Spis treści i wstęp

Ludzie w cieniu wojny
Ludność cywilna
podczas współczesnych
konfliktów zbrojnych
PRACE INSTYTUTU ZACHODNIEGO NR 87
Publikacja do!nansowana przez
Fundacj" na rzecz Spo#ecze$stwa Otwartego „Pro publico bono”
Ludzie w cieniu wojny
Ludność cywilna
podczas współczesnych
konfliktów zbrojnych
Joanna Dobrowolska-Polak
Instytut Zachodni
Poznań 2011
Projekt ok#adki
Monika Trypuz
Redakcja
Anna Murawska
© Copyright by Instytut Zachodni
© Copyright by Joanna Dobrowolska-Polak
ISBN 978-83-61736-26-4
ISSN 0860-2913
INSTYTUT ZACHODNI
61-854 Pozna$, ul. Mostowa 27
tel. +61 852 76 91, +61 852 28 54
e-mail: [email protected]
www.iz.poznan.pl
Sk#ad, druk i oprawa:
Agencja Wydawnicza „Argi” sc
50-542 Wroc#aw, ul. %egiestowska 11
tel./fax +71 78 99 218
www.argi.pl
Istoty ludzkie, więcej, wszystkie czujące istoty, ludzie i zwierzęta,
mają prawo do szukania szczęścia i życia w pokoju. Z drugiej strony,
nikt nie ma prawa do zadawania innym bólu i cierpień.
Tenzin Gjatso, XIV Dalajlama Tybetu
SPIS TRE!CI
Wprowadzenie .................................................................................. 9
Cz!"# pierwsza
Ochrona ludno"ci cywilnej
regulowana prawem mi!dzynarodowym
Rozdzia! I Humanitaryzacja wojny .............................................. 23
1. Zasady prawa wojennego ...................................................... 23
2. Pot!gowanie ochrony prawnej.............................................. 29
Rozwój prawa koniktów zbrojnych ................................... 29
Rozwój mi!dzynarodowego prawa praw cz"owieka ........ 37
3. Szczególna ochrona osób wra#liwych ................................. 51
Ranni, chorzy i rozbitkowie .................................................. 52
Kobiety ..................................................................................... 53
Dzieci ........................................................................................ 54
Uchod$cy ................................................................................. 57
4. Strefy wolne od dzia"a% wojennych ......................................... 61
Rozdzia! II Fundamentalny standard ludzko&ci ........................ 67
1. Idea i specyka ochrony praw jednostek ............................ 67
2. 'ród"a prawa praw cz"owieka i prawa humanitarnego ... 71
3. Ograniczenia ochrony prawnej ............................................. 76
4. Minimalny poziom ochrony .................................................. 83
7
Cz!"# druga
Naruszenia praw cz$owieka
oraz zasad prawa mi!dzynarodowego
podczas koniktów zbrojnych
Rozdzia! I Rodzaje ataków na ludno&( cywiln) ......................... 97
1. Ataki na #ycie .......................................................................... 97
2. Ataki na godno&( i nietykalno&( ......................................... 103
3. Ataki na wolno&( i bezpiecze%stwo.................................... 108
4. *amanie zasad prowadzenia koniktów zbrojnych ........ 113
5. Ludobójstwo i polityka czyszczenia etnicznego .............. 120
Rozdzia! II Sytuacja osób szczególnie wra#liwych.................. 125
1. Sytuacja kobiet ....................................................................... 125
2. Sytuacja dzieci ....................................................................... 130
3. Sytuacja m!#czyzn w wieku „do walki” ........................... 141
4. Sytuacja uchod$ców ............................................................. 145
Rozdzia! III Kumulacja aktów przemocy .................................. 157
1. Kosowo ................................................................................... 157
2. Czeczenia ............................................................................... 161
3. Rwanda i Burundi ................................................................. 168
4. Afganistan .............................................................................. 175
5. Darfur ..................................................................................... 182
Podsumowanie ............................................................................ 189
Bibliograa ................................................................................... 201
Summary ....................................................................................... 223
8
WPROWADZENIE
Osoby, które nie bior) bezpo&redniego udzia"u w walkach
– kobiety i m!#czy$ni, dzieci i starcy – s) g"ównymi oarami
koniktów zbrojnych. Cierpi) bezpo&rednio, odnosz)c rany
i ponosz)c &mier(, nara#eni na ataki na godno&( i nietykalno&(,
ale i po&rednio: trac)c rodziny, patrz)c na krzywd! dr!czonych
na ich oczach bliskich, #yj)c poni#ej granicy ubóstwa, bez jakiejkolwiek pomocy. Wir koniktów obejmuje ich niezale#nie od
ich woli.
Cywile stanowi) 90% wszystkich &miertelnych oar koniktów zbrojnych1. W ci)gu roku w wyniku bezpo&rednich
ataków umieraj) &rednio 52 tysi)ce ludzi, a kolejne 200 tysi!cy
ginie z powodu po&rednich skutków walk (dane z lat 2004-2007).
Jednak liczba oar potra wzrasta( w tempie geometrycznym.
Podczas jednego z najbardziej brutalnych koniktów ostatnich
dekad – w Demokratycznej Republice Konga – w latach 1998-2002
zgin!"o ")cznie 3,3 mln osób2. Ryzyko poniesienia &mierci przez
osoby cywilne znajduj)ce si! w ogniu koniktów zbrojnych jest
ponad dziesi!ciokrotnie wy#sze ani#eli globalna &rednia zgonu
w wyniku morderstwa. W 2007 r. w Iraku wynosi"o ono w sta1
Szacunki z lat 1990-2000. Women, peace and security. Study submi"ed by the
Secretary-General pursuant to Security Council resolution 1325 (2000), New York
2002, s. 15. Poj!cie „ludno&( cywilna” okre&la wszystkie osoby, które nie s)
cz"onkami si" zbrojnych.
2
Human Security Report 2005. War nad Peace in the 21st Century, New York,
Oxford 2005, s. 134.
9
tystycznym przeliczeniu 79 (78,5) osób na ka#de 100 tys. mieszka%ców3.
Od zako%czenia zimnej wojny zagro#enie zbrojn) przemoc),
która jest elementem koniktu, pozostaje nieustaj)co wysokie.
Liczba koniktów zbrojnych, w tym wojen, w ci)gu ostatnich
dwudziestu lat utrzymuje si! niemal ca"y czas powy#ej 30, a trzy
razy przekroczy"a 40 (w 1993 r. toczy"o si! 49 koniktów, w 2001
i 2002 r. – 42). W 2008 r. koniktów zbrojnych by"o niewiele mniej
– 39. W 2009 r. trwa"o 7 wojen: w Somalii, Pakistanie (dwie), na Sri
Lance, w Afganistanie, Izraelu i Jemenie, 24 pozosta"e konikty
zbrojne rozgrywa"y si! w Czadzie, Demokratycznej Republice
Konga, Etiopii, Nigerii (2 konikty), Sudanie (2 konikty),
Ugandzie, Kolumbii, Meksyku, Peru, Indiach, Myanmarze/
Birmie, Pakistanie, na Filipinach (2 konikty), w Tajlandii, Iranie,
Iraku (2 konikty), Arabii Saudyjskiej, Turcji i w Rosji (2 konikty). Do najbardziej koniktogennych regionów &wiata nale#a"y
Azja Po"udniowa i Afryka Subsaharyjska (po 9 koniktów zbrojnych) oraz Bliski Wschód (8)4. Wszystkie konikty zbrojne, które
toczy"y si! w 2009 r., by"y koniktami wewn!trznymi.
Niemi!dzynarodowy charakter wspó"czesnych koniktów oraz ich g"ównie etniczne i narodowe pod"o#e sprawiaj),
3
W drugiej w kolejno&ci Somalii – 74,2. Globalnie prawdopodobie%stwo
zgonu w wyniku morderstwa wynosi 7,6 na 100 tys. mieszka%ców. Global Burden
of Armed Violence, red. K. Krause, R. Muggah, A. Wennmann, Geneva 2008, s.
10. Rocznie na &wiecie w wyniku przemocy zbrojnej ginie ok. 740 tysi!cy ludzi,
wi!kszo&( z nich (490 tysi!cy) poza bezpo&rednimi strefami dzia"a% zbrojnych.
Small Arms Survey, w: Measuring and Monitoring Armed Violence. Goals, Targets
and Indicators, red. E. Gilgen, K. Krause, R. Muggah, Geneva 2010, s. 4.
4
Wojna pojmowana jest zgodnie z denicj) Heidelberg Institute of
International Conict Research jako typ koniktu zbrojnego charakteryzuj)cy
si! walk) co najmniej dwóch regularnych, zorganizowanych si" zbrojnych,
w którym starcia s) powtarzalne i tak intensywne, #e poci)gaj) za sob) znaczne
oary i zniszczenia. Pozosta"e konikty zbrojne to powa#ne kryzysy, charakteryzuj)ce si! wysokim stopniem napi!cia pomi!dzy oponentami, w których
istnieje ci)g"a gro$ba u#ycia si"y, ale si"a jest u#ywana sporadycznie. Conict
Barometer 2009. Crises. Wars. Coups d’États. Negotiations. Mediations. Peace
Se"lements. 18th Annual Conict Analysis, red. P. Jawad, H. L. Mayer, Heidelberg
2009, s. 84. Dane: ibidem, passim.
10
#e cz"onkowie grup etnicznych i narodowych (niezale#nie od
wieku i p"ci) poprzez sam fakt przynale#no&ci do nich uto#samiani s) z bojownikami i staj) si! celem dzia"a% zbrojnych. Z tego
powodu charakterystyczn) cech) wspó"czesnych koniktów s)
masowe, powa#ne i powtarzaj)ce si! ataki na cywilów. Liczba
tych ataków, mimo up"ywu lat, nie maleje, co wi)#e si! tak#e
z post!puj)c) fragmentaryzacj) koniktów zbrojnych i znaczn)
proliferacj) si"y militarnej na wiele autonomicznych, pozapa%stwowych grup zbrojnych.
Niemo#no&( wykluczenia koniktów zbrojnych ze stosunków
mi!dzynarodowych wywo"a"a próby humanizacji koniktów, czyli
uczynienia ich mniej okrutnymi. Wysi"ki w celu humanizacji, która
wraz ze swoim wojennym uj!ciem – humanitaryzacj) – pojmowana
jest jako „zmiany w [prawie], polityce i stosunkach mi!dzy pa%stwami, które redukuj) przemoc, nieszcz!&cia i naruszenia praw
cz"owieka”5, wydawa"y si! z góry skazane na niepowodzenie, bo
wojna w swej istocie niesie ze sob) zaprzeczenie niepodwa#alnej
godno&ci i warto&ci ludzkiego #ycia. Dzia"ania realizowane od XIX,
a szczególnie w wieku XX, doprowadzi"y jednak do pewnych sukcesów. Wypracowano mi!dzynarodowo uznane zasady prowadzenia koniktów zbrojnych, których przestrzeganie przez strony
winno ogranicza( cierpienia. Humanizacja – w warstwie prawnej
– w toku swojego rozwoju zapewnia"a ludno&ci coraz wi!ksz)
ochron!, obejmuj)c kolejne obszary normatywnych stosunków
mi!dzy pa%stwami oraz gwarantuj)c ochron! w koniktach mi!dzynarodowych i (niepe"n)) w niemi!dzynarodowych.
Wprowadzanie norm humanitarnych reguluj)cych konikty
i ograniczaj)cych ich dotkliwo&( dla ludno&ci cywilnej przebiega"o,
i nadal toczy si!, czterema drogami. Pierwsz) by"o ustanowienie
ogólnych zasad, jakie powinny respektowa( i stosowa( strony koniktu; drug) – mi!dzynarodowe potwierdzenie, #e cz"owiekowi bez
dyskryminacji, zawsze i wsz!dzie, a wi!c niezale#nie od sytuacji,
5
E. A d l e r, B. C r a w f o r d , J. D o n n e l l y, Dening and Conceptualising
Progress in International Relations, w: Progress in Postwar International Relations,
red. E. Adler, B. Crawford, New York 1991, s. 9.
11
w jakiej si! znajduje i bez znaczenia, czyjej jurysdykcji podlega,
przys"uguj) okre&lone prawa i wolno&ci, a ich nierespektowanie
b)d$ arbitralne wprowadzanie ogranicze% korzystania z nich, jest
zabronione. Trzeci) – kszta"towanie specjalnej ochrony dla osób,
które bardziej ni# inne nara#one s) na cierpienie w wyniku dzia"a% zbrojnych, a czwart) – ustanowienie stref wolnych od dzia"a%
zbrojnych, w których ludno&( cywilna znajduj)ca si! w niebezpiecze%stwie, mog"aby znale$( schronienie i uzyska( pomoc. Drogi te
przeplata"y si! ze sob), wzmacniaj)c si! wzajemnie i uzasadniaj)c.
Ich rozwój historyczny by" nierównomierny, poniewa# najpierw
wykszta"ci"y si! ogólne zwyczajowe zasady prawa wojennego,
które z biegiem czasu zosta"y skodykowane, uszczegó"owione
i uzupe"nione. Wraz z rozwojem kulturowo-cywilizacyjnym i post!pem naukowo-technicznym ograniczenia wypracowane w ramach
wszystkich czterech rodzajów dzia"a% poszerza"y swoj) stosowalno&( i cz!sto zyskiwa"y nowe, dodatkowe rozumienie.
Humanizacja prawa mi!dzynarodowego doprowadzi"a do
wykszta"cenia dwóch subsystemów: mi!dzynarodowego prawa
praw cz"owieka i prawa humanitarnego. Poniewa# by"y one tworzone dla ochrony ludno&ci w okre&lonych sytuacjach – prawo
praw cz"owieka w czasie pokoju, a prawo humanitarne podczas
koniktów zbrojnych – oba subsystemy przewiduj) mo#liwo&(
ograniczenia stosowania w"asnych norm w sytuacjach, które
wykraczaj) poza zakres ich bezpo&redniego obowi)zywania.
Prawo humanitarne ró#nicuje stopie% ochrony osób w koniktach mi!dzynarodowych i niemi!dzynarodowych, ograniczaj)c j)
znacznie w drugim przypadku, a prawo praw cz"owieka dopuszcza mo#liwo&( derogacji niektórych praw w razie niebezpiecze%stwa zagra#aj)cego #yciu narodu. Klarowne okre&lenie zakresu
ochrony gwarantowanej cz"owiekowi przez prawo w sytuacji niemi!dzynarodowych koniktów zbrojnych sta"o si! wi!c kolejnym
z wyzwa%, któremu proces humanizacji prawa stara si! obecnie
sprosta(. Wychodz)c mu naprzeciw, podejmuje prób! oznaczenia „fundamentalnego standardu ludzko&ci”6 – minimalnego
6
Sformu"owanie to jest u#ywane w pracach ONZ. Zast)pi"o ono wcze&niejsze okre&lenie „minimalny standard humanitarny”, co wydaje si! s"uszne,
poniewa# nie ogranicza konotacji do prawa humanitarnego, ale ma z za"o#enia
")czy( prawo humanitarne i prawo praw cz"owieka. Zob. m.in. Commission on
12
katalogu praw i swobód nienaruszalnych niezale#nie od sytuacji
i okoliczno&ci charakteryzuj)cych po"o#enie cz"owieka, konstruowanego ze wzajemnie wspieraj)cych si! i nak"adaj)cych norm
bli$niaczych subsystemów: prawa humanitarnego i prawa praw
cz"owieka.
W zwi)zku z wewn!trznym charakterem wi!kszo&ci wspó"czesnych koniktów zbrojnych, jak te# du#) liczb) koniktów
wymykaj)cych si! klasycznym klasykacjom, wa#ne wydaje si!
nie tyle okre&lenie dozwolonych ogranicze% prawa humanitarnego i prawa praw cz"owieka, ile w"a&nie wyznaczenie podstawowego standardu, który obowi)zuje w ka#dej sytuacji, niezale#nie od tego, w czyjej w"adzy znajduje si! cz"owiek i jaki status
posiadaj) strony koniktu. Oznaczenie „fundamentalnego standardu ludzko&ci” polega w tym wypadku nie na wyprowadzaniu nowych regu", ale na zebraniu obowi)zuj)cych zasad i norm,
które interpretowane ")cznie gwarantowa"yby „ochron! jednostki w poszanowaniu dla jej bardziej podstawowych potrzeb,
bez ponoszenia ryzyka osi)gni!cia minimalnego progu ochrony
i tym samym obni#enia standardu istniej)cych zasad prawa mi!dzynarodowego”7.
Celem niniejszej pracy – odno&nie do norm prawnych – jest
wi!c: 1. okre&lenie zakresu gwarancji stanowionej przez prawo
praw cz"owieka i prawo humanitarne dla praw i wolno&ci ludno&ci cywilnej podczas koniktów zbrojnych; 2. okre&lenie przewidzianego przez prawo sposobu traktowania cywilnych osób
szczególnie wra#liwych, wyró#nianych ze wzgl!du na charakteryzuj)ce je cechy (wiek i p"e() i specyczn) sytuacj! (uchod$stwa) oraz 3. identykacja norm niederogowalnych, obowi)zuj)cych w ka#dej sytuacji niezale#nie od charakteru i rodzaju
koniktu zbrojnego.
Human Rights, Promotion and protection of human rights. Fundamental standards
of humanity. Report of the Secretary-General submi"ed pursuant to Commission on
Human Rights decision 2001/112 z 20 grudnia 2001 r., UN Doc. E/CN.4/2002/103.
7
J. D. Vi g n y, C. T h o m p s o n , Fundamental Standards of Humanity: What
future?, „Netherlands Quarterly of Human Rights” 2002, nr 2, s. 188.
13
Humanizacja prawa niestety nie przenosi si! wprost proporcjonalnie ani na stosunki mi!dzy pa%stwami, ani rz)dami
i grupami wewn)trzpa%stwowymi. Mimo wprowadzenia do
prawa mi!dzynarodowego norm ograniczaj)cych sposób prowadzenia dzia"a% zbrojnych oraz gwarantuj)cych poszanowanie
praw cz"owieka ze wszystkich stron &wiata dochodz) wiadomo&ci o licznych, cz!sto masowych, atakach na ludno&( cywiln).
S) one naruszeniem zasad prowadzenia koniktów zbrojnych
i obracaj) w niwecz poszanowanie dla praw i wolno&ci jednostek. Mimo truizmu tego stwierdzenia ludno&( cywilna pozostaje najwi!ksz) oar) star( zbrojnych, równie# tych prowadzonych przez mi!dzynarodowe koalicje, w których sk"ad wchodz)
pa%stwa zachodniej cywilizacji, przyk"adaj)ce du#) wag! (nominaln) w starciu z konieczno&ci) zapewnienia w"asnego bezpiecze%stwa?) do przestrzegania praw cz"owieka.
Spo&ród wszystkich rodzajów ataków na ludno&( cywiln)
wydaje si!, #e najwi!ksze zagro#enie nios) i najpowa#niejsze
krzywdy wyrz)dzaj) ataki na #ycie, godno&( i nietykalno&( ludzi
oraz na ich wolno&( i bezpiecze%stwo. Mimo #e ataki na #ycie
i godno&( s) równocze&nie atakami na bezpiecze%stwo, zas"uguj) na oddzielne potraktowanie, ze wzgl!du na swoje szczególnie destrukcyjne skutki. Jedne z najpowa#niejszych narusze%
zasad prowadzenia koniktów zbrojnych – obok ataków na cele
cywilne i ataków bez rozró#nienia – stanowi) równie# ataki na
ludno&( cywiln), w tym jej skupiska. Je&li mieszcz) si! w kryteriach opisanych przez Konwencj! w sprawie zapobiegania i karania zbrodni, sk"adaj) si! na polityk! ludobójstwa. Ze wzgl!du na
po")czenie ró#nego rodzaju ataków polityka ludobójstwa zosta"a
potraktowana oddzielnie. Nale#y zwróci( uwag!, #e ka#dy atak
na cz"owieka mo#e by( zakwalikowany do kilku grup rodzajowych, m.in. gwa"t, stanowi)cy atak na godno&( i nietykalno&(,
mo#e by( sposobem zadania &mierci i dodatkowo elementem
szeroko zakrojonej destrukcji okre&lonej grupy ludno&ci, stanowi)c tym samym element polityki czyszczenia etnicznego,
która z kolei mo#e zosta( zakwalikowana do kategorii zbrodni
14
wojennej, zbrodni przeciwko ludzko&ci czy zbrodni ludobójstwa.
Z tego powodu klasykacj! ataków na ludno&( cywiln) nale#y
traktowa( jedynie jako ramowo porz)dkuj)c) zagadnienie. Nie
ma ona te# charakteru wyczerpuj)cego.
Ataki na ludno&( cywiln) odb+aj) si! ze zwi!kszon) si") na
osobach szczególnie wra#liwych, które bardziej ni# inne – ze
wzgl!dów spo"ecznych, kulturowych, czy te# ze wzgl!du na
specyczne cechy, które posiadaj) lub sytuacj!, w której si! znajduj) – s) podatne na krzywd! i cierpienie. Oznacza to, #e osoby
te silniej odczuwaj) skutki tych samych aktów przemocy oraz #e
ze wzgl!du na cechy je wyró#niaj)ce, pewne sytuacje stanowi)
dla nich wi!ksze niebezpiecze%stwo, poniewa# mog) one sta(
si! celem specycznych ataków. Spo&ród osób, które nie bior)c
bezpo&redniego udzia"u w walkach s) oarami koniktów zbrojnych, szczególnie wra#liwe wydaj) si! by(: kobiety, dzieci, m!#czy$ni w wieku „do walki” oraz uchod$cy. Przypisanie grupie
szczególnej wra#liwo&ci nie mo#e by( jednak uto#samiane z permanentn) s"abo&ci) i bezradno&ci). Wra#liwo&( podczas koniktu zwi)zana jest bowiem tylko z okre&lonymi sytuacjami.
Ponadto ka#da osoba posiada cechy, zdolno&ci lub dobra materialne (w tym pieni)dze i bro%), które mog) w jej przypadku
redukowa( s"abo&(, jaka jest jej przypisana ze wzgl!du na przynale#no&( do okre&lonej grupy.
W wielu koniktach zbrojnych dochodzi do skupienia ró#nego rodzaju ataków na ludno&( cywiln), dokonywanych
w bardzo krótkim czasie. Podczas koniktów, w których wyst!puje kumulacja aktów przemocy, ludzie staj) si! oarami nie
jednego ataku, ale ich szeregu, czasem jest to jedno pasmo nieprzebranego i nieko%cz)cego si! cierpienia.
Zamierzeniem pracy w kwestii praktyki koniktów zbrojnych
jest ocena stopnia implementacji norm prawa humanitarnego
i prawa praw cz"owieka w przypadku koniktów zbrojnych,
w tym: 1. stopnia poszanowania dla norm niederogowalnych;
2. sytuacji i sposobu traktowania osób szczególnie wra#liwych
oraz 3. sytuacji ludno&ci cywilnej w obliczu interferencji doko15
nywanych na masow) skal! narusze% norm prawnych (kumulacji aktów przemocy). Ocena relacji mi!dzy humanizacj) prawa
a humanizacj) stosunków mi!dzynarodowych i wewn!trznych
pa%stw jest trudna, tak#e ze wzgl!du na wielo&( norm prawa
humanitarnego i prawa praw cz"owieka oraz uwik"anie w tocz)ce
si! konikty du#ych grup ludno&ci (cz!sto rozproszonej) i wielu
grup zbrojnych. Z tego powodu analizy implementacji ograniczone
zosta"y do tych praw (i ataków na nie), które gwarantuj) biologiczne
przetrwanie oraz zachowanie integralno&ci zycznej i psychicznej
ludzi. Badania charakteryzowa"o dwupoziomowe podej&cie: próba
identykacji schematów w naruszaniu prawa humanitarnego
i prawa praw cz"owieka oraz próba okre&lenia charakteru narusze%
obu powy#szych dzia"ów prawa, pozwalaj)cych zarysowa( ich
natur!, zakres oraz dotkliwo&( dla ludno&ci cywilnej.
Wydaje si!, #e ten zakres bada% w polskiej polemologii jest
uwzgl!dniany jedynie marginalnie – najcz!&ciej podczas analiz
wp"ywu, skutków i roli w koniktach zbrojnych podmiotów
prawa mi!dzynarodowego (przede wszystkim pa%stw) – w opracowaniach traktuj)cych o interwencji humanitarnej i operacjach
pokojowych. Twierdzenie o wielce krzywdz)cych i oaroch"onnych skutkach koniktów zbrojnych dla ludno&ci cywilnej jest
powszechnie uznane, a przez to pozostaje poza g"ównym nurtem
bada%. Nie s) badane natura, charakter i dotkliwo&( dokonywanych podczas koniktów zbrojnych ataków na ludno&( cywiln),
ani stosunki spo"eczne na obszarach, na których tocz) si! walki.
W&ród opracowa% polskoj!zycznych na temat sytuacji ludno&ci
cywilnej dominuj) t"umaczenia skróconych wersji raportów organizacji mi!dzynarodowych (tj. Amnesty International czy Human
Rights Watch), brakuje opracowa% naukowych (z wyj)tkiem
wydanej drukiem w 2009 r. pracy magisterskiej J. Czy#ewskiego
Dzieci-#o!nierze we wspó!czesnych koniktach zbrojnych oraz publikacji pokonferencyjnej Dzieci-#o!nierze w wojnach i koniktach zbrojnych. Materia!y z konferencji naukowej, Opole, 11 grudnia 2007 r.,
pod red. E. Nowaka). Dost!pne s) nieliczne t"umaczenia obcoj!zycznych publikacji dotycz)cych dzieci-#o"nierzy (monogra16
a G. Carrissiego Dzieci-#o!nierze. Kalami idzie na wojn$ z 2007 r.).
Problematyka dzieci-#o"nierzy przebi"a si! do &wiadomo&ci &rodowiska naukowego po uruchomieniu g"o&nej &wiatowej kampanii
Stop Child Soldiers (prowadzonej od 1998 r. przez koalicj! organizacji humanitarnych The Coalition to Stop the Use of Child Soldiers).
W przeciwie%stwie do niej inne elementy nale#)ce do konglomeratu sytuacji ludno&ci cywilnej nie s) badane. Poza nurtem systematycznych bada% pozostaje problem przemocy seksualnej podczas dzia"a% zbrojnych (podejmowanej zarówno wobec kobiet, jak
i m!#czyzn) oraz sytuacja oar gwa"tów (wyj)tek stanowi rozdzia"
autorstwa V. Nhoum-Grappe Gwa!t jako zbrodnia wojenna w przet"umaczonej na j!zyk polski ksi)#ce pod red. Ch. Ockrent Czarna
ksi$ga kobiet z 2007 r.). Problematyka uchod$cza rozpatrywana jest
w polskiej nauce o stosunkach mi!dzynarodowych nie z perspektywy sytuacji uchod$ców podczas ucieczki i w miejscu czasowego
schronienia, ale przez pryzmat problemów europejskich: imigracji i azylu. (Na tym tle wyj)tek stanowi) t"umaczenia raportów
UNHCR, Uchod%cy &wiata 2000. 50 lat pomocy humanitarnej, red. M.
Cu,s z 2000 r. i Uchod%cy &wiata 1997-1998. Wyzwania humanitarne,
red. J. Crisp z 1998 r.). Nie s) badane poszczególne rodzaje ataków
na ludno&(, jako poboczna traktowana jest te# sytuacja wywo"ana
kumulacj) ataków. W Polsce brakuje opracowa% – lub cho(by
t"umacze% – raportów specjalnych sprawozdawców Rady Praw
Cz"owieka i Sekretarza Generalnego ONZ – najwa#niejszego $ród"a
odno&nie do sytuacji ludno&ci cywilnej (wyj)tek stanowi rozdzia"
autorstwa K. Hry(ko Poszanowanie praw cz!owieka w Kenii w pracy
zbiorowej Afryka'ski wygnaniec, red. J. Mantel-Nie(ko), a tak#e pe"nych sprawozda% organizacji: humanitarnych i obrony praw cz"owieka, które s) publikowane na &wiecie (wyj)tek stanowi) Raporty
Tadeusza Mazowieckiego z by!ej Jugos!awii, wydane w 1993 r.).
Lepiej kszta"tuje si! sytuacja w zakresie publikacji traktuj)cych
o uregulowaniach prawnych – prawa humanitarnego i prawa praw
cz"owieka. Polskie badania w tym zakresie skupiaj) si! przede
wszystkim na najbardziej „klasycznych” obszarach oddzia"ywania obu systemów: dzia"aniu prawa praw cz"owieka podczas
17
pokoju (prace R. Ku$niara, A. Michalskiej, M. A. Nowickiego,
J. Menkesa) oraz prawa humanitarnego podczas zbrojnych koniktów mi!dzynarodowych (do wa#niejszych polskich publikacji nale#): praca S. D)browy Ludno&( cywilna w koniktach
zbrojnych z 1974 r., stanowi)ca kompleksow) analiz! sytuacji
ludno&ci cywilnej wynikaj)c) z norm prawa humanitarnego;
publikacje M. Flemminga, R. Bierzanka, T. Le&ko, przedstawiaj)ce zwyczajowe i traktatowe ograniczenia w prowadzeniu
koniktów zbrojnych oraz M. G)ski i A. Ciupi%skiego szeroko
opisuj)ce regulacje prawa humanitarnego). Skromniejsza jest
literatura analizuj)ca obszary przenikania si! obu systemów,
w której dokonywana jest ich ")czna interpretacja. Do prekursorów ")cznego analizowania norm prawnych obu systemów nale#):
T. Jasudowicz, który opracowa" i opatrzy" wst!pem zbiór Prawa
cz!owieka w koniktach zbrojnych. Rekonstrukcja mi$dzynarodowego
prawa humanitarnego, wydany w 1997 r., K. Drzewiecki autor
opublikowanego w 1999 r. w „Sprawach Mi!dzynarodowych”
artyku"u pt. Koncepcja minimalnych standardów humanitarnych
oraz M. Flemming, dokonuj)cy wspólnej interpretacji w niemal
wszystkich swoich pracach. Spo&ród opracowa% dotycz)cych
szczegó"owych kwestii prawnomi!dzynarodowych wymieni(
nale#y prace B. Wierzbickiego, kompleksowo przedstawiaj)ce
system ochrony uchod$ców (najwa#niejsza to Uchod%cy w prawie
mi$dzynarodowym z 1993 r.) oraz monograe: A. Potyra"y (traktuj)c) o prawnomi!dzynarodowych próbach uregulowania problemu uchod$stwa) i D. Heidrich-Hamery (opisuj)c) sytuacj!
ludno&ci wysiedlonej wewn!trznie).
Stosunkowo liczne &wiatowe (i polskie) publikacje traktuj)ce
o prawie humanitarnym i prawie praw cz"owieka wspar"y przeprowadzon) analiz! dokumentów mi!dzynarodowych; szczególnie pomocna by"a interpretacja zwyczajowego prawa humanitarnego, dokonana pod auspicjami Mi!dzynarodowego Komitetu
Czerwonego Krzy#a, przez J.-M. Henckaertsa i L. Doswald-Beck,
Customary International Humanitarian Law (w dwóch tomach)
z 2005 r. Podstaw) bada% rzeczywistej sytuacji ludno&ci podczas
koniktów zbrojnych sta"y si! natomiast raporty wyspecjalizo18
wanych w monitoringu stanu przestrzegania i obronie praw
cz"owieka organów ONZ: Rady Praw Cz"owieka (Human Rights
Council – HRC, do 2006 r. Komisji Praw Cz"owieka – Commission
on Human Rights) i jej Podkomisji ds. Promocji i Ochrony Praw
Cz"owieka (Sub-Commission on the Promotion and Protection of
Human Rights), Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych
ds. Uchod$ców (United Nations High Commissioner for Refugees
– UNHCR), Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds.
Praw Cz"owieka i jego biura (United Nations High Commissioner for
Human Rights – UNHCHR i O)ce of the High Commissioner of Human
Rights – OHCHR), Komitetu Praw Cz"owieka (Human Rights
Commi"ee – HRC), Biura Koordynacji Spraw Humanitarnych
(O)ce for the Coordination of Humanitarian A*airs – OCHA),
Sekretarza Generalnego ONZ (UN Secretary General – UNSG),
Specjalnych Sprawozdawców i Przedstawicieli UNSG i Rady
Praw Cz"owieka (przede wszystkim sprawozdawców tematycznych i ds. sytuacji grup szczególnie wra#liwych): Specjalnego
Sprawozdawcy ds. pozas)dowych, dora$nych i arbitralnych
egzekucji (Special Rapporteur on extrajudicial, summary or arbitrary
executions), Specjalnego Sprawozdawcy ds. tortur i innego okrutnego, nieludzkiego i poni#aj)cego trakowania i karania (Special
Rapporteur on the question of torture and other cruel, inhuman or
degrading treatment or punishment), Specjalnego Sprawozdawcy
ds. wspó"czesnych form niewolnictwa, jego przyczyn i skutków
(Special Rapporteur on contemporary forms of slavery, including its
causes and consequences), Specjalnego Przedstawiciela Sekretarza
Generalnego ds. dzieci i koniktu zbrojnego (Special Representative
of the Secretary-General for children and armed conict), Specjalnego
Sprawozdawcy ds. przemocy wobec kobiet, jej powodów i konsekwencji (Special Rapporteur on violence against women, its causes
and consequences), Przedstawiciela Sekretarza Generalnego ds.
praw cz"owieka osób wysiedlonych wewn!trznie (Representative
of the Secretary-General on the human rights of internally displaced
persons). Przekaz z regionu koniktów zbrojnych uzupe"nia"y
raporty organizacji z rodziny ONZ: -wiatowego Programu
.ywno&ciowego (World Food Programme – WFP), Funduszu NZ
19
na rzecz Dzieci (UN Children’s Found – UNICEF), -wiatowej
Organizacji Zdrowia (World Health Organisation – WHO); sprawozdania i raporty organizacji praw cz"owieka typu watch dog,
takich jak Amnesty International – AI i Human Rights Watch – HRW
oraz relacje i sprawozdania organizacji humanitarnych, dzia"aj)cych bezpo&rednio w stree dzia"a% zbrojnych i maj)cych
najwi!kszy kontakt z oarami koniktów, do których nale#)
przede wszystkim Mi!dzynarodowy Komitet Czerwonego
Krzy#a (International Commi"ee of the Red Cross – ICRC) i Lekarze
bez Granic (Médecins Sans Frontières – MSF). 'ród"o informacji
stanowi"y tak#e orzeczenia mi!dzynarodowych trybuna"ów
karnych: Mi!dzynarodowego Trybuna"u Karnego (International
Criminal Court – ICC), Mi!dzynarodowego Trybuna"u Karnego
ds. by"ej Jugos"awii (International Criminal Tribunal for the Former
Yugoslavia – ICTY), Mi!dzynardowego Trynuna"u Karnego ds.
Rwandy (International Criminal Tribunal for Rwanda – ICTR),
Specjalnego Trybuna"u dla Sierra Leone (Special Court for Sierra
Leone), Nadzwyczajnej Izby S)du Kambod#y ds. Zbadania
Zbrodni dokonanych w okresie Demokratycznej Kampuczy
(Extraordinary Chambers in the Courts of Cambodia for the Prosecution
of Crimes Commi"ed during the Period of Democratic Kampuchea)
oraz orzeczenia i opinie doradcze Mi!dzynarodowego Trybuna"u
Sprawiedliwo&ci (International Court of Justice – ICJ).
Prawno-praktyczna dychotomia bada% znalaz"a swoje
odbicie w ostatecznej konstrukcji monograi. Cz!&( pierwsza,
po&wi!cona ochronie ludno&ci cywilnej regulowanej prawem
mi!dzynarodowym, sk"ada si! z dwóch rozdzia"ów. Pierwszy
traktuje o humanitaryzacji wojny, drugi o budowie fundamentalnego standardu ludzko&ci. W cz!&ci drugiej podj!ta zosta"a
próba charakterystyki rzeczywistej sytuacji ludno&ci cywilnej
podczas koniktów zbrojnych. Sk"adaj) si! na ni) rozdzia"y
dotycz)ce rodzajów ataków na ludno&( cywiln), sytuacji osób
szczególnie wra#liwych oraz kumulacji aktów przemocy.
20