. Siedzimy i w zakłopotaniu pijemy kawę. Dźwięk oryginalny 22 MATEUSZ (po polsku, Johanna tłumaczy konsekutywnie, niemiecki lektor) Pewnych rzeczy nie można mówić, no bo są siły w Polsce, które są jeszcze groźne, naprawdę tak jest, to nie są pozory, tylko tak naprawdę jest. 8 CHRISTIAN Mateusz nie patrzy na nas, kiedy to mówi, sprawia wrażenie zagubionego mężczyźni, i w nieco Halle niepewnego, Neustadt, tak którzy samo, po jak upadku starsi komunizmu pozostali bez pracy. Tylko, że Mateusz zawsze wiedział, kogo ma winić. Być może byłby szczęśliwszy, gdyby nie wrócił do tego, co pozostało po jego rodzinnym polu i domu, one na każdym kroku przypominają mu o starych ranach. 10 Dźwięk oryginalny 23 MATEUSZ (po polsku, niemiecki lektor) Ponoć człowieka ciągnie tam gdzie się urodził, prawda? „Aktuelle Kamera” Halle-West: Wczoraj (śmiech) Tło dźwiękowe (1965): – „Pierwsi materiał lokatorzy archiwalny z miasta oddano do użytku mieszkańców-pracowników 50 nowych mieszkań w tym mieście reprezentującym przemysł chemiczny.” Na tym tle dźwiękowym: Christian: Ja jestem ze Wschodu, a ona z Zachodu. Wosiak (po polsku): Wszyscy jesteśmy Europejczykami. Johanna tłumaczy, następnie różne wspomnienia etc.: 9 CHRISTIAN Jan Wosiek jest jednym z pierwszych mieszkańców Nowej Huty. Podejmuje nas świeżymi malinami. Mieszkanie tego rześkiego osiemdziesięciolatka to schludnie zaaranżowana mieszanina różnych stylów: realno-socjalistyczna meblościanka, zrobione na szydełku obrusy i lampy chińskiej produkcji. Jan Wosiek ma duży zbiór zdjęć. Opowiada obszernie i wyczerpująco, zawsze od samego początku. Dźwięk oryginalny 24 JAN WOSIEK (po polsku, po niemiecku tłumaczka konsekutywna) 10 CHRISTIAN 11 Po tym, jak się przyznałem, że pochodzę z Niemiec Wschodnich, natychmiast stopniały lody. Ten były przodownik pracy od tej chwili uważał mnie za swego rodzaju towarzysza broni. I rzeczywiście, jeśli chodzi o „urządzenie się w panujących warunkach“ lub o wbijaną nam do 1989 roku w głowy „nowomowę“, doświadczenia życiowe Niemca ze Wschodu są bardziej bliskie doświadczeniom Polaka niż Niemca z Zachodu. Dźwięk oryginalny 25 JAN WOSIEK (po polsku, po niemiecku tłumaczka konsekutywna) Potem zabrano mnie do wojska, i po skończeniu służby wojskowej dwuletniej, przyjechałem do huty. W październiku 1953 roku. Z tym ze w wojsku miałem kolizję taką, z oficerem politycznym, no niestety on był Żydem, i po prostu zostałem skierowany, no, wynagrodzenie zesłany było małe, do po karnej trzech kompani. Ale miesiącach, tam kiedy otrzymałem książeczkę wojskowa, to przyjechałem tutaj, do huty. I żeby października formalności było 1953 śmieszniej, roku, kwaterunkowe, jak to pierwszego przyjechałem ukradziono mi i dnia 15. załatwiałem walizkę, taki kuferek – to tylko w Polsce takie rzeczy mogą sie zdarzyć –, w którym była szklanka masła którą mi dała matka na drogę, dokumenty i jedna koszula i to mi ukradli ... 11 CHRISTIAN Nasza tłumaczka Johanna Rubinroth, która uwagi pana Wośka dotyczące Żydów, komentuje uniesionymi ze zdziwienia brwiami, wyemigrowała ze swoją rodziną z Polski do Berlina Zachodniego. W jej rodzinie każdy komunista był uważany za robaka i przestępcę. Oportunistyczna zgoda na system jest 12 jej absolutnie obca. Ale faktu, że moja rodzina również nie składała się tylko i wyłącznie z działaczy podziemia, szarmancko zdaje się nie dostrzegać. Dźwięk oryginalny 26 JAN WOSIEK (po polsku, po niemiecku tłumaczka konsekutywna) Byliśmy tu zakwaterowani bezpłatnie. Koszt wymiany bielizny ponosiła, powiedzmy administracja, była sprzątaczka, także – byliśmy jak w robotniczym i administracji. hotelu. po Ja roku tu zamieszkałem czasu, Dziewczynę, która w poznałem pochodzi hotelu pracownicę stąd. Po 3 miesiącach, w grudniu 1954 roku wzięliśmy ślub. Pracowaliśmy razem, zarobki nie były najwyższe, ale wystarczyły na remont mieszkania i zakup mebli. Meble były wzięte na kredyt. 12 CHRISTIAN Jako dziecko początku na dziadek, był kochałem obcej nasze ziemi. uciekinierem rodzinne Mój, z historie niestety Sudetów. o tylko Dzięki gorzkim jednonogi legitymacji partyjnej i wdziękowi wykwalifikowanego sprzedawcy dochrapał się w Halle stołka dyrektora przedsiębiorstwa. Lata wyrzeczeń zakończyły się happy ende`m, dzięki czemu będąc młodym pionierem mogłem z tego czerpać profity. Dźwięk oryginalny 27 JAN WOSIEK (po polsku, po niemiecku tłumaczka konsekutywna) Bywało że, 7, 6 dni w tygodniu się pracowało. Praca była ciężka – więc niewielu było takich, którzy (po pracy) nie wiedzieli co ze sobą zrobić – jak przychodziłem po pracy do hotelu, ledwo sie umyłem i padałem jak trup. (...) 13 13 CHRISTIAN Po ukończeniu urodzeniem, studiów mojego inżynierskich ojca postawiono i krótko przed przed moim wyborem: albo wstąpi do partii, albo czeka go praca przy maszynie. Moja generacja, urodzeni między rokiem 1972 i 1975, to „generacja zero“: zdążył ją jeszcze wychować socjalizm, ale w czasie zmiany systemu była za młoda, żeby być zmuszoną do dokonywania wyborów i ponoszenia za te wybory konsekwencji – wyszliśmy z tego nietknięci. Dźwięk oryginalny 28 JAN WOSIEK (po polsku, po niemiecku tłumaczka konsekutywna) Po 56 roku, zmiany były u nas głębokie. Odejście ekipy stalinowskiej. Przyszedł tutaj Gomułka. Ponieważ należałem do takiej grupy, powiedzmy, sumienniejszych i wyróżniających się pracowników, więc jak powstała rada robotnicza, wybrano mnie do rady robotniczej, na jednego z 100 członków kombinatu. 14 CHRISTIAN Potem Wośka wysyłają dalej: najpierw pracuje jako ekonom w dziale personalnym, następnie nadzoruje, aż do renty w 1991 roku, oczyszczanie ścieków poprodukcyjnych. Wosiek, który pochodzi z biednej rodziny jest zadowolony z życia w tym mieście. Tło dźwiękowe – motyw z piosenki „1m” Pawła Dróżdża („Nowa Huta) przechodzi w motyw (16 sekund) ze starego szlagieru „Piosenka o Nowej Hucie” 14 Dźwięk oryginalny 29 PIOTR (po angielsku, niemiecki lektor) Nową Hutę zaprojektowano, jako wzorcowe miasto. Każdemu odwiedzającemu z Zachodu czy z bratnich krajów przedstawiano tą dzielnicę jako przykład tego, jak powinien funkcjonować komunizm. Dźwięk oryginalny 30 MACIEJ MIEDZIAN (po polsku, niemiecki lektor) Także w Nowej Hucie, po prostu, no w takiej jakby kondensacji widać całe dzieje PRL-u czyli tych 50 lat po II Wojnie Światowej. tworzenie nowej Najpierw klasy walka komunistów robotniczej, z chłopami, zarządzanie i uszczęśliwianie tej klasy. Dalej, walka z Kościołem. No i po trzecie załamanie się systemu. Co się wiąże z tymi strajkami z lat 80-tych. Z Solidarnością. Nowa Huta była jednym z czterech najważniejszych ośrodków Solidarności w Polsce. Tło – na poboczu drogi przy samochodzie, plan miasta, zastanawianie się nad dojazdem na miejsce spotkania. Christian i Andrzej zastanawiają się, którą drogą najlepiej dojechać na miejsce spotkania. Na tle tego: 15 CHRISTIAN Odwiedzamy najwyższym grafika piętrze ściany, woda Adama Macedońskiego w jego atelier dziesięciopiętrowego bloku. w toalecie cieknie ciurkiem, wysypują się z szaf z płyty pilśniowej. 15 na Pożółkłe stosy papierów Dźwięk oryginalny 31 ADAM MACEDOŃSKI (po polsku, niemiecki lektor) Zostałem pomocnikiem murarskim. Dostaliśmy mieszkanie w takim pierwszym bloku, jednym z pierwszych, czteropiętrowym, na II piętrze. robotnicze, no Tam i mieszkali z tego sami pokoju, robotnicy, z okna, brygady codziennie widzieliśmy co sie dzieje w hucie. Były straszne bitwy, bo tam przyjechali ludzie z całej Polski i z dawnej Polski, z Ukrainy, z Białorusi i między sobą się bili. To wyglądało czasem fantastycznie, bo różnie wyglądali. Jedna grupa na przykład nosiła takie włosy dłuższe niż Pan. I tak jak Indianie mieli z drutu aluminiowego zrobione takie, jakby szyszaki rycerskie. I upinali te włosy. Inna grupa z Warszawy miała bereciki, takie z antenką, i oni, tak jak szczepy jakieś indiańskie, jak sie upili to się zauważali. Nienawidzili się na przykład Krakowiacy z Warszawiakami, Ślązacy z tymi z Przemyśla, Rzeszowa. 16 CHRISTIAN Ten szczupły siedemdziesięcioośmiolatek pracował na tym ogromnym placu budowy jakim była Nowa Huta, jako robotnik sezonowy. Chciał w ten sposób sfinansować swoje studia na wydziale sztuki i przy okazji zarobić na urlop. W trakcie i po studiach podjął aktywną działalność polityczną. Publikował w podziemnych czasopismach polityczne karykatury i organizował spotkania konspiracyjne. Dziwnym trafem partia komunistyczna zostawiła siedemdziesiątych nawet go hojnie atelier. 16 w spokoju, oddała mu a w latach do dyspozycji Dźwięk oryginalny 32 ADAM MACEDOŃSKI (po polsku, niemiecki lektor) O normy! O normy, to akurat ja widziałem, i ratowałem, bo do nas uciekł taki, młodszy chłopiec, pobity, pokrwawiony, i ja się pytam, o co się bijecie, „bo Warszawiacy nas oskarżyli, że my fałszujemy normę”. Przed pracą jechali ci robotnicy po wapno. Wapno było w takim jakby małym jeziorze i często z tym wapnem wyławiano zabitych ludzi. Także ja z kolegami, myśmy nie wychodzili wieczorem, tylko rano do pracy, z pracy do domu, i baliśmy sie po prostu, żeby nas, jako studentów, bo wołali za nami „studenci, chodźcie tu!” baliśmy się, że nas pobiją po prostu. 17 CHRISTIAN Dopiero w urządzenia późnych do latach podsłuchu dziwnego, że polskie zostawiły go w 90-tych w szybie komunistyczne spokoju. Grafik Macedoński spostrzegł wentylacyjnym. służby nadal Nic bezpieczeństwa pracuje w swoim mieszkaniu, wysoko ponad miastem, ale jego żona już nigdy więcej nie przekroczyła progu atelier. Muzyka – Chór dziecięcy, po polsku, o wielkości i chwale Nowej Huty („Nowa Huta, nowe miasto …”) Tło dźwiękowe – Hymn narodowy NRD. GROTEWOHL 17 Pozwól nam orać, pozwól nam budować, uczyć się i pracować jak nigdy dotąd, a ufne w swą własną siłę powstanie nowe pokolenie. I przekazujemy temu nowemu pochodnię, pokoleniu, by sami w naszej wielkim młodzieży piecu mogli wzniecić ogień.” (Owacja). Reporter: W ogniu, który znajduje się tuż obok trybuny, robotnik dopiero co zapalił pochodnię. A już została ona przekazana w ręce ministra Seltmanna, który podał ją dalej premierowi Otto Grotewohlowi, ten oddał ją młodemu pionierowi. A teraz on biegnie, biegnie przez uliczkę, która natychmiast się dla niego utworzyła, biegnie w kierunku wielkiego pieca ...” 18 CHRISTIAN Co było dobre człowieka. dla W gospodarki NRD musiało praca miała być też dobre dla uszczęśliwiać. W Eisenhüttenstadt budowano według polskiego wzoru, niemieckie miasto stali. W Halle wiatr miał zapach. Skażone substancje osadzały się w płucach i na skórze. Trucizny, których oficjalnie nie było. Jako pionier uczyłem się, jak widzieć rzeczy z właściwego, partyjnego punktu widzenia: „chemia i stal to nasz chleb powszedni”. Tło dźwiękowe – Hymn narodowy NRD (ciąg dalszy) Reporter patetycznie relacjonuje, w tle hymn narodowy Na tym tle: 19 CHRISTIAN Jeśli pójść od placu centralnego prostą jak świeca „ linią pracy“ to dotrze się do serca Nowej Huty, do huty stali. 18 Obecnie właścicielem starych zakładów Lenina jest indyjski magnat stalowy Lakszmi Mithal. W latach siedemdziesiątych 38.000 pracowników produkowało prawie 7 milionów ton stali, dzisiaj około Pozostali 5000 osób pracownicy produkuje przeszli na milion rentę, tony stali. poddostawcy współpracują na zasadach outsourcingu. Tło dźwiękowe – Hymn narodowy NRD. (koniec) Reporter: Zawsze tylko kombinacie, że tak powinno jest on się wynikiem myśleć o kolektywnej tym wielkim pracy tych wszystkich tysięcy ludzi, tych którzy teraz przy dźwiękach hymnu narodowego idą do swych zakładów. (hymn się kończy) Tło dźwiękowe – w stalowni Nowej Huty, współcześnie. Centrum kontroli i sterowania razem z ekipą obsługującą urządzenia Na tym tle: 20 CHRISTIAN Jeden z wicedyrektorów po wygłoszeniu dla nas referatu o zgodności redukcji miejsc pracy z polityką pro społeczną, zabrał nas swoim samochodem na przejażdżkę po terenie zakładu. To gigantyczny teren w jego obrębie zmieściłoby się kilka razy krakowskie Stare Miasto. Wchodzimy do ogromnej hali. W kabinie rozdzielczej, wysoko ponad naszymi głowami, siedzi kilku mężczyzn niczym astronauci w kapsule. By się do nich dostać trzeba przejść wąską kładką. Pod nami płynie stal, mieniąc się złociście. 19 Tło dźwiękowe – materiał archiwalny z otwarcia polskiej stalowni. Okrzyki: „Niech żyje Nowa Huta, niech żyje pierwsza stalownia, niech żyje prezydent Bierut! Bierut! Bierut!...” Oklaski. Reporter, ciąg dalszy. Utwór „Bracia słuchajcie sygnału” (instrumentalnie). Hałas maszyn. Pieśń i przemowa… Na tym tle: 21 CHRISTIAN Stal wyrzucona z gardzieli ognia jak gruby prostopadłościan, płynie na taśmie pod nami, kawałek po kawałku rozwalcowuje się ją na płasko. Chociaż jesteśmy w ochronnych hełmach i płaszczach, przenika nas gorąco. Chronimy się pośpiesznie do kabiny rozdzielczej. Widok tej pulsującej i wartko płynącej masy jest imponujący. Na twarzach tych mężczyzn widzę dumę. Zaczynam rozumieć, że pochwała ognia i stali to cos więcej niż tylko sama propaganda. Tło dźwiękowe – materiał archiwalny z stalowni. (koniec) Tło dźwiękowe – przyjście do domu kultury To takie jakby tajne przejście Jerzy Chodźcie. Johanna Super. Christian Świetnie. Znowu tajne wejście. 20 otwarcia polskiej Andrzej Tajni współpracownicy Stasi, współpracownicy służby bezpieczeństwa. Christian A więc znowu wchodzenie przez okno. Drzwi skrzypią. „Nie, nie”. Zamknięte. Odgłos kroków. Rozmowa po drodze. Windą do góry. Śmiech. Następne drzwi, wejście do środka. 23 CHRISTIAN Jerzy Kujawski nie miał litości: pięć godzin zwiedzania Nowej Huty w nieznośnym upale. Ten pracownik Domu Kultury był za czasów komuny szefem drużyny czternastu tysięcy harcerzy i ciągle ma we krwi agitację. Zależy mu, żeby mi pokazać wspaniałość Nowej Huty i chronić mnie przed wpływem negatywnej propagandy. Dźwięk oryginalny 39 JERZY KUJAWSKI (po polsku, niemiecka tłumaczka konsekutywna) Nowa Huta miała w Krakowie generalnie złą opinię, że tu mieszka margines, że tu można dostać w ucho. A w Krakowie są gorsze dzielnice niż Nowa Huta. 24 CHRISTIAN Jestem zbyt skołowany, żeby dokładnie o wszystko wypytać. Po powrocie do Domu Kultury, do królestwa Jerzego, czeka kawa. Pieczywo czosnkowe i cappuccino z proszku przywracają mi siłę do pracy. Tło dźwiękowe – „Polsko-rosyjsko-niemieckie przyjaźni” (105), (0.08) 21 mleczko Jerzy pyta po polsku: Z mlekiem czy z cynamonem? Johanna odpowiada po polsku: Cappuccino z cynamonkiem! Jerzy: A więc zawsze trzeba znać język wroga i przyjaciela. A teraz jest odwrotnie. Wtedy Niemiec był wrogiem, teraz jest przyjacielem a za to teraz Rosjanin jest wrogiem. Christian: A czy nie nazywało się to kiedyś Aleją Przyjaźni? Jerzy: No, jest! (śmiech) Christian: My mogliśmy być zaprzyjaźnieni tylko z Rosjanami. Jerzy: Przyjaźń to przyjaźń. (śmiech) Christian: Przyjaźń to przyjaźń. Tak. Drużba. Jerzy: Drużba. Tak. Też uczyłeś się rosyjskiego? Christian: No tak. Pochodzę z NRD, a ta … (dalej po rosyjsku:) … to normalne uczyć się rosyjskiego ... Jerzy: Tak, tak. Christian: S udowolstwijem. Jerzy: S udowolstwijem. Z przyjemnością. (Śmiech) 25 CHRISTIAN Pan Jerzy pracuje, jako etatowy pedagog w centrum kultury, wśród ogromnych zbiorów starych tarek do prania, naczyń, niecek do codziennego wyrabiania użytku. chleba Jerzy oraz regularnie innych oprowadza prezentując to wszystko dzieciom. Tło dźwiękowe – piwnice domu kultury Jerzy opowiada po polsku (Johanna tłumaczy) 22 przedmiotów wycieczki To jego magazyn. Tutaj trzyma stare maszyny. Andrzej (słychać jak odfruwa jakiś gołąb) To przedmioty ludzi, którzy kiedyś trafili do Nowej Huty … Zresztą nie tylko ludzi z Nowej Huty … Ale z całej Polski. To hobby pana Jerzego, zbierać stare rzeczy i je odnawiać. Dźwięk oryginalny 40 JERZY KUJAWSKI (po polsku, po fanem tej niemiecku tłumaczenie konsekutywne) Tu mieszkam dzielnicy. tak Kiedyś Żyłem zawsze, miałem i jak przez tak to kapitalnych powiedziałem: trzydzieści jestem lat byłem harcerzem. tłumaczę, pod kapitalnym parasolem, wychowawców, kapitalne koleżanki i kolegów, cudowną szkołę, tak że do mnie, nic co złe jakby nie trafiało. 26 CHRISTIAN Jerzy pokazuje nam stare zdjęcia „swoich“ harcerzy. Raz po raz wskazuje palcem na szczęśliwe buzie i z żalem stwierdza, jak mało dzisiaj wiedzą dzieci, co to natura i jak pachnie prawdziwa ziemia. Dźwięk oryginalny 41 Jerzy Kujawski (po polsku, niemiecki lektor) Poza tym wtedy do nas docierały jakieś tam dwa, trzy sygnały, szkoła, rodzice i organizacja. Rodzina. 27 CHRISTIAN Sformułowania, pionierskiej które brzmią chusty: dom dla mnie, rodzinny, jak hasła szkoła, z mojej organizacja pionierska. Kiedy pytam o polityczne nastawienie harcerzy, 23 dostaję odpowiedź, rozumiem tylko, która zajmuje pół godziny i z że harcerstwo było apolityczne. której Zaś moje pytanie jest nie na miejscu i wpędza Jerzego w zakłopotanie. Tło dźwiękowe – Christian na wycieczce z Jerzym (szepcze do mikrofonu) Chyba mnie nie lubi. Teraz w samochodzie przez długi czas szło o to, że jest coraz więcej dziennikarzy, którzy mają jakieś uprzedzenia, ciągle szukają czegoś złego a on chce dowieść, że nic złego nie ma. No i wcześniej on był działaczem więc tak czy inaczej patrzy na to wszystko z zupełnie innej perspektywy. (…) 28 CHRISTIAN To nie przeszkadza jednak Jerzemu w ugoszczeniu nas trzema rodzajami pierogów. Chciałbym mu opowiedzieć, ale nie mam serca, że jako dwunastolatek polsko-niemieckim obozie spędziłem pionierskim w dwa tygodnie pobliżu na Krakowa. Uważałem wtedy, że Polscy harcerze z ich wojskowym drylem są okropni. Szczególnie dwie rzeczy utkwiły mi z tamtych czasów w pamięci: góry butów w Oświęcimiu i tłusta polska kiełbasa. Tło dźwiękowe Otwieranie – „Szalona drzwi podróż” trabanta. czyli Wyjaśnienia jazda trabantem. Piotra dotyczące trabanta, wszyscy się śmieją, pytania. 29 CHRISTIAN Wybieramy się na „komunistyczną wycieczkę“ która kusi uczestników obietnicą poznania „oryginalnego“ smaku życia w Nowej Hucie. Wciskam się, 24 wraz z dwoma walijskimi nastolatkami, do czerwono-czarnego trabanta. Nasz kierowca ma na imię Piotr i jest nieco młodszy ode mnie. Dźwięk oryginalny 42 PIOTR (po angielsku, niemiecki lektor) Uczestniczyłem w całym procesie przemian. Moje pokolenie przeżywało biedę po upadku systemu, był kryzys. Ale później mogliśmy obserwować stały wzrost gospodarczy. Takiego pokolenia nie było w Polsce od wieków. Prawie w ogóle nie pamiętamy komunizmu. Tło dźwiękowe – wsiadanie do trabanta Turyści się sobie przedstawiają i wsiadają do trabantów. Trzaśnięcie drzwiami To przechodzi w: Tło dźwiękowe – jazda trabanta / hałas silnika. Na takim tle: 30 CHRISTIAN „Crazy tours“ – zwariowane wycieczki. Historia jako barwny sposób na spędzenie czasu. Piotr obwozi nas po głównych atrakcjach miasta, a przy tym tak dociska pedał gazu, że turyści aż piszczą ze strachu. Dopiero, kiedy w oryginalnej polskiej kawiarni wsłuchujemy się w jego opowieści, spostrzegamy, że on tak naprawdę wcale nie jest „crazy“. Wydaje się, że mu naprawdę zależy byśmy pojęli wszystkie niuanse historyczne. Tło dźwiękowe – wjeżdżamy trabantem do Nowej Huty (Piotr objaśnia) (79) 25 Dźwięk oryginalny 43 PIOTR (po angielsku, niemiecki lektor) (0.19) Wjeżdżamy teraz prościutką zieleni do ulicę, starej jak pośrodku, części Nowej na francuskim dwoma chodnikami Huty. Widzimy bulwarze, i z pasem drzewami. To paradoksalne, jesteśmy w samym środku terenów przemysłowych, ale to właśnie tu, w lecie jest najbardziej zielono. Tło dźwiękowe – jazda trabantem (ciąg dalszy) 31 CHRISTIAN Tych dwóch walijskich nastolatków, którzy siedzą ze mną w samochodzie, jest pod wrażeniem i to nie tylko NRD-owskiego samochodu. Ich okrzyki zachwytu brzmią prawdziwie, kiedy po kilku kilometrach jazdy wśród bloków z wielkiej płyty, wyłania się przed nami „klasyczna“ zabudowa Nowej Huty. Tło dźwiękowe – przechodzi w: Plac Lenina. Skaterzy kręcą kółka na deskach, przejeżdża jakiś rowerzysta, w oddali słychać tramwaj i dzieci. Szczeka pies. (…) Na tym tle: 32 CHRISTIAN Stoją, pełni rozglądają szacunku, się. Dla pośrodku tych byłego chłopaków Placu wszystko Lenina to, i czego dowiadują się od Piotra o socjalizmie, jest opowieścią o minionej epoce, z którą nic ich nie łączy. Ale mimo wszystko poświęcają temu całe przedpołudnie. Z tym samym zdziwieniem 26 wędrowaliby pewnie wśród ruin Pompei. Ja, pochodzę z tej minionej epoki. Dźwięk oryginalny 44 PIOTR (po polsku, niemiecki lektor) To, co się komunistom naprawdę udało, to stworzenie pewnej lokalnej tożsamości. Ludzie z Nowej Huty są dumni z miejsca, w którym się urodzili. Mieszkają w okolicy, która ekstremalnie różni się od Krakowa, i to nie tylko kulturowo, lecz także pod względem struktury społecznej. I ludzie to cenią. Tło dźwiękowe – Plac Lenina (ciąg dalszy) 33 CHRISTIAN Piotr, tak jak wielu innych młodych Polaków, mieszkał przez parę lat w Anglii i tam zarabiał. Przedtem każdy miał w rodzinie kogoś, kto pracował w hucie stali, dzisiaj w każdej rodzinie jest ktoś, kto wyjechał za pracą, do Anglii. Dźwięk oryginalny 45 PIOTR (po angielsku, niemiecki lektor) Nie widzę kiedy ta przyszłość zbyt różowo niezbyt jest w mojej różowa Polsce. przyszłości. przyszłość Dlatego, że się … Ale obojętnie, zacznie, moja obojętnie gdzie człowiek pójdzie, nigdzie nie poczuje się, tak jak u siebie w domu. Zawsze pozostanie się tym obcym. Tło dźwiękowe – motyw muzyczny (6 sekund) z „Piosenki o Nowej Hucie” 27 Dźwięk oryginalny 46 MACIEJ MIEDZIAN (po polsku, niemiecki lektor) Na podobnej zasadzie ludzie przyjeżdżają do Nowej Huty. Raz, że to jest wszyscy pamięci. o historia tym zakazana, systemie Zresztą to wciąż starali jest się bardzo jest zakazana. zapomnieć, typowe wymazać właśnie Bo z w psychologii, że ofiary to wypierają, zarówno ofiary jak i oprawcy starają się wypierać nieprzyjemne wspomnienia. A to, co jest zakazane bardzo interesuje dzieci. Palić marihuanę można, ekstazę zażywać można, wszystko jest możliwe. A o Leninie dowiedzieć się nie można. A Nowa Huta jest właśnie reliktem takich czasów, a poza tym tu jest taka tęsknota do prostych prosta, czasów. nie Kiedy było cała komputerów. cywilizacja Nie było była bardziej niczego. Kiedy człowiek wchodził do sklepu, nie musiał myśleć do której podejść półki, miał tylko chleb, masło, mleko i koniec. Tło dźwiękowe – utwór Pawła („1m”) Na tym tle: 34 CHRISTIAN Paweł Dróżdż sprawia wrażenie jakby był dzieckiem, które z lubością podjada zabronione smakołyki. Ten, jak dzieciak z amerykańskiego getta ubrany dwudziestosześciolatek, pracował wcześniej, jako sprzedawca butów, teraz zarabia sprzedając koszulki ozdobione socjalistycznymi motywami z Nowej Huty. Dźwięk oryginalny 47 PAWEL DRÓŻDŻ (po polsku, niemiecki lektor) 28 Zawsze jakieś takie ukryte obraźliwe teksty na tę Hutę szły, że to, że tamto, że w ogóle wiocha, coś tam i tak dalej, i tak dalej. A teraz z kolei jest moda i się wszystko odwraca i jest z kolei wszystko inaczej. Tło dźwiękowe – piosenka Pawła („1m”) „1m”: „Nowa Huta”. Na tym tle pojawia się: Tło dźwiękowe – Paweł pokazuje kolekcję swoich T-shirtów. Dźwięk oryginalny 48 PAWEL DRÓŻDŻ (po polsku, niemiecki lektor) No i kiedyś z kolegą wymyśliliśmy, wymyśliliśmy, że może sobie zrobimy parę t-shirtów szablonem. Jest taka jedna grupa odbiorców trochę sentymentalna, to jest w ogóle, dla tamtej grupy często jedno jakby z najważniejszych wspomnień młodości. Generalnie jest tak, że dużo osób mówi, że tak w ogóle mocne to wspomnienie jest jakby, jakaś taka zadyma, ZOMO i tak dalej. 35 CHRISTIAN Dla Pawła nie stanowi to problemu, że nie przeżył tego, dzięki czemu teraz zarabia pieniądze. Dźwięk oryginalny 49 PAWEL DRÓŻDŻ (po polsku, niemiecki lektor) Z opowieści kolegów, trochę starszych ode mnie, którzy na przykład mieli, mają teraz po 30, 31 lat, tak taki początek trzydziestki, to jakby stąd jeszcze też kojarzę, bo ci koledzy byli tak mocno zaawansowani, jeśli chodzi o rebelie. 29 36 CHRISTIAN Te koszulki pozwalają mu przecież tylko z trudem opłacić mieszkanie na pierwszym piętrze bloku z lat 80-tych. Niezwykły w jego mieszkaniu jest ogromny taras urządzony na dachu sklepu na parterze. W klatce czarno-biała świnka morska, która należy do córki Pawła, obgryza liść sałaty. Z matką dziecka Paweł się rozstał. Dźwięk oryginalny 50 PAWEL DRÓŻDŻ (po polsku, niemiecki lektor) Tak, że t-shirty nowohuckie tak, że głównym nurtem naszym jakby są – jest robienie t-shirtów. A drugim nurtem czyli jak sobie dzielę dzień na pół, to druga połowa to jest muzyka. Czyli generalnie trochę robię teksty, trochę też produkuję, trochę gram na gitarze. Tło dźwiękowe – piosenka Pawła („Outro 2 Limited). Na tym tle: Dźwięk oryginalny 51 PAWEL DRÓŻDŻ (po polsku, niemiecki lektor) Ale z drugiej strony w tych t-shirtach to nie jest jakby tylko interes i to nie jest tak, że jakby tylko i wyłącznie traktujemy to jak takie robienie i koniec. Bo jednak tam też dużo serca wkładamy. I w tym momencie się skupiamy tylko i wyłącznie na t-shirtach. 37 CHRISTIAN 30 Paweł pokazuje zdjęcia kolekcji koszulek dla dzieci, które prezentuje jego córeczka. W swojej piosence „Outro 2 Limited“ można nawet usłyszeć jej głosik. Paweł zrobi dla córki wszystko, może nawet sprzedawać koszulki. Tło dźwiękowe – piosenka Pawła („Outro 2 Limited”) (Koniec.) Głos córki. Koniec muzyki. 38 CHRISTIAN Po powrocie do Krakowa spotykamy się ze Sławomirem. Ten poeta z „miasta stali“ sam siebie nazywa Shuty (z huty). Pracuje właśnie nad wielką nowohucką powieścią. Dzisiaj jednak woli mieszkać w starej kamienicy aniżeli w bloku. Dźwięk oryginalny 52 SHUTY (po polsku, niemiecki lektor) Wszystko co się działo na Zachodzie, tam już wszystko było, w sklepie, po prostu był przepych, nie wiem, słodycze, czekolady, dla dziecka, więc to był ten rodzaj utopii, że to jakby to ten.., … ten jakby świat kapitalistyczny, to po prostu jest takim rodzajem raju, prawda? Że można tam pójść i kupić 10 tabliczek czekolady, w momencie gdzie u nas nic nie ma, jest szaro, brudno, tam po prostu światła, reklamy. Kolorowo. Sklepy się zapełniły no…, i no… i wydaje mi się, że to jest jakby też właśnie utopia. Na drugie spojrzenie jest to jakby – znaczy ja właśnie pisałem o tym książkę też między innymi właśnie, o tym, o tym właśnie, utopii, niespełnionej takiej nadziei, prawda? 39 CHRISTIAN 31 o takiej Kiedy Shuty dzieciństwa, zgrabnie roztacza muszę wbrew napisanych cukierków z przed Halle, nami woli historiach: co do swoje myśleć na których o wspomnienia moich przykład nigdy własnych, tej nie z o smaku miało się pewności, czy zostały zrobione z prawdziwych ziaren kakao. Albo tej historii, kiedy jako piętnastolatek, latem 1989 roku z kałasznikowem w ręce czołgałem się i ćwiczyłem, ucząc się jak pokonać wroga. Moje życie zostało sprowadzone do anegdoty. Dźwięk oryginalny 53 SHUTY (po polsku, niemiecki lektor) Znaczy ja pamiętam jako dziecko, pamiętam stan wojenny. No to chyba każdy pamięta. No i pamiętam przed moimi blokami były takie duże aleje. Tam sie właśnie z reguły kończyły zamieszki w stanie wojennym, te walki. Jako dziecko zawsze sobie obserwowałem te walki. To był taki, powiedzmy, taki rodzaj rozrywki, że wieczorem graliśmy w piłkę, ale zaczęli gazem łzawiącym strzelać, więc szło się do domu. Dzieci po prostu wszystkie stały tam i patrzyły się. To było tak, że rano się szło z siatkami i zbierało się te naboje (śmiech) taka rozrywka. Tło dźwiękowe – piosenka „Masowa mobilizacja” Pawła Dróżdża Na tym tle: 40 CHRISTIAN Rozpoznaję siebie samego w Shutym. Obu nas ukształtował polityczny przełom, który już na zawsze pozostanie melodią naszej młodości. Kiedy byliśmy już w takim wieku, żeby móc przekraczać granice, świat, który 32 znaliśmy zawalił się. Wciąż czekamy, że znowu coś się dla nas stanie tak ważne, jak to co było wtedy.” Dźwięk oryginalny 54 MACIEJ MIEDZIAN (tło dźwiękowe, niemiecki lektor) Nową Hutę zamieszkują emeryci. Te wszystkie domy, które tu widać zostały wzniesione w ciągu paru lat. Zostały zaludnione przez ludzi, którzy wtedy mieli po 20 lat i ci ludzie się tak blokowo zestarzeli w centrum Nowej Huty. Na dwoje narodzin przypada 100 zgonów. To jest po prostu takie miasteczko emerytów, taka Floryda. Tło dźwiękowe – potańcówka (kapela dancingowa, rozmowy) Na potańcówce Placem w podwórku Centralnym dancingowa gra Rosamunda!” na specjalnie „Rosamunde”: Pary tyłach dla „Dear rencistów Domu gości z Friends kołyszą się Kultury tuż Niemiec from za kapela Germany: po parkiecie, głównych kompleksów rozmowy, śmiechy, picie. Na tym tle: 41 CHRISTIAN Jesteśmy w Domu Kultury jednego z mieszkalnych. Dzisiaj odbywa się tutaj wieczorek taneczny, więc mieszkańcy są wyszykowani. Są w wieku między pięćdziesiątką i siedemdziesiątką. Makijaż pań jest nieco przesadzony, ale za to ich nastrój fantastyczny. Dwie uśmiechające się piękności przystają tuż przy moim stole i czekają aż podążę za nimi na parkiet. Orkiestra gra tylko dla nas niemiecki szlagier „Rosamunde“. 33 Tło dźwiękowe – Potańcówka („Rosamunde”, kontynuacja rozmowy), Dźwięk oryginalny 55 MACIEJ MIEDZIAN (po polsku, niemiecki lektor) Teraz młodzi ludzie uciekli do Anglii, Irlandii. Tak, że Nowa Huta ani się nie rozwija ani się nie degraduje. Zostaje po prostu jak mucha w bursztynie. Na przykład spadła przestępczość bo jak ma się 70 lat to już trudno jest być przestępcą. Ci ludzie nie mają nic do roboty więc patrzą przez okno, no więc ciężko jest cokolwiek ukraść. Tło dźwiękowe – Potańcówka („Rosamunde”, koniec piosenki) Tło dźwiękowe – pieśń „A mury runą” Jacka Kaczmarskiego Na tym tle: 43 CHRISTIAN Cały czas szukam korzeni, z których wyrasta duma mieszkańców Nowej Huty. Mimo, że jestem wychowanym w duchu racjonalizmu pionierem, zdobyłem się w końcu na odwagę i zapuszczam w obszary metafizyki. Wszyscy wierzący Polacy mówią z nabożną powagą o Papieżem nierozwiązywalnym i Kościołem. Ich związku zdaniem między to Solidarnością, właśnie papież Jan Paweł II, były arcybiskup krakowski, doprowadził do tego, że mur runął. Pomysłodawcy Nowej Huty pomyśleli prawie o wszystkim, ale raczej nie mieli Boga na swojej liście. Dźwięk oryginalny 56 ADAM MACEDOŃSKI niemiecki lektor) 34 (po polsku, I ksiądz mężom i Zaczęli to powiedział ludziom. oni przybiegli. tam świece I Kobiety ludzie palić. Cały dały zaczęli dzień znać tam i swoim pilnować. noc. Kobiety przeważnie tam pilnowały. Wtedy dopiero zaczęła się blokada Nowej Huty. Zamknięto Nową Hutę. Wojsko otoczyło Nową Hutę. Tramwaje już nie chodziły ani z Krakowa do Huty ani z Huty do Krakowa. I trzydniowe bójki były na ulicy, jeden dzień to ja brałem udział, dwa dni nawet. 44 CHRISTIAN Znów gościmy w atelier Adama Macedońskiego na dziesiątym piętrze. Ten grafik z wykształcenia opowiada o swoich przeżyciach z pewnością człowieka, który wygrał wszystkie bitwy i spełnił wszystkie swoje marzenia. W roku 1960 władze komunistyczne cofnęły pozwolenie na budowę kościoła w Nowej Hucie. Na terenie budowy stał już jednak krzyż. Kiedy 27 kwietnia krzyż, decyzją władz, miał zostać usunięty, doszło do „walki o krzyż“. Dźwięk oryginalny 58 ADAM MACEDOŃSKI (po polsku, niemiecki lektor) I idąc w tym kierunku, Aleją Róż, dzisiaj nazywa się Aleja Róż, słyszeliśmy gestapo!, i strzały, śpiewy, potem „Jeszcze krzyki Polska gestapo! nie zginęła gestapo! …”. Na przeciw nas szła grupa robotników, może dziesięciu a może dwunastu, zatrzymała „Studenci z nas, Krakowa”, i mówią, odpowiadamy, „Co wy i oni jesteście?”, się bardzo ucieszyli, mówią, że: „Od rana czekamy na studentów bo nie ma kto poprowadzić rewolucji”, tak ... 35 Przechodzi w: Tło dźwiękowe – przemowa Lecha Wałęsy, publiczność: Dźwięki archiwalne – Lech Wałęsa. Gdańsk 80. Po podpisaniu porozumień gdańskich: „Na pewno będą potknięcia, na pewno będzie ktoś chciał nas wyprowadzić na manowce (…) Wszyscy razem to jest siła, to jest moc!” oklaski. Na tym tle: 45 CHRISTIAN Kościół w moim życiu, w NRD, nie odgrywał żadnej roli. Dla większości ryzykuje osób się bierzmowanie. z mojego kariery pokolenia dla Niemieckiej czegoś było tak że nie staromodnego, jak Socjalistycznej jasne, Partii Jedności (SED) się to udało. Uważaliśmy nieobecność Kościoła za coś normalnego. Nie odczuwałem żadnej straty, bo nie wiedziałem, że można znaleźć ostoję w wierze. Jako piętnastolatek sądziłem, że to tylko puste słowa. Tło dźwiękowe – dalszy ciąg piosenki Jacka Kaczmarskiego „A mury runą”. Na tym tle aż do wyciszenia: Dźwięk oryginalny 59 ADAM MACEDOŃSKI (po polsku, niemiecki lektor) To jak guma do żucia. Za słodkie trochę. Muszę wodę wziąć. Napisałem dwie piosenki o Nowej Hucie. Ta jest na cześć robotników, którzy wtedy bronili krzyża. Tło dźwiękowe – Macedoński śpiewa własną piosenkę Adam Macedoński śpiewa a capella piosenkę, na koniec wszyscy klaszczą. 36 Nowa Huta 27 kwiecień 1960 rok. „ Czy widzisz ten krzyż w Nowej Hucie, to polski robotnik go wzniósł, był kwiecień rok sześćdziesiąty, panoszył się kapuś i tchórz, najgorsi zdrajcy narodu na rozkaz moskiewskiej KC, zaciekle walczyli z Chrystusem, choć Polska mówiła im: Nie!(...)” Refren: „…I zwyciężyli odważni szaleńcy, choć tak wielu zginęło od pałek i kul, lecz dzięki nim już nigdy, nigdy więcej, nie zniszczy krzyża w Polsce nawet najpodlejszy wróg!”. Dźwięk oryginalny – „Piosenka o Nowej Hucie” Dźwięk oryginalny 60 PIOTR (po angielsku, niemiecki lektor) Komuniści przegrali całkowicie próbując zmusić ludzi do uległości. W ważnych chwilach ludzie z Nowej Huty zawsze mówili komunizmowi „Nie“, opowiadając się za wartościami katolickimi. Dźwięk oryginalny 61 MACIEJ MIEDZIAN (po polsku, niemiecki lektor) Przez cały XIX wiek Polska była pod zaborami. I ponieważ zaborcy byli protestantami innego a wyznania Rosjanie byli niż my, Niemcy prawosławnymi, byli katolicyzm zrównał się z polskością. Jesteś Polakiem jesteś katolikiem. Nie jesteś katolikiem, po prostu nie jesteś Polakiem i już. Dźwięk oryginalny 62 SZYMBOWSKA (po niemiecku) Rozmawiałam z pewnym Niemcem i on mi to dobrze wyjaśnił. Dlaczego jesteśmy tak związani z tradycją, Kościołem, historią. Bo my zawsze o to walczyliśmy, a Niemcy zawsze to 37 mieli na wyciągnięcie ręki. I dlatego chcemy to zachować, a Niemcom to właściwie wszystko jedno. Tło dźwiękowe - dzwony Kościoła „Arka Pana”, na dworze Na tym tle: 47 Christian Odwiedzamy jedną z działaczek podziemia, nauczycielkę Ryszardę Szymbowską z parafii kościoła „Arka Pana“. W roku 1977 Karol Wojtyła poświęcił tę budowlę, której wzorem była Arka ze wzgórza Ararat, mówiąc słowa: „Niewiernym Polakom, poświęcam”. Dźwięk oryginalny 63 To jest mój RYSZARDA SZYMBOWSKA (po niemiecku) kościół i moja dzielnica… Brałam udział w budowie kościoła i w walkach o niego… byłam przy tym cały czas, po prostu. Księża byli w to bardzo zaangażowani. I „Solidarność“, cały ten ruch, też był z Kościołem. Tło dźwiękowe – Msza w Kościele „Arka Pana” Ksiądz prowadzi modlitwę, wierni śpiewają i uczestniczą w mszy (modlitwa i dzwonki, ponownie dzwonki na zakończenie mszy). Na tym tle: 48 CHRISTIAN Watykan kamień podarował z grobu na budowę świętego tego Piotra, nowoczesnego Holendrzy kościoła ofiarowali mu siedem dzwonów, Włosi marmur na budowę ołtarza, a Apollo 11 kamień z księżyca. Stal, z 38 której został odlany krzyż przypominający maszt statku, wcale nie pochodzi z huty stali w Nowej Hucie. Dźwięk oryginalny 64 RYSZARDA SZYBOWSKA (po niemiecku) Kiedy moja ciotka tu przyszła, powiedziała: „O Boże! Ten Chrystus rzeźby, jest ona taki się brzydki”. Ta przestraszyła nowoczesna tego, co architektura, zobaczyła. Tu wszystkie kamienie i posągi mają własną historię i ja jestem częścią tej historii. I tak samo każdy dom w Nowej Hucie też, dlatego należę do Nowej Huty. Tło dźwiękowe – materiały archiwalne: Przemowa Horsta Sindemanna Z tego miejsca teraz pozdrawiamy przede wszystkim młodzież! Halle-West, wielka budowa młodzieży, potrzebuje waszej odwagi, waszego wysiłku, waszej pracowitości!” (oklaski) Małe dzieci: „Sto lat, sto lat niech żyje, żyje nam! (…) „Zostanie zbudowane miasto, będzie tam szkoła, gdzie się nie spojrzy będzie się tam budować” Piosenka mieszkańców Halle Neustadt … Sindermann: śpiewakami i poetami.” „Wspaniale, jesteście Mały chłopiec: jednocześnie „Pozdrawiam pana w imieniu wszystkich mieszkańców Halle-Neustadt.” „Dziękuję, dziękuję bardzo. Chcesz mi dać misia?” Dziecięce śmiechy. „Gdzie ja go w domu postawię ... Wezmę go do łóżka. Mam duże łóżko” … Na tym tle: 49 CHRISTIAN Socjalistycznej przyszłości, dla której byłem wychowywany, już nie ma. Kiedy byłem dzieckiem, powtarzałem, jak papuga, 39 to co odczytywano na pionierskim apelu. W co wierzą teraz dzieci z Nowej Huty, które mają tyle samo lat co ja wtedy? Tło dźwiękowe – Szkoła podstawowa w Nowej Hucie, na zewnątrz szkoły Bawiące się dzieci, odgłosy gry w piłkę nożną, wrzaski. Na tym tle: 50 CHRISTIAN Odwiedzamy szkołę podstawową numer 155, w której dziś odbywa się konkurs z wiedzy historycznej o Nowej Hucie. Tło dźwiękowe – W środku szkoły podstawowej W tle głosy dzieci. Tło dźwiękowe: materiał archiwalny z 8 Zjazdu Niemieckiej Socjalistycznej Partii Jedności (SED) Ursula Korn, sekretarz partii w Liceum imienia Richarda Seyferta: Młodzi pionierzy i członkowie FDJ (Wolna Młodzież Niemiecka) muszą każdego dnia mieć pewność, że ich nauczyciel jest nie tylko nauczycielem od matematyki czy niemieckiego, ale w pierwszej kolejności nauczycielem radzieckiej klasy jest nauczycielem robotniczej, przyjaźni. Wiernym socjalizmu, nauczycielem niemiecko- funkcjonariuszem władzy robotniczo-chłopskiej! Tło dźwiękowe: Konkurs w szkole przedstawienia, wewnątrz szkoły. Nauczycielka: 40 podstawowej, sceny z Uwaga! Bardzo proszę! Słuchamy! (odgrywane sceny), potem pytania Christiana i tłumaczenie Andrzeja, na tym tle: 51 CHRISTIAN Za stołami, które wyglądają, jakby ich używano jeszcze w czasach pionierskich, siedzą trzej schludnie ubrani uczestnicy konkursu. W centralnym miejscu sali, z poważnymi minami, króluje komitet nauczycieli. Na ścianie wisi tablica z papieru pakowego, na której flamastrem zapisywana jest aktualna punktacja. Podłoga pachnie socjalizmem, a ja się czuję, jakbym cofnął się do przeszłości, do własnego dzieciństwa. Tło dźwiękowe: Odgrywane sceny, ciąg dalszy Christian I co oni tam przedstawiają? Andrzej opisuje to, co właśnie zobaczył, po niemiecku: To była przemowa z okazji rozpoczęcia budowy Nowej Huty, 29 czerwca 1949 roku zostały wbite pierwsze łopaty w ziemię i rozpoczęto budowę Nowej Huty. Taka to była scena. Christian Wspaniale. Tło dźwiękowe: Bawiące się dzieci Sala sportowa, bawiące się dzieci, nauczyciele wydają polecenia. Przechodzi w następne tło dźwiękowe. Na tym tle: 41 52 CHRISTIAN Lato 1984 roku. wybudowanej zdjęcia Mam szkole, z dziesięć w Halle swojej lat i siedzę klasie. Neustadt i Na w niedawno tablicy fragmenty wiszą przemówień przewodniczącego Rady Państwa Ericha Honeckera. Nauczycielka każe mi napisać wiersz. Wiersz się spodoba i po jakimś czasie wydrukują go w „czerwonej książce“ wydanej z okazji 35 rocznicy powstania NRD. Tak zaczyna się moja pisarska kariera, gdyż właśnie ten wiersz, otwiera mi drzwi do Okręgowego Koła Piszących Pionierów. Tło dźwiękowe: Christian przewraca strony starej publikacji, recytuje i komentuje napisany przez siebie w 1984 wiersz „35 lat NRD”. 35 lat liczy nasze NRD, / Te lata nie mogły minąć lekko. / Wiele przeszkód było do przejścia. / Musiał powstać nowy kraj. / Były zakłady do zbudowania. / Stare maszyny do przebudowy. / Kraj potrzebował pomocy – i ją otrzymał. / W socjalistycznych krajach taki jest zwyczaj. / Dla każdego od początku to oszczędny, znaczyło: wzmacniaj / / popraw swoje socjalistyczną osiągnięcia, dyscyplinę bądź pracy i entuzjazm dla Związku Radzieckiego! / Jednak było i jest jeszcze przykazanie najważniejsze: / Chroń własność ludową, bo to twój własny chleb. / Z okazji 35 urodzin / niech ten dzień świąteczny fetujcie „Wasz będzie Kraj!” / radośnie Christian obchodzony! / Schiller, 10 Kirow (Liceum Politechniczne im. Kirowa) Tło dźwiękowe – w klasie szkoły podstawowej 42 Fetujcie, lat, POS Andrzej: Teraz to już koniec a za dwadzieścia minut będą wyniki i rozdanie nagród. 53 CHRISTIAN Moją ulubioną historią jest legenda o śmierci księżniczki Wandy, której grób znajduje się niedaleko, tuż obok huty stali. Jakiś opowiada mi przechodzący podekscytowany właśnie o tej mutację młody legendzie. chłopak Według niej Wandę zmuszano do wyjścia za mąż za niemieckiego księcia, który dzięki temu małżeństwu chciał zdobyć panowanie nad Krakowem. Wanda się na to nie zgodziła i rzuciła się do Wisły. Dźwięk oryginalny 71 Christian i chłopiec przechodzący mutację Christian: Czy on mógłby opowiedzieć historię Wandy? Chłopiec: Są różne wersje ale chyba powiem tą, w którą trochę bardziej wierzę. Wanda była córką Kraka. Niedługo po śmierci ojca objęła władzę w grodzie Kraków. Jakiś niemiecki książę dowiedział się o jej urodzie i chciał koniecznie za nią wyjść i wysłał posłańców, którzy powiedzieli, że albo Wanda wyjdzie za tego Niemca albo oni zniszczą Kraków. (...) Tło dźwiękowe – Brawa. Rozdanie nagród konkursu z wiedzy o Nowej Hucie Brawa. Dalej: przemowa nauczycielki grzeczności. 43 po polsku. Wymiana Na tym tle: 54 CHRISTIAN Dzięki temu czynowi, Wanda staje się symbolem samo poświęcenia i oporu narodu polskiego. Andrzej, mój tłumacz, nie chce mnie „obcokrajowiec“, Dowiaduję się, urazić ale że i słowo tłumaczy, „Niemiec“ symboliczne, zamiast „Niemiec“ rozumiem pierwsze nawet uderzenie , ja. łopatą rozpoczynające budowę Nowej Huty miało miejsce 23 czerwca 1949 roku, w dzień imienin Wandy. Tak, jak kiedyś Kościół przejmował pogańskie święta, Partia nauczyła się wykorzystywać narodowe mity. Tło dźwiękowe – Brawa. Rozdanie nagród konkursu z wiedzy o Nowej Hucie. Christian komentuje: Kobiety dziękują sobie wzajemnie. Przypomina to stare czasy. Prezenty rozdane. Słabe oklaski. Przechodzą w następne tło dźwiękowe. 55 CHRISTIAN Ta ceremonia mogłaby się równie dobrze rozgrywać w czasach mojego dzieciństwa, tylko, że zwycięzców nie nagradza się tu samymi dyplomami, ale też mp3. Tło dźwiękowe – sielankowa atmosfera na Rynku w Krakowie. Stukot końskich kopyt, pomruk rozmów z tarasu kawiarni … Na tym tle: 56 CHRISTIAN 44 Siedzimy na krakowskim Starym Rynku, i jeśli mam być szczery, jest tutaj piękniej niż w Nowej Hucie. Bardziej mi się podoba to, co stare. Wolę napić się kawy w jednej z kawiarni odrestaurowanego centrum Berlina, niż w świecącym pustkami Halle-Neustadt. Ale nigdy nie zapomnę zapachu blokowiska. W tym jestem podobny do mieszkańców Nowej Huty. Podczas kiedy blokowiska w Halle Neustadt opustoszały i przeznaczono je do wyburzenia, Nowa Huta przetrwała, jako miasto. Czy Nowa Huta była po prostu doskonalsza architektonicznie? Czy polega to na tym, że w NRD w każdym tego słowa znaczeniu straciliśmy wiarę? Być może w Polsce nie było to takie proste by uciec gdzieś daleko? Niemiec z NRD mógł chciał przejąć mógł wartości powiesić i starą system polityczny tożsamość na RFN. kołku, Kto albo poupychać ją po najdalszych kątach. Nigdy przedtem nie było łatwiej „ stać się nowym człowiekiem“. Natomiast dla Polaków emigracja na Zachód zawsze oznaczała konfrontację z własną tożsamością. Dźwięk oryginalny 72 SHUTY (po polsku, niemiecki lektor) Myślę, że w każdym społeczeństwie jest grupa, która naprawdę wierzy i taka, która to wykorzystuje, by czerpać z tego korzyści. Nowy człowiek to była tylko propaganda, którą nikt się nie interesował. Ludzie chcieli po prostu dobrze żyć, wygodnie. Jakby im powiedzieli, że maja wierzyć w kamień, robiliby to samo. Tło dźwiękowe – Piosenka „Więcej ognia 2” Pawła Dróżdża: „Kraków, Nowa Huta, Amen”, potem instrumenty, gwizd, hałasy, Koniec. 45
