docpobierz plik → ktk_polski - KANA Gliwce
download 
Reklamacja Transkrypt
pobierz plik → ktk_polski - KANA Gliwce
Projekt „Kompleksowy Trening Kompetencji - Program Rozwojowy dla Technikum nr 3 w Zespole Szkół Łączności w Gliwicach”, współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet IX, Działanie 9.2 Skrypt edukacyjny do zajęć wyrównawczych z języka polskiego Iwona Gierszal, Monika Sendal Projekt „Kompleksowy Trening Kompetencji- Program Rozwojowy dla Technikum nr 3 w Zespole Szkół Łączności w Gliwicach”, współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet IX, Działanie 9.2, realizuje: Katolickie Centrum Edukacji Młodzieży KANA ul. Górna 13 44-100 Gliwice www.kana.gliwice.pl [email protected] Autorzy: Iwona Gierszal, Monika Sendal Redakcja: Robert Młynarz Zdjęcia na okładce ze zbiorów Zespołu Szkół Łączności w Gliwicach. Gliwice, listopad 2011 Spis treści ROZDZIAŁ I. RODZAJE LITERACKIE ................................................ 5 Spotkanie 1. Liryka .................................................................................................................. 5 Spotkanie 2. Epika ................................................................................................................... 9 Spotkanie 3. Dramat ............................................................................................................... 12 ROZDZIAŁ II. EPOKI LITERACKIE ................................................... 17 Spotkanie 4. Starożytność ...................................................................................................... 17 Spotkanie 5. Średniowiecze ................................................................................................... 20 Spotkanie 6. Renesans ............................................................................................................ 25 Spotkanie 7. Barok ................................................................................................................. 27 Spotkanie 8. Oświecenie ........................................................................................................ 30 Spotkanie 9. Romantyzm ....................................................................................................... 33 Spotkanie 10. Pozytywizm ..................................................................................................... 37 Spotkanie 11. Młoda Polska ................................................................................................... 40 Spotkanie 10. Dwudziestolecie międzywojenne .................................................................... 45 ROZDZIAŁ III. ZNANA KONWENCJA, NIEZNANY UTWÓR ............ 49 Spotkanie 13. W kręgu Szekspira .......................................................................................... 49 Spotkanie 14. W kręgu romantyzmu ...................................................................................... 51 Spotkanie 15. W kręgu realizmu ............................................................................................ 54 Spotkanie 16. W kręgu kreacjonizmu .................................................................................... 56 Rozdział I. Rodzaje literackie Spotkanie 1. Liryka Do zapamiętania Adresat liryczny – „ty liryczne” – osoba, do której skierowana jest wypowiedź poetycka, odbiorca apostrof. Liryka bezpośrednia – podmiot liryczny ujawnia się, bezpośrednio przedstawia swoje reakcje emocjonalne, najczęściej w formie monologu mającego charakter wyznania. Liryka pośrednia – podmiot ujawnia się nie w postaci wyznania, lecz poprzez bezosobową refleksję; najczęstsza odmiana to liryka opisowa. Podmiot liryczny – osoba wypowiadająca się, inaczej „ja liryczne”. Przykładowe gatunki liryczne Fraszka – krótki utwór podejmujący różnorodną tematykę, często żartobliwy. Hymn – utwór o uroczystym charakterze, utrzymany w podniosłym stylu, najczęściej podejmujący problematykę patriotyczną lub religijną. Oda – uroczysty, patetyczny utwór sławiący jakąś ideę lub postać. Pieśń – utwór stroficzny podejmujący różnorodną tematykę. Sonet – utwór czternastowersowy, podzielony na cztery zwrotki, z których dwie pierwsze – czterowersowe – mają charakter opisowy, dwie następne – trzywersowe – charakter refleksyjny, zakończony pointą. Tren – utwór żałobny, wyraża ból po czyjejś śmierci, jest pochwałą osoby zmarłej. Gatunki mieszane - na pograniczu liryki, epiki i dramatu Ballada – utwór liryczno – epicki opowiadający o wydarzeniach niezwykłych i tajemniczych, narracja jest subiektywna, środki wyrazu proste. Sielanka – pogodny utwór ukazujący życie ludzi na łonie przyrody, najczęściej na wsi przedstawionej w sposób wyidealizowany. Podstawowe środki artystyczne Fonetyczne: Instrumentacja głoskowa - celowe uformowanie głoskowej warstwy wypowiedzi, w celu nadania jej szczególnych walorów brzmieniowych lub znaczeniowych. Polega ona na tym, że niektóre głoski powtarzają się częściej niż inne. Onomatopeja - wyraz naśladujący dźwięki i odgłosy naturalne. Słowotwórcze: Wyraz zdrobniały (zdrobnienie) – wyraz utworzony za pomocą odpowiedniego formantu oznaczającego rzecz albo osobę mniejszą od nazywanej wyrazem podstawowym. Zdrobnienie oznaczać może też pozytywny (lub pogardliwy) -5- stosunek do omawianego obiektu. Zdrobnienia mają często zabarwienie emocjonalne (przeważnie pozytywne, czasem ironiczne). Wyraz zgrubiały (zgrubienie) – wyraz utworzony za pomocą odpowiedniego formantu oznaczającego rzecz albo osobę większą od nazywanej wyrazem podstawowym. Zgrubienie może oznaczać pogardliwy stosunek do omawianego obiektu, szczególnie kiedy wiąże się ze zmianą rodzaju, np. baba → babsko. Neologizm – forma językowa stworzona przez pisarza. Semantyczne (tropy): Animizacja (ożywienie) - rodzaj metafory przypisującej przedmiotom martwym, zjawiskom przyrody oraz pojęciom abstrakcyjnym cechy i właściwości istot żywych, np. morze ryczy. Alegoria - w literaturze i sztuce obraz mający, poza dosłownym, sens przenośny, jednoznacznie określony i ustalony konwencjonalnie. Zwykle występuje w formie personifikacji wyposażonej w określone atrybuty, np. alegoria sprawiedliwości - kobieta z przepaską na oczach, z mieczem i wagą. Jako zasada kompozycyjna utworów literackich właściwa m.in. dla przypowieści lub bajce zwierzęcej (np. lis w potocznym odczuciu kojarzy się z chytrością). Epitet - wyraz określający w tekście literackim, a także mówionym, rzeczownik (przedmiot), najczęściej w postaci przymiotnika, który wskazuje właściwości w sposób bezpośredni bądź metaforyczny, np. czerwona róża, gorzkie gwiazdy. Bywają epitety złożone (srebrnotęczowy sznur). Hiperbola - wyolbrzymianie zjawiska, problemu, przedmiotu, opisu itp., np. w języku potocznym pękać ze śmiechu, umierać ze zmęczenia. Ironia – ukształtowanie tekstu, w którym sens dosłowny i wypowiedziany wprost pozostaje w sprzeczności z sensem właściwym, jest rozpoznawalny dzięki okolicznościom wypowiedzi Metafora – takie połączenie wyrazów, które zyskuje nowe znaczenie, odmienne od znaczenia wynikającego z treści poszczególnych słów. Oksymoron - metaforyczne zestawienie dwóch wyrazów o przeciwstawnym, wykluczającym się wzajemnie znaczeniu, np. zimny ogień. Personifikacja (uosobienie) – rodzaj metafory przedstawiającej twory nieożywione, zjawiska natury, zwierzęta, rośliny, a także pojęcia abstrakcyjne jako postacie ludzkie, działające lub przemawiające np. słońce śmiało się. Peryfraza - omówienie, zastąpienie nazwy zjawiska przez jego rozbudowane opisanie, np. kraj kwitnącej wiśni – Japonia. Porównanie – zestawienie dwóch zjawisk, z których jedno służy określeniu drugiego połączone za pomocą wyrazów: jak, niby, jakby, niż. Symbol - znak zastępujący lub reprezentujący pewne głębiej ukryte treści pojęciowe (etyczne, religijne, ideologiczne, itp.) lub, rzadziej, przedmioty czy osoby. Charakterystyczne cechy symbolu to niekonwencjonalność i niejednoznaczność (tym różni się od alegorii) - rozszerzają one jego pojemność informacyjną, sprawiając równocześnie, że nie da się go interpretować w sposób precyzyjny. -6- Składniowe: Anafora – kilkakrotne powtórzenie tego samego wyrazu/wyrazów na początku kolejnych wersów. Antyteza - zestawienie zdań przeciwstawnych znaczeniowo. Apostrofa – bezpośredni uroczysty zwrot do adresata. Inwersja – szyk przestawny, inna kolejność wyrazów w wersie. Paralelizm - występowanie w ciągu wypowiedzi konstrukcji składniowych elementów tożsamych lub podobnych. Powtórzenie – wielokrotne umieszczenie w tekście określonego elementu. Pytanie retoryczne – pozorne pytanie niewymagające odpowiedzi. Ćwiczenia Bóg i Jego dzieło w Czego chcesz od nas, Panie... Jana Kochanowskiego i Widokówce z tego świata Stanisława Barańczaka. Jan Kochanowski Pieśń XXV Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary? Czego za dobrodziejstwa, którym nie masz miary? Kościół Cię nie ogarnie, wszędy pełno Ciebie: I w otchłaniach, i w morzu, na ziemi, na niebie. Złota też, wiem, nie pragniesz, bo to wszytko Twoje, Cokolwiek na tym świecie człowiek mieni1 swoje. Wdzięcznym Cię tedy sercem, Panie, wyznawamy, Bo nad to przystojniejszej ofiary nie mamy. Tyś Pan wszytkiego świata, Tyś niebo zbudował I złotymi gwiazdami ślicznieś uhaftował. Tyś fundament założył nieobeszłej ziemi I przykryłeś jej nagość zioły rozlicznemi. Za Twoim rozkazaniem w brzegach morze stoi, A zamierzonych granic przeskoczyć się boi. Rzeki wód nieprzebranych wielką hojność mają, Biały dzień a noc ciemna swoje czasy znają. Tobie k’woli rozliczne kwiatki Wiosna rodzi, Tobie k’woli w kłosianym wieńcu Lato chodzi, Wino Jesień i jabłka rozmaite dawa, Potym do gotowego gnuśna Zima wstawa. 1 mienić – głosić, twierdzić -7- Z Twej łaski nocna rosa na mdłe2 zioła padnie, A zagorzałe3 zboża deszcz ożywia snadnie4. Z Twoich rąk wszelkie źwierzę patrza swej żywności, A Ty każdego żywisz z Twej szczodrobliwości. Bądź na wieki pochwalon, nieśmiertelny Panie! Twoja łaska, Twa dobroć nigdy nie ustanie. Chowaj nas, póki raczysz, na tej niskiej ziemi, Jedno zawżdy niech będziem pod skrzydłami Twemi. Stanisław Barańczak Widokówka z tego świata Szkoda, że Cię tu nie ma. Zamieszkałem w punkcie, z którego mam za darmo rozległe widoki: gdziekolwiek stanąć na wystygłym gruncie tej przypłaszczonej kropki, zawsze ponad głową ta sama mroźna próżnia milczy swą nałogową odpowiedź. Klimat znośny, chociaż bywa różnie, Powietrze lepsze pewnie niż gdzie indziej. Są urozmaicenia: klucz żurawi, cienie palm i wieżowców, grzmot, bufiasty obłok. Ale dosyć już o mnie. Powiedz, co u Ciebie słychać, co można widzieć, gdy się jest Tobą. Szkoda, że Cię tu nie ma. Zawarłem się w chwili dumnej, że się rozrasta w nowotwór epoki; choć jak ją nazwą, co będą mówili o niej ci, co przewyższą nas o grubą warstwę geologiczną, stojąc na naszym próchnie, łgarstwie, niezniszczalnym plastiku, doskonaląc swoją własną mieszankę śmiecia i rozpaczy nie wiem. Jak zgniatacz złomu, sekunda ubija kolejny stopień, rosnący pod stopą. Ale dosyć już o mnie. Mów, jak Tobie mija czas - i czy czas coś znaczy, gdy się jest Tobą. Szkoda, że Cię tu nie ma. Zagłębiam się w ciele, w którym zaszyfrowane są tajne wyroki 2 mdłe – słabe, wątłe zagorzałe – spalone słońcem 4 snadnie - łatwo 3 -8- śmierci lub dożywocia - co niewiele różni się jedno z drugim w grząskim gruncie rzeczy, a jednak ta lektura wciąga mnie, niedorzeczny kryminał krwi i grozy, powieść-rzeka, która swój mętny finał poznać mi pozwoli dopiero, gdy i tak nie będę w stanie unieść zamkniętych ciepłą dłonią zimnych powiek. Ale dosyć już o mnie. Mów, jak Ty się czujesz z moim bólem - jak boli Ciebie Twój człowiek. Zadania: 1. Scharakteryzuj osobę mówiącą w obydwu tekstach. Określ formę gramatyczną (osobę i liczbę), w której wypowiada się podmiot liryczny. W której zwrotce się ujawnia? 2. Do kogo skierowane są apostrofy w pierwszym utworze? 3. W pieśni Kochanowskiego wskaż epitety określające Boga i świat. 4. Jakie cechy charakteryzują Boga? 5. Podaj z tekstu przykłady dowodzące, że świat w oczach renesansowego poety jest piękny i dobrze urządzony. 6. Wskaż w wierszu Barańczaka zwroty i wyrażenia epistolarne (typowe dla korespondencji). 7. Kto w tym tekście jest adresatem lirycznym? 8. Wyjaśnij metafory: przypłaszczona kropka, ponad głową/ta sama mroźna próżnia/milczy swą nałogową/odpowiedź. 9. Odszukaj w wierszu refleksje na temat czasu i tego, co pozostawia po sobie człowiek. 10. Jak można rozumieć sformułowanie Szkoda, że Cię tu nie ma? Jakie wątpliwości wyraża? Spotkanie 2. Epika Do zapamiętania. Akcja – układ zdarzeń przedstawionych w utworze, które zaistniały dzięki działaniom bohatera i wpłynęły na jego losy. Zdarzenia te są połączone związkiem przyczynowo – skutkowym. Fabuła – wszystkie wątki, które występują w utworze, ich układ i sposób powiązania. Może być ciągła, spójna lub fragmentaryczna. -9- Narrator - osoba mówiąca w tekście. Może on należeć do świata przedstawionego (mówi w pierwszej osobie, jest jednym z bohaterów, jest subiektywny, ma ograniczoną wiedzę) lub nie (mówi w trzeciej osobie, jest wszechwiedzący). Świat przedstawiony – fikcyjna rzeczywistość występująca w utworze, na którą składają się czas, przestrzeń, bohaterowie i wydarzenia. Przykładowe gatunki epickie Epos – utwór wierszowany, napisany w podniosłym stylu, rozpoczynający się od inwokacji, często przedstawiający przełomowy moment w życiu dawnej społeczności. Nowela – krótki utwór o zwartej kompozycji, jednowątkowej akcji, z wyraźnie zarysowanym punktem Opowiadanie – krótki utwór podobny do noweli, ale mający swobodniejszą kompozycję Powieść – dłuższy utwór, najczęściej wielowątkowy, z dużą liczbą postaci. Występuje w kilku odmianach, np. powieść epistolarna, historyczna, psychologiczna, obyczajowa. Ćwiczenia Na podstawie podanych fragmentów scharakteryzuj Wertera i Wokulskiego oraz ich pojmowanie miłości. J.W.Goethe Cierpienia młodego Wertera (fragm.) 30 sierpnia Nieszczęsny! Jesteś naiwny, oszukujesz samego siebie. Do czegóż doprowadzić cię może owa nieposkromiona, nieustanna miłość? Modlę się już tylko do niej, wyobraźni mej jawi się wyłącznie tylko jej postać i dostrzegam o tyle jeno cały świat, o ile stoi w jakimś do niej stosunku. I to mi daje czasem miłe chwile, tak długo trwające, póki się znowu od niej oderwać nie jestem zmuszony. Siedzę przy niej czasem przez dwie lub trzy godziny, sycąc oczy jej postacią, śledząc jej ruchy, pojąc się niebiańską muzyką jej słowa. Napięcie wszystkich zmysłów moich wzrasta stopniowo, aż nagle ćmi mi się przed oczyma, przestaję słyszeć, skurcz mnie chwyta za gardło skrytobójczo, serce wali młotem i zwiększa jeszcze zamęt i uczucie rozpaczy. Wówczas, drogi Wilhelmie, nie wiem doprawdy, czy żyję na świecie! Czasem znowu przygniata mnie smutek, a Lota nie odmawia mi tej bolesnej przysługi, bym mógł wypłakać na jej dłoni łzy rozpaczy. Zrywam się, odchodzę, wybiegam, błąkam się po polach, wspinam się na urwiste wzgórza z dziką jakąś radością, prę się przez bezdroża leśne, torując nowe ścieżki, przełażę przez płoty, drące mi ubranie, przeciskam przez ciernie, kaleczące mi ciało, i wówczas doznaję ulgi. Czasem powalony znużeniem i spragniony padam gdzieś na ziemię i leżę tak często długo w noc późną, a nade mną błyszczy księżyc w pełni. Czasem siadam w lesie na krzywym pniu lub konarze drzewa, - 10 - odpoczywam, dając folgę okaleczałym od chodzenia stopom i drzemię ukojony wyczerpaniem aż do świtu. O, drogi Wilhelmie, dusza ma pożąda, jako najwyższej łaski, samotnej celi, włosiennicy i kolczastego pasa pokutnika. Bądź zdrów! nie widzę, poza grobem, końca tej niedoli. Tłum. F.Mirandola B.Prus Lalka (fragm.) I może z galanteryjnego kupca zostałby na dobre uczonym przyrodnikiem, gdyby znalazłszy się raz w teatrze nie zobaczył panny Izabeli. [...] Wokulski przypatrywał się jej cały czas. Zrobiła na nim szczególne wrażenie. Zdawało mu się, że już kiedyś ją widział i że ją dobrze zna. [...] Dopiero później przyszło mu na myśl, że on nigdzie i nigdy jej nie widział, ale - że jest tak coś - jakby na nią od dawna czekał. " Tyżeś to czy nie ty?..." - pytał się w duchu, nie mogąc od niej oczu oderwać. Odtąd mało pamiętał o sklepie i o swoich książkach, lecz ciągle szukał okazji do widywania panny Izabeli w teatrze, na koncertach lub na odczytach. Uczuć swoich nie nazwałby miłością i w ogóle nie był pewny, czy dla oznaczenia ich istnieje w ludzkim języku odpowiedni wyraz. Czuł tylko, że stała się ona jakimś mistycznym punktem, w którym zbiegają się wszystkie jego wspomnienia, pragnienia i nadzieje, ogniskiem, bez którego życie nie miałoby stylu, a nawet sensu. Służba w sklepie kolonialnym, uniwersytet, Syberia, ożenienie się z wdową po Minclu, a w końcu mimowolne pójście do teatru, gdy wcale nie miał chęci wszystko to były ścieżki i etapy, którymi los prowadził go do zobaczenia panny Izabeli. [...] Stopniowo sformułował sobie warunki zapoznania się z panną Izabelą. Ażeby mógł nic więcej, tylko szczerze rozmówić się z nią, należało: nie być kupcem albo być bardzo bogatym kupcem. Być co najmniej szlachcicem i posiadać stosunki w sferach arystokratycznych. Nade wszystko zaś mieć dużo pieniędzy. [...] „Co się tu łudzić: ona i ja to dwa różne gatunki istot, naprawdę jak motyl i robak. Mam dla jej skrzydeł opuszczać swoją norę i innych robaków?... To są moi - ci, którzy leżą tam na śmietniku, i może dlatego są nędzni, a będą jeszcze nędzniejsi, że ja chcę wydawać po trzydzieści tysięcy rubli rocznie na zabawę w motyla. Głupi handlarzu, podły człowieku!... Trzydzieści tysięcy rubli znaczą tyle, co sześćdziesiąt drobnych warsztatów albo sklepików, z których żyją całe rodziny. I to ja mam byt ich zniszczyć, wyssać z nich ludzkie, dusze i wypędzić na ten śmietnik?... No dobrze, ale gdyby nie ona, czy miałbym dziś majątek?... Kto wie, co się stanie ze mną i z tymi pieniędzmi bez niej? Może właśnie dopiero przy niej nabiorą one twórczych własności; może choć kilkanaście rodzin z nich skorzysta?..." - 11 - Wokulski odwrócił się i nagle zobaczył na ziemi swój własny cień. Potem przypomniał sobie, że ten cień chodzi przed nim, za nim albo obok niego zawsze i wszędzie, jak myśl o tamtej kobiecie chodziła za nim wszędzie i zawsze, na jawie i we śnie, mieszając się do wszystkich jego celów, planów i czynów. " Nie mogę wyrzec się jej" - szepnął rozkładając ręce, jakby tłumaczył się komuś. Zadania: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Określ, jaką odmianę powieści reprezentują Cierpienia młodego Wertera. W jaki sposób Werter postrzega swoją ukochaną? Opisz stan emocjonalny Wertera. Jakie środki zostają użyte, aby wyrazić emocje bohatera? Scharakteryzuj narrację w Lalce. Jakie wątpliwości głównego bohatera wyraża podany fragment Lalki? Jakie środki artystyczne oddają te wątpliwości? Wskaż we fragmencie powieści Prusa fragmenty ukazujące Wokulskiego jako romantyka oraz jako pozytywistę. 9. Porównaj zachowanie Wertera i Wokulskiego. Spotkanie 3. Dramat Do zapamiętania Akt – część dramatu, która obejmuje jakąś całość znaczeniową, często kończy się ważnym dla przebiegu akcji wydarzeniem. Dialog – rozmowa co najmniej dwóch postaci dramatu. Ekspozycja – przedstawienie głównego konfliktu. Monolog – dłuższa wypowiedź bohatera. Punkt kulminacyjny – moment najwyższego napięcia konfliktu, który wydaje się nierozwiązywalny. Rozwiązanie – ukazanie w zakończeniu konsekwencji działań bohatera; może być korzystne lub katastrofalne. Tekst poboczny – didaskalia, wskazówki autora dotyczące scenicznej realizacji dramatu. Przykładowe gatunki dramatyczne Dramat romantyczny – gatunek typowy dla romantyzmu; łączy różne rodzaje literackie, wprowadza elementy fantastyczne, posiada luźną konstrukcję. Komedia – utwór o zabawnej fabule i szczęśliwym zakończeniu. - 12 - Tragedia – utwór , w którym ukazany jest nieprzezwyciężalny konflikt między jednostką a siłami wyższymi: losem, prawami historii, normą moralną, prowadzący do klęski bohatera. Ćwiczenia Odwołując się do podanych fragmentów Świętoszka Moliera, scharakteryzuj tytułowego bohatera. Fragment 1. (akt III scena 2) Tartuffe, Doryna, Wawrzyniec TARTUFFE (dostrzegłszy Dorynę) Zabierz mą włosienicę i mą dyscyplinę, Wawrzyńcze. Módl się zawsze - w tym szczęście jedyne. Gdyby kto chciał mię widzieć, powiedz, że z jałmużną i pociechą do więźniów poszedłem usłużną. DORYNA (na stronie) Jaki fałsz i obłuda u tego raroga! TARTUFFE Czego chcesz? DORYNA Chcę powiedzieć waćpanu... (Tartuffe wyjmuje z kieszeni chusteczkę) TARTUFFE Na Boga, weź panna tę chusteczkę, nim przemówisz do mnie. DORYNA Po co? TARTUFFE Zasłoń nią piersi, które tak nieskromnie wystawiasz mi na widok; wiedz, że te przedmioty wzbudzają grzeszne myśli, zgubne są dla cnoty. DORYNA Więc jesteś na pokusę tak czuły? więc ciało wywołuje w twych zmysłach ciągotkę niemałą? Nie wiem, jakie płomienie w panu teraz gorą, lecz sama się nie czuję do żądzy tak skorą - 13 - i choćbyś stanął nagi od dołu do góry, ja bym nie pożądała waszmościnej skóry. [...] Fragment 2. (akt IV scena 5) Tartuffe, Elmira, Orgon pod stołem TARTUFFE Lecz skoro hołd mój widzisz okiem tak łaskawem, Czemuż nie chcesz obdarzyć bardziej słodkim prawem? ELMIRA Lecz jakże mogę chęci okazać łaskawsze, Nie obrażając nieba, którym grozisz zawsze? TARTUFFE Jeżeli tylko niebo nam na drodze stoi, Usunąć tę zawadę leży w mocy mojej: Przeszkodą to nie będzie szczęśliwości naszej. ELMIRA Lecz kara niebios wieczna, którą pan nas straszy? TARTUFFE Mogę rozproszyć pani dziecinne obawy, W zwalczaniu tych skrupułów mam bo nieco wprawy. Prawda, że w oczach nieba rzecz to nieco zdrożna Lecz i z niebem dać rady jakoś sobie można: Jest sztuka, która wedle potrzeby przemienia, Rozluźnia, ścieśnia węzły naszego sumienia I która umie zmniejszyć złych czynów rozmiary, Jeżeli czyste dla nich wynajdzie zamiary. Na zgłębienie tajemnic tych nadejdzie kolej, Niech mi się tylko pani prowadzić pozwoli! Chciej spełnić me pragnienia, a ja w tej potrzebie Odpowiadam za wszystko, grzech biorę na siebie! [...] Słowem, brać tych skrupułów nie trzeba dosłownie: Wszak wiedzieć nikt nie będzie, a niech pani wierzy, Że zło naszych postępków w ich rozgłosie leży. Zgorszenie świata – oto, co sumienie gniecie, I wcale ten nie grzeszy, kto grzeszy w sekrecie. [...] ELMIRA Zechciej pan drzwi otworzyć i spojrzeć dokoła, Czy mój mąż w jaki sposób zajść tu nas nie zdoła! - 14 - TARTUFFE Skądże ta troska w pani dziś się mogła zrodzić? Wszak to człowiek stworzony, by go za nos wodzić. Tłum. T.Żeleński – Boy Zadania: 1. Jakich informacji o bohaterze dostarczają we fragmencie 1. didaskalia? Czemu służą we fragmencie 2.? 2. W podanych fragmentach wskaż przykłady znanych Ci postaci komizmu: słownego, postaci, sytuacji. 3. W akcie III Świętoszek pojawia się po raz pierwszy. Zastanów się, dlaczego Molier nie wprowadził go na scenę wcześniej. 4. Jakim człowiekiem pragnie wydawać się Tartuffe? 5. Jak Świętoszek odnosi się do swojego dobroczyńcy – Orgona? 6. Jak w obydwu fragmentach objawia się hipokryzja Tartuffe’a? 7. Jak rozumiesz tytuł „Świętoszek”? Kogo można określić takim słowem? 8. Dlaczego scena przedstawiająca rozmowę Elmiry z Tartuffem jest punktem kulminacyjnym utworu? Podsumowanie Rodzaj Osoba mówiąca Forma wypowiedzi Postać wypowiedzi liryka podmiot liryczny monolog liryczny sytuacja wyznania epika narrator, bohater opowiadanie, opis, monolog, dialog sytuacja narracyjna dramat bohater monolog, dialog sytuacja rozmowy - 15 - - 16 - Rozdział II. Epoki literackie Spotkanie 4. Starożytność Do zapamiętania Praźródłem i ciągłą inspiracją naszej sztuki, filozofii i nauki jest to, co pozostawili nam w spadku Grecy i Rzymianie i kultura judajsko-chrześcijańska. Grecy i Rzymianie uformowali na długie wieki kanony piękna, stworzyli fundament estetyki, filozofii, nauki, od nich zaczerpnęliśmy pojęcie demokracji i idee praw człowieka. Mit to fantastyczna opowieść o bogach, demonach, legendarnych bohaterach oraz nadnaturalnych wydarzeniach z udziałem tych postaci, stanowi próbę wyjaśnienia odwiecznych zagadnień bytu, świata i człowieka, życia i śmierci, dobra i zła. W mitach odnajdujemy archetypy (czyli pradawne, niezmienne wyobrażenia, które tkwią w świadomości zbiorowej każdej społeczności), np. czułości matki (Demeter), postawy buntu (Prometeusz) wierności (Penelopa), marzyciela (Ikar). Z treści mitów wywodzi się epopeja, a z obrzędów towarzyszących mitom - tragedia. Homer – ojciec poetów, autor Iliady i Odysei. Iliada to wzór poematu bohaterskiego, zwanego też eposem, czyli utworu opowiadającego dzieje jakichś bohaterów na tle ważnych, przełomowych wydarzeń (najczęściej jest to wojna). Homerowi zawdzięczamy także: inwokację, czyli umieszczony na początku tekstu bezpośredniego zwrotu do bogów lub opiekunów poety; rozbudowane obrazowe porównanie, zestawiające zwykle świat ludzki ze zjawiskami natury, nazwane porównaniem homeryckim, epitety stałe, np. gromowładny Zeus; heksametr, czyli podniosły, dostojny rytm wiersza (wiersz składał się z sześciu stóp, czyli najmniejszych, powtarzających się regularnie cząstek wersu; ośrodkiem stopy była długa samogłoska). Sofokles – jeden z trzech największych tragików greckich (obok Ajschylosa i Eurypidesa), autor m.in. Antygony i Króla Edypa. Najważniejsze pojęcia związane z tragedią: katharsis (dosłownie 'oczyszczenie') – dzieło miało celowo oddziaływać na reakcje i przeżycia odbiorców, wzbudzać u widzów, utożsamiających się z bohaterami, współczucie oraz strach i przez to uwalniać ich (oczyszczać) od tych uczuć; tragizm, czyli kategoria estetyczna, którą wywołuje szczególny sposób konstrukcji losów bohatera, usytuowanego w nierozwiązywalnym - 17 - konflikcie wartości i konieczności; bohater, niezależnie od siły charakteru, od szlachetnych intencji, sprowadza na siebie zgubę _ śmierć lub klęskę; konflikt tragiczny – polega on na istnieniu przeciwstawnych, równorzędnych racji, pomiędzy którymi nie sposób dokonać wyboru; każde posunięcie bohatera zbliża go do katastrofy; wina tragiczna (hamartia) – błędne rozpoznanie i fałszywa ocena własnej sytuacji przez bohatera tragedii, który nieświadom istotnego sensu okoliczności, w jakich się znalazł, popełnia czyny prowadzące do dalszego zawikłania jego losu i do katastrofy; ironia tragiczna – przeciwieństwo między samoświadomością bohatera a jego rzeczywistą sytuacją, którą przedstawia dramat i która znana jest widzowi; bohater nie wie, że popełnia zbrodnię lub czyn niegodny; przeznaczenie – losy bohaterów są z góry zdeterminowane przez tajemniczą siłę, która kieruje ich życiem; przeznaczenia nie da się pokonać; o godną klęskę w zmaganiach z przeznaczeniem walczą bohaterowie tragiczni. Horacy – najwybitniejszy poeta rzymski, autor satyr i pieśni (zwanych odami) pełnych mądrej refleksji i spokoju … i sentencji, które weszły do ogólnoludzkiej skarbnicy: aurea mediocritas – złoty umiar; Carpe diem – chwytaj dzień; Dulce et decorum est pro patria mori – słodko i zaszczytnie jest polec za ojczyznę; Nil desperandum – nie należy tracić nadziei; Sapere aude – odważ się być mądrym. Biblia Zawdzięczamy jej dekalog i moralność; poczucie czasu (linearnie upływającego) i historii; godność człowieka (u podstaw europejskich pojęć o godności człowieka znajdują się dwa przekazy biblijne – opis stworzenia człowieka na obraz i podobieństwo Boże oraz dzieje męki i ofiary Chrystusa) i wzorce osobowe ukazane w kategoriach dobra i zła, jako żywe znaki sacrum, np. Hiob, Dawid, Noe, Józef, Salomon. Słowo biblia znaczy dosłownie 'księgi' (Biblia jest zbiorem ksiąg, z których każda jest ważna i jedyna w swoim rodzaju, np. Księga Rodzaju, Księga Wyjścia, Księga Psalmów, Księga Hioba. Cztery Ewangelie, Apokalipsa św. Jana. W Biblii wyróżnia się Stary Testament i Nowy Testament (łac. testamentum znaczy 'przymierze'). Wybór pojęć związanych z Biblią: - 18 - psalm (z gr. psalmos – 'śpiew i trącanie strun instrumentu o nazwie psalterion') – biblijny utwór poetycki o charakterze modlitewnohymnicznym; przypowieść (parabola) – utwór narracyjny, typowy gatunek literatury moralistycznej; postaci i zdarzenia przedstawione w przypowieści istnieją po to, aby wyjaśnić nadrzędne prawdy uniwersalne: moralne, filozoficzne czy religijne; apokalipsa (gr. apokalypsis – 'objawienie, odsłonięcie') to szczególny rodzaj wypowiedzi biblijnej opisującej tajemnice czasów ostatecznych i wyjaśniającej sens dziejow; homo viator (łac.) - topos człowieka wędrowca. Ćwiczenia Analizując i interpretując pieśń O co poeta prosi Apollina, przedstaw filozofię życiową Horacego. Horacy O co poeta prosi Apollina O co poeta prosi Apollina, O co się modli, lejąc ze swej czary Świeży moszcz winny? O, nie o bogactwa Tłustej Sardynii. Nie pragnie trzody, co chodzi po polach Skwarnej Kalabrii. Nie pożąda łanów Nad rzeką Lirys, ani złota, ani Słoniowej kości. Kampańskich winnic pędy niech przycina, Komu Fortuna tak zdarzyła. W złotych Pucharach niechże piją wino kupcy Syryjskich tkanin. Chyba są mili bogom, bo tylekroć Przez wielkie morze płynęli bezkarnie. Mnie Apollinie, dobrze żywią malwy, Oliwki lekkie. Spraw, niech się cieszę tym, co mam. Niech zdrowie Zawsze mi służy, niech myśl się nie łamie. Starość, gdy przyjdzie, niech będzie łagodna I pełna pieśni. przełożył Zygmunt Kubiak - 19 - Objaśnienia: 1. Apollina, Apollo – w mitologii greckiej syn Zeusa i Leto, patron poezji i muzyki, bóg piękna, życia i śmierci; 2. czary, czara – niskie, szerokie naczynie używane dawniej do picia wina; 3. moszcz winny – młode niskoalkoholowe wino; 4. Sardynii, Sardynia – wyspa na Morzu Śródziemnym, będąca jednym z regionów administracyjnych Włoch; występują na niej minerały, m.in. rudy cynku, ołowiu, żelaza, srebra; 5. Kalabrii, Kalabria – jeden z najbiedniejszych regionów administracyjnych Włoch, leżący na południu kraju, ze słabo rozwiniętym przemysłem; głównym zajęciem mieszkańców jest uprawa oliwek, cytrusów, hodowla bydła i owiec; 6. Lirys – rzeka na pograniczu Kampanii i Lacjum; 7. kampańskich, Kampania – kraina znana z uprawy oliwek i winnej latorośli; 8. Fortuna – w mitologii rzymskiej bogini kierująca ludzkimi losami. Zadania: 1. Kim jest podmiot liryczny, w której osobie się wypowiada; podaj cytaty wskazujące podmiot. 2. Dlaczego Horacy zwraca się do Apollina? 3. Czego nie pragnie poeta i dlaczego? 4. Jakie wartości są dla niego najcenniejsze? 5. Która z myśli Horacego brzmi w słowach: Spraw, niech się cieszę tym, co mam? 6. Echa jakiej filozofii greckiej odnaleźć można w pieśni Horacego? 7. Jaki wpływ na wymowę utworu ma jego prosta i harmonijna forma? Spotkanie 5. Średniowiecze Do zapamiętania Zasięg czasowy: od V do XV w. (w Polsce od X do X w.). Nazwa epoki: wiekami średnimi (łac. media tempora) określili twórcy renesansu tzw. okres przejściowy, rozciągający się między epoką starożytną a nowymi czasami odrodzenia; przyjęte określenie było wyrazem pewnego lekceważenia żywionego dla tej ,,pośredniej” epoki. Dziś wiemy, że nie był to okres ,,bezpłodny, mroczny i ciemny” (szczególnie doceniamy wielkość i potęgę sztuki średniowiecznej). Sztuka średniowiecza: styl romański, styl gotycki. - 20 - Podstawowe pojęcia i treści: scholastyka to średniowieczna metoda filozoficzna, podstawa myśli średniowiecznej – ogarnia człowieka i Boga, głosi potęgę rozumu, który zdolny jest ogarnąć całą rzeczywistość, stworzyć ,,summę”; summa – śrdw. całościowa konstrukcja scholastyczna; śrdw. kompendium, podręcznik mający obejmować jakąś całą dziedzinę wiedzy albo całokształt myśli teologicznej; uniwersalizm, czyli jednolitość epoki średniowiecza (gdziekolwiek docierały idee chrześcijańskie, kultura przybierała podobną formę, a filozofia, sztuka i literatura podejmowały te same problemy i motywy); teocentryzm – pogląd sprowadzający wszystkie ludzkie sprawy do Boga oraz podporządkowujący celom pozaziemskim wszystkie sfery kultury; augustynizm – doktryna filozoficzno-teologiczna zakładająca dramatyczne rozdarcie między Bogiem a człowiekiem, w wyniku grzechu pierworodnego; umiejscowienie człowieka na granicy bytów między aniołami a zwierzętami powodowało poczucie wewnętrznego rozdarcia, rodziło nieustający konflikt między cielesnością a duchowością, pożądaniem dobra i zła; tomizm – twórca tej filozofii, św. Tomasz z Akwinu, rozważając miejsce człowieka na ,,drabinie bytów”, wysnuł wniosek, że przeznaczony człowiekowi szczebel hierarchii jest właściwy, celowo dlań przewidziany i naturalny, dlatego człowiek właściwie pojmujący swe przeznaczenie musi się starać wznieść wyżej, walcząc z pokusami upadku, który prowadzi do wynaturzenia jego istoty i powołania; filozofia tomistyczna kładła nacisk na problemy etyki; franciszkanizm (jego duchowym ojcem był św. Franciszek z Asyżu) to program wiary radosnej, prostej, płynącej z wszechogarniającej miłości do świata i stworzenia, miłości poddanej ewangelicznym nakazom miłosierdzia, ubóstwa i braterstwa; franciszkanizm zapoczątkował wielki ruch odnowy moralnej w świecie chrześcijańskim; parenetyczna literatura – utwory kształtujące i propagujące zalecane do naśladowania ideały osobowe, kształtujące wzorcowe wizerunki np. świętego, rycerza, władcy; hagiografia – dział piśmiennictwa obejmujący utwory opisujące życie i czyny świętych chrześcijańskich; asceza – średniowieczny ideał postępowania polegający na dobrowolnym wyrzeczeniu się wszystkich rozkoszy i przyjemności życia ( w przekonaniu ludzi średniowiecza asceza była drogą wprost prowadzącą do Boga i wiecznego zbawienia); memento mori (łac.) - 'pamiętaj, że umrzesz'; przypomnienie, że nie można uniknąć śmierci; danse macabre (fr.) - 'taniec śmierci'; ars moriendi (łac.) - 'sztuka umierania'; Ubi sunt? (łac.) - 'Gdzie oni są?' - 21 - Najpopularniejsze gatunki literatury średniowiecznej: legenda (żywot, historia) – gatunek średniowiecznej hagiografii, np. Legenda o św. Aleksym; plankt (lament, żale) – utwór wyrażający żal po zmarłym i wzywający wszystkich do wspólnoty w cierpieniu, np. Posłuchajcie, bracia miła... (zwany też Żalami Matki Bożej pod krzyżem lub Lamentem świętokrzyskim) chansons de geste (tzw. pieśni o dziejach) – utwory opisujące doskonałych rycerzy i władców, np. Pieśń o Rolandzie; rycerski i miłosny, np. Tristan i Izolda; dialog, np. Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią; gatunki dramatyczne: moralitety (sztuki służące skierowaniu człowieka na właściwą drogę), misteria (sztuki prezentujące najczęściej jakichś fragment historii biblijnej), dramaty liturgiczne (wystawiane w kościołach w święto wielkanocne sceny prezentujące przybycie trzech Marii do grobu już zmartwychwstałego Chrystusa); kronika – utwór o treści historycznej, np. Kronika polska Galla Anonima; pieśń, np. Bogurodzica. Ćwiczenia Średniowieczna fascynacja śmiercią na przykładzie Rozmowy Mistrza Polikarpa ze Śmiercią. Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią (fragmenty) Polikarpus, tak wezwany, Mędrzec wieliki, mistrz wybrany, Prosił Boga o to prawie, By uźrzał śmierć w jej postawie. Gdy się moglił Bogu wiele, Ostał wszech ludzi w kościele, Uźrzał człowieka nagiego, Przyrodzenia niewieściego, Obraza wielmi skaradego, Łoktuszą przepasanego. Chuda, blada, żołte lice Łszczy się jako miednica; Upadł ci jej koniec nosa, Z oczu płynie krwawa rosa; Przewiązała głowę chustą, Jako samojedź krzywousta; Nie było warg u jej gęby, Poziewając skrzyta zęby; Miece oczy zawracając, - 22 - Groźną kosę w ręku mając; Goła głowa, przykra mowa, Ze wszech stron skarada postawa — Wypięła żebra i kości, Groźne siecze przez lutości. [...] Toć me nawięcsze wiesiele, Gdy mam morzyć żywych wiele; Gdy się jimę z kosą plęsać, Chcę jich tysiąc pokęsać. Toć jest mojej mocy znamię Morzę wszytko ludzskie plemię: Morzę mądre i też wiły, W tym skazuję swoje siły; I chorego, i zdrowego, Zbawię żywota każdego; Lubo stary, lubo młody, Każdemu ma kosa zgodzi; Bądź ubodzy i bogaci, Wszytki ma kosa potraci; W[o]jewody i czestniki, Wszytki świecskie miłostniki, Bądź książęta albo grabie, Wszytki ja pobierze k sobie. Ja z krola koronę semknę, Za włosy j i pod kosę wemknę; Też bywam w cesarskiej sieni, Zimie, lecie i w jesieni. Filozof y i gwiazdarze, Wszytki na swej stawiam sparze Rzemieślniki, kupce i oracze, Każdy przed mą kosą skacze; [...] Ale gdy przydzie dzień sądny, Gdzie się nic skryje żadny, Uźrzą mądrzy tego świata, Iż dobra boska odpłata; Chowali tu żywot swoj ciasno, Albo jich sirca nad słońce jasno; Jidą w niebieskie radości, A nie w piekielne żałości. Co nam pomogło odzienie Albo obłudne jimienie, Cośmy się w niem kochali, A swe dusze za nie dali? - 23 - Przeminęło jak obłoki, A my jidziem przez otwłoki. Objaśnienia: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. wezwany – nazwany; wybrany – znakomity; prawie – prawdziwie, szczerze; ostał wszech ludzi w kościele – został sam w kościele, gdy wszyscy już wyszli; przyrodzenia – płci; obraza wielmi skaradego – bardzo szkaradnej postaci; łoktuszą – płachta, chustą; łszczy się jako miednica – błyszczy, lśni jak miedziane naczynie; samojedź – ludożerca; przez lutości – bez litości; wiesiele – radość; gwiazdarze – astrologowie; obłudne jimienie – złudny, zwodniczy majątek; przez otwłoki – bez zwłoki Zadania: 1. Jak wygląda śmierć (zwróć uwagę na cechy aktywizujące zmysł wzroku, węchu i słuchu)? Jakie są jej atrybuty? 2. Jaką rolę pełni taki sposób przedstawienia śmierci? 3. Jaki jest związek między Rozmową… a średniowiecznymi Tańcami Śmierci? 4. W jaki sposób w Rozmowie… dokonano personifikacji śmierci i czemu ten zabieg służy? 5. Wymień stany i zawody ludzi uczestniczących w tańcu śmierci. Czemu służy ich nagromadzenie? 6. Wskaż w tekście elementy satyry lub groteski. 7. Sięgając do źródeł historycznych, wyjaśnij, z czego wynikała fascynacja ludzi średniowiecza śmiercią. 8. Na czym polega dydaktyzm Rozmowy…? Jakie nauki przekazuje śmierć żywym? 9. Czy Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią miała uczyć, straszyć czy też bawić czytelników? Uzasadnij swoją odpowiedź. - 24 - Spotkanie 6. Renesans Do zapamiętania Zasięg czasowy: we Włoszech od XIV do XVI w., w pozostałych krajach europejskich rozkwit renesansu przypada na XVI w. Nazwa epoki podkreśla odrodzenie w nowej epoce kultury starożytnej. Podstawowe pojęcia i treści: antropocentryzm – pogląd sytuujący człowieka i jego sprawy w centrum zainteresowania; elżbietański teatr – typ widowiska teatralnego rozwijającego się w Anglii, związanego głównie z okresem panowania Elżbiety I. W tym okresie powstały słynne teatry publiczne: The Theatre i należący do kompanii W.Szekspira The Globe; humanizm – ruch umysłowy polegający na odrodzeniu myśli antycznej oraz dążący do samopoznania i rozwoju człowieka. Najważniejszy pogląd renesansu stawia w centrum zainteresowania ludzkie potrzeby, myśli i działania. Prawdziwy humanista to człowiek wykształcony, wszechstronny, znający języki obce (szczególnie łacinę i grekę) oraz dorobek kulturalny antyku. Wyznaje zasadę: Jestem człowiekiem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce; irenizm – kierunek dążący do utrwalenia pokoju między różnymi grupami wyznaniowymi, otwartość, życzliwość, nastawienie na porozumienie; makiawelizm – postawa, według której „cel uświęca środki”; doktryna dotycząca metod sprawowania władzy, według której wartością najwyższą, nadrzędnym celem jest dobro państwa, dla niego można sięgnąć po niemoralne metody, nawet zbrodnię. Nazwa pochodzi od nazwiska twórcy poglądy – Nicollo Machiavellego, autora Księcia; reformacja – ruch społeczno – religijny zapoczątkowany przez Marcina Lutra, który przyczynił się do rozbicia jedności kościoła i powstania protestantyzmu; utopia – nierealna wizja krainy szczęścia, w której panuje równość, sprawiedliwość, wszyscy są zadowoleni, nie ma zła, przemocy i nędzy. Nazwa pochodzi od tytułu dzieła Tomasza Morusa. Pisarze, których warto zapamiętać: Jan Kochanowski – autor fraszek (Do gór i lasów, Na dom w Czarnolesie, O doktorze Hiszpanie, O żywocie ludzkim), pieśni (O spustoszeniu Podola, O cnocie, Nie porzucaj nadzieje), trenów, tragedii Odprawa posłów greckich; Mikołaj Rej – autor dzieła O żywocie ludzkim; Piotr Skarga – autor Kazań sejmowych; Giovanni Boccacio – twórca zbioru nowel Dekameron; William Szekspir – autor Hamleta. - 25 - Ćwiczenia Interpretując podane fragmenty Makbeta W. Szekspira, wyjaśnij, na czym polega tragizm głównego bohatera. Fragment 1. (akt I scena 7) MAKBET Jeśli to, co się ma stać, stać się musi, Niechby przynajmniej stało się niezwłocznie. Gdyby ten straszny cios mógł przeciąć wszelkie Dalsze następstwa, gdyby ten czyn mógł być Sam w sobie wszystkim i końcem wszystkiego Tylko tu, na tej doczesnej mieliźnie, O przyszłe życie bym nie stał5. Lecz zwykle W podobnych razach tu już kaźń nas czeka. Krwawa nauka, którą dajem, spada Na własną naszą głowę. Sprawiedliwość Zwraca podaną przez nas czarę jadu Do własnych naszych ust. Z podwójnych względów Należy mu się u mnie bezpieczeństwo: Jestem i krewnym jego, i wasalem. To samo zbyt już przeważnie potępia Taki postępek - lecz jestem, co więcej, I gospodarzem jego, który winien Drzwi zamknąć jego zabójcy, nie, owszem, Sam mu do piersi zbójczy nóż przykładać. A potem - Dunkan tak skromnie piastował Swą godność, tak był nieskalanie czystym W pełnieniu swego wielkiego urzędu, Że cnoty jego, jak anioły nieba, Piorunującym głosem świadczyć będą Przeciw wyrodnym sprawcom jego śmierci [...]. Jeden, wyłącznie jeden tylko bodziec Podżega we mnie tę pokusę, to jest Ambicja, która przeskakując siebie Spada po drugiej stronie. Fragment 2. (akt V scena 3) MAKBET Dość już żyłem; wiosna Życia mojego prędko przeszła, prędko 5 nie stał – nie troszczył się - 26 - Żółtym, zwarzonym pokryła się liściem, A to, co miało być działem starości: Cześć, posłuszeństwo, miłość, grono wiernych Sług i przyjaciół - wszystko to nie dla mnie. Raczej przekleństwo, nienawiść, tym głębsza, Że cicha, cześć ust, posługi służalców, Którzy by radzi mię odbiec, lecz nie śmią. Fragment 3. (akt V scena 5) MAKBET Dawno już smaku trwogi zapomniałem: Był czas, gdym drętwiał, słysząc głos puszczyka, Gdy przy słuchaniu powieści o strachach Włos mi się jeżył i prężył na głowie, Jakby był żywy; czas ten prędko minął; Przeładowałem się okropnościami: Spoufalone z zgrozą zmysły moje Stępiały na wpływ wrażeń. Tłum.J.Paszkowski Zadania: 1. 2. 3. 4. 5. Usytuuj podane fragmenty w tekście dramatu. Określ, jakie dylematy Makbeta ukazuje monolog z fragmentu 1. Na podstawie fragmentu 1. zastanów się, co skłania bohatera do zbrodni. Jak nieuczciwe zdobycie władzy wpłynęło na życie Makbeta (fragment 2.)? Na podstawie fragmentu 3. scharakteryzuj przemianę, jaka zaszła w bohaterze. Czy Makbet ma świadomość, jak się zmienił? 6. Wyjaśnij, z czego wynika tragizm Makbeta. 7. Rozważ, czy tragizm bohatera Szekspira wynika z tych samych przyczyn, co tragizm Edypa – bohatera tragedii Sofoklesa. 8. Zastanów się, jaką wizję człowieka przedstawia Szekspir w Makbecie. Czy jest to wizja bliższa renesansowi, czy barokowi? Spotkanie 7. Barok Do zapamiętania. Zasięg czasowy: od poł. XVI w. do końca XVII w. (w Polsce: od końca XVI w. do poł. XVIII w.) Nazwa epoki: zapożyczono ją z terminologii historii sztuki i wprowadzono do badań literackich w XIX w.; pochodzi podobno z portugalskiego barroco - 27 - oznaczającego rzadką perłę o nieregularnym kształcie (w języku włoskim barocco oznacza w przenośni 'napuszony, dziwaczny, niezdarny'; nazwa epoki miałaby więc być metaforą samej epoki: niezwykłej i dziwnej). Cechy sztuki barokowej: dynamizm – w przeciwieństwie do statycznej sztuki renesansowej w baroku ,,wszystko leci, płynie i zmienia się; dysharmonia – nowy porządek świata sprowadza się do harmonii przeciwieństw; nieład – w miejsce klasycznego porządku pojawia się wrażenie chaosu; niepokój – sztuka barokowa wywołuje u widza, czytelnika lub słuchacza wrażenie niepokoju; skomplikowanie – barok lubi formy trudne; subiektywizm i indywidualizm – wartości i prawdy indywidualne ceni się wyżej niż klasyczne dążenie do prawd ogólnych; zmysłowość – odwołując się do wszystkich zmysłów, sztuka baroku chce olśnić bogactwem form i ozdób, często mamy do czynienia z przerostem formy nad treścią. Podstawowe pojęcia i treści: poezja metafizyczna – poezja o charakterze refleksyjno-intelektualnym, obracająca się przede wszystkim w sferze przeżyć religijnych, np. Daniel Naborowski Marność, Krótkość żywota; konceptyzm – kierunek w poezji barokowej, który zmierzał do oparcia utworu na wyszukanym pomyśle literackim określającym konstrukcję utworu lub jego fragmentu i nadającym mu zamierzoną sztuczność poetycką (bliski marinizmowi); kładł nacisk na doskonałość języka poetyckiego i zarazem na subtelność myśli, np. Jan Andrzej Morsztyn Do trupa, Niestatek, Daniel Naborowski Do Anny, Na oczy królewny angielskiej; sarmatyzm – ideologia i kultura szlachty polskiej dominujące między końcem XVI w. a schyłkiem wieku XVII; sarmatyzm, wywodząc polską szlachtę od legendarnego ludu Sarmatów, idealizował przeszłość warstwy szlacheckiej, przypisywał je wielką rolę dziejową, przekonywał o wyższości stanu szlacheckiego, a jednocześnie wykazywał niechęć do kontaktów kulturowych z innymi narodami; literatura z jednej strony ukazuje życie i duszę zwykłego szlachcica Sarmaty (Jan Chryzostom Pasek Pamiętniki) lub wzór polskiego Sarmaty (Wacław Potocki Transakcja wojny chocimskiej), a z drugiej krytykuje sarmatyzm (Wacław Potocki Pospolite ruszenie, Nierządem Polska stoi, Kto mocniejszy, ten lepszy); kontrreformacja – ruch, który zmierzał do odnowy Kościoła, a zarazem był skierowany przeciwko innowiercom; motyw vanitas (łac.), czyli marności – jest wyrazem barokowej fascynacji przemijaniem, czasem, nicością i śmiercią; człowiek rozważający swoje miejsce w nietrwałym świecie poszukiwał jakiejś wobec niego postawy; nazwa wywodzi się z biblijnej Księgi Eklezjasty: Vanitas vanitatum, et omnia vanitas (łac.) - 'marność nad marnościami i wszystko marność'; - 28 - topos życia-snu – doskonale odpowiadał atmosferze czasów, w których zakwestionowano świadectwo zmysłów jako podstawy ludzkiej wiedzy, np. Wacław Potocki Śpi swiat pijany, Pedro Calderon Życie jest snem; klasycyzm francuski – nawiązujący do kultury antycznej prąd i styl artystyczny, uznający za cel sztuki osiągnięcie doskonałości w realizacji piękna i prawdy jako zaakceptowanych przez rozum, trwałych i uniwersalnych wartości; reprezentantem klasycyzmu jest Molier, twórca komedii klasycystycznej, wyposażonej w prawdę psychologiczną, obyczajową i społeczną (np. Świętoszek). Środki stylistyczne cenione przez twórców barokowych: paradoksy, oksymorony, antytezy, hiperbole, anafory, powtórzenia, ekwiwokacje, peryfrazy, inwersje, przerzutnie, pytania retoryczne, oryginalne epitety, śmiałe porównania. Ćwiczenia Co kryje się pod barokową formą wiersza Daniela Naborowskiego Do Anny? Daniel Naborowski Do Anny Z czasem wszytko przemija, z czasem bieżą lata, Z czasem państw koniec idzie, z czasem tego świata. Za czasem ustawa dowcip i rozum niszczeje, Z czasem gładkość, uroda, udatność wiotszeje. Z czasem kwitnące łąki krasy ostradają, Z czasem drewa zielone z liścia opadają. Z czasem burdy ustają, z czasem krwawe boje, Z czasem żal i serdeczne z czasem niepokoje. Z czasem noc dniowi, dzień zaś nocy ustępuje, Czasowi zgoła wszytko na świecie hołduje. Szczyra miłość ku tobie, Anno, me kochanie, Wszytkim czasom na despekt nigdy nie ustanie. - 29 - Zadania: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Wskaż w wierszu anaforę i powtórzenia? Jaką pełnią funkcję? Na jakie rzeczy i zjawiska wpływa czas i jak? Jaką funkcję pełni wers: Czasowi zgoła wszytko na świecie hołduje? Co poeta przeciwstawia destrukcyjnej sile czasu? Jak tematykę wiersza określa jego puenta? Gdzie odnaleźć można w wierszu hiperbolę? Jakie cechy poezji (sztuki) barokowej odnajdujesz w wierszu D. Naborowskiego? Spotkanie 8. Oświecenie Do zapamiętania: Zasięg czasowy: od końca XVII w. do schyłku w. XVIII (w Polsce od lat czterdziestych XVIII do 1822 r.). Nazwa epoki: w Anglii nazywano tę epokę ,,wiekiem rozumu”, we Francji ,,wiekiem filozofów”, w Niemczech ,,wiekiem oświeconym” i ta ostatnia nazwa szybko rozpowszechniła się w całej Europie; zaczęto nią oznaczać początkowo postępowe przejawy myślenia i działania (np. niem. filozof Immanuel Kant określił oświecenie jako wyjście człowieka z niepełnoletności, czyli niezdolności do posługiwania się własnym rozumem i wołał Sapere aude! - 'miej odwagę posługiwać się swym własnym rozumem'), a później całokształt zjawisk występujących w tej epoce. Główne idee i wartości: krytycyzm – postawa poznawcza, przeciwstawna dogmatyzmowi, postulująca kontrolę prawdziwości i zasadności twierdzeń przed ich uznaniem; racjonalizm – kierunek filozoficzny przyznający rozumowi główną rolę w procesie poznania; empiryzm – kierunek w teorii poznania, przeciwstawny racjonalizmowi, wywodzący poznanie ludzkie z doświadczenia zmysłowego; sensualizm – pogląd, według którego źródłem wiedzy są wrażenia zmysłowe będące odbiciem rzeczywistości (z tym poglądem łączy się łac. pojęcie tabula rasa – 'czysta karta'); deizm – kierunek filozoficzno-teologiczny uznający Boga za stwórcę i prawodawcę, ale odrzucający bezpośrednie jego kierownictwo światem, wiarę w cuda i objawienie; ateizm – pogląd odrzucający istnienie Boga. - 30 - Jedna epoka – trzy prądy artystyczne: klasycyzm – kierunek programowo nawiązujący do antycznej teorii poezji; w Polsce był głównym nurtem oświecenia, formułującym program literatury zaangażowanej w społeczno-kulturalne przemiany kraju i stawiał przed literaturą zadania dydaktyczno-moralizatorskie (Ignacy Krasicki – bajki, satyry); sentymentalizm – prąd umysłowy i literacki, który traktował literaturę jako sposób pokazania wewnętrznego życia człowieka oraz kształtowania autentycznych, odrzucających pozory, więzi międzyludzkich (Jean Jacques Rousseau Nowa Heloiza, Franciszek Karpiński – sielanki, np. Laura i Filon, Do Justyny. Tęskność na wiosnę); rokoko – styl w sztukach plastycznych i architekturze w okresie 1720-1780, a później także określenie zjawisk literackich cechujących się wytwornością i subtelnością; istotą jego było rozumienie piękna jako wartości podstawowej, dającej przyjemność obcowania z wytworami sztuki (w literaturze polskiej wybitnym reprezentantem rokoko był piszący w języku francuskim Jan Potocki, autor Rękopisu znalezionego w Saragossie). Gatunki literackie typowe dla oświecenia ; bajka, satyra, poemat heroikomiczny, sielanka, komedia, powieść nowożytna. Ćwiczenia W oparciu o analizę i interpretację podanych fragmentów utworów Ignacego Krasickiego napisz, na czym polegał dydaktyzm literatury oświecenia. I śmiech niekiedy może być nauką, Kiedy się z przywar, nie z osób natrząsa; I żart dowcipną przyprawiony sztuką Zbawienny, kiedy szczypie, a nie kąsa; I krytyk zda się, kiedy nie z przynuką, [z przymusem] Bez żółci łaje, przystojnie się dąsa. Szanujmy mądrych, przykładnych, chwalebnych, Śmiejmy się z głupich, choć i przewielebnych . (fragment poematu heroikomicznego Monachomachia) Upiłem się onegdaj dla imienin żony; Nie żal mi tego było. Dzień ten obchodzony Musiał być uroczyście. Dobrego sąsiada Nieźle czasem podpoić; jejmość była rada, - 31 - Wina mieliśmy dosyć, a że dobre było, Cieszyliśmy się pięknie i nieźle się piło. Trwała uczta do świtu. W południe się budzę, Cięży głowa jak ołów, krztuszę się i nudzę. (...) Wtem dwóch z uczty wczorajszej kompanów przybyło. Jakże nie poczęstować, gdy kto w dom przychodzi? Jak częstować, a nie pić? I to się nie godzi. Więc ja znowu do wódki, wypiłem niechcący: Omne trinum perfectum, choć trunek gorący Dobry jest na żołądek. Jakoż w punkcie zdrowy, Ustały i nudności, ustał i ból głowy. Zdrów i wesół wychodzę z moimi kompany: W tym obiad zastaliśmy już przygotowany. Siadamy. Chwali trzeźwość pan Jędrzej, my za nim, Bogdaj to wstrzemięźliwość, pijatykę ganim, A tymczasem butelka nietykana stoi. Pan Wojciech, co się bardzo niestrawności boi, Po szynce, cośmy jedli, trochę wina radzi: Kieliszek jeden, drugi zdrowiu nie zawadzi. A zwłaszcza kiedy wino wytrawione, czyste, Przestajem na takowe prawdy oczywiste. Idą zatem dyskursa tonem statystycznym O miłości ojczyzny, o dobru publicznym, (…) Nie wiem, jak tam skończyli zwadę naszą wielką, Ale to wiem i czuję, żem wziął w łeb butelką. Bogdaj w piekło przepadło obrzydłe pijaństwo! Cóż w nim? Tylko niezdrowie, zwady, grubijaństwo. Oto profit: nudności i guzy, i plastry". - "Dobrze mówisz, podłej to zabawa hałastry, Brzydzi się nim człek prawy, jako rzeczą sprośną. Z niego zwady, obmowy nieprzystojne rosną, Pamięć się przez nie traci, rozumu użycie, Zdrowie się nadweręża i ukraca życie. Patrz na człeka, którego ujęła moc trunku, Człowiekiem jest z pozoru, lecz w zwierząt gatunku Godzien się mieścić, kiedy rozsądek zaleje I w kontr naturze postać bydlęcą przywdzieje. (…) Patrz, jakie swej trzeźwości odnoszą pożytki: Zdrowie czerstwe, myśl u nich wesoła i wolna, Moc i raźność niezwykła i do pracy zdolna, Majętność w dobrym stanie, gospodarstwo rządne, Dostatek na wydatki potrzebne, rozsądne. Te są wstrzemięźliwości zaszczyty, pobudki, - 32 - Te są". - "Bądź zdrów!" - "Gdzież idziesz?" - "Napiję się wódki". (fragmenty satyry Pijaństwo) Objaśnienia: 1. Omne trinum perfectum (łac) – każda trójca jest doskonała; 2. profit – korzyść. Zadania: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Jaką rolę przypisuje Krasicki śmiechowi i żartowi? Co ma być celem krytyki? Jakich zasad powinien trzymać się krytyk? Co Krasicki krytykuje w satyrze Pijaństwo: zjawisko czy indywidualny przypadek? Podaj przykłady dowcipu językowego i komizmu sytuacyjnego. Czemu one służą (poprzyj swoją odpowiedź odpowiednim cytatem z fragm. Monachomachii). Wynotuj z tekstu satyry fragmenty o charakterze sentencjonalnym i zinterpretuj je. Jakie argumenty przeciw pijaństwu podaje słuchający pijaka? Jakie są zalety trzeźwości? W ich kontekście zinterpretuj puentę utworu. Na czym polega dydaktyzm utworów Krasickiego? W jaki sposób czytelnik zmuszony jest do własnych ocen i interpretacji? Spotkanie 9. Romantyzm Do zapamiętania: Zasięg czasowy: od czasów Wielkiej Rewolucji Francuskiej do lat czterdziestych XIX w. (w Polsce od 1822 r. do 1863 r., a więc od wydania I tomu Poezji Adama Mickiewicza do wybuchu powstania styczniowego); nadejście romantyzmu przygotował preromantyzm, rozwijający się od drugiej połowy XVIII w. do początku XIX w., a szczególnie niemiecki Sturm und Drang (okres ,,burzy i naporu” reprezentowanymi głównie przez Johanna Wolfganga Goethego i Friedricha Schillera). Nazwa epoki: wywodzi się od łac. romanticus – 'romantyczny'; przymiotnik ten wywodzi się od „romansów” (utworów zapisywanych w „lingua romana”, czyli ludowym języku, który powstał z pomieszania łaciny i języków germańskich oraz galickich) i początkowo używano go do oznaczenia scenerii znanych z romansów i ludzi nadających się na ich bohaterów, następnie mówiono o romantycznych utworach, by w końcu romantyzmem nazwać kierunek oraz okres, w którym ten kierunek dominował. - 33 - Główne pojęcia i terminy: bohater romantyczny - „najwyższy z czujących”, bohater o nieprzeciętnym życiu emocjonalnym, buntujący się przeciw światu i powszechnie akceptowanym wartościom, samotnik z głębokim poczuciem indywidualizmu, tajemniczy dla innych, często przeżywa wielką i nieszczęśliwą miłość, głęboko odczuwa piękno i grozę natury, często wyrusza w podróż (dosłowną i w głąb siebie); polski bohater romantyczny wie, że istnienie ojczyzny zależy od niego (walczy o nią, tęskni za nią, cierpi za nią); bajronizm – 1. prąd literacko-społeczny początku XIX w. ukształtowany za sprawą twórczości i biografii angielskiego poety George'a Gordona Byrona charakteryzujący się romantyzmem rewolucyjnym i buntem przeciwko panującym stosunkom społecznym i politycznym; 2. postawa życiowa właściwa bohaterom Byrona; intuicjonizm – pogląd głoszący, że sens świata uchwycić można bezpośrednio przez uczucie lub intuicję; irracjonalizm – pogląd głoszący, że rzeczywistość jest niedostępna poznaniu racjonalnemu, przypisujący najwyższą wartość pozarozumowym środkom poznawczym; mesjanizm narodowy – ideologia przypisująca poszczególnym narodom posłannictwo zbawienia lub odrodzenia ludzkości; mesjanizm polski przydzielał misję zbawczą cierpiącemu – szczególnie po upadku powstania listopadowego (1830 r.) - narodowi polskiemu i występował głównie w różnych środowiskach Wielkiej Emigracji; w literaturze polskiej obecny przede wszystkim w III cz. Dziadów A. Mickiewicza; mistycyzm (z gr. mystikos - 'tajemniczy') – prąd filozoficzno-religijny uznający możliwość bezpośredniego łączenia się duszy ludzkiej z absolutem (bóstwem), zwłaszcza za pomocą intuicji i objawienia (bohater romantyczny szuka Boga, chce z nim rozmawiać, przeżywa mistyczny trans); prometeizm - postawa indywidualistycznego buntu przeciw Bogu, siłom natury i skrępowaniu wolności ludzkiego ducha oraz zgody na poświęcenie się, a także na samotne cierpienie za ideę i szczęście ludzkości (wywodzi się z mitu o Prometeuszu); najsłynniejszym wyrazem prometeizmu są słowa Konrada wypowiedziane w Wielkiej Improwizacji III cz. Dziadów: Nazywam się Milijon – bo za milijony Kocham i cierpię katusze. tyrtejska poezja – poezja wzywająca do boju, zagrzewająca do walki w obronie kraju; szczególnie popularna w czasie zaborów; nazwa pochodzi od gr. poety Tyrteusza (VII w. p.n.e.), który stał się symbolem poety-bojownika; wallenrodyzm (walenrodyzm) – postawa człowieka, który poświęcając swe życie słusznej walce z wrogiem ojczyzny, ucieka się w swoim działaniu do metod podstępu i zdrady, budzących wątpliwości moralne; wzorem takiej postawy był tytułowy bohater Mickiewiczowskiego Konrada Wallenroda; - 34 - werteryzm – model postawa bohatera literackiego, którego cechuje: wybujała uczuciowość, widzenie świata przez pryzmat marzeń i poezji, niezgoda na konwencje obyczajowe i normy moralne, pesymistyczne poczucie bezcelowości życia (wyraża się ono w tzw. bólu istnienia – niem. Weltschmertz); nazwa pochodzi od imienia tytułowego bohatera powieści J. W. Goethego Cierpienia młodego Wertera; wieszcz – poeta natchniony, mający dar przewidywania przyszłości; koncepcja poety-wieszcza szczególnego znaczenia nabrała w polskiej literaturze; miano wieszcza tradycyjnie zarezerwowane jest dla „trójcy wieszczów”: Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego i Zygmunta Krasińskiego; winkelriedyzm – idea zawarta w dramacie J. Słowackiego Kordian, wzywająca do czynnej walki,w której jednostka lub niewielka grupa poświęci za naród (jak szwajcarski średniowieczny rycerz, który w walce z Austriakami wbił w swoją pierś włócznie wrogów, torując drogę swym rodakom). Gatunki literackie najwyżej cenione przez romantyków: ballada, dramat romantyczny, poemat dygresyjny, powieść poetycka, powieść historyczna. Romantyczna koncepcja literatury: literatura miała być formą ekspresji jednostkowej, jednym ze sposobów docierania do istoty wszechrzeczy (literatura miała odkrywać dla niewtajemniczonych ukryte treści i objaśniać je, miała wyrażać niewyrażalne), a jednocześnie szczególną rolę miała odegrać wobec własnego narodu (poecie przypisano rolę przywódcy duchowego i narodowego proroka, co znalazło wyraz w literaturze polskiej w koncepcji wieszcza). Źródła literatury romantycznej: twórczość prymitywna i ludowa, natura, tradycje średniowieczne, elementy orientalne, motywy biblijne, twórczość Szekspira. Pisarze, których trzeba zapamiętać, i ich wybrane dzieła: Johann Wolfgang Goethe – Cierpienia młodego Wertera; Faust; Adam Mickiewicz – Oda do młodości; Romantyczność; Lilie; Sonety krymskie; Dziady; Pan Tadeusz; Juliusz Słowacki – Grób Agamemnona; Hymn; Balladyna; Kordian; Zygmunt Krasiński – Nie-Boska komedia; Cyprian Kamil Norwid – W Weronie; Moja piosnka; Fortepian Szopena; Bema pamięci żałobny rapsod. Ćwiczenia Na podstawie analizy i interpretacji fragmentu dramatu Juliusza Słowackiego przedstaw istotę romantycznej „choroby wieku”. Akt pierwszy - 35 - Scena I Kordian, młody 15-letni chłopiec, leży pod wielką lipą na wiejskim dziedzińcu, Grzegorz, stary sługa, nieco opodal czyści broń myśliwską. Z jednej strony widać dóm wiejski, z drugiej ogród… za ogrodzeniem dziedzińca staw, pola — i lasy sosnowe zadumany Zabił się — młody… Zrazu jakaś trwoga Kładła mi w usta potępienie czynu, Była to dla mnie posępna przestroga, Abym wnet gasił myśli zapalone; Dziś gardzę głupią ostrożnością gminu, Gardzę przestrogą, zapalam się, płonę, Jak kwiat liściami w niebo otwartemi Chwytam powietrze, pożeram wrażenia. Myśl Boga z tworów wyczytuję ziemi I głazy pytam o iskrę płomienia. Ten staw odbite niebo w sobie czuje I myśli nieba błękitem. Ta cicha jesień, co drzew trzęsie szczytem, Co na drzewach liście truje I różom rozwiewa czoła, Podobna do śmierci anioła, Ciche wyrzekła słowa do drzew: Gińcie drzewa! Zwiędły — opadły. Myśl śmierci z przyrodzenia w duszę się przelewa; Posępny, tęskny, pobladły, Patrzę na kwiatów skonanie I zdaje mi się, że mię wiatr rozwiewa. Cicho. Słyszę po łąkach trzód błędnych wołanie. Idą trzody po trawie chrzęszczącej od szronu I obracają głowy na niebo pobladłe, Jakby pytały nieba: «Gdzie kwiaty opadłe? Gdzie są kwitnące maki po wstęgach zagonu?» Cicho, odludnie, zimno… Z wiejskiego kościoła Dzwon wieczornych pacierzy dźwiękiem szklannym bije, Ze skrzepłych traw modlitwy żadnej nie wywoła, Ziemia się modlić będzie, gdy słońcem ożyje… Otom ja sam, jak drzewo zwarzone od kiści, Sto we mnie żądz, sto uczuć, sto uwiędłych liści; Ilekroć wiatr silniejszy wionie, zrywa tłumy. Celem uczuć — zwiędnienie; głosem uczuć — szumy Bez harmonii wyrazów… Niech grom we mnie wali! Niech w tłumie myśli jaką myśl wielką zapali… Boże! zdejm z mego serca jaskółczy niepokój, Daj życiu duszę i cel duszy wyprorokuj… Jedną myśl wielką roznieć, niechaj pali żarem, - 36 - A stanę się tej myśli narzędziem, zegarem, Na twarzy ją pokażę, popchnę serca biciem, Rozdzwonię wyrazami i dokończę życiem. po chwili Jam się w miłość nieszczęsną całym sercem wsączył… Zadania: 1. 2. 3. 4. 5. 6. Co o samobójstwie myślał Kordian w przeszłości, a co myśli teraz? Do czego porównał jesień i jak to uzasadnia? Jaki nastrój wprowadza zachowanie zwierząt? Wymień trzy przysłówki, którymi Kordian określa otaczającą go naturę? W jaki sposób Kordian odczuwa w naturze obecność Boga? Podaj cytat, w którym najpełniej duchowa istota natury łączy się z duchem człowieka i jest symbolicznym obrazem duszy Kordiana. 7. Co czuje Kordian, w jakim jest nastroju i co jest tego źródłem? Znajdź synonimy do przymiotników: posępny, tęskny, pobladły. 8. Wyjaśnij pojęcie jaskółczy niepokój. Jakim określeniem mógłbyś je zastąpić? Spotkanie 10. Pozytywizm Do zapamiętania: Zasięg czasowy: w literaturze polskiej od 1863 do około r. 1890. Nazwa epoki: przyjęto ją tylko w Polsce, od kierunku filozoficznego, którego podstawy sformułował August Comte; założenia filozofii pozytywnej dostosowano do szczególnych warunków kraju po klęsce powstania styczniowego, wyciągając z niej przede wszystkim konsekwencje praktyczne: konieczność upowszechnienia oświaty, popularyzacji nauki i laickiego światopoglądu itp. Główne idee i pojęcia: ewolucjonizm – jako kierunek w filozofii i naukach społecznych wyjaśnia, że rozwój społeczeństw to rezultat działania praw ewolucji; scjentyzm – pogląd głoszący, ze uzyskanie prawdziwej wiedzy o rzeczywistości jest możliwe tylko przy zastosowaniu w badaniach naukowych metod nauk przyrodniczych; realizm – odtwarzanie w utworze literackim, dziele sztuki istotnych zjawisk rzeczywistości w sposób zgodny z obserwacją i osiągniętym poziomem poznania; utylitaryzm – według tej doktryny pożytek jednostki lub społeczeństwa powinien stanowić najwyższy cel moralny postępowania ludzi; dążenie do dobra własnego sprzyja pomnożeniu dobra społecznego; program społeczny polskich pozytywistów: program pracy organicznej, program pracy u podstaw, emancypacja kobiet, asymilacja Żydów. - 37 - Pozytywistyczna koncepcja literatury: literatura miała być zgodna z pozytywistyczną rzeczywistością, przedstawiająca świat „taki, jaki jest”; miała być zgodna z pozytywistyczną nauką, zawierająca określona wiedzę o rzeczywistości, opisująca takie fakty i zjawiska, które w społeczeństwie odgrywają najważniejszą rolę; miała być zgodna z pozytywistyczną moralnością, wyposażona w taki system wartości, w takie zasady i wzory, które pozwalałaby zapobiec nadużyciom, zaprowadzić ulepszenia, zreformować zastarzałe instytucje, zamienić utyskiwanie na pożyteczną działalność (Piotr Chmielowski); w pierwszej fazie rozwoju pozytywizmu sensem istnienia literatury, podporządkowanej hasłu utylitaryzmu, miało być spełnianie doraźnych funkcji społecznych (literatura tendencyjna). Ideał twórcy pozytywizmu: obywatel uczestniczący w życiu społeczeństwa, człowiek wykształcony, orientujący się zarówno w kierunkach filozoficznych i osiągnięciach nauk szczegółowych, jak i potrzebach własnego społeczeństwa, człowiek kochający postęp; miał na równi z innymi pracować na rzecz wspólnego dobra. Formy literackie szczególnie cenione przez pozytywistów: powieść, opowiadanie, nowela, felieton. Pisarze, których trzeba zapamiętać, i ich wybrane dzieła: Eliza Orzeszkowa – Gloria victis; Nad Niemnem; Maria Konopnicka – Mendel Gdański; Bolesław Prus -Lalka; Kamizelka; Henryk Sienkiewicz – Quo vadis; Trylogia (Ogniem i mieczem; Potop; Pan Wołodyjowski). Ćwiczenia Interpretując podane fragmenty powieści Elizy Orzeszkowej Nad Niemnem, wyjaśnij, jak pozytywiści rozumieli miejsce i rolę kobiety w świecie. Nad Niemnem – rozmowa Witolda Korczyńskiego z Benedyktem Korczyńskim Dlaczegóż przynajmniej kuzynek swoich bawić się nie starałeś? One chyba żadnych jeszcze ciężkich grzechów nie popełniły, za które czułbyś się w prawie wysyłać je do piekła? - One same, mój ojcze, są całe jednym grzechem przeciw zdrowemu rozsądkowi i postępowi kobiet popełnionym z wybuchającym na nowo zapałem zaczął Witold. - To są, mój ojcze, konsumentki, które z pewnością nic nigdy dla cywilizacji nie wyprodukują. Co ten stary kołek w płocie prawił o cywilizacji, fałszem jest i potwarzą na cywilizację rzucaną. Córki jego nie są ucywilizowane kobiety, ale - 38 - światowe sroki, które w swoich ptasich główkach dwóch ucywilizowanych myśli nie mają, choć czasem o literaturze i muzyce mówią... - Witold! - zawołał Benedykt - nie pluć mi tak na krewnych ! Ale chłopak tego wykrzyku ojca może nawet nie słyszał. Po czole przepływały mu rumieńce i zwilgotniały oczy. - Siostra moja na tej samej znajduje się drodze coraz prędzej i zapalczywiej mówił. Dawno już, mój ojcze, mówić z tobą chciałem o niej; ale wahałem się...nie śmiałem... Teraz powiem. To mój obowiązek i moje prawo. Jestem jej bratem i kochaliśmy się od dzieciństwa. Kierujecie ją na lalkę, na taką samą światową srokę... - Witold! - Tak, mój ojcze, na lalkę i światową srokę, która jeszcze od ziemi zaledwie odrosła, a już jej w głowie pantofle i posągi! Pantofle i posągi! Oto uczucia i myśli, na których gruncie wzrasta przyszła kobieta i obywatelka... - Witold! - Tak, mój ojcze! Marnujecie mi siostrę i to mię boli, bo nie jest ona ani złą, ani głupią, ale takie niestosowne do ducha czasu wychowanie, takie przykłady zrobią ją najpewniej, jeżeli nie zupełnie złą, to przynajmniej głupią sroką, gęsią, papugą... Nad Niemnem – rozmowa Justyny Orzelskiej z Benedyktem Korczyńskim o jej małżeństwie z Janem Bohatyrowiczem Do siostrzenicy się zwrócił: - Nie żartujesz, Justysiu? serio mówisz? Zaręczyłaś się naprawdę z jakimś Bohatyrowiczem? Pokazała mu swoją rękę. - Widzisz, wuju, pierścionka matki mojej na palcu nie mam. Wczoraj mu go oddałam. Serce, ręka i przyszłość moja do niego należą. (...) Kocham go z całego serca i jak w to, że żyję, wierzę, że jestem kochaną - odpowiedziała. (...) - Poczekaj! A praca! Czy ty wiesz, jaka cię praca tam czeka? Tym razem uniosła się. - Ależ, mój wuju - z mocą odparła - brak pracy właśnie był mi od dawna trucizną i wstydem! O, jakże wdzięczną jestem temu, który mię pod niski, ale własny dach swój biorąc daje nie tylko zadowolenie serca, ale zajęcie dla rąk i myśli, zadanie życia, możność dopomagania komuś, pracowania na siebie i dla innych!... Oczy Benedykta miękły, rozjaśniały się, coraz cieplejszym wejrzeniem w twarzy krewnej tkwiły. Wahającym się przecież głosem zaczął jeszcze: - No... a z tą... z tą niestosownością umysłową jakże będzie? - Nie ma jej, mój wuju; kto by tu niestosowność tę znalazł, sądziłby z pozorów. Uczoną nie jestem ani artystką; żadnych niepospolitych zdolności ani talentów nie mam i tylko tyle rozsądną jestem, by to znać i wiedzieć. Z tego, co umiem, bez wahania i żalu odrzucę to, co ani mnie, ani, jak mi się zdaje, nikomu pożytku by żadnego nie przyniosło. A jeżeli światła, z łaski twojej, mój wuju, otrzymanego, zostanie mi jeszcze trochę więcej niż on... niż oni go posiadają... Wzruszenie głos jej zatamowało; drżącymi ustami, ale z rozpromienionym czołem dokończyła: - 39 - - Z jakimże szczęściem pomiędzy nich je wniosę!... o! z jakim szczęściem trzymać będę nad nimi ubogą moją lampkę, aby tylko im trochę widniej, jaśniej, weselej było!... Benedykt wstał Wąsa do góry podkręcał. - Wy, młodzi, wszyscy teraz w jedną dudkę gracie! Ale - dodał - macie rację... nie ma co mówić! macie rację! Zadania: 1. Jak Witold charakteryzuje tradycyjne wychowanie córek szlacheckich? Do czego, według Witolda, ono prowadzi? 2. Jaką wymowę mają użyte przez Witolda określenia: lalki, światowe sroki, gęsi, sroki? 3. Co rozumie Witold pod pojęciem ucywilizowane kobiety? 4. Jaki związek wykazują słowa Witolda z programem społecznym polskich pozytywistów? 5. Jak swoje miejsce w społeczeństwie rozumie Justyna Orzelska? 6. Dlaczego małżeństwo z schłopiałym szlachcicem nie jest dla niej czymś hańbiącym? 7. Echa jakich postaw i poglądów pozytywistycznych brzmią w słowach Justyny? 8. Kto w podanych fragmentach jest pozytywistą, a kto zwolennikiem idei pozytywistycznych? Spotkanie 11. Młoda Polska Do zapamiętania: Zasięg czasowy: od ok. 1890 r. do 1914 r. (wybuch I wojny światowej) Nazwa epoki: Młoda Polska – przyjęta jako nazwa całej epoki początkowo była wyrazem wystąpienia „młodych”, którzy swą aktywność rozwinęli ok. 1890 r. , i byli zwolennikami zasadniczego przewartościowania wszystkich dotychczas obowiązujących norm i wartości (nazwa pochodzi tytułu cyklu programowych artykułów Artura Górskiego opublikowanych w krakowskim :Życiu”); fin de siècle (franc. - 'koniec wieku'); modernizm, neoromantyzm, symbolizm. Główne pojęcia: dekadentyzm – prąd duchowy wyrażający się w postawie pesymistycznej i indywidualistycznej (często odwołujący się do filozofii A. Schopenhauera), w poczuciu słabości i wysubtelnienia duchowego; ekspresjonizm – awangardowy kierunek literacki ukształtowany u schyłku Młodej Polski zakładający, że zadaniem sztuki nie jest naśladowanie rzeczywistości, ale tworzenie przekazu świata wewnętrznego człowieka, przeżyć jednostki w ich dynamice; - 40 - impresjonizm – kierunek głównie malarski, ale w literaturze również ciekawie realizowany; podstawowym założeniem impresjonizmu było ukazywanie świata przez pryzmat jednostki, odtwarzanie tylko zewnętrznego wrażenia i ulotnych chwil; modernizm – termin używany często dla nazwania całej epoki, ale charakterystyczny jest głównie dla pierwszej, by tak rzec, bojowej fazy w jej rozwoju, kiedy trwała ostra walka tego, co uznano za modernistyczne, a więc nowoczesne, z tym, co nosiło piętno starego, skompromitowanego, walka „nowego” ze „starym” (fr. moderne – 'współczesny, nowoczesny'); naturalizm – kierunek wywodzący się z filozofii pozytywistycznej, dlatego charakteryzował się postawą scjentystyczną i skrajnie obiektywistyczną; pisarz nie miał prawa podporządkować obrazu świata założonym z góry tendencjom moralistycznym, nie miał prawa występować w roli komentatora, miał przedstawiać zjawiska w postaci surowej; przy konstrukcji bohaterów kładł nacisk na motywacje biologiczne; neoromantyzm – jedno z określeń nowatorskich tendencji literackich przełomu XIX i XX w. podkreślające związek z romantyzmem: podobieństwo filozoficznych postaw i estetycznych upodobań, identyczna sytuacja polityczna i kontynuacja romantycznych dążeń do odzyskania niepodległości; zaowocowało to m.in. głębokim zainteresowaniem twórczością Mickiewicza i Słowackiego oraz odkryciem Norwida; parnasizm – propagował poezję zobiektywizowaną, niekiedy nawet bliską dyskursu naukowego, przede wszystkim opisową; czerpał motywy z kultur archaicznych i egzotycznych, przede wszystkim zaś ze świata antycznego; szczególny nacisk kładł na zewnętrzną doskonałość formy; secesja – kierunek w sztukach plastycznych przełomu XIX i XX w., posługiwał się giętką elastyczną linią, kładł nacisk elementy zdobnicze, wypracował zespół ulubionych motywów (np. motywy kwiatowe), interesował się sztuką użytkową; symbolizm – kierunek, którego celem stało się wyrażenie tego, co niewyrażalne; czynnikiem, który miał pozwolić na realizację tego zamierzenia był symbol – znak treści głęboko ukrytych i niejasnych, mający za zadanie kierować ku nim myśli czytelnika; dzięki niemu poezja miała dotrzeć w te rejony, które są niedostępne racjonalnemu poznaniu, miała zdobywać to, co nienazwane i niejasne. Pisarze, których trzeba zapamiętać, i ich wybrane dzieła: Kazimierz Przerwa-Temajer – Koniec wieku XIX; Nie wierzę w nic; Na Anioł Pański; Evviva l'arte; Hymn do Nirwany; Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej; Melodia mgieł nocnych; Jan Kasprowicz – W chałupie; Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach; Dies irae; Święty Boże, Święty Mocny; Przestałem się wadzić z Bogiem; Leopold Staff – Kowal; Deszcz jesienny; Przedśpiew; Curriculum vitae; Stanisław Wyspiański – Wesele; Władysław Stanisław Reymont – Chłopi; Stefan Żeromski – Ludzie bezdomni; Joseph Conrad – Jądro ciemności. - 41 - Ćwiczenia Interpretując podane fragmenty Wesela S. Wyspiańskiego, wyjaśnij, jaki jest stosunek Poety życia, do problemów, którymi żyje naród i jak rozumie miejsce poety w społeczeństwie. S. Wyspiański Wesele Akt I. Scena XXIV POETA, GOSPODARZ POETA Taki mi się snuje dramat groźny, szumny, posuwisty jak polonez; gdzieś z kazamat jęk i zgrzyt, i wichrów świsty.Marzę przy tym wichrów graniu - o jakimś wielkim kochaniu. Bohater w zbrojej, skalisty, ktoś, jakoby złom granitu, rycerz z czoła, ktoś ze szczytu w grze uczucia, chłop "qui amat", [łac. qui amat - który kocha] przy tym historia wesoła, a ogromnie przez to smutna. (...) POETA Duch się w każdym poniewiera, że czasami dech zapiera; tak by gdzieś het gnało, gnało, tak by się nam serce śmiało do ogromnych, wielkich rzeczy, a tu pospolitość skrzeczy, a tu pospolitość tłoczy, włazi w usta, uszy, oczy; duch się w każdym poniewiera i chciałby się wydrzeć, skoczyć, ręce po pas w krwi ubroczyć, ramię rozpostrzeć szeroko, wielkie skrzydła porozwijać, lecieć, a nie dać się mijać; a tu pospolitość niska włazi w usta, ucho, oko; - daleko, co było z bliska? serce zaryte głęboko, - 42 - gdzieś pod czwartą głębną skibą, że swego serca nie dostać. (...) POETA My jesteśmy jak przeklęci, że nas mara, dziwo nęci, wytwór tęsknej wyobraźni serce bierze, zmysły draźni; że nam oczy zaszły mgłami; pieścimy się jeno snami, a to, co tu nas otacza, zdolność nasza przeinacza: w oczach naszych chłop urasta do potęgi króla Piasta! Akt III. Scena XVI POETA, PANNA MŁODA. POETA Panna młoda - ze snu, z nocy? PANNA MŁODA A sen to miałam, choć nie spałam, ino w taki ległam niemocy... POETA Od miłości panna młoda osłabła. PANNA MŁODA --------We złotej ogromnej karocy napotkałam na śnie diabła; takie mi sie głupstwo śniło, tak sie ta pletło, baiło. (...) PANNA MŁODA Od tańcenia takem osłabła... Śniło mi się, że siadam do karety, a oczy mi sie kleją - o rety. Śniło mi się, że siedze w karecie i pytam sie, bo mnie wiezą przez lasy, przez jakiesi murowane miasta - a gdziez mnie, biesy, wieziecie? a oni mówią: "do Polski" A kaz tyz ta Polska, a kaz ta" Pon wiedzą" - 43 - POETA Po całym świecie możesz szukać Polski, panno młoda, i nigdzie jej nie najdziecie. PANNA MŁODA To może i szukać szkoda. POETA A jest jedna mała klatka - o, niech tak Jagusia przymknie rękę pod pierś. PANNA MŁODA To zakładka gorseta, zeszyta troche przyciaśnie. POETA - - - A tam puka? PANNA MŁODA I cóz za tako nauka? Serce -! -? POETA A to Polska właśnie. Zadania: 1. Kto kryje się pod postacią Poety? 2. Jakie dzieło literackie chciałby Poeta stworzyć? Kto byłby jego bohaterem? 3. Do jakich tradycji literackich chciałby Poeta nawiązać? Zwróć uwagę na jego słowa: ręce po pas w krwi ubroczyć, ramię rozpostrzeć szeroko, wielkie skrzydła porozwijać, 4. Wypisz inne cytaty, w których bohater mówi o wielkości poety. 5. Jak charakteryzuje Poeta otaczającą go rzeczywistość? Jak ogląda tę rzeczywistość i jak ją przedstawia w swoich utworach? 6. Opisz sen Panny Młodej i jej reakcję na niego. 7. Dlaczego Panna Młoda nie wie, gdzie leży Polska? 8. Gdzie, według Poety, leży Polska? 9. Jaką rolę odegrał Poeta w scenie XVI? 10. Czy może przewodniczyć narodowi jak poeci romantyczni (odpowiedz w kontekście obydwu scen)? - 44 - Spotkanie 10. Dwudziestolecie międzywojenne Do zapamiętania: Zasięg czasowy: od 1918 r. (zakończenie I wojny światowej) do 1939 r. (wybuch II wojny światowej). Nazwa epoki: ze względu na ogromną różnorodność nurtów, kierunków, ugrupowań wybrano nazwę określającą historyczne umiejscowienie epoki w czasie. Główne pojęcia: awangarda – od franc. avant-garde – 'straż przednia, awangarda' to nazwa dwudziestowiecznych kierunków artystycznych, których programy i realizacje wyrastały ze zdecydowanego sprzeciwu wobec sztuki zastanej (zwłaszcza wobec realizmu i naturalizmu), torowały drogę nowym rozwiązaniom ideowo-artystycznym, wykazując się nastawieniem eksperymentatorskim; do awangardy można więc zaliczyć np. ekspresjonizm i futuryzm; w polskiej poezji awangardowej najmocniej zaznaczyła swoją obecność Awangarda Krakowska, która wystąpiła z programem sztuki pozostającej w „uścisku z teraźniejszością”, nastawionej na współbrzmienie z nowoczesną cywilizacją techniczną, zmechanizowaną pracą i wielkomiejskim życiem; postulowała, by naczelnymi tematami twórczości stały się „miasto – masa – maszyna”; zerwała z tradycyjnym pojmowaniem poety jako kapłana, natchnionego wieszcza czy ideologa – poeta miał pracować w słowie jak rzemieślnik (twórcą i teoretykiem tej grupy był Tadeusz Peiper, a najwybitniejszym poetą – Julian Przyboś); dadaizm – awangardowy kierunek artystyczny wyrosły na podłożu buntu przeciw wojnie i współczesnej cywilizacji; protest dadaistów był totalnym odrzuceniem europejskiej tradycji kulturalnej, ideologii, autorytetów, norm moralno-obyczajowych, poczucia zdrowego rozsądku i konwencji; dadaiści pojmowali sztukę jako improwizowaną zabawę pełną fantazji i absurdalnego dowcipu (pure nonsensu, czarnego humoru, przewrotnego szyderstwa, parodii); franc. słowo „dada”, które w języku dziecięcym oznacza rodzaj zabawki, zostało przez twórców przypadkowo wybrane; ekspresjonizm – patrz: Młoda Polska; futuryzm – nazwę temu kierunkowy nadał jego twórca Filippo Tommaso Marinetti i łączy się z łac. futurum – 'przyszłość', by podkreślić, że futuryści odcinają się od przeszłości i są awangardą nowych czasów; byli zafascynowani nowoczesną cywilizacją urbanistyczno-techniczną, rytmem wielkomiejskiego życia, ulicznym tłumem, czemu towarzyszył kult szybkości, współzawodnictwa, agresywności i niebezpiecznej przygody; podmiotem poetyckim uczynili człowieka przeżywającego swą sytuację w dynamicznej i zgiełkliwej zbiorowości, poddanego oddziaływaniu emocji tłumu; fascynowała ich tez pierwotność, prymityw; w języku poetyckim łamali znane konwencje i szablony (np. buntowali się przeciw składni czy ortografii); w polskiej poezji najwybitniejsi przedstawiciele futuryzmu to: Bruno Jasieński(Rzygające posągi, But w butonierce), Aleksander Wat (Ja z jednej strony i - 45 - Ja z drugiej strony mego mopsożelaznego piecyka), Stanisław Młodożeniec (XX wiek) ; kubizm – kierunek w malarstwie i rzeźbie zapoczątkowany przez Picassa i Braque'a; polegał na odrzuceniu reguł perspektywy rozbijaniu bryły przedmiotu na luźne, zgeometryzowane elementy strukturalne i dążeniu do stworzenia syntezy przedmiotu przez „swobodne zestawienie elementów”; w poezji kubizm na pierwszym miejscu stawiał luźne zestawianie elementów odległych (czasowo, przestrzennie lub pojęciowo)rozbicie ciągłości wypowiedzi, eliptyczność (G. Apollinaire, A. Ważyk); neoklasycyzm – zespół tendencji w poezji XX w. charakteryzujących się nawiązaniami do tradycji, dyscypliną formalną, tendencją do stylizacji (był w opozycji do awangardy); do poetyki neoklasycyzmu zwrócił się np. Jarosław Iwaszkiewicz, Mieczysław Jastrun; surrealizm (nadrealizm) – kierunek w sztuce, literaturze i filmie dążący do uniezależnienia wyobraźni artysty od reguł logicznego myślenia i wszelkich norm estetycznych i moralnych; posługuje się absurdalnym i makabrycznym żartem, parodią, groteską; ideałem utworu był przekaz rozwijający się poprzez swobodne skojarzenia, w sposób nieprzewidywalny i zagadkowy; w malarstwie najbardziej znanym surrealistą jest Salvadore Dali, a w literaturze polskiej wyraźnie wpływy surrealizmu odnaleźć można w dramatach Stanisława Ignacego Witkiewicza. Pisarze, których trzeba i warto zapamiętać, i ich wybrane dzieła: Stefan Żeromski – Przedwiośnie; Zofia Nałkowska – Granica; Witold Gombrowicz – Ferdydurke; Bolesław Leśmian – wybór wierszy, np. Dusiołek; W malinowym chruśniaku; Pan Błyszczyńśki; Piła; Poeta; Leopold Staff – wybór wierszy, np. Wysokie drzewa; Ars poetica; Julian Tuwim – wybór wierszy, np. Do krytyków; Prośba o piosenkę; Rzecz czarnoleska; Mieszkańcy; Maria Pawlikowska-Jasnorzewska - wybór wierszy, np. Miłość; Nike; Samobójstwo dębu; Marcel Proust – W poszukiwaniu straconego czasu; Franz Kafka – Proces; Zamek; James Joyce – Ulisses. Ćwiczenia W oparciu o analizę i interpretację wiersza Bruno Jasieńskiego But w butonierce scharakteryzuj postawę młodego futurysty wobec świata i otaczających go ludzi. Bruno Jasieński But w butonierce - 46 - Zmarnowałem podeszwy w całodziennych spieszeniach, Teraz jestem słoneczny, siebiepewny i rad. Idę młody, genialny, trzymam ręce w kieszeniach, Stawiam kroki milowe, zamaszyste, jak świat. Nie zatrzymam się nigdzie na rozstajach, na wiorstach, Bo mnie niesie coś wiecznie, motorycznie i przed. Mijam strachy na wróble w eleganckich windhorstach, Wszystkim kłaniam się grzecznie i poprawiam im pled. W parkocieniu krokietni — jakiś meeting panieński. Dyskutują o sztuce, objawiając swój traf. One jeszcze nie wiedzą, że, gdy nastał Jasieński, Bezpowrotnie umarli i Tetmajer i Staff. One jeszcze nie wiedzą, one jeszcze nie wierzą. Poezyjność, futuryzm — niewiadoma i X. Chodźmy biegać, panienki, niech się główki odświeżą, — Będzie lepiej smakować poobiedni jour-fixe. Przeleciało gdzieś auto w białych kłębach benzyny, Zafurkotał na wietrze trzepocący się szal. Pojechała mi bajka po za góry doliny I nic jakoś mi nie żal, a powinno być żal... Tak mi dobrze, tak mojo, aż rechoce się serce. Same nogi mnie niosą gdzieś — i po co mi, gdzie? Idę młody, genialny, niosę BUT W BUTONIERCE, Tym co za mną nie zdążą echopowiem: — Adieu! — Zadania: 1. Scharakteryzuj osobę mówiącą w wierszu. Określ formę gramatyczną (osobę i liczbę), w której wypowiada się podmiot liryczny (potwierdź swoją wypowiedź odpowiednio dobranymi cytatami). 2. Wypisz epitety, którymi określa siebie podmiot. 3. Wymień zachowania, które świadczą o nonszalancji bohatera wiersza lub mają charakter prowokacyjny. 4. Jaki jest stosunek podmiotu do współczesnych mu wybitnych poetów? 5. W jaki sposób uzyskał poeta efekt dynamizmu, ruchu? 6. Wypisz z wiersza zapożyczenia. Czemu one służą? 7. Wypisz z wiersza neologizmy (np. słowotwórcze, składniowe). Dlaczego poeta użył ich? 8. Wyjaśnij słowo „butonierka”. Jaki jest jego związek z butem? 9. Przedstaw sytuację, w jakiej pojawia się słowo „futuryzm”. - 47 - 10. W kontekście manifestu futurystów wyjaśnij, na czym polega prowokacyjny charakter wiersza B. Jasieńskiego. Filippo Tommaso Marinetti - Manifest Futuryzmu 1. Chcemy opiewać miłość niebezpieczeństwa, przyzwyczajenie do energii i do zuchwalstwa. 2. Odwaga, śmiałość, bunt – będą zasadniczymi składnikami naszej poezji. 3. Aż do dziś literatura sławiła nieruchome zamyślenie, ekstazę i marzenie senne. My chcemy sławić agresywny ruch, gorączkową bezsenność, krok biegacza, salto mortale, policzek i pięść. 4. Oświadczamy, że wspaniałość świata wzbogaciła się o nowe piękno: piękno szybkości! Samochód wyścigowy ze swoim pudłem zdobnym w wielkie rury podobne do wężów o ognistym oddechu... ryczący samochód, który zdaje się pędzić po taśmie karabinu maszynowego, jest piękniejszy od Nike z Samotraki. 5. Chcemy opiewać człowieka dzierżącego kierownicę, której oś idealna przeszywa Ziemię, ciśniętą także w bieg po swej orbicie. 6. Trzeba, aby poeta poświęcił się z bujnym, wspaniałomyślnym zapałem dla pomnożenia entuzjazmu i żaru w elementach pierwotnych. 7. Nie ma już piękna poza walką. Twór, który nie ma charakteru agresywnego, nie może być arcydziełem. Poezja musi być pojmowana jako gwałtowne natarcie na siły nieznane, celem rzucenia ich pod nogi człowiekowi. 8. Znajdujemy się na wysuniętym cyplu stuleci!... Po cóż mielibyśmy oglądać się za siebie, jeśli chcemy sforsować tajemniczą bramę Niemożliwego? Czas i Przestrzeń umarły wczoraj. My żyjemy już w absolucie, ponieważ stworzyliśmy nieustającą wszechobecną szybkość. 9. Chcemy sławić wojnę – jedyną higienę świata – militaryzm, patriotyzm, gest niszczycielski anarchistów, piękne idee, za które się umiera, oraz pogardę dla kobiet. 10. Chcemy zburzyć muzea, biblioteki, akademie wszystkich rodzajów, chcemy zwalczać moralizm, feminizm i wszelką oportunistyczną lub utylitarną podłość. 11. Będziemy opiewać tłumy wstrząsane pracą, rozkoszą lub buntem; będziemy opiewać różnobarwne i polifoniczne przypływy rewolucji w nowoczesnych stolicach; wibrującą gorączkę nocną arsenałów i stoczni podpalanych przez gwałtowne księżyce elektryczne; nienasycone dworce kolejowe, pożeracze dymiących wężów; fabryki uwieszone u chmur na krętych sznurach swoich dymów; będziemy opiewać mosty podobne do gimnastyków-olbrzymów, którzy okraczają rzeki, lśniące w słońcu błyskiem noży; awanturnicze statki węszące za horyzontem, szerokopierśne lokomotywy, galopujące po szynach, jak stalowe konie okiełzane rurami, i lot ślizgowy aeroplanów, których śmigło łopoce na wietrze jak flaga i zdaje się klaskać jak rozentuzjazmowany tłum. To z Włoch rzucamy w świat ten nasz manifest gwałtowności niszczycielskiej i podpalającej, którym ustanawiamy dziś Futuryzm, ponieważ chcemy uwolnić ten kraj od śmierdzącej gangreny profesorów, archeologów, zawodowych przewodników i antykwariuszy. - 48 - Rozdział III. Znana konwencja, nieznany utwór Spotkanie 13. W kręgu Szekspira Do zapamiętania William Szekspir to najwybitniejszy przedstawiciel dramatu elżbietańskiego. Jego biografia jest tajemnicza i pełna niejasności. Przyjmuje się, że jest on autorem 36 sztuk teatralnych. Poniższa tabela przedstawia kilka z nich: tragedie Hamlet Makbet Romeo i Julia Otello Król Lear tragikomedie Burza Opowieść zimowa komedie Sen nocy letniej Poskromienie złośnicy Wiele hałasu o nic kroniki historyczne Henryk VI Ryszard III Król Jan Dramaty Szekspira są ponadczasowe. Ich uniwersalność wynika z podejmowanej problematyki: mówią o problemach i sytuacjach typowych dla każdego czasu. Szekspir szczególnie chętnie opowiada o ludzkich namiętnościach: miłości, zazdrości, żądzy władzy. Tragedia szekspirowska odrzuca większość zasad obowiązujących w antyku. Nie obowiązuje reguła trzech jedności. Nie obowiązuje zasada decorum. Pojawiają się sceny zbiorowe. Inna jest koncepcja tragizmu: bohaterowie mają wolną wolę, nie ciąży nad nimi fatum, kształtują swoje życie poprzez własne decyzje. Ćwiczenia Interpretując Sonet 66 oraz fragment Hamleta, scharakteryzuj obraz świata i człowieka przedstawiony w utworach Williama Szekspira. W.Szekspir Sonet 66 W śmierć jak w sen odejść pragnę, znużony tym wszystkim: Tym, jak rzadko zasługę nagradza zapłata, Jak miernota się stroi i raduje zyskiem, Jak czystą ufność krzywdzi wiarołomstwo świata, Jak hańba blask honoru rychło brudem maże, Jak żądza na złą drogę dziewiczość sprowadza, - 49 - Jak zacność bezskutecznie odpiera potwarze, Jak moc pospólną trwoni nieudolna władza, Jak sztuce zatykają usta jej wrogowie, Jak naukę w pacht biorą ignorantów stada, Jak prosta prawdomówność głupotą się zowie, Jak dobro złu na sługę najwyżej się nada. Znużony - odejść pragnę; lecz chęć w sobie dławię: Jeśli umrę, sam na sam ze światem cię zostawię. W.Szekspir Hamlet (akt III scena 1) (fragm.) HAMLET Być albo nie być - oto jest pytanie. Kto postępuje godniej: ten, kto biernie Stoi pod gradem zajadłych strzał losu, Czy ten, kto stawia opór morzu nieszczęść I w walce kładzie im kres? Umrzeć - usnąć I nic poza tym - i przyjąć, że sen Uśmierza boleść serca i tysiące Tych wstrząsów, które dostają się ciału W spadku natury. O tak, taki koniec Byłby czymś upragnionym. Umrzeć - usnąć Spać - i śnić może? Ha, tu się pojawia Przeszkoda: jakie mogą nas nawiedzić Sny w drzemce śmierci, gdy ścichnie za nami Doczesny zamęt? Niepewni, wolimy Wstrzymać się chwilę. I z tych chwil urasta Długie, potulnie przecierpiane życie. Bo gdyby nie ten wzgląd, któż by chciał znosić To, czym nas chłoszcze i znieważa czas: Gwałty ciemiężców, nadętość pyszałków, Męki wzgardzonych uczuć, opieszałość Prawa, bezczelność władzy i kopniaki, Którymi byle zero upokarza Cierpliwą wartość? Któż by się z tym godził, Gdyby był w stanie przekreślić rachunki Nagim sztyletem? Kto by dźwigał brzemię Życia, stękając i spływając potem, Gdyby nam woli nie zbijała z tropu Obawa przed tym, co będzie po śmierci [...]. Tłum. S.Barańczak - 50 - Zadania: 1. Scharakteryzuj osobę mówiącą w sonecie. 2. Wyjaśnij, jak „ja” liryczne wiersza postrzega świat i ludzi. 3. Jakimi środkami artystycznymi posługuje się Szekspir w pierwszym tekście? 4. Zinterpretuj pointę sonetu. Kto jest adresatem lirycznym? 5. Jaki dylemat opisuje monolog Hamleta? 6. Za pomocą jakich środków artystycznych zostały podkreślone wątpliwości bohatera? 7. Jak Hamlet postrzega świat i ludzi? 8. Jakie cechy wspólne między treścią Sonetu 66 i Hamleta zauważasz? Spotkanie 14. W kręgu romantyzmu Do zapamiętania Literatura romantyczna zrywa z zasadami, które obowiązywały w oświeceniu. Twórcy chętnie wprowadzają elementy fantastyczne, sięgają do kultury ludowej jako źródła wiedzy o świecie i motywów literackich. Typowy dla utworów jest synkretyzm – łączenie elementów różnych rodzajów lub gatunków literackich. W tekstach romantycznych pojawia się charakterystyczny bohater: osoba nieprzeciętna, często nierozumiana przez otoczenie. Romantyk to „człowiek wewnętrzny” – głęboko przeżywający swoje istnienie, introwertyk, indywidualista zbuntowany przeciw porządkowi świata. Romantyzm wprowadza nowy gatunek literacki, jakim jest dramat romantyczny (patrz: gatunki dramatyczne – spotkanie 3.). Ćwiczenia. Na podstawie fragmentu IV części Dziadów A.Mickiewicza scharakteryzuj Gustawa jako bohatera romantycznego. A.Mickiewicz Dziady cz.IV (fragm.) PUSTELNIK (śpiewa) Kto miłości nie zna, ten żyje szczęśliwy, I noc ma spokojną, i dzień nietęskliwy. [...] (z wymuszoną wesołością) Księże, a lubisz ty smutne piosenki? KSIĄDZ Nasłuchałem się ich w życiu dosyć, Bogu dzięki! - 51 - Lecz nie traćmy nadziei, po smutkach wesele. PUSTELNIK (śpiewa) A odjechać od niej nudno, A przyjechać do niej trudno! Prosta piosenka, ale dobrą myśl zawiera! KSIĄDZ No! potem o tym, teraz zajrzyjmy do misy. PUSTELNIK Prosta pieśń! o! w romansach znajdziesz lepszych wiele! (z uśmiechem, biorąc książki z szafy) Księże, a znasz ty żywot Heloisy? Znasz ogień i łzy Wertera? (śpiewa) Tylem wytrwał, tyle wycierpiałem, Chyba śmiercią bole się ukoją; Jeślim płochym obraził zapałem, Tę obrazę krwią okupię moją. (dobywa sztylet) KSIĄDZ Co to ma znaczyć?... szalony! czy można? Odbierzcie mu żelazo, rozdejmijcie pięście. Jesteś ty chrześcijanin? taka myśl bezbożna! Znasz ty Ewangeliją? PUSTELNIK A znasz ty nieszczęście? (chowa sztylet) Ale dobrze! nie trzeba chwytać się przed porą, (patrzy na zegar) Skazówka na dziewiątej i trzy świece gorą! (śpiewa) Tylem wytrwał, tyle wycierpiałem, Chyba śmiercią bole się ukoją; Jeślim płochym obraził zapałem, Tę obrazę krwią okupię moją. Za coś dla mnie tyle ulubiona? Za com z twoim spotkał się wejrzeniem? Jednąm wybrał z tylu dziewcząt grona, I ta cudzym przykuta pierścieniem! Ach, jeśli ty Goethego znasz w oryginale, - 52 - Gdyby przy tym jej głosek i dźwięk fortepianu! Ale cóż? ty o boskiej tylko myślisz chwale, Oddany twego tylko powinnościom stanu. (przerzucając książkę) Wszakże lubisz książki świeckie?... Ach, te to, książki zbójeckie! (ciska książkę) Młodości mojej niebo i tortury! One zwichnęły osadę mych skrzydeł I wyłamały do góry, Że już nie mogłem nad dół skręcić lotu. Kochanek przez sen tylko widzianych mamideł; Nie cierpiąc rzeczy ziemskich nudnego obrotu, Gardzący istotami powszedniej natury, Szukałem, ach! szukałem tej boskiej kochanki; Której na podsłonecznym nie bywało świecie, Którą tylko na falach wyobraźnej pianki Wydęło tchnienie zapału, A żądza w swoje własne przystroiła kwiecie. Lecz gdy w czasach tych zimnych nie ma ideału, Przez teraźniejszość w złote odleciałem wieki, Bujałem po zmyślonym od poetów niebie, Goniąc i błądząc, w błędach nieznużony goniec; Wreszcie, na próżno zbiegłszy kraj daleki, Spadam i już się rzucam w brudne uciech rzeki: Nim rzucę się, raz jeszcze spojrzę koło siebie! I znalazłem ją na koniec! Znalazłem ją blisko siebie, Znalazłem ją!... ażebym utracił na wieki! KSIĄDZ Podzielam twoję boleść, nieszczęśliwy bracie! Lecz może jest nadzieja? są różne sposoby... Słuchaj, czy już od dawna doświadczasz choroby? PUSTELNIK Choroby? KSIĄDZ Czy już dawno płaczesz po twej stracie? Zadania: 1. Jak zachowuje się Pustelnik (Gustaw)? 2. Jakie środku artystyczne podkreślają emocjonalne zachowanie bohatera? 3. Wyjaśnij, co ukształtowało jego postawę? - 53 - 4. 5. 6. 7. Jaki wpływ na bohatera miały książki zbójeckie? Jak Ksiądz postrzega Pustelnika? Porównaj postawy Pustelnika i Księdza. Wskaż cechy typowe dla bohatera romantycznego, które ujawniają się w postaci Pustelnika. 8. Jakie cechy typowe dla dramatu romantycznego zauważasz w podanym fragmencie? Spotkanie 15. W kręgu realizmu Do zapamiętania Realizm to kierunek w sztuce, który powstał około połowy XIX wieku. Swój rozkwit zawdzięcza rozwojowi nauki oraz przypadającej na ówczesny okres wrażliwości pisarzy na problematykę społeczną i podejmowaniu przez nich prób naprawy złej sytuacji. Celem dzieła jest przedstawienie życia codziennego człowieka w jego środowisku i odkrycie praw rządzących rzeczywistością. Nazwa pochodzi od łacińskiego słowa realis – rzeczywisty. Pisarze realistyczni odtwarzają rzeczywistość w sposób jak najbardziej obiektywny, unikają elementów fantastycznych czy symboliki. Realizm ujawnia się przede wszystkim w epice. Utwór napisany w tej konwencji: odwołuje się do współczesnych sobie realiów; umożliwia poznanie rzeczywistości; wydarzenia są prawdopodobne; twórca rezygnuje z idealizowania świata; rzeczywistość jest ukazywana z perspektywy przeciętnego człowieka i oceniana w myśl przyjętej moralności i zasad zdrowego rozsądku; ukazana jest panorama społeczeństwa; najczęściej występuje trzecioosobowy narrator wszechwiedzący; narrator przekazuje myśli bohatera dzięki mowie pozornie zależnej; występują rozbudowane opisy miejsc, sytuacji i osób; Najwybitniejsi przedstawiciel realizmu w XIX-wiecznej literaturze to: Honoré de Balzac, uznaje się go za ojca realizmu powieściowego, zwanego również „wielkim” czy „dojrzałym”, autor cyklu powieści Komedia ludzka; Karol Dickens, Dawid Copperfield, Oliwier Twist Stendhal, Czerwone i czarne, Pustelnia parmeńska; Lew Tołstoj, Wojna i pokój, Anna Karenina; Bolesław Prus, Lalka, Emancypantki. - 54 - Ćwiczenia Scharakteryzuj sposób przedstawienia świata w konwencji realizmu, odwołując się po podanych fragmentów powieści H.de Balzaca Ojciec Goriot. H.de Balzac Ojciec Goriot (fragm.) Dom, w którym się mieści gospoda mieszczańska, należy do pani Vauquer i znajduje się przy końcu ulicy Neuve-Sainte-Geneviève [...].Bruk tam suchy, rynsztoki bez błota i wody, trawa porasta wzdłuż murów. Najswobodniejszy człowiek musi tam ulec smutkowi ogarniającemu wszystkich przechodniów; turkot powozu — to rzadki wypadek, domy ponure, ściany przypominają więzienie. Zbłąkany Paryżanin ujrzałby tam same gospody mieszczańskie lub zakłady; ujrzałby nędzę lub zniechęcenie, dogorywającą starość lub wesołą młodzież zmuszoną do pracy. Żadna z dzielnic Paryża nie jest okropniejsza, ani mniej znana. Front gospody zwrócony jest na ogródek, wskutek czego dom przytyka pod kątem prostym do ulicy Neuve-Sainte-Geneviève [...]. Wzdłuż całego frontu, pomiędzy domem a ogrodem, znajduje się na sążeń szeroka przestrzeń wybrukowana okrągłymi kamieniami, a dalej aleja wysypana piaskiem i otoczona wazonami z białego i niebieskiego fajansu, w których rosną krzewy geranium, oleandry i granaty. Furtka, prowadząca w głąb tej alei, ma nad sobą deskę z nadpisem: D o m V a u q ue r , a poniżej: G o s po d a dl a p ł c i o b o j e j i i n n y ch . Parter, przeznaczony na mieszczańską gospodę, składa się z pokoju o szklanych drzwiach i dwóch oknach wychodzących na ulicę. Ten salon łączy się z jadalnym pokojem oddzielonym od kuchni sionką, w której znajdują się schody drewniane malowane i woskowane. Trudno znaleźć coś bardziej smutnego jak ten salon, którego całe umeblowanie stanowią fotele i krzesła, obite włosianą materią w pasy błyszczące i matowe. [...] Kominek ozdobiony pośrodku szkaradnym zegarem z sinawego marmuru, a po bokach dwoma wazonami sztucznych kwiatów, co dawne czasy zdają się pamiętać. [...] Pierwszy ten pokój przejęty jest wonią, niemającą w mowie ludzkiej odpowiedniego określenia; najwłaściwiej byłoby nazwać ją w o n i ą g os p o d y . Czuć w niej zaduch, stęchliznę, pleśń; wieje z niej chłód, wilgoć utrudniająca oddech i przejmująca odzienie; unosi się zmieszany zapach różnych potraw, a wszystko razem przypomina izbę czeladną, kredens, szpital. [...] A jednak, pomimo tych wszystkich obrzydliwości, salon opisany, w porównaniu z sąsiednim pokojem, wydaje się woniejący i wykwintny [..]. Ściany drugiego pokoju, od góry do dołu wykładane drzewem, były niegdyś kolorowe, ale dziś widać tylko jakieś tło nieokreślone, na którym pokład brudu zarysował się w dziwaczne wzory. Do ścian poprzybijano półki pokryte jakąś lgnącą warstwą, a na nich stoją zapylone i powyszczerbiane karafki, [...], obok zaś piętrzą się stosy talerzy porcelanowych z niebieską obwódką [...]. W kącie stoi pudełko z numerowanymi przegródkami, służące za ogólny skład serwet poplamionych i zalanych winem. Spotkasz tutaj ten rodzaj sprzętów, co najlepiej opiera się niszczącej sile czasu i, zewsząd już - 55 - wygnany, sprawia takie wrażenie, jak szczątki społeczeństwa w szpitalu chorób nieuleczonych. [...] Około siódmej z rana, do znajomego nam pokoju wbiega kot pani Vauquer, poprzedzając swą właścicielkę, wskakuje na półki i wącha garnuszki z mlekiem pokryte talerzami, pomrukując przy tym głośno. Po chwili zjawia się wdowa, przystrojona w tiulowy czepek, spod którego zwiesza się fałszywy warkocz źle przytwierdzony, i posuwa się, wlokąc za sobą powykrzywiane pantofle. Twarz jej stara, jakby obrzękła, z nosem zakrzywionym na kształt papuziego dzioba; ręce pulchne, cała osoba utuczona jak szczur kościelny, o nadzwyczaj pełnych kształtach; wszystko harmonizuje jak najlepiej z tym salonem, do którego wszystkimi szparami, zdaje się wciskać nieszczęście, [...] gdzie powietrze duszne i odrażające nie sprawia jednak wstrętu pani Vauquer. [...] Gdzie jest więzienie, tam musi być i dozorca, jednego nie można sobie przedstawić bez drugiego. Chorobliwa otyłość tej małej kobiety jest skutkiem życia, jakie prowadzi, tak jak tyfus jest wynikiem szpitalnych wyziewów. Spod starej, przerabianej sukni wymyka się podołek wełnianej spódnicy, świecący kłakami wypadającej waty. Ten widok przypomina nam salon, pokój jadalny i ogródek, przeczuwamy kuchnię, odgadujemy, jacy mogą być mieszkańcy domu. Widząc razem osobę i otoczenie, mamy dopiero obraz zupełny. Pani Vauquer ma lat około pięćdziesięciu i wygląda jak wszystkie kobiety, które d oz na ł y n i e sz c zę ś ć w swym życiu. Tłum. T.Żeleński-Boy Zadania: 1. 2. 3. 4. 5. 6. Scharakteryzuj narrację w podanym tekście. Jak wygląda ulica, przy której znajduje dom pani Vauquer? Opisz sam dom i jego właścicielkę. Jakich środków artystycznych używa Balzac, aby opis był dokładny? Jakie odczucia wzbudza w czytelniku ten opis? Scharakteryzuj właścicielkę pensjonatu na podstawie opisu jej domu i samej pani Vauquer. 7. Wskaż cechy typowe dla utworów realistycznych, które zauważasz w podanym fragmencie. 8. Na jakie problemy społeczne zwraca uwagę Balzac? 9. Czego czytelnik dowiaduje się z podanego fragmentu o XIX-wiecznej Francji? Spotkanie 16. W kręgu kreacjonizmu Do zapamiętania Kreacjonizm to termin stosowany we współczesnej teorii literatury na oznaczenie dążenia do takiej konstrukcji dzieła, w której obrębie świat przedstawiony nie może - 56 - być traktowany jako odbicie rzeczywistości, ale jako mniej lub bardziej swobodny wytwór wyobraźni. Nazwa pochodzi od łacińskiego słowa creatio, które oznacza tworzenie. Kreacjonizm jest przeciwieństwem realizmu. Rozwinął się w literaturze na początku XX wieku. Utwór napisany w tej konwencji: pisarz jest twórcą, nie musi naśladować rzeczywistości; świat przedstawiony jest odrealniony, a nawet zdeformowany; zasady prawdopodobieństwa życiowego zostają odrzucone; luźna kompozycja, fabuła nie musi być spójna; pojawiają się postacie i wydarzenia fantastyczne; rzeczywistość może przypominać sen; pojawiają się elementy groteski, np. absurd, parodia, łączenie komizmu z tragizmem; występuje nagromadzenie różnych środków artystycznych, np. animizacji, personifikacji, symboli, neologizmów. Przykładami dzieł, które zostały napisane zgodnie z tą konwencją, są: Proces Franza Kafki, powieść-parabola o ludzkim losie, biurokracji, totalitaryzmie; Sklepy cynamonowe Brunona Schulza, opowiadania przedstawiające wizję z pogranicza jawy i snu; Ferdydurke Witolda Gombrowicza, groteskowa historia Józia ukazująca, jak działa forma; Szewcy Stanisława Ignacego Witkiewicza, dramat pełen groteskowych, przerysowanych postaci, oddający lęk pisarza przed rewolucją i jej skutkami. Ćwiczenia Scharakteryzuj sposób przedstawienia świata w konwencji kreacjonizmu, odwołując się po podanych fragmentów opowiadania B.Schulza Noc wielkiego sezonu. B.Schulz Noc wielkiego sezonu (fragm.) Mój ojciec chodził zdenerwowany i kolorowy od wypieków, z błyszczącymi oczyma, w jasno oświetlonym sklepie, i nasłuchiwał. Przez szyby wystawy i portalu dochodził tu z daleka szum miasta, stłumiony gwar płynącej ciżby. Nad ciszą sklepu płonęła jasno lampa naftowa, zwisająca z wielkiego sklepienia, i wypierała najmniejszy ślad cienia z wszystkich szpar i zakamarków.[...] - 57 - Ojciec nasłuchiwał. Jego ucho zdawało się w tej ciszy nocnej wydłużać i rozgałęziać poza okno: fantastyczny koralowiec, czerwony polip falujący w mętach nocy. Nasłuchiwał i słyszał. Słyszał z rosnącym niepokojem daleki przypływ tłumów, które nadciągały. Rozglądał się z przerażeniem po pustym sklepie. Szukał subiektów. Ale ci ciemni i rudzi aniołowie dokądś odlecieli. Pozostał on sam tylko, w trwodze przed tłumami, które wnet miały zalać ciszę sklepu plądrującą hałaśliwą rzeszą i rozebrać między siebie, rozlicytować całą tę bogatą jesień, od lat zbieraną w wielkim zacisznym spichlerzu. [...] Ojciec krzyknął z gniewu i rozpaczy, ale w tej chwili gwar głosów stał się całkiem bliski i nagle jasne okna sklepu zaludniły się bliskimi twarzami, wykrzywionymi śmiechem, rozgadanymi twarzami, które płaszczyły nosy na lśniących szybach. Ojciec stał się purpurowy ze wzburzenia i wskoczył na ladę. I kiedy tłum szturmem zdobywał tę twierdzę i wkraczał hałaśliwą ciżbą do sklepu, ojciec mój jednym skokiem wspiął się na półki z suknem i, uwisły wysoko nad tłumem, dął z całej siły w wielki puzon z rogu i trąbił na alarm. Ale sklepienie nie napełniło się szumem aniołów, śpieszących na pomoc, a zamiast tego każdemu jękowi trąby odpowiadał wielki, roześmiany chór tłumu. - Jakubie, handlować! Jakubie, sprzedawać! - wołali wszyscy, a wołanie to, wciąż powtarzane, rytmizowało się w chórze i przechodziło powoli w melodię refrenu, śpiewaną przez wszystkie gardła. Wtedy mój ojciec dał za wygraną, zeskoczył z wysokiego gzymsu i ruszył z krzykiem ku barykadom sukna. Wyolbrzymiony gniewem, z głową spęczniałą w pięść purpurową, wbiegł, jak walczący prorok, na szańce sukienne i jął przeciwko nim szaleć. Wpierał się całym ciałem w potężne bale wełny i wyważał je z osady, podsuwał się pod ogromne postawy sukna i unosił je na ladę z głuchym łomotem. Bale leciały rozwijając się z łopotem w powietrzu w ogromne chorągwie, półki wybuchały zewsząd wybuchami draperii, wodospadami sukna, jak pod uderzeniem Mojżeszowej laski. Tak wylewały się zapasy szaf, wymiotowały gwałtownie, płynęły szerokimi rzekami. Wypływała barwna treść półek, rosła, mnożyła się i zalewała wszystkie lady i stoły. Ściany sklepu znikły pod potężnymi formacjami tej sukiennej kosmogonii, pod tymi pasmami górskimi, piętrzącymi się w potężnych masywach. Otwierały się szerokie doliny wśród zboczy górskich i wśród szerokiego patosu wyżyn grzmiały linie kontynentów. Przestrzeń sklepu rozszerzyła się w panoramę jesiennego krajobrazu, pełną jezior i dali, a na tle tej scenerii ojciec wędrował wśród fałd i dolin fantastycznego Kanaanu, wędrował wielkimi krokami, z rękoma rozkrzyżowanymi proroczo w chmurach, i kształtował kraj uderzeniami natchnienia. Zadania: 1. Scharakteryzuj narrację w podanym tekście. - 58 - 1. Scharakteryzuj przestrzeń we fragmencie opowiadania. Jak wygląda sklep Jakuba? 2. Opisz właściciela sklepu i jego zachowanie. Przez co jest ono wywołane? 3. Odszukaj w opisie zachowania Jakuba hiperbolizacje. Jaka jest ich funkcja? 4. Scharakteryzuj tłum, który wdziera się do sklepu. Do kogo zostaje porównany? 5. Jakich środków artystycznych używa Schulz do opisu? Czemu one służą? 6. Wskaż w tekście aluzje biblijne. Jaka jest ich funkcja? 7. Odszukaj w podanym fragmencie elementy fantastyczne. Co decyduje o tym, że opisany świat jest odrealniony? - 59 -
