kartoteka_gniazd_i_lgw-25 lat

Sprawozdania – Reports
Notatki Ornitologiczne 2003, 44: xx
Zimowanie ptaków wodnych na Wiśle Środkowej
w latach 1985–2000
Zimowe liczenia ptaków wodnych w Europie są organizowane od r. 1967 przez IWRB (Delany et al. 1999). W Polsce liczenia są prowadzone od r. 1985 przez poszczególne centrale
regionalne w oparciu o ujednoliconą metodykę (Dombrowski et al. 1985, Dombrowski et
al. 1993, Kot et al. 1987, Zyska et al. 1990). Na Lubelszczyźnie coroczne zimowe liczenia
rozpoczęto w r. 1985, a ich koordynatorem do r. 1990 był Janusz Wójciak. Obejmowały
swym zasięgiem poza rzekami również różnego typu akweny naturalne i sztuczne. W liczeniach brali udział członkowie Klubu Ornitologów Lubelszczyzny, a następnie (od r. 1992) –
Lubelskiego Towarzystwa Ornitologicznego.
W opracowaniu tym przedstawiono wyniki liczeń ptaków zimujących na Wiśle na
odcinku 103 km biegu rzeki pomiędzy ujściem Sanu a ujściem Wieprza, w latach
1985–2000 (rys. 1). Odcinek ten prawie w
całości znajduje się w granicach Małopolskiego Przełomu Wisły (Kondracki 1981).
Wisła charakteryzuje się tu szerokim, nieuregulowanym korytem, dużą zmiennością
przepływów i wahaniami poziomu wody.
W korycie znajdują się liczne mielizny oraz
różnego rodzaju wyspy, niskie, pozbawione
roślinności i wysokie, pokryte roślinnością
zielną i łęgami wierzbowo-topolowymi.
Wisła prowadzi wody w większości pozaklasowe. Szerokość doliny wynosi od 1,5 do
5 km, w miejscach przełomu otaczające dolinę zbocza wznoszą się na wysokość 60–80
m. Na badanym odcinku praktycznie całe
koryto Wisły jest obwałowane (w 86%), a
wały przedzielają dolinę. Lewostronne
dopływy na tym odcinku Wisły to: Kamienna, Iłżanka, Zwolenka – prawostronne to:
San, Sanna, Wyżnica, Chodelka, Bystra, Kurówka i Wieprz.
Celem badań było poznanie rozmieszczenia, liczebności i trendów poszczególnych gatunków ptaków wodnych, a tym
samym poznanie roli Wisły w okresie zimy
oraz ocena wpływu czynników antropogenicznych, meteorologicznych i hydrologicznych na populacje zimujących
gatunków.
138
Liczenia prowadzano corocznie w przeciągu dwu dni (sobota, niedziela) w 2. dekadzie
stycznia. Kontrolowany 103 km fragment rzeki został podzielony na 5 km odcinki (rys. 1), jedynie długość ostatniego z nich wynosiła 3 km. Granice odcinków oraz ich numery zostały
naniesione na mapy w skali 1:50 000. Każdy odcinek był traktowany jako jednostka podstawowa i sprawdzono go w całości. Poszczególne osoby kontrolowały najczęściej dwa odcinki
Wisły (wyjątkowo więcej) w ciągu dnia, przemieszczając się pieszo wzdłuż brzegów rzeki.
Obserwacje z każdego odcinka zapisywano oddzielnie. Notowano warunki obserwacji, poziom wody, stopień zlodzenia, temperaturę itp. W pierwszym okresie badań w niektóre lata
kontrolowano krótszy fragment Wisły (tab. 1). W r. 1995 poza liczeniami wykonanymi metodą standardową przeprowadzono również liczenie z samolotu „Wilga” na tym samym 75
km odcinku rzeki.
Średnie temperatury stycznia w ciągu 16 lat były bardzo zróżnicowane (IMGW
1985–2000). Wyjątkowo zimny był rok 1987, kiedy to średnia temperatura stycznia wynosiła –12°C, a Wisła zamarzła na prawie całym badanym odcinku. Lata z najniższą w okresie
badań średnią temperaturą stycznia to: 1985, 1987, 1996 i 1997 (Wisła była pokryta lodem
z wyjątkiem 2–3 górnych odcinków). Lata z umiarkowaną temperaturą stycznia to: 1986,
1991–1993, 1995 i 1999 (Wisła częściowo pokryta lodem), natomiast do lat charakteryzujących się średnią temperaturą stycznia powyżej 0°C i brakiem pokrywy lodowej należały: 1988–1990,1994, 1998 i 2000 (rys. 1). Wisła zamarzała dopiero przy bardzo niskich
temperaturach utrzymujących się przez kilka dni, natomiast mniejsze rzeki, stawy i jeziora
pokrywały się lodem przy znacznie mniejszym spadku temperatury, co miało wpływ na
przemieszczanie się ptaków na Wisłę. W mroźne zimy, kiedy Wisła zamarzała lód utrzymyTabela 1. Porównanie długości kontrolowanych odcinków środkowej Wisły i średniej liczby osobników na 5 km rzeki w ciągu 16 sezonów. * obserwacje z ziemi i z samolotu (dane skompilowane)
Table 1. Comparison of the length of the middle Vistula sections controlled and the mean number of
individuals per 5 km of the river course during 16 seasons. * – observations from land and air (compiled data). (1) – year, (2) – length of the river section controlled, (3) – number of 5–km–long sections, (4) – number of individuals, (5) – mean number of inds/5 km, (6) – number of species
Długość badanego Liczba 5 km
odcinka (2)
odcinków (3)
1985
95
19
1986
75
15
1987
60
12
1988
100
20
1989
60
12
1990
70
14
1991
88
17,6
1992
73
14,6
1993
90
18
1994
103
20,6
1995*
75
15
1996
103
20,6
1997
103
20,6
1998
103
20,6
1999
100
20
2000
103
20,6
Rok (1)
139
Liczba
osobników (4)
2374
4279
252
12227
4620
11800
7275
4374
7162
8431
3644
2545
2330
4600
5088
3834
Średnia liczba
os./5 km (5)
125
285
21
611
385
843
413
299
398
409
217
123
113
223
254
186
Liczba
gatunków (6)
17
13
6
14
11
16
18
13
16
22
13
15
15
16
18
16
wał się przez pewien czas nawet po ociepleniu z wyjątkiem szybciej rozmarzających ujść
rzek różnej wielkości dopływów Wisły (gdzie gromadziły się najczęściej ptaki).
Przegląd gatunków
Nur rdzawoszyi Gavia stellata. Odnotowany w r. 1988 w okolicach Borowej.
Perkozek Tachybaptus ruficollis. Zwykle obserwowano pojedyncze ptaki a wyjątkowo po
4 os./5 km, np. w r. 1994 w okolicy Puław i w 1996 w okolicy Wólki Gołębskiej (P. Safader).
Prawdopodobnie liczebność była zaniżona ze względu na dużą szerokość rzeki i nie zawsze
dobre warunki obserwacji (tab. 2).
Perkoz dwuczuby Podiceps cristatus. Obserwowany tylko w latach: 1986, 1988, 1991,
1999, najwięcej 3 os. w r. 1988 przy ujściu Sanny (J. Wójciak).
Zausznik Podiceps nigricollis. Odnotowany tylko w roku 1985.
Kormoran Phalacrocorax carbo. Stwierdzony zaledwie w 4 sezonach: 1990, 1993 – 3 os.
przy ujściu Sanny (J. Wójciak), 1998 – 3 os. koło Kazimierza (M. Piotrowska) i 3 os. koło Wólki Gołębskiej (S. Ligęza) i 1999 – 1 os. w ujściu Sanny (M. Urban).
Bąk Botaurus stellaris. Pierwszy przypadek zimowania na Wiśle odnotowano w r. 2000 w
ujściu Chodelki (M. Urban).
Czapla siwa Ardea cinerea. Regularnie zimuje w zmiennej liczbie. W bardzo mroźnym r.
1987 odnotowano tylko 2 ptaki, a wyjątkowo ciepłym styczniu 1994 – 343 os. (tab. 2). Liczebność w ostatnich latach zwiększyła, i tak do r. 1989 średnia liczba ptaków wynosiła 44,
natomiast w następnych latach średnio – 134 os.
Czapla biała Egretta alba. Odnotowywana trzykrotnie: 2 ptaki koło Braciejowic w r. 1994
(A. Stanecki) oraz pojedyncze w 1999 koło Kępy Soleckiej (M. Piskorski) i w 2000 koło Józefowa (G. Grzywaczewski).
Tabela 2. Liczebność gatunków regularnie zimujących na środkowej Wiśle w latach 1985–2000
Table 2. Abundance of species regularly wintering on the middle Vistula in 1985–2000. (1) – species
*
Gatunek (1) 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000
T. ruficollis
1
1
1
4
1
5
A. cinerea
46 83
2
37 51 122 70 129 105 343 163 64 19 143 190 143
C. olor
46
70 21
9 124 39 181 106 43 43
8 156 22 71
C. cygnus
3
11 10
5
6
2
A. crecca
71
3
34 10 113 58 19 33 280 70 27 58
6 78 177
A. platyrhynchos 1870 3604 41 10805 4197 10234 6207 3397 5491 5958 2797 1809 1481 3681 3728 2500
Anas sp.
6
6 284 65 150
10
5
A. ferina
13
1
4
2
2
A. fuligula
16 25
1
2
4
1
2
7
B. clangula
75 74 53 200 28 274 266 204 168 276 130 97 136 211 307 359
M. albellus
31 28 10
12
6
2 23
3 12
3
5
9
1
8
8
M. merganser 280 409 94 716 178 719 419 468 793 1140 413 463 593 347 717 548
H. albicilla
4
1
3
2
3
2
3
4
5
9
4
7
L. ridibundus
22
16 50
94 27 77 152 168
4
6
1
5
6
L. canus
2
3
8
39
2 15 199 26
4
3
2
7
3
L. argentatus
1
4 15 16 68
8
9
6
5
2
Larus sp. duże
5
29
4
Larus sp. małe
4
28
13
18
3
A. atthis
1
1
9
6
3
1
5
1
4
3
140
Łabędź niemy Cygnus olor. Najliczniejszy w latach z umiarkowanymi temperaturami stycznia: w r. 1993 odnotowano 181 os. i w r. 1998 – 156 os. i w 1994 – 106 os. (tab. 2). Nie
stwierdzono go tylko w pierwszych dwu latach liczeń. Pomimo fluktuacji daje się zauważyć
niewielki wzrost liczebny w ostatnich latach.
Łabędź krzykliwy Cygnus cygnus. Odnotowany w 6 sezonach, o czym nie wspomina
Wiącek (1994). Maksymalnie obserwowano 11 ptaków w r. 1993 koło Zastowa przy ujściu
Chodelki (T. Buczek) i 10 w 1994 koło Braciejowic (A. Stanecki).
Gęsi Anser sp. (gęgawa A. anser, gęś zbożowa A. fabalis i gęś białoczelna A. albifrons). Na
wschodzie Polski gęsi zimują wyjątkowo (Staszewski, Czeraszkiewicz 2001). W łagodnym
styczniu 1994 roku stwierdzono 1 gęś zbożową koło Wólki Gołębskiej (G. Leśniewski, R.
Siek) i 7 gęsi białoczelnych w okolicy Lucimii (T. Buczek), w r. 1991 – 1 gęś białoczelną, a w
1990 –1 gęgawę. Ponadto 5 nieoznaczonych gęsi widziano w r. 1986, a 31 w 1991.
Świstun Anas penelope. Obserwowany wyjątkowo: 2 samce w r. 1998 w okolicy Braciejowic (M. Furmanek) i 2 koło Kaliszan w r. 1999 (M. Piskorski).
Cyraneczka Anas crecca. Obserwowana regularnie, zwłaszcza na środkowych i górnych
odcinkach Wisły. Maksymalną liczebność 280 os. odnotowano w r. 1994, w tym 140 ptaków k. Wólki Gołębskiej (G. Leśniewski, R. Siek) (tab. 2). Najliczniej obserwowana na górnych odcinkach Wisły, gdzie nawet podczas mroźnego stycznia 1997, powyżej Zawichostu
na rzece pozbawionej lodu widziano 29 cyraneczek (J. Wójciak). Udział cyraneczki w ugrupowaniu rzadko przekraczał 1%.
Krzyżówka Anas platyrhynchos. Najliczniejszy gatunek na zimujący na Wiśle, którego liczebność w dwóch sezonach: 1988 i 1990 przekroczyła 10 tysięcy os. (tab. 2). Maksymalne
koncentracje dochodziły do 1500 os./5 km. Najniższą liczebność krzyżówki odnotowano w
najzimniejszym styczniu 1987 – 41 os. na 60 km rzeki (tab. 2, rys. 2). W pozostałych latach
udział krzyżówki w ugrupowaniach ptaków wodnych wynosił od 63,8% (w 1997 r.) do
90,8% (w 1989 r.). Pomimo wysokiej liczebności, udział krzyżówki na Wiśle był niższy niż w
ugrupowaniach na innych rzekach Lubelszczyzny (Piotrowska i in., w przygot.).
Rożeniec Anas acuta. Pojedyncze ptaki stwierdzono w okolicy Kamienia w pobliżu ujścia
Kamiennej w r. 1994 (A. Stanecki) i w 1998 (M. Furmanek).
Głowienka Aythya ferina. Obserwowana zaledwie w 5 sezonach, najliczniej – 13 os. w
ciepłym styczniu 1989 (rys. 1).
Czernica Aythya fuligula. Notowana częściej od głowienki. Najliczniejsza w ciepłe zimy: w
r. 1991 – 25 os. i w 1990 – 16 os.
Ogorzałka Aythya marila. Stwierdzona trzykrotnie: w r. 1991 – 4 os. poniżej Annopola, w
1997 – 3 os. w rejonie Włostowic (T. Łojek) i w 2000 – 2 os. koło Kamienia (M. Furmanek).
Gągoł Bucephala clangula. Obserwowany każdej zimy w przeciętnym zagęszczeniu 4,8
os./5 km biegu rzeki. W r. 1987 jego udział w ugrupowaniu sięgał 21%, podczas gdy w 1989
tylko 0,6%. Najliczniejszy był w roku 2000 – 359 os. i w 1999 – 307 os. (tab. 2).
Bielaczek Mergus albellus. Zimuje regularnie, ale jego liczebność jest niewielka i w zależności od roku wynosi od 1 do kilkunastu osobników. Wyjątkowo obserwowano 31 os. w r.
1985 i 28 w 1986. Jego udział w ugrupowaniu sięgał 3,9%.
Szlachar Mergus serrator. Dwa ptaki obserwowano w r. 1991 k. Annopola.
Nurogęś Mergus merganser. Poza krzyżówką jest najliczniej zimującym gatunkiem na lubelskim odcinku Wisły. Najwyższą liczebność 1140 os. odnotowano w r. 1994, a powyżej
700 os. w latach: 1988, 1993 i 1999 (tab. 2). Największą koncentrację 298 ptaków stwierdzono w r. 1997 powyżej Zawichostu (J. Wójciak). Pomijając odbiegający od normy rok
1987 – udział nurogęsia wynosił od 3,8% w r. 1989 do 25,5% w 1997, przy czym w pierwszej połowie okresu badań był niższy niż w latach 90.
141
Bielik Haliaeetus albicilla. Łącznie obserwowano 36 ptaków, a przy uwzględnieniu obserwacji prowadzonych z samolotu w r. 1995 – 43 os. Bieliki obserwowano niemal corocznie,
maksymalnie 9 os. w r. 1997 i 7 os. w 2000. Wiąże się to ze wzrostem jego populacji lęgowej
na Lubelszczyźnie (Wójciak 2000). Wisła należy do ważniejszych miejsc zimowania bielika
w Polsce (Buczek 1992).
Kokoszka Gallinula chloropus. Jedyna obserwacja pochodzi z r. 1993, gdy powyżej Zawichostu widziano 1 ptaka (J. Wójciak). Ponadto pojedyncze ptaki obserwowano na kanale w
bezpośrednim sąsiedztwie Wisły (M. Piotrowska) i na zbiorniku wód zrzutowych Zakładów
Azotowych Puławy (S. Ligęza).
Łyska Fulica atra. Obserwowana na rzece tylko w latach: 1991, 1994 i 1997. W sąsiedztwie
zbiornika wód zrzutowych Zakładów Azotowych Puławy była znacznie liczniejsza – zwykle
10–50 os. (S. Ligęza).
Samotnik Tringa ochropus. Obserwowany dwukrotnie: 1 os. w r. 1990 i 2 koło Kępy Choteckiej w r. 1994 (T. Buczek).
Mewy Larus sp. (śmieszka L. ridibundus, mewa pospolita L. canus, mewa srebrzysta L. argentatus, mewa mała L. minutus). Trzy pierwsze gatunki były obserwowane prawie corocznie na Wiśle (tab. 2), ale ich udział w ugrupowaniu rzadko przekraczał 1%. Mewę małą
odnotowano wyjątkowo w r. 1986.
Zimorodek Alcedo atthis. Najliczniejszy w latach 1991–1992 i 1995 (tab. 2). Większość
osobników przebywa prawdopodobnie w bocznych korytach, często w miejscach trudno
dostępnych dla obserwatorów, dlatego jego liczebność jest zaniżona.
W ciągu 16 lat prowadzenia styczniowych liczeń na Wiśle obserwowano 33 gatunki ptaków wodnych. W poszczególnych latach zimowało od 6 (w zimnym r. 1987) do 22 (w
ciepłym r. 1994) gatunków (tab. 1). Najwięcej ptaków zimowało na Wiśle w ciepłym styczniu 1988 r. – łącznie ponad 12 tysięcy os. i w 1990 prawie 12 tysięcy os. (tab. 1), a najmniej
w bardzo mroźnym styczniu 1987 – zaledwie 252 os. (rys. 2, tab. 1).
142
Najliczniej zimującym gatunkiem we wszystkich latach (z wyjątkiem najzimniejszego
1987), była krzyżówka (tab. 2, rys. 3). Drugim pod względem liczebności gatunkiem był nurogęś, a do grupy dominantów należały również: gągoł, czapla siwa i cyraneczka. Na liczebność ptaków zimujących na Wiśle mają wpływ warunki meteorologiczne, zwłaszcza
temperatura i stopień zlodzenia w okresie liczeń i bezpośrednio przed nimi. Wysoką liczebność odnotowuje się, gdy mniejsze rzeki i okoliczne zbiorniki wodne zamarzają. W zimy
najcieplejsze wzrasta liczba obserwowanych gatunków, podobnie jak na Śląsku (Czapulak &
Betleja 1998). Natomiast wzrost liczby osobników uwarunkowany jest dostępnością innych
atrakcyjnych zimowisk położonych w pobliżu. Najwięcej ptaków zimowało na Wiśle w latach 1988 i 1990, kiedy to styczeń należał do łagodnych, lecz stawy, jeziora, małe rzeki były
zamarznięte i większość ptaków koncentrowała się na Wiśle (rys. 2, tab. 1).
Do czynników antropogennych wywierających znaczący wpływ na liczebność zimujących
ptaków należy zaliczyć wypływ podgrzanej wody z huty Stalowa Wola, która spływając Sanem ociepla górny odcinek Wisły. Również na Śląsku w najsurowsze zimy większość ptaków
przebywała na pozbawionej lodu górnej Odrze (Czapulak & Stawarczyk 1988). Czynnikiem
lokalnie zaburzającym wyniki liczeń było polowanie w okolicy Włostowic w r. 1995, kiedy to
ptaki zostały wypłoszone i przynajmniej część z nich odleciała poza Wisłę (P. Safader).
Różnica liczebności zimujących ptaków pomiędzy latami o najwyższej i najniższej liczebności była 2,6-krotna (1988 i 1989), a nawet 3,2-krotna (1988 i 2000) (tab. 1). W tych
143
samych latach odnotowano równie wysokie liczebności w całej Polsce (Dombrowski et al.
1993). Największe różnice ilościowe zaznaczyły się u krzyżówki, której liczebność była ponad 5 razy wyższa w latach 1988 i 1990, niż np. w latach 1985, 1996, 1997 czy 2000. W
kolejnych latach dawał się zauważyć coraz niższy udział tego gatunku w całości zgrupowania (tab. 2). U innych gatunków tak dużych różnic nie odnotowano.
Pod względem liczby gatunków wyjątkowa była łagodna zima 1994 roku (brak zlodzenia
na Wiśle i zamarzniecie innych mniejszych zbiorników), gdy stwierdzono zimowanie aż 22
gatunków. Jest to jednak niewiele w porównaniu z Odrą w granicach Śląska, gdzie np. w r.
1989 odnotowano aż 35 gatunków (Czapulak 1991). Zależności między warunkami meteorologicznymi (temperatura, stopień zlodzenia) u niektórych gatunków zimujących na rzekach stwierdzono w r. 1990 na Nizinie Mazowieckiej (Dombrowski et al. 1997) i na Śląsku
(Czapulak & Betleja 1998), zwłaszcza u czapli siwej, krzyżówki, cyraneczki i mewy pospolitej.
Zagęszczenie wszystkich gatunków w przeliczeniu na 5 km odcinek Wisły było najwyższe w r. 1990 i wynosiło – 843 ptaki i w 1988 – 611 ptaków, zaś najniższe w r. 1987 roku –
21 ptaków, a także w 1985, 1996 i 1997 po 110–125 ptaków (tab. 1) a więc w najbardziej
mroźne zimy.
Porównując wyniki obserwacji prowadzonych w r. 1995 z ziemi i z samolotu stwierdzono, że zarówno liczebność, jak zagęszczenie na 5 km biegu rzeki były nieco wyższe przy liczeniach z samolotu (tab. 3). W przypadku najliczniejszych gatunków – krzyżówki, gągoła i
nurogęsia uzyskano nieco wyższe zagęszczenia na 5 km biegu rzeki z samolotu niż z ziemi
(tab. 3), natomiast dla cyraneczki różnica ta byłą prawie sześciokrotna, a dla łabędzia niemego 2,4-krotna. Największa różnica wystąpiła w przypadku bielika – z ziemi obserwowano tylko jednego, natomiast z powietrza aż 7 osobników. Wynika z tego, że na Wiśle
Tabela 3. Porównanie liczebności i zagęszczenia poszczególnych gatunków ptaków na 5 km rzeki
podczas obserwacji z ziemi i z samolotu w styczniu 1995 roku
Table 3. Comparison of the numbers and densities of particular bird species per 5 km of the river
course assessed from land and from an airplane in January 1995
(1) – species, (2) – counts from land, (3) – counts from an airplane, (4) – total, (5) – number of species
Gatunek (1)
T. ruficollis
A. cinerea
C. olor
A. crecca
A. platyrhynchos
B. clangula
M. albellus
M. merganser
H. albicilla
L. ridibundus
L. canus
L. argentatus
A. atthis
Razem /średnio (4)
Liczba gatunków (5)
Obserwacje z ziemi (2)
N
os./5 km
1
147
9,8
21
1,4
20
1,3
2565
171,0
124
8,3
3
0,2
341
22,7
1
6
0,4
6
0,4
15
1,0
9
0,6
3259
217,3
13
Obserwacje z samolotu (3)
N
os./5 km
178
65
119
3028
136
2
485
7
1
2
11,9
4,3
7,9
201,9
9,1
4023
10
268,2
32,3
0,5
144
prawdopodobnie liczebność niektórych gatunków ptaków jest znacznie zaniżana podczas
liczeń metodą standardową. Jest to spowodowane charakterem rzeki – dużą szerokością koryta, krętym biegiem, obecnością wysp porośniętych roślinnością krzewiastą i drzewiastą,
które utrudniają lub czasami uniemożliwiają obserwacje. Ptaki niewidoczne z brzegu z
łatwością można dostrzec z powietrza, zwłaszcza że z samolotu obserwacje mogą prowadzić jednocześnie dwie osoby liczące ptaki znajdujące się np. po obu stronach dużej wyspy.
Obserwacje z powietrza mają też swoje wady, gdyż nie pozwalają na wykrywanie niewielkich gatunków, takich jak np. perkozek i zimorodek, co spowodowało, że liczba gatunków
dostrzeżonych z ziemi była wyższa (13) niż z powietrza (10).
Choć na wschodzie Polski i na lubelskim odcinku Wisły zimuje znacznie mniej gatunków
ptaków i osiągają one znacznie mniejsze liczebności niż na rzekach w zachodniej części kraju (Czapulak 1991, Dombrowski et al.1993, Staszewski & Czeraszkiewicz 2001), to w tej
części kraju Wisła jest dla wielu gatunków ptaków wodnych ważnym zimowiskiem (Dombrowski 1994).
W liczeniach prowadzonych na Wiśle, niejednokrotnie w bardzo trudnych warunkach
terenowych w ciągu 16 lat uczestniczyli przede wszystkim: Tomasz Buczek, Piotr Deptuś,
Michał Furmanek, Marek Kamola, Jarosław Krogulec, Sławomir Ligęza, Małgorzata Piotrowska, Michał Piskorski, Marcin Przepiórka, Piotr Safader, Marcin Urban, Jarosław Wawerski,
Janusz Wójciak oraz Waldemar Biaduń, Maciej Buczek, Joanna Chylisz, Magdalena Grudzińska, Wojciech Gibaszek, Grzegorz Grzywaczewski, Artur Kawa, Małgorzata Kołduj,
Ignacy Kitowski, Grzegorz Leśniewski, Janusz Kląskowski, Małgorzata Kołodziej, Tomasz
Łojek, Małgorzata Mazur, Michał Miazga, Beata Niedźwiedź, Tomasz Ostrowski, Gerard Potakiewicz, Artur Poppe, Grzegorz Piotrowski, Rafał Siek, Artur Stanecki, Jarosław Wiącek,
Hanna Wójciak – wszystkim im, a zwłaszcza Januszowi Wójciakowi – koordynatorowi liczeń
do r. 1990 – składam serdeczne podziękowania.
Summary: Wintering of waterfowl on the middle Vistula in 1985–2000. In 1985–2000 counts of waterfowl were conducted in the 2nd decade of January along a 103-km-long section of the middle Vistula
between the outlets of the rivers Sun and Wieprz. A total of 33 species of waterfowl were recorded, but
only 6 in the coldest 1987 and 22 species in the warmest 1994. The highest number of wintering birds
were noted in 1988 – over 12 thousand and 1990 – almost 12 thousand individuals. The most abundant
wintering species was the Mallard Anas platyrhynchos, with a share from 63.8% (1997) to 90.8% (1989)
of the whole assemblage. The Goosander Mergus merganser (1140 at the maximum) and Grey Heron
Aredea cinerea (up to 343 inds) occurred each year, other regularly wintering birds including the
Goldeneye Bucephala clangula, Teal A. crecca, Smew M. albellus, Mute Swan Cygnus olor, White-tailed
Eagle Haliaeetus albicilla, Black-headed Gull Larus ridibundus, Common Gull L. canus, Herring Gull L.
argentatus and Kingfisher Alcedo atthis. The Red-throated Diver Gavia stellata, Black-necked Grebe
Podiceps nigricollis, Bittern Botaurus stellaris, Great Egret Egretta alba, Whooper Swan C. cygnus, Wigeon
A. penelope, Pintail A. acuta, Red-breasted Merganser M. serrator, Green Sandpiper Tringa ochropus and
Little Gull L. minutus were observed to winter sporadically. The total density per 5 km of the river was the
highest in 1990 – 843 inds, and the lowest in 1987 – 21 inds. The 1995 counts from an aeroplane revealed slightly higher abundance of the Mallard, Goosander and Goldeneye whereas considerably higher
numbers of the Teal, Mute Swan and White-tailed Eagle than the results obtained when the birds were
counted from the bank. Compared with 13 species recorded from land, only 10 were observed from air.
The abundance of waterbirds on the Vistula depended on the temperature in the 1st decade of January
and the extent to which the neighbouring smaller rivers, lakes, ponds and other water reservoirs were
covered by ice. The largest concentrations of birds wintering on the middle Vistula were noted when January was mild, and the water reservoirs in the vicinity frozen (1988 and 1990). Locally, the abundance of
birds was affected by human activity – run-off of warmed waters (no ice-cover) and hunting (scaring).
145
Literatura
Buczek T. 1999. Wintering White-Tailed Eagles (Halieatus albicilla) in Poland. Ring. 14: 77–88.
Czapulak A., Stawarczyk T. 1988. Zimowanie ptaków wodnych na Śląsku w latach 1985–1987. Ptaki
Śląska 6: 25–42.
Czapulak A. 1991. Zimowanie ptaków wodnych na Śląsku w latach 1988–1989. Ptaki Śląska 8:
118–131.
Czapulak A., Betleja J. 1998. Zimowanie ptaków wodnych na Śląsku w latach 1990–1995. Ptaki
Śląska 12: 127-143.
Delany S., Reyes C., Hubert E., Phil S., Res E., Haanstra L., Strien A. 1999. Results from the International Waterbird Census in the Western Palearctic and Southwest Asia 1995 and 1996. WIP No.
54.
Dombrowski A., Kot H., Zyska P. 1985. Rozmieszczenie i liczebność zimujących ptaków wodno-błotnych w dorzeczu środkowej i dolnej Wisły. Not. Orn. 26: 123–148.
Dombrowski A., Kot H., Zyska P. 1993. Liczebność ptaków wodnych zimujących w Polsce w latach
1988-1990. Not. Orn. 34: 5–21.
Dombrowski A. 1994. Znaczenie śródlądzia Polski w zimowaniu ptaków wodnych. Not. Orn. 35:
115–125.
Kondracki J. 1981. Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa.
Kot H., Zyska P., Dombrowski A. 1987. Liczebność i rozmieszczenie ptaków wodnych zimujących w
Polsce w styczniu 1985 roku. Not. Orn. 28: 17–48.
Miesięczny Przegląd Meteorologiczny IMGW. 1985-2000. Nr 1.
Staszewski A., Czeraszkiewicz R. 2001. Rozmieszczenie i liczebność gęsi w Polsce podczas jesiennej
migracji i zimowania w latach 1991–1997. Not. Orn. 42: 15–35.
Wiącek J. 1994. Obserwacje łabędzia krzykliwego Cygnus cygnus na Lubelszczyźnie. Chrońmy Przyrodę Ojczystą. 1: 94–96.
Wójciak J. (w druku). Ptaki drapieżne objęte ochroną strefową na Lubelszczyźnie. Mat. Sympozjum
„Ptaki drapieżne – badania i ochrona”, Puławy 1998.
Zyska P., Dombrowski A., Kot H., Rzępała M. 1990. Akcja zimowego liczenia ptaków wodnych
1985–1987. Not. Orn. 31: 113–131.
Małgorzata Piotrowska
Tatarakowa 8/60, 20-541 Lublin
e-mail: [email protected]
Kartoteka Gniazd i Lęgów – 25 lat pracy
W roku 1978 Zakład Ekologii Ptaków Uniwersytetu Wrocławskiego rozpoczął, korzystając z
pomocy współpracowników, głównie ornitologów amatorów, tworzenie banku danych o
biologii rozrodu ptaków Polski – Kartoteki Gniazd i Lęgów. Przez 25 lat udało się zgromadzić
w Kartotece prawie 85 tysięcy kart gniazdowych z informacjami o lęgach ptaków. Sprawozdania dotyczące kolejnych okresów publikowane były w „Notatkach Ornitologicznych”
(Wesołowski 1981, Wesołowski & Czapulak 1985, 1988, 1993a, Wesołowski & Orłowska
1996). Obecne sprawozdanie obejmuje całe ćwierćwiecze pracy Kartoteki.
Liczba nadsyłanych rocznie kart wahała się między 1900 a 2600. Liczba Współpracowników Kartoteki początkowo wzrastała, by osiągnąć maksimum w 1987, kiedy to 179 osób
nadesłało karty gniazdowe. Później liczba współpracowników zmalała i ustabilizowała się
na poziomie 85–95 osób rocznie.
W Kartotece znajdują się dane dotyczące 213 gatunków ptaków (tab. 1). Wziąwszy pod
uwagę, że w wieku 20. w Polsce gniazdowało regularniej ok. 228 gatunków ptaków (L. Tomiałojć, inf. ustna), stanowi to około 93% naszych gatunków lęgowych.
146
Tabela 1. Liczba kart gniazdowych otrzymanych przez Kartotekę Gniazd i Lęgów w latach
1978–2002. Liczba kart podanych w kolumnie „Przed 1995” nie zawsze odpowiada danym opublikowanym w poprzednim sprawozdaniu, gdyż ujęto tu również karty otrzymane po opublikowaniu tego raportu.
Table 1. Number of nest cards received by the Polish Nest Record Scheme in the years 1978–2002.
Values in the ”pre–1995” column of the Table do not always match those published in the previous
report, as some extra records for the past years were also received and included there. (1) – species,
(2) – before 1995, (3) – total.
Gatunek (1)
Tachybaptus ruficollis
Przed 1995 (2) 1995–1996 1997–1998 1999–2000 2001–2002 Razem (3)
221
14
5
6
6
252
Podiceps cristatus
1424
32
42
40
27
1565
Podiceps grisegena
263
7
11
2
0
283
Podiceps nigricollis
820
3
2
0
9
834
Phalacrocorax carbo
62
3
0
59
0
124
198
1
0
0
5
204
Ixobrychus minutus
64
2
0
1
2
69
Nycticorax nycticorax
38
0
0
3
0
41
Ardea cinerea
93
0
3
9
0
105
Botaurus stellaris
Ardea purpurea
Ciconia nigra
Ciconia ciconia
Cygnus olor
Cygnus cygnus
Anser anser
Tadorna tadorna
Anas strepera
Anas crecca
2
0
0
0
0
2
288
14
12
13
1
328
1835
253
182
217
132
2619
951
37
79
44
23
1134
5
0
2
1
3
11
260
6
17
7
10
300
1
0
0
1
0
2
45
0
1
7
1
54
10
0
0
0
0
10
1079
32
19
25
8
1163
Anas acuta
18
3
0
0
0
21
Anas querquedula
81
9
0
3
0
93
Anas clypeata
59
12
1
2
0
74
2
0
0
0
0
2
349
5
5
5
4
368
Anas platyrhynchos
Netta rufina
Aythya ferina
Aythya nyroca
39
0
0
0
1
40
Aythya fuligula
325
1
23
6
3
358
Aythya marila
0
1
0
0
0
1
Bucephala clangula
33
7
3
0
1
44
Mergus merganser
18
4
0
0
1
23
Pernis apivorus
28
3
3
1
1
36
Milvus migrans
84
3
5
1
1
94
Milvus milvus
34
6
10
4
1
55
Haliaeetus albicilla
38
4
6
1
0
49
4
0
0
0
0
4
499
31
26
3
2
561
Circus cyaneus
6
0
0
0
0
6
Circus pygargus
45
2
3
1
0
51
Circaetus gallicus
Circus aeruginosus
147
Gatunek (1)
Przed 1995 (2) 1995–1996 1997–1998 1999–2000 2001–2002 Razem (3)
Accipiter gentilis
465
68
18
5
8
Accipiter nisus
100
11
5
5
9
564
130
Buteo buteo
929
76
66
45
30
1146
Aquila pomarina
89
28
28
31
1
177
Pandion haliaetus
6
0
2
0
0
8
Falco tinnunculus
165
12
7
11
3
198
Falco subbuteo
48
4
2
5
3
62
Bonasa bonasia
3
1
1
1
2
8
Tetrao tetrix
2
0
0
0
0
2
Perdix perdix
56
6
1
0
0
63
Coturnix coturnix
5
0
1
0
0
6
Phasianus colchicus
78
2
2
2
3
87
Rallus aquaticus
38
3
0
2
1
44
Porzana porzana
9
0
0
0
0
9
ntblPorzana parva
10
0
0
0
0
10
Crex crex
2
0
3
0
0
5
146
9
5
9
9
178
Fulica atra
2780
69
92
90
39
3070
Grus grus
117
21
20
14
10
182
Haematopus ostralegus
5
1
3
2
0
11
Burhinus oedicnemus
3
0
0
0
0
3
354
23
15
14
6
412
Gallinula chloropus
Charadrius dubius
Charadrius hiaticula
198
19
15
1
3
236
1487
48
39
33
11
1618
Calidris alpina
15
0
1
0
0
16
Philomachus pugnax
34
1
0
0
0
35
2
0
0
0
0
2
159
2
1
2
1
165
Vanellus vanellus
Lymnocryptes minimus
Gallinago gallinago
Gallinago media
7
0
1
0
0
8
16
2
0
1
2
21
311
26
2
4
2
345
16
1
0
0
0
17
108
19
5
7
3
142
Tringa ochropus
12
2
2
2
0
18
Actitis hypoleucos
13
4
1
0
0
18
1
0
0
2
0
3
14
0
3
0
0
17
Larus ridibundus
4068
14
60
136
11
4289
Larus canus
1204
8
7
6
10
1235
Scolopax rusticola
Limosa limosa
Numenius arquata
Tringa totanus
Larus melanocephalus
Larus minutus
Larus argentatus
238
51
100
13
0
402
Larus cachinnans
1
0
0
0
0
1
Sterna sandvicensis
1
0
0
0
0
1
Sterna hirundo
1956
18
15
42
16
2047
Sterna albifrons
462
8
5
1
3
479
26
14
10
72
57
179
Chlidonias hybridus
148
Gatunek (1)
Chlidonias niger
Chlidonias leucopterus
Columba livia
Columba oenas
Columba palumbus
Przed 1995 (2) 1995–1996 1997–1998 1999–2000 2001–2002 Razem (3)
274
3
24
18
15
334
57
9
0
13
0
79
0
2
0
0
0
2
37
1
1
5
1
45
773
79
79
68
25
1024
1168
87
149
109
39
1552
49
4
1
0
0
54
133
4
0
3
3
143
Tyto alba
19
3
2
2
4
30
Bubo bubo
27
6
1
0
0
34
2
6
1
3
0
12
7
1
1
3
0
12
86
5
4
3
5
103
Streptopelia decaocto
Streptopelia turtur
Cuculus canorus
Glaucidium passerinum
Athene noctua
Strix aluco
Strix uralensis
7
0
0
0
0
7
189
10
7
5
3
214
Asio flammeus
2
0
0
0
0
2
Aegolius funereus
0
1
0
0
0
1
Caprimulgus europaeus
18
3
2
0
0
23
Apus apus
52
6
11
15
6
90
Alcedo atthis
71
7
5
13
9
105
Merops apiaster
80
0
1
5
0
86
Coracias garrulus
28
1
0
0
0
29
Upupa epops
16
1
1
1
0
19
Jynx torquilla
72
8
4
11
5
100
Picus canus
9
2
1
4
4
20
Picus viridis
29
3
3
3
0
38
Dryocopus martius
79
7
7
4
4
101
Dendrocopos major
1062
Asio otus
604
77
80
163
138
Dendrocopos syriacus
24
5
5
1
0
35
Dendrocopos medius
172
25
15
37
35
284
Dendrocopos leucotos
46
8
5
9
7
75
Dendrocopos minor
96
11
18
13
10
148
Picoides tridactylus
35
3
2
3
5
48
Galerida cristata
26
3
0
1
1
31
Lullula arborea
21
2
2
0
0
25
Alauda arvensis
243
16
7
4
4
274
Riparia riparia
137
13
16
35
5
206
Hirundo rustica
1255
59
59
53
38
1464
Delichon urbica
937
50
113
37
21
1158
11
0
1
0
0
12
Anthus trivialis
183
6
6
2
3
200
Anthus pratensis
191
6
44
7
8
256
1
0
0
3
0
4
101
5
3
2
3
114
1
0
15
2
7
25
Anthus campestris
Anthus spinoletta
Motacilla flava
Motacilla citreola
149
Gatunek (1)
Motacilla cinerea
Motacilla alba
Cinclus cinclus
Przed 1995 (2) 1995–1996 1997–1998 1999–2000 2001–2002 Razem (3)
73
7
9
7
6
102
321
26
33
17
11
408
32
1
0
4
0
37
Troglodytes troglodytes
463
25
29
43
38
598
Prunella modularis
488
13
9
14
10
534
1
0
0
1
0
2
390
28
25
32
29
504
Luscinia luscinia
45
1
3
2
0
51
Luscinia megarhynchos
30
2
5
7
0
44
5
0
0
1
0
6
Phoenicurus ochruros
479
48
46
57
27
657
Phoenicurus phoenicurus
218
32
24
18
9
301
Saxicola rubetra
161
3
4
2
5
175
Saxicola torquata
36
2
7
2
2
49
Oenanthe oenanthe
62
4
1
3
1
71
4
0
0
1
0
5
Turdus merula
4069
237
268
227
235
5036
Turdus pilaris
1265
198
179
137
15
1794
Turdus philomelos
3780
187
126
189
134
4416
Turdus iliacus
67
4
2
1
0
74
Turdus viscivorus
49
4
2
2
1
58
Locustella naevia
12
1
1
1
0
15
Prunella collaris
Erithacus rubecula
Luscinia svecica
Turdus torquatus
Locustella fluviatilis
Locustella luscinioides
Acrocephalus paludicola
4
2
0
0
0
6
15
0
0
0
1
16
1
0
0
1
0
2
Acrocephalus schoenobaenus
108
1
2
2
0
113
Acrocephalus palustris
216
11
9
0
6
242
Acrocephalus scirpaceus
266
3
3
12
8
292
Acrocephalus arundinaceus
376
15
4
5
4
404
Hippolais icterina
333
15
35
7
13
403
Sylvia nisoria
90
4
5
10
3
112
Sylvia curruca
348
31
13
12
5
409
Sylvia communis
338
21
15
18
5
397
Sylvia borin
336
12
11
9
6
374
Sylvia atricapilla
872
61
113
101
86
1233
Phylloscopus sibilatrix
1108
66
35
41
70
1320
Phylloscopus collybita
491
23
20
16
43
593
Phylloscopus trochilus
126
7
3
5
1
142
21
1
0
1
0
23
1
0
0
0
0
1
472
41
46
23
14
596
Regulus regulus
Regulus ignicapillus
Muscicapa striata
Ficedula parva
31
3
4
0
4
42
Ficedula albicollis
477
80
68
113
181
919
Ficedula hypoleuca
739
26
36
23
23
847
Panurus biarmicus
17
2
3
2
4
28
150
Gatunek (1)
Przed 1995 (2) 1995–1996 1997–1998 1999–2000 2001–2002 Razem (3)
Aegithalos caudatus
173
11
9
25
24
242
Parus palustris
381
83
93
83
131
771
Parus montanus
Parus cristatus
Parus ater
59
1
2
2
3
67
128
8
7
9
19
171
183
15
7
10
40
255
Parus caeruleus
1054
162
98
124
108
1546
Parus major
2489
104
141
203
200
3137
Sitta europaea
996
75
100
89
94
1354
Certhia familiaris
388
21
19
56
38
522
53
0
5
8
4
70
397
11
6
13
12
439
Certhia brachydactyla
Remiz pendulinus
Oriolus oriolus
59
6
2
1
2
70
Lanius collurio
853
119
66
69
53
1160
2
0
1
0
0
3
56
8
6
6
6
82
Lanius minor
Lanius excubitor
Lanius senator
2
0
0
0
0
2
277
15
9
12
8
321
1711
151
115
72
23
2072
11
0
1
4
0
16
Corvus monedula
136
30
79
70
2
317
Corvus frugilegus
475
77
40
20
132
744
Corvus corone
506
23
25
13
5
572
Corvus corax
329
45
32
32
15
453
Sturnus vulgaris
160
61
78
77
166
542
Passer domesticus
0
0
3
6
2
11
Passer montanus
7
3
8
31
42
91
Fringilla coelebs
2423
140
117
126
123
2929
Serinus serinus
142
22
9
12
5
190
Carduelis chloris
792
49
53
29
14
937
Carduelis carduelis
203
17
32
16
8
276
Garrulus glandarius
Pica pica
Nucifraga caryocatactes
Carduelis spinus
4
2
0
0
1
7
1195
61
62
69
32
1419
Carduelis flammea
2
0
0
0
0
2
Loxia curvirostra
3
0
0
0
1
4
98
6
6
5
2
117
Carduelis cannabina
Carpodacus erythrinus
Pyrrhula pyrrhula
104
1
3
2
5
115
Coccothraustes coccothraustes
272
23
38
29
40
402
Emberiza citrinella
601
27
23
39
24
714
Emberiza hortulana
22
2
1
2
0
27
388
10
15
11
11
435
Emberiza schoeniclus
Miliaria calandra
Razem (3)
151
36
2
2
0
0
40
68454
4253
4205
4224
3288
84424
Najliczniej reprezentowanymi w zbiorach gatunkami są kos Turdus merula – ponad
5000 kart, oraz śpiewak T.philomelos i śmieszka Larus ridibundus – po ponad 4000 kart (tab.
1). Poza nimi w pierwszej dziesiątce znajdują się jeszcze dwa gatunki ptaków leśnych: zięba
Fringilla coelebs i bogatka Parus major, dwa gatunki ptaków wodnych: łyska Fulica atra i rybitwa rzeczna Sterna hirundo, i trzy gatunki krajobrazu kulturowego: bocian biały Ciconia ciconia, sroka Pica pica i kwiczoł T. pilaris. Wszystkie te gatunki poza bocianem należały do
dziesiątki najliczniejszych gatunków już poprzednio. W sumie więcej niż 1000 kart udało
się zgromadzić dla 27 gatunków ptaków.
Pierwsze prace, w których wykorzystano materiały Kartoteki Gniazd i Lęgów zaczęły się
ukazywać pod koniec lat 80. Analizowano w nich gnieżdżenie pokrzewek (Bocheński
1985), drozdów (Czapulak & Wesołowski 1986), sroki (Jerzak 1988) i pokrzywnicy Prunela
modularis (Tomek 1988). Kolejne opracowania dotyczyły śpiewaka (Tomiałojć 1992),
gąsiorka Lanius collurio (Matyjasiak 1995) i raniuszka Aegithalos caudatus (Wesołowski &
Czuchra 2000). W dużej skali materiały Kartoteki wykorzystano w regionalnej monografii
„Ptaki Śląska” (Dyrcz et al. 1991). Znalazły się w niej, pochodzące ze Śląska dane o 76 gatunkach, od perkozów po ptaki wróblowe. Z kolei dane o biologii rozrodu muchołówek, sikor, kowalika Sitta europaea, raniuszka i łuszczaków z całego obszaru Polski (łącznie 28
gatunków) zostały opracowane przez L. Tomiałojcia i włączone do kolejnych tomów monumentalnej serii „Handbuch der Vögel Mitteleuropas” (Glutz v. Blotzheim & Bauer 1993,
1997). Najnowszą publikacją powstałą w oparciu o materiały Kartoteki Gniazd i Lęgów jest
wykonana przez Piotra Tryjanowskiego (2002) analiza pory rozpoczynania lęgów i wielkości
zniesień gąsiorka na Śląsku na początku 20. wieku i obecnie. Dzięki zachowanym zbiorom
muzealnym i wieloletniej aktywności Pana Romana Pieły, możliwe było zestawienie serii obserwacji pochodzących prawie z tego samego obszaru, zebranych w odstępie osiemdziesięciu lat. Okazało się, że nic się tu nie zmieniło, zarówno na początku 20. wieku, jak i pod
koniec stulecia gąsiorki składały przeciętnie pięć jaj i przystępowały do lęgów średnio około
26.05. (Tryjanowski 2002). W sumie, w ciągu całego ćwierćwiecza wykorzystano do analiz
informacje o lęgach 81 gatunków (ponad 1/3 z wszystkich gniazdujących w Polsce).
Najcenniejszym zasobem Kartoteki są jej honorowi Współpracownicy, którzy bezinteresownie poświęcają swój czas i środki by pomnażać wiedzę o biologii rozrodu ptaków Polski.
Od samego początku, przez całe 25 lat w programie uczestniczyli Wiesław Kostyrko (Poznań), Stanisław Kuźniak (Leszno), Wiesław Tabisz (Wałbrzych), oraz Dorota i Jerzy Zawadzcy (Radom). Do „seniorów” (20 i więcej sezonów) należą również Józef Ciosek (Rzeszów),
Aleksander Drewnik Poznań), Roman Pieła (Pogrzebień), Mirosław Przydryga (Szamocin) i
Piotr Różyc (Chełm). Przez dziesięć i więcej sezonów nadsyłali karty gniazdowe również
Sławomir Chmielewski (Mogielnica), Jerzy Gotzman (Warszawa), Izabela Kusion (Wrocław),
Marian Lewandowski (Gostyń), Włodzimierz Meissner (Gdańsk), Jarosław Potapowicz (Augustów), Piotr Klukiewicz (Giżycko), Alfred Rosler (Sława), Tadeusz Drazny (Wrocław), Andrzej Górski (Olsztyn), Zbigniew Kukliński (Koszalin), Artur Staszewski (Goleniów), Robert
Kruszyk (Jastrzębie Zdrój), Ewald Ranoszek (Milicz), Joachim Siekiera (Żywocice), Piotr Woźniak (Wałbrzych), Czesław Kamerdyn (Karsznice), Romuald Mikusek (Bystrzyca Kłodzka),
Piotr Olszewski (Sztum), Przemysław Stefański (Gniewkowo), Piotr Tadeusz (Alwernia),
Adam Garbowski (Łagiewniki), Grzegorz Kiljan (Wełtyń), Marcin Pisula (Kolbudy), Grzegorz
Hebda (Opole), Przemysław Kunysz (Przemyśl), Przemysław Żurawlew (Chocz), Robert Kuryluk (Hanna), Mateusz Ściborski (Sopot), Mirosław Rzępała (Siedlce), Piotr Walendziak (Nidzica), Marcin Wężyk (Piotrków Trybunalski), Henryk Kurek (Przemyśl), Piotr Potworowski
(Wolsztyn), Ireneusz Ratajczyk (Kołobrzeg), Edmund Spierewka (Męcikał). W sumie 168
osób nadsyłało karty gniazdowe przez pięć i więcej sezonów, pozostałych 437 Współpra152
cowników przysłało karty jeden do czterech razy. W sumie, w ciągu całych 25 lat nadeszły
dane od 605 osób. Wszystkim Współpracownikom Kartoteki Gniazd i Lęgów, niezależnie
od stażu, należy się wielkie uznanie, bez ich wysiłku zgromadzenie tylu informacji nie
byłoby możliwe.
Istnienie Kartoteki nie byłoby też możliwe bez pracy „centrali”, Początkowo bieżącą
obsługą Kartoteki (wysyłanie i odbiór kart, korespondencja, włączanie kart do zbiorów) zajmowali się Tomasz Wesołowski i Andrzej Czapulak. W roku 1989 ciężar bieżącej obsługi
Kartoteki przejęła Beata Orłowska. W roku 1998 nastąpiła kolejna zmiana, Beatę zastąpiła
Monika Czuchra, która sprawami Kartoteki zajmuje się również obecnie. Także sposób pracy ulegał z czasem zmianom. Kartoteka Gniazd i Lęgów rozpoczynała pracą w epoce przedkomputerowej, w połowie lat 90. administracyjna obsługa została skomupteryzowana.
Stopniowo, w miarę opracowywania nowych danych również informacje z kart gniazdowych przekształcane są na format elektroniczny. Nadal jednak, większość zbiorów Kartoteki
jest dostępna wyłącznie w formie klasycznej – ręcznie wypełnionych kart gniazdowych.
W ciągu 25 lat, dla wielu gatunków gniazdujących w Polsce ptaków udało się zgromadzić znaczne materiały i sporo dowiedzieć o ich biologii rozrodu. Nie powinno to jednak
przesłaniać faktu, że dla większości gatunków zarówno liczba zebranych dotąd kart gniazdowych, jak i tempo ich przybywania są tak niskie, że nie gwarantują w dającej się przewidzieć przyszłości zebrania dostatecznej ilości materiału do poważniejszych analiz. Pomocą
w rozwiązaniu tego problemu mogłoby być zwiększenie liczby osób zaangażowanych w
zbieranie informacji o lęgach ptaków. Jeśli więc Droga Czytelniczko/Drogi Czytelniku
chciałabyś/chciałbyś przyczynić się do lepszego poznania biologii ptaków Polski nadsyłając
informacje o znalezionych przez siebie gniazdach, prosimy o kontakt z nami. Czekamy w
Zakładzie Ekologii Ptaków Uniwersytetu Wrocławskiego, Sienkiewicza 21, 50-335
Wrocław, tel. 0-71 3754037, fax. 0-71 3222817, e-mail: [email protected]
Summary. Polish Nest Record Scheme – 25 years of activity. The Scheme, established in 1978, operated by the Department of Avian Ecology, of Wrocław University has collected almost 85 thousands nest cards of 213 different species (see Table 1). Data pertaining to 81 of them have been already used in analyses. Publications containing the nest card results are listed in the References.
Literatura
Bocheński Z. 1985. Gnieżdżenie się pokrzewek z rodzaju Sylvia. Acta zool. cracov. 29: 241–328.
Czapulak A., Wesołowski T. 1993. Kartoteka Gniazd i Lęgów – lata 1987–1991. Not. Orn. 33:
303–312.
Dyrcz A., Grabiński W., Stawarczyk T., Witkowski J. 1991. Ptaki Śląska – monografia faunistyczna.
Uniwersytet Wrocławski, Wrocław.
Glutz von Blotzheim U.N., Bauer K.M. 1993. Handbuch der Vögel Mitteleuropas. 13/I-III. Aula–Verlag, Wiesbaden.
Glutz von Blotzheim U.N., Bauer K.M. 1997. Handbuch der Vögel Mitteleuropas. 14/II-III. Aula–Verlag, Wiesbaden.
Jerzak L. 1988. Lokalizacja i sposób umieszczenia gniazd sroki (Pica pica) w Polsce na terenach pozamiejskich. Not. Orn. 29: 27–41.
Matyjasiak P. 1995. Breeding ecology of the Red–back Shrike (Lanius collurio) in Poland. Proceedings
Western Foundation Vertebrate Zoology 6: 228–234.
Tomek T. 1988. The breeding biology of the Dunnock Prunella modularis (Linnaeus, 1758) in the Ojców National Park (South Poland). Acta zool. cracov. 31: 115–166.
Tomiałojć L. 1992. Colonization of dry habitats by the Song Thrush Turdus philomelos: is the type of
nest material an important constraint? Bull. B.O.C. 112: 27–34.
153
Tryjanowski P. 2002. A long–term comparison of laying date and clutch size in the Red–backed Shrike (Lanius collurio) in Silesia, southern Poland. Acta zool. hung. 48: 101–154.
Wesołowski T. 1981. Kartoteka Gniazd i Lęgów – trzy lata działalności. Not. Orn. 22: 77–81.
Wesołowski T., Czapulak A. 1985. Kartoteka Gniazd i Lęgów – lata 1981–1983. Not. Orn. 26:
79–86.
Wesołowski T., Czapulak A. 1986. Biologia rozrodu kosa i śpiewaka w Polsce – wstępna analiza kart
gniazdowych. Not. Orn. 27: 31–60.
Wesołowski T., Czapulak A. 1988. Kartoteka Gniazd i Lęgów – lata 1984–1986. Not. Orn. 26:
77–83.
Wesołowski T., Czapulak A. 1993a. Kartoteka Gniazd i Lęgów – lata 1987–1991. Not. Orn. 34:
175–183.
Wesołowski T., Czapulak A. 1993b. Kartoteka Gniazd i Lęgów. Instrukcja dla Współpracowników.
Uniwersytet Wrocławski, Wrocław.
Wesołowski T., Czuchra M. 2000. Ekologia rozrodu raniuszka Aegithalos caudatus – analiza polskich
kart gniazdowych. Not. Orn. 41: 103–113.
Tomasz Wesołowski
e-mail: [email protected]
Monika Czuchra
e-mail: [email protected]
Zakład Ekologii Ptaków Uniwersytetu Wrocławskiego,
Sienkiewicza 21, 50 335 Wrocław
Konferencja International Wader Study Group i Workshop
on Project „Tringa glareola 2000”, Jurata, 4–7.10.2002
Coraz częściej polscy ornitolodzy nie tylko biorą udział w międzynarodowych spotkaniach
naukowych, ale są ich organizatorami. W dniach 4.–7.10.2002 Grupa Badawcza Ptaków
Wodnych „KULING” i Katedra Ekologii Kręgowców Uniwersytetu Gdańskiego byli gospodarzami międzynarodowego sympozjum poświęconego ptakom siewkowym.
Na miejsce corocznego spotkania WSG wybrano uroczo położony ośrodek w Juracie na
Helu, dając tym samym po raz drugi okazję (poprzednia Konferencja WSG w Polsce odbyła
się w r. 1987) wyrażenia uznania Organizatorom i ornitologom z Polski za ich wkład w poznanie tej grupy ptaków.
Wieczorem w piątek prezentacje problemów badawczych rozpoczął referatem dotyczącym problemów ochrony biegusa rdzawego Calidris canutus w miejscach jego głównych szlaków wędrówkowych od Tierra del Fuego po arktyczną Kanadę Larry Niles (USA),
dając przedsmak oczekiwaniom uczestników. Następnego dnia oficjalnego otwarcia spotkania dokonał Prezes WSG Herman Hötker (Niemcy) a w imieniu organizatorów wszystkich przybyłych przywitali Włodzimierz Meissner i Magdalena Remisiewicz.
„Welcome to HEL” – hasło zapraszające do przyjazdu, zaowocowało uczestnictwem w
konferencji 91 osób z 16 krajów. Szczególnie dobrze zapamiętali je Holendrzy, którzy zawitali najliczniej poza organizatorami (17 osób), i którzy najczęściej fotografowali się pod tablica z nazwą miejscowości Hel, gdyż w ich języku tak pisane słowo znaczy piekło. Licznie
uczestniczyli także Brytyjczycy (14 osób) i Niemcy (10 osób). Dzięki dobrze skalkulowanym
kosztom konferencji i chęci utrzymania ich na jak najniższym poziomie, z możliwości
udziału skorzystali badacze z Rosji, Bułgarii, Białorusi i Estonii, co dało okazję wymiany cennych informacji naukowych i doświadczeń. Za takie priorytety brane pod uwagę przy organizacji spotkania należą się Organizatorom słowa uznania.
154
W ciągu dwóch dni zaprezentowano 21 referatów i 16 posterów, przedstawiających badania z zakresu biologii populacyjnej wielu gatunków, migracji, biologii behawioralnej, genetyki i problemów ochrony siewkowych. Niewątpliwie uwagę (przynajmniej moją)
zwróciło wystąpienie Ake Lindstroma (Szwecja), który na podstawie danych gromadzonych
w ramach programu Swedish Common Breeding Bird Census oraz połowów i obserwacji
prowadzonych przez Ottenby Bird Observatory przedstawił długoterminowe (w ciągu ostatnich 30–50 lat) zmiany liczebności 19 gatunków siewkowców (10 lęgowych w Szwecji i 9
przelotnych gatunków arktycznych). Pięć gatunków lęgowych (czajka Vanellus vanellus,
kszyk Gallinago gallinago, krwawodziób Tringa totanus, łęczaka T. glareola i kamusznik Arenaria interpress) i 3 migrujące (sieweczka obrożna Charadrius hiaticula, batalion Philomachus pugnax, słonka Scolopax rusticola) odnotowały znaczny spadek liczebności. Referat ten
ukazał, że odnotowywany spadek liczebności niektórych z nich w Polsce, może być
wywołany nie tylko zmianami lokalnych czynników, ale również oddziaływaniem efektu
populacyjnych zmian liczebności w znacznym obszarze zasięgu. Interesującym było
wystąpienie Sandry Matanyaire, Kathy Calf i Les Underhill (RPA) przedstawiające metodyczne aspekty możliwości wykorzystania pomiaru masy jaj podczas inkubacji do estymacji czasu rozpoczynania inkubacji. Autorzy na podstawie znanych modeli regresji liniowej, przy
użyciu „kernel method” i metody bootstrap, będącej odmiana symulacji Monte Carlo
aproksymowali prawdopodobieństwa rozkładów czasu rozpoczynania wysiadywania i statystyki tych rozkładów. Obliczone statystyki i ich przedziały ufności mogą służyć do formalnych porównań tak uzyskanych danych dla różnych populacji lub danych pochodzących z
różnych lat, co ma duże znaczenie praktyczne w badaniach, gdyż uzyskanie takich informacji w pracach terenowych jest bardzo trudne. Metodyczne aspekty opracowane zostały na
danych z populacji ostrygojada afrykańskiego Haemantopus moquini, i ciekawym byłoby
wykorzystanie takiej metody w badaniach innych gatunków.
W niedzielnej, przedpołudniowej sesji uwagę musiał zwrócić również referat Andreya
Shubina (Rosja), który zaprezentował badania nad zjawiskiem konkurencji, zachowań agresywnych, obrony terytorium w zależności od dostępności pokarmu dla grupy migrujących i
zimujących siewek w dwóch obszarach ich zimowisk: zachodniej części wybrzeża Morza
Kaspijskiego oraz stepowych terenach podmokłych w południowo-wschodniej, europejskiej części Rosji. Było to przedstawienie bardzo dobrze przygotowanych metodycznie badań, a bogaty materiał pozwalał autorowi na szereg szczegółowych analiz dotyczących
konkurencji międzygatunkowej.
Nie sposób omówić tematyki wszystkich pozostałych prezentacji zarówno referatowych
jak i plakatowych, ale warto zajrzeć do streszczeń wydanych przez Organizatorów, zwłaszcza, że ilustrowane są przez Michała Skakuja i Cezarego Wójcika, których poczucie humoru
przełożone na język grafiki uprzyjemnia doznania naukowe.
Ostatniego dnia sesji odbyła się robocza dyskusja poświęcona międzynarodowemu projektowi „Tringa glareola 2000”. Dyskusję prowadziła Koordynator Projektu Magda Remisiewicz, która syntetycznie przedstawiła uzyskane wyniki badań, zawartość baz danych
dotyczących biometrii i wyników liczeń łęczaka W trakcie spotkania omówiono i ustalono
zakres tematyczny końcowego opracowania, którego wydanie przewiduje się na rok 2005
jako zeszyt International Wader Studies. Ustalono skład zespołów (3–5 osobowe z różnych
krajów) opracowujących poszczególne rozdziały przygotowywanej monografii.
Cechą spotkań WSG jest przyjacielska, towarzyska atmosfera wśród uczestników. Spotkanie towarzyskie przygotowane przez Organizatorów Konferencji wszyscy będą pamiętać
długo. Swobodne dyskusje przy smaku piwa i chleba ze smalcem, dotyczyły już różnych
aspektów wymiany myśli. Atmosfera spotkania iście taneczna, kończyła się pląsami uczestni155
ków na parkiecie w godzinach przyzwoitych – „na poranny wyjazd w teren”. Atrakcją były zawody przeciągania liny, w których drużyna z Wielkiej Brytanii w rytm godny mistrzów
akademickich osad wioślarskich tego kraju, odrywała od podłogi kolejne, próbujące stawić im
czoło drużyny. Nawet zespół Organizatorów mimo znajomości miejsca, nie znalazł w podłożu
miejsc, aby się mocniej zakotwiczyć. W niedzielę wyruszyły dwie wycieczki terenowe – do rezerwatu Beka w ujściu Redy i fokarium na Helu. Wiele z tych sympatycznych chwil można
przypomnieć sobie oglądając zdjęcia zamieszczone na stronie internetowej grupy Kuling, który to serwis fotograficzny wzbudził uznanie uczestników, gdyż zamieszczony został zaraz po
Konferencji. Aby atrakcji nie zabrakło, pobyt umilała świstunka żółtawa Phylloscopus inornatus, która przez cały czas przebywała w okolicach budynku konferencyjnego.
Serdeczne podziękowania należą się grupie Kuling i Katedrze Ekologii Kręgowców UG za przebieg i znakomite przygotowanie organizacyjne Konferencji. Wyrazem tego były słowa uznania
złożone na ręce organizatorów przez Hermana Hötkera na zakończenie Konferencji. Szkoda tylko,
że poza organizatorami, z Polski w tym ważnym wydarzeniu uczestniczyły tylko nielicznie osoby z
ośrodków akademickich.
Jacek J. Nowakowski
156