docreforma - Edukacja prawnicza
download 
Reklamacja Transkrypt
reforma - Edukacja prawnicza
Kwartalnik nr 2 (164) rok akademicki 2015/2016 egz. bezpłatny ELEKTRONICZNE DESKOROLKI ZMIANY W PRAWIE SPADKOWYM PRAWO W FILMIE HANDLOWE SPÓŁKI OSOBOWE PO ZMIANACH edukacjaprawnicza.pl REFORMA KPK 1 Wstępniak / Spis treści Spis treści Drodzy Czytelnicy! 3–8 W Wasze ręce oddaję kolejny numer „Edukacji Prawniczej”, poświęcony zmianom w prawie. W numerze zimowym polecamy artykuł dr hab. Izabelli Gil i Magdaleny Górnej-Zawadzkiej, poświęcony elektronicznej formie czynności procesowych. W lipcu 2015 r. Sejm uchwalił ustawę o zmianach w ustawie – Kodeks cywilny, ustawie – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustawach, która wprowadza zmiany w zakresie form czynności prawnych oraz stanowi kolejny etap informatyzacji procedury cywilnej. Zmiany wejdą w życie dopiero 8.9.2016 r. Zinformatyzowanie postępowania cywilnego ma na celu usprawnienie i przyśpieszenie przebiegu całej procedury cywilnej. Czy tak się stanie, zobaczymy. Kolejne duże zmiany dotyczyły prawa karnego i postępowania karnego. O postępowaniu przejściowym w KPK po nowelizacji pisze Paweł Ochman. Postępowanie przejściowe jest niezmiernie ważnym elementem w toczącym się postępowaniu karnym. Polega m.in. na wstępnej kontroli oskarżenia czy przygotowaniu organizacyjnym rozprawy głównej. Natomiast o zmianach w karze ograniczenia wolności przeczytacie w artykule dr hab. Elżbiety Żywuckiej-Kozłowskiej. To jedna z licznych modyfikacji wprowadzonych do Kodeksu karnego od 1.7.2015 r. Zmiany nie ominęły również prawa cywilnego i kwestii spadkowych. Wiktoria Danielewicz-Prokorym opisuje najnowsze kierunki zmian w prawie spadkowym. Najważniejsza to modyfikacja w zakresie domyślnej formy dziedziczenia w przypadku bierności po stronie spadkobierców. Wprowadzone zmiany są odpowiedzią na postulaty doktryny i orzecznictwa w tym zakresie. Postępowanie cywilne Elektroniczne formy czynności procesowych po nowelizacji KPC [Izabella Gil, Magdalena Górna-Zawadzka] 9–15 Prawo ruchu drogowego Elektroniczne deskorolki i podobne urządzenia [Łukasz Goździaszek] 16–24 Postępowanie karne Postępowanie przejściowe w KPK po nowelizacji [Paweł Ochmann] 25–29 Prawo cywilne O najnowszych kierunkach zmian w prawie spadkowym [Wiktoria Danilewicz-Prokorym] 30–33 Wywiad Reforma KPK. Rozmowa z prof. dr. hab. Andrzejem Zollem [Jakub Balicki, Agnieszka Wilczek, Jacek Kołota, Mieczysław Balicki] 34–38 Prawo karne Kara ograniczenia wolności po 1.7.2015 r. [Elżbieta Żywucka-Kozłowska] 39–44 Legalis O pracy z tłumaczeniami prawniczymi w Legalisie słów kilka (część 2) [Przemysław Polański] 45–53 Prawo w filmie Proces [Jacek Dubois] Rekomendujemy również przeczytanie wywiadu z prof. dr. hab. Andrzejem Zollem, cenionym prawnikiem. Rozmowa dotyczy reformy procedury karnej. 54–57 Prawo handlowe Handlowe spółki osobowe na nowych zasadach Zapraszamy do udziału w kolejnej edycji seminarium EP „Wymowa Prawnicza”. Plan zajęć na www.edukacjaprawnicza.pl. Wstęp wolny dla studentów prawa i aplikantów! 58–62 Ekonomiczna analiza prawa Odpowiedzialność administracyjnoprawna w prawie konkurencji (część II) Zanim jednak zaczniecie czytać, w imieniu swoim i redakcji pragnę złożyć Wam życzenia wszystkiego najlepszego w nowym roku, spełnienia marzeń oraz wspaniałej zabawy w karnawale. 63–68 Varia „Źle urodzeni” a tradycja prawa rzymskiego W imieniu swoim i redakcji – miłej lektury! Agnieszka Fiutak Redaktor Naczelna „Edukacji Prawniczej” [Marta Janina Skrodzka] [Jarosław Bełdowski, Marcin Menkes] [Maciej Jońca] 69–72 Kompleksowa oferta Redakcja: Redaktor naczelna: Agnieszka Fiutak Stali współpracownicy: dr Mariusz Bidziński, dr hab. Maciej Jońca, dr Ewa Kowalewska-Borys, dr Agnieszka Mikos-Sitek, dr Ewa Skibińska, Michał Snitko-Pleszko, dr Marta Janina Skrodzka, Karol Skrodzki, prof. UG dr hab. Kamil Zeidler Kolegium Redakcyjne: dr hab. Maciej Jońca (KUL), dr Agnieszka Mikos-Sitek (UKSW), dr Marta Janina Skrodzka (Uniwersytet w Białymstoku), dr Małgorzata Wysoczyńska (Uniwersytet Łódzki) Opieka artystyczna: IDENTIA Michał Majchrzak Projekt okładki: Przemysław Olczak Korekta: Małgorzata Stempowska Skład i łamanie: IDENTIA Michał Majchrzak Reklama: Kinga Filipowicz [email protected] Tel. 22 33 77 652 Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 www.edukacjaprawnicza.pl Wstępniak 2 Rada Programowa Rada rogramowa: Prof. Jose Luis Alonso-Rodriguez – ni ersidad del Pa s asco Dr Mieczysław Błoński – ziekan WPiA czelni azarskiego w Warszawie Prof. dr hab. Roman Budzinowski – ziekan WPiA niwersytetu Adama ickiewicza w Poznaniu Prof. nadzw. dr hab. Monika Całkiewicz – Prorektor ds. Studiów Prawniczych, yrektor Kolegium Prawa Akademii Leona Ko mińskiego w Warszawie Prof. dr hab. Krystyna Chojnicka – ziekan WPiA niwersytetu agiellońskiego Prof. nadzw. dr hab. Agnieszka Liszewska – ziekan WPiA niwersytetu ódzkiego Prof. dr hab. Czesław Martysz – ziekan WPiA niwersytetu ląskiego w Katowicach Prof. dr hab. Marek Michalski – ziekan WPiA niwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie Prof. dr hab. Emil W. Pływaczewski – ziekan WP niwersytetu w iałymstoku Dr Paul du Plessis – Edinburgh Law School Prof. nadzw. dr hab. Anna Przyborowska-Klimczak – ziekan WPiA niwersytetu arii Curie Skłodowskiej w Lublinie Prof. nadzw. dr hab. Teresa Gardocka – yrektor Instytutu Prawa Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej w Warszawie Prof. dr hab. Stanisław Sagan – ziekan WPiA niwersytetu Rzeszowskiego Prof. nadzw. dr hab. Lech Gardocki – ziekan Wydziału Prawa i Nauk Społecznych Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej w Warszawie Prof. dr hab. Stanisław Pikulski – ziekan WPiA niwersytetu Warmińsko azurskiego w Olsztynie Prof. nadzw. dr hab. Włodzimierz Gromski – ziekan Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii niwersytetu Wrocławskiego Doc. dr Ryszard Hayn – ziekan Wydziału Prawa i Komunikacji Społecznej Wyższej Szkoły miejętności Społecznych w Poznaniu Ks. prof. nadzw. dr hab. Piotr Stanisz – ziekan Wydziału Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji Katolickiego niwersytetu Lubelskiego Prof. dr hab. Leszek Starosta – Rektor Szkoły Wyższej Prawa i yplomacji w dyni Prof. nadzw, dr hab. Piotr Stec – ziekan WPiA niwersytetu Opolskiego Dr hab. Záboj Horák – Katedra pr n ch d jin Pr nick fakulta ni erzity Karlo y Praze Prof. nadzw. dr hab. Jakub Stelina – ziekan WPiA niwersytetu dańskiego Prof. nadzw. dr hab. Tomasz Justyński – ziekan WPiA niwersytet ikołaja Kopernika w Toruniu Prof. dr hab. Jan Widacki – ziekan WPiA Krakowskiej Akademii im. A. rycza odrzewskiego w Krakowie Prof. nadzw. dr hab. Zbigniew Kuniewicz – ziekan WPiA niwersytetu Szczecińskiego apraszamy wszystkich chętnych studentów prawa i aplikantów na seminarium Wymowa prawnicza organizowane na UKSW w Warszawie. rogram seminarium i terminy dostępne na www.edukacjaprawnicza.pl Adres redakcji: 00–203 Warszawa, ul. Bonifraterska 17 tel.: 22 33 77 600, fa 22 33 77 602 e mail: [email protected] www.edukacjaprawnicza.pl Uwaga: Wydawca: Wydawnictwo . .Beck 00–203 Warszawa, ul. Bonifraterska 17 Wersja papierowa jest wersj pierwotn czasopisma. akład: 5 000 egz. ział o sługi klienta: 03–876 Warszawa, ul. atuszewska 14 bud. B1 tel.: 22 31 12 222, fa 22 33 77 601 e mail: [email protected] Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 rtykuły zamieszczane w miesięczniku dukacja rawnicza s uwzględniane w olskiej Bibliografii rawniczej nstytutu auk rawnych w wersji ksi kowej i elektronicznej, wchodz c tym samym do dorobku autora. Redakcja zastrzega sobie prawo do skracania i opracowania edytorskiego nadesłanych tekstów. Wskazówki redakcyjne dla autorów zawarte s na stronie: www. edukacjaprawnicza.pl redakcja. Teksty niespełniaj ce powy szych wymogów nie będ przez redakcję przyjmowane. utor, przekazuj c utwór do publikacji, przenosi na prawa autorskie do publikacji utworu w czasopiśmie oraz jego rozpowszechniania na innych polach eksploatacji jak: internet, publikacje wydawnictwa . . Beck, chyba e inaczej uzgodniono w odrębnej umowie. stęp ektr nic ne pr ces r anie c 3 i ne c nn ści c p n e i ac i W zwi zku z uchwaleniem przez Sejm w dniu 10.7.2015 r. ustawy o zmianie ustawy – Kodeks cywilny, ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw1 warto przybli y zmiany, jakie wejd w ycie 8.9.2016 r. Ustawa wprowadza zarówno zmiany w prawie cywilnym w zakresie formy czynności prawnych, jak i stanowi kolejny etap informatyzacji postępowania cywilnego. Wprawdzie nowelizuje ona kilka aktów prawnych, jednak przedmiotem analizy w niniejszym opracowaniu będ kwestie zwi zane z elektroniczn form czynności dokonywanych w postępowaniu cywilnym. dokumentem przy pierwszej czynności procesowej. Zdania pierwszego nie stosuje się w przypadku dokonania czynności utorzy procesowej w elektronicznym postępowaniu upominawczym, jednak przedstawiciel ustawowy i organy oraz osoby wydr a Izabella Gil Magdalena Górna-Zawadzka mienione w art. 67 KPC mają obowiązek wskazać podstawę diunkt w akładzie oktorantka w akładzie swojego umocowania. W obecnym stanie prawnym podstaostępowania ywilnego ostępowania ywilnego na W i Uniwersytetu na W i Uniwersytetu wą umocowania do dokonania czynności prawnej może być Wrocławskiego. Wrocławskiego. w przypadku rodziców dziecka skrócony lub pełny akt urodzenia dziecka, choć opiekun lub kurator mogą posłużyć się zaświadczeniem wydawanym na podstawie przepisu art. 591 1 KPC lub odpisem postanowienia sądu. eżeli wszczęcie postępowania sądowego w konkretnej sprawie, ze względu prowadzane do Kodeksu postępowania cywilnego na materialnoprawne ograniczenia kompetencji przedstawizmiany dotyczące czynności prawnych dokonyciela ustawowego, wymaga określonego zezwolenia, powinwanych elektronicznie mają na uwadze przede ność wykazania umocowania obejmuje również przedłożenie wszystkim usprawnienie postępowania cywilnego. Wprowatego zezwolenia2. dzenie przedmiotowych zmian wiąże się z błyskawicznie rozwijającą się informatyzacją i techniką, które nieustannie podNowe brzmienie przepisu art. 68 KPC nakłada na przedsuwają nowe rozwiązania dla działań uważanych stawiciela ustawowego, organy oraz osoby wymiewymie dotychczas za konwencjonalne. Na ustawodawNa ustawodaw nione w art. 67 obowiązek wykazania swojego cy spoczywa zatem obowiązek dostosowania umocowania dokumentem przy pierwszej „Zinformatyzowanie form komunikacji pomiędzy podmiotami czynności procesowej. Ponadto do przeuczestniczącymi w postępowaniu cywilpisu tego został dodany 2, w myśl postępowania nym w formach stosowanych także poza którego prz p s n s os s , sądowego usprawni postępowaniem, jeżeli ustawodawca d s w rdz n ocowan a prz z i przyspieszy przebieg chce realizować postulat sprawności s d s o w na pods aw w i ekonomiki postępowania cywilnego.1 az b nn o r s r , do r o postępowania s d a dos p dro ron czn , Niewątpliwie zinformatyzowanie cywilnego” a a d cz nno proc sowa s postępowania sądowego usprawni i przydo on wana za po r dn c w s s spieszy przebieg postępowania cywilnego. nfor a czn o, w prz pad d prz Wprowadzone zmiany mają na celu również p s szcz n prz w d , cz nno c o na odformalizowanie procesu cywilnego przy jednocze jednoczedo ona w czn za po r dn c w os s . snym zagwarantowaniu stronom postępowania ich praw. Prz ds aw c s awow , or an oraz osob w n on w ar . a dna obow z ws aza pods aw swo o ocowan a. odanie do przepisu art. 68 2 KPC wskazuje, że zamiarem ustawodawcy jest umożliwienie sądom dokonywania weryfikacji danego umocowania na podstawie wglądu do odpowiedniego rejestru, pod warunkiem że będzie on Zgodnie z obowiązującym przepisem art. 68 KPC prowadzony w systemie teleinformatycznym. ożliwość przedstawiciel ustawowy, organy oraz osoby wymienione w art. 67 KPC mają obowiązek wykazać swoje umocowanie Wykazanie umocowania do działania T Ereciński (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. ostępowanie rozpoznawcze, Warszawa 2012, s. 361. 2 1 z.U. z 2015 r. poz. 1311 dalej jako: ustawa. Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 www.edukacjaprawnicza.pl W 4 stęp anie c i ne ta w przeciwieństwie do obecnej regulacji, przewidującej takie rozwiązanie tylko w elektronicznym postępowaniu upominawczym, będzie dostępna również wtedy, gdy czynność nie będzie dokonywana za pomocą systemu teleinformatycznego. Kolejne zmiany, jakie przewiduje ustawa zmieniająca, dotyczą przedstawiania pełnomocnictwa procesowego przy czynnościach procesowych dokonywanych przez zawodowego pełnomocnika. Obecna regulacja, zawarta w przepisie art. 89 KPC, statuuje zasadę pisemnej formy pełnomocnictwa, w którym należy określić zarówno osobę, jak i mocodawcę. Na podstawie 1 przywołanego przepisu w jego aktualnym kształcie pełnomocnik jest obowiązany przy pierwszej czynności procesowej dołączyć do akt sprawy pełnomocnictwo z podpisem mocodawcy lub wierzytelny odpis pełnomocnictwa wraz z odpisem dla strony przeciwnej. Adwokat, radca prawny, rzecznik patentowy, a także radca Prokuratorii eneralnej Skarbu Państwa mogą sami uwierzytelnić odpis udzielonego im pełnomocnictwa oraz odpisy innych dokumentów wykazujących ich umocowanie. Sąd może w razie wątpliwości zażądać urzędowego poświadczenia podpisu strony. Zdania pierwszego nie stosuje się w przypadku dokonania czynności procesowej w elektronicznym postępowaniu upominawczym, jednak pełnomocnik powinien powołać się na pełnomocnictwo, wskazując jego datę, zakres oraz okoliczności wymienione w art. 87 KPC. W znowelizowanym przepisie zmieniono zdanie trzecie, stanowiąc, że z o n do n w az c o ocowan b o w rz n on o odp s n s w a an , s w rdz n prz z s d ocowan a s o w na pods aw w az b nn o r s r , do r o s d a dos p dro ron czn . odano również 1 1, stanowiący, że prz p s n s os s do cz nno c proc sow do onan za po r dncw s s nfor a czn o, w prz pad d prz p s szcz n prz w d , cz nno c o na do ona w czn za po r dn c w os s . wczas p no ocn powo s na p no ocn c wo, ws az c o za r s oraz o o czno c w n on w ar . KP 3. Obecnie to pełnomocnik ma wykazać swoje umocowanie do prowadzenia danej sprawy, przedkładając sądowi odpowiednie potwierdzenie wyrażone w pełnomocnictwie w formie papierowej. Po wprowadzeniu w życie 1 1 wystarczy, że pełnomocnik będzie figurował w odpowiednim rejestrze, gdzie będzie wskazany zakres jego umocowania, pod warunkiem że sąd będzie miał dostęp do takiego rejestru i możliwość weryfikacji powoływanych przez pełnomocnika faktów. Analizując powyższą zmianę, można wysunąć stwierdzenie, że brak pełnomocnictwa w formie papierowej przy dokonywaniu pierwszej czynności procesowej przez pełnomocnika przestanie być przesłanką braku formalnego i nie będzie stanowił podstawy wezwania strony do uzupełnienia ich pod rygorem zwrotu pisma na podstawie przepisu art. 1 0 KPC. 3 Ustawa z 10.7.2015 r. o zmianie ustawy , op cit Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 Foto: Shutterstock. Wykazanie pełnomocnictwa Wybór sposobu wnoszenia pism procesowych Kolejną zmianą, która będzie miała miejsce po wejściu w życie nowych przepisów, będzie możliwość wyboru sposobu wnoszenia pism procesowych. W chwili obecnej wnoszenie pism procesowych za pomocą systemu teleinformatycznego jest możliwe tylko w przypadku, gdy zezwala na to przepis szczególny. eżeli przewiduje on, że pisma wnosi się wyłącznie za pośrednictwem systemu teleinformatycznego, pisma niewniesione za pośrednictwem tego systemu nie wywołują skutków prawnych, jakie ustawa wiąże z wniesieniem pisma do sądu. Nowelizacja przepisu art. 125 KPC zmienia treść 21, określając, że w przypadku gdy prz p s szcz n a s anow a bo do onano w bor wnosz n a p s proc sow ch za po r dn c w s s nfor a czn o, p s a proc sow w spraw wnos s w czn za po r dn c w s s nfor a czn o. P s a n wn s on za po r dn c w s s nfor aczn o n w wo s w prawn ch, a s awa w z wn s n p s a do s d , o cz s d po cza wnosz c o p s o. Ponadto po 21 dodano trzy nowe paragrafy, które przewidują, że w prz pad n wn s n a p s a za po r dn c w s s nfor a czn o prz wodn cz c zaw ada a wnosz c o p s o o b zs czno c cz nno c ar . 2 KPC). Taka r ac a zw sza ochron s ron, gdyż obecnie przewodniczący nie ma obowiązku powiadomić o tym fakcie stron. z prz cz n chn czn ch c ch po s ron s d n s o w wn s n p s a za po r dn c w s s nfor a czn o w w a an r n , s os s prz p s ar . KP ar . 3 KPC). Zmiana taka przyznaje stronom wspominaną już powyżej możliwość wyboru oraz zmiany przez stronę sposobu wnoszenia pism procesowych do sądu i w związku z tym o w adcz n o w borz b r z nac z w bor wnosz n a p s proc sow ch za po r dn c w s s nfor a czn o s ada s za po r dn c w os s . w adcz n a s w c o w s os n do osob , ra z o a ar . 4 KPC). Należy rozważyć zatem, czy oświadczenie, o którym mowa, będzie musiało zostać złożone w postaci osobnego dokumentu elektronicznego, czy do uznania, że strona wybrała taki, a nie inny sposób wnoszenia pism procesowych do sądu, wystarczy sam fakt skorzystania z danego sposobu i będzie to traktowane w sposób dorozumiany. Obecnie takiego problemu nie ma, ponieważ możliwość składania pism procesowych drogą elektroniczną jest przewidziana tylko w konkretnych przypadkach i określają to przepisy szczególne, nie dając stronom wyboru. W znowelizowanym stanie prawnym tak sformułowany przepis, w mojej ocenie, może wywołać wątpliwości i generować poglądy, że wnosząc pismo procesowe za pomocą danego sposobu (tradycyjnego lub elektronicznego), strona lub zawodowy pełnomocnik złożyli wymagane oświadczenie poprzez czynność dorozumianą. Ważnym aspektem będzie to, jak podejdą do zasygnalizowanego problemu sądy, a więc czy zaakceptują pismo wniesione drogą elektroniczną bez oficjalnego dokumentu elektronicznego określającego jasno, jak strona będzie wnosić pisma procesowe, właśnie jako czynność dorozumianą, czy też będą wymagały dodatkowych, jasno skonkretyzowanych oświadczeń, aby rozwiać wszelkie wątpliwości i uniknąć mogących się pojawić w przyszłości wątpliwości. Tryb dokonywania doręcze Foto: Shutterstock. Kolejną ważną zmianą i ułatwieniem bąd utrudnieniem – w zależności, z której strony spogląda się na problem jest przeredagowanie treści przepisu art. 1 2 1 KPC. Aktualnie treść tego przepisu nakłada na adwokata, radcę prawnego, rzecznika patentowego oraz radcę Prokuratorii eneralnej Skarbu Państwa obowiązek w toku sprawy doręczenia sobie nawzajem bezpośrednio odpisów pism procesowych z załącznikami oraz obowiązek dołączenia do pisma procesowego dowodu doręczenia drugiej stronie odpisu pisma albo dowodu anie c jego wysłania przesyłką poleconą. Pisma, do których nie dołączono dowodu doręczenia albo dowodu wysłania przesyłką poleconą, podlegają zwrotowi bez wzywania do usunięcia tego braku. Trzeba również dostrzec, że osoby, które mogą wnosić pisma procesowe w opisany powyżej sposób, zostały enumeratywnie w tym przepisie wymienione i nie można zastosować takiego sposobu doręczenia, gdy chociażby jedna z osób, niezależnie, czy wnosząca pismo procesowe, czy będąca jego odbiorcą, nie pełni jednego ze stanowisk wymienionych w treści powyższego paragrafu. Rozwiązanie to uzasadnione jest z jednej strony dążeniem do uproszczenia doręczeń przez pominięcie udziału sądu, a z drugiej – stanowi wyraz dużego zaufania do rzetelności i fachowości tego rodzaju osób4. W nowej wersji omawianego przepisu ustawodawca wyraża jeszcze większy poziom zaufania do zawodowych pełnomocników i zakłada, że wystarczy za szcz n o w adcz n a o dor cz n odp s p s a dr s ron a bo o o nadan prz s po con . P s a n zaw ra c pow sz o o w adcz n a pod a zwro ow b z wz wan a do s n c a o bra . odano również 12, który stanowi, że prz p s n do cz p s wnoszon ch za po r dn c w s s nfor a czn o, pod ac ch dor cz n adwo a ow , radc prawn , rz czn ow pa n ow b radc Pro ra or n ra n arb Pa s wa, rz do ona w bor wnosz n a p s za po r dn c w s s nfor a czn o. Rezygnacja przez ustawodawcę z konieczności przedkładania z pismem procesowym dowodu doręczenia pisma lub wysłania go listem poleconym stronie przeciwnej na rzecz tylko oświadczenia o dokonaniu ww. czynności wydaje się być zbyt daleko idąca. W chwili obecnej dowód nadania odpisu pisma listem poleconym jest niepodważalny i eliminuje wszelkie zarzuty, że strona przeciwna pisma nie otrzymała czy z innych przyczyn nie mogła się zapoznać z jego treścią. Nowa forma, którą będzie tylko złożenie oświadczenia o dokonaniu przesłania odpisu pisma stronie przeciwnej, w przypadku zarzutu strony przeciwnej nakłada ciężar dowodu na nadawcę spornego pisma procesowego, i to on musi udowodnić, że faktycznie pismo stronie przeciwnej wysłał. W dobie wszechobecnej informatyzacji oraz szerokiej oferty różnego rodzaju sposobów śledzenia przesyłek pocztowych udostępnianych przez operatorów pocztowych udowodnienie tego faktu nie powinno nastręczać zbyt wielu trudności stronom, na których ciąży obowiązek udowodnienia nadania przesyłki poleconej stronie przeciwnej. ednak ewentualna konieczność dodatkowego udowadniania (gdy okaże się to konieczne), że faktycznie dokonano doręczenia lub nadania przesyłką poleconą odpisu pisma stronie przeciwnej, może spowodować, że strony będą wybierać jako sposób doręczania pośrednictwo systemu teleinformatycznego, gdzie nie ma konieczności zamieszczania oświadczenia o doręczeniu odpisu pisma drugiej stronie albo o jego nadaniu przesyłką poleconą. W mojej ocenie wnoszenie pism procesowych do sądu za pomocą systemu teleinformatycznego będzie bardziej transparentne niż sposób tradycyjny. 4 5 i ne T Ereciński (red.), op cit , s. 610. Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 www.edukacjaprawnicza.pl stęp 6 anie c i ne Foto: Shutterstock. stęp W ślad za tą dość poważną zmianą idzie kolejna, wyrażona w rozszerzeniu treści przepisu art. 1 0 KPC. odane 2 i określają, że za as odp s p s a b orz cz n a o b dor czon do n z s an z s s nfora czn o, o a on c ch o wa c w r ac s n n a r c p s a b orz cz n a w s s , a w przypadku dor cz n a ron czn o p s a orz cz n a a pos a do n w zaw ra c ch dan z s s nfor a czn o. nformatyzacja postępowania egzekucyjnego W związku z tym, że do postępowania egzekucyjnego na mocy przepisu art. 1 2 KPC odpowiednie zastosowanie powinny znale ć przepisy o procesie, w wyniku nowelizacji nastąpi także rozszerzenie sposobów korzystania z form dokonywania doręczeń elektronicznych. Obecnie skorzystanie z przesłania pisma drogą elektroniczną i wszczęcie postępowania egzekucyjnego jest możliwe wyłącznie w odniesieniu do nakazu zapłaty wydanego w elektronicznym postępowaniu upominawczym. W związku z omawianą nowelizacją jednak będzie możliwe zastosowanie przepisów dotyczących możliwości wysyłania pism za pośrednictwem systemu teleinformatycznego i dokonywania doręczeń elektronicznych. Stosownie do znowelizowanego przepisu art. 760 KPC przepisy szczególne mogą przewidywać, że pisma (wnioski i oświadczenia) mogą być składane wyłącznie za pośrednictwem systemu teleinformatycznego. Przedmiotowy przepis daje możliwość dokonania wyboru wnoszenia pism za pośrednictwem systemu teleinformatycznego (podobnie jak w postępowaniu rozpoznawczym). W zakresie zmian związanych z informatyzacją postępowania cywilnego wprowadzono także zmiany w części trzeciej w tytule II w dziale I, w którym zos a dodan rozdz a za owan prz da w drodz c ac ron czn (dodany na mocy art. 2 pkt 102 omawianej ustawy). W zamiarze ustawodawcy (jak wynika z uzasadnienia projektu ustawy) mają one zwiększyć efektywność dokonywanej sprzedaży ruchomości w postępowaniu egzekucyjnym. Wprawdzie dotychczasowe zasady prowadzenia egzekucji z ruchomości uregulowane w rozdziale 2 będą miały nadal zastosowanie, ale z odrębnościami określonymi w rozdziale o sprzedaży w drodze licytacji elektronicznej (art. 8791KPC). Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 Prz prowadz n sprz da r cho o c w drodz c ac ron czn b dz o w na wn os w rz c a. n os o do onan sprz da w drodz c ac ron czn na zo prz d w znacz n r n c ac b wraz z wn os o w znacz n dr c ac (art. 8793 KPC). W razie złożenia takiego wniosku komornik odda zajęte ruchomości pod dozór innej osobie niż dłużnik, chyba że dozór taki został już ustanowiony albo ruchomość została złożona do depozytu sądowego lub oddana na przechowanie właściwej instytucji (art. 8792 KPC). Taka regulacja wiąże się z zapewnieniem ochrony praw potencjalnego nabywcy licytacyjnego. łużnik mógłby bowiem uchylać się od wydania sprzedanej rzeczy, utrudnić odbiór, uszkodzić lub zmniejszyć jej wartość. Tego rodzaju sprzedaż ma być bardziej konkurencyjna w stosunku do innych elektronicznych form nabywania rzeczy, np. na Allegro czy innym portalu. Ponadto tego rodzaju forma sprzedaży znacznie zminimalizuje koszty sprzedaży w ramach licytacji egzekucyjnych, co z pewnością zwiększy atrakcyjność tego sposobu egzekucji. prz da w drodz c ac ron czn b dz do on wana za po r dn c w s s nfor a czn o obs c o a c ac (art. 879 4 1 KPC). Dos p do a os s a b zap wn on w a d s dz r onow (art. 879 4 KPC). Komornik obwieszczenie o licytacji elektronicznej także będzie zamieszczał w systemie teleinformatycznym. W takim obwieszczeniu o licytacji elektronicznej wskazuje się przedmiot oraz warunki licytacji, sumę oszacowania i cenę wywołania oraz miejsce i czas, w których można oglądać ruchomość, a co istotne także zdjęcie lub zdjęcia ruchomości podlegającej sprzedaży, informację o chwili rozpoczęcia i chwili zakończenia licytacji oraz o tym, że warunkiem udziału w licytacji jest złożenie rękojmi. Skutkiem takiej licytacji jest to, że prawa osób trzecich nie stanowią przeszkody do przeprowadzenia licytacji i przybicia na rzecz nabywcy bez zastrzeżeń, jeżeli osoby te przed rozpoczęciem przetargu nie złożą dowodu, że wniosły powództwo o zwolnienie ruchomości od egzekucji i uzyskały w tym zakresie orzeczenie wstrzymujące egzekucję. Przystępujący do przetargu składa rękojmię za pośrednictwem systemu teleinformatycznego lub przez złożenie komornikowi, który potwierdza ten fakt w systemie teleinformatycznym (art. 879 5 1 KPC). Rozpoczęcie licytacji elektronicznej następować będzie z chwilą określoną w obwieszczeniu o licytacji elektronicznej i kończyć się w chwili wyznaczonej przez komornika (art. 879 6 1 KPC). Termin rozpoczęcia i zakończenia licytacji elektronicznej powinien być wyznaczony przez komornika w taki sposób, aby czas jej trwania wynosił co najmniej 7 dni, a jej zakończenie przypadało w godzinach urzędowania sądu rejonowego, przy którym działa komornik. Ko orn na ch as po za o cz n c ac ron czn dz a prz b c a w s s nfor a czn osob o ar c na w sz c n w chw za o cz n a c ac ron czn (art. 8796 KPC). O przybiciu komornik zawiadamia wierzyciela i dłużnika. Zawiadomienie to doręcza się licytantom za pośrednictwem systemu teleinformatycznego (art. 8797 KPC). Również oświadczenie nabywcy (któremu udzielono przybicia) stęp 7 i ne wymieniania oddziału banku jako podmiotu, któremu komornik doręcza zawiadomienie o zajęciu. W celu dokonania egzekucji z wierzytelności z rachunku bankowego komornik ogólnej właściwości dłużnika bowiem 1) przesyła do banku, w którym dłużnik posiada rachunek, zawiadomienie o zajęciu wierzytelności pieniężnej dłużnika pochodzącej z rachunku bankowego do wysokości należności będącej przedmiotem egzekucji wraz z kosztami egzekucyjnymi i wzywa bank, aby nie dokonywał wypłat z rachunku bez zgody komornika do wysokości zajętej wierzytelności, lecz przekazał bezzwłocznie zajętą kwotę na pokrycie należności albo zawiadomił komornika w terminie siedmiu dni o przeszkodzie do przekazania zajętej kwoty zawiadomienie jest skuteczne także w przypadku niewskazania rachunku bankowego 2) zawiadamia dłużnika o zajęciu jego wierzytelności z rachunku bankowego, doręczając mu odpis skierowanego do banku zawiadomienia o zakazie wypłat z rachunku bankowego. Natomiast jeżeli wierzytelność z rachunku bankowego zajęta została w dwu lub więcej postępowaniach egzekucyjnych, a znajdująca się na rachunku kwota nie wystarcza na zaspokojenie wszystkich wierzycieli, bank wstrzymuje się z wypłatą zajętych kwot, powiadamiając o tym komorników prowadzących egzekucję. Zajęte wierzytelności bank wypłaca, po przekazaniu wszystkich spraw w trybie art. 77 1, komornikowi, który prowadzi dalszą egzekucję. Przedstawione powyżej zmiany znowelizowanych przepisów stanowią jedynie fragment zmian, które wejdą w życie w 2016 r., a mających wpływ na przebieg i prowadzenie postępowania cywilnego. Natomiast czy omówione rozwiązania prawne zostaną przyjęte i będą wykorzystywane w praktyce, będzie zależało w równej mierze od stron, uczestników postępowania i organów. Istotnym elementem przy wprowadzaniu tych zmian będzie także prawidłowe przygotowanie techniczno organizacyjne organów postępowania, pracowników wymiaru sprawiedliwości, stosownej infrastruktury, aby możliwe było pełne ich wykorzystanie. Reasumując, należy zatem ocenić pozytywnie wprowadzenie możliwości nie tylko składania pism za pośrednictwem systemu teleinformatycznego obsługującego postępowanie sądowe, ale także szersze wykorzystanie form dostępu do elektronicznych sposobów przekazu. lectronic or s o procedural steps ollowing t e a end ents to t e Summary: he study resents some o the amendments introduced to the P relating to the orm o rocedural ste s associated with the legislator s im lementation o subse uent stages o com uterisation o the ci il rocedure Particular attention was aid to the mode associated with demonstrating the ower o attorney in a ci il rocedure as well as cases where submitting a document demonstrating the ower o attorney or its certi ed co y is not re uired i e it the court s ascertainment o the ower o attorney is ossible on the grounds o a list or another register to which the court has access ie electronic means he a er discussed the mode associated with choosing to bring a leading ia the system and the conse uences o not ling the leading through the system he a er also showed the mode related to sales in en orcement roceedings through electronic auction and changes in the en orcement o debts rom the bank account Keywords: forms of procedural steps, computerization of ci il procedure Słowa kluczowe: formy czynności procesowych, informatyzacja postępowania cywilnego, Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 www.edukacjaprawnicza.pl o zrzeczeniu się nabycia ruchomości w trybie art. 870 KPC będzie mogło być złożone wyłącznie za pośrednictwem systemu teleinformatycznego (art. 8798 KPC). Podmiot, który nabył rzecz, uczestnicząc w licytacji elektronicznej, jest obowiązany zapłacić cenę nabycia w dniu następnym po doręczeniu zawiadomienia o przybiciu w godzinach urzędowania kancelarii komorniczej lub na rachunek bankowy komornika do godziny 18 dnia następnego. eżeli ten dzień przypada w sobotę lub dzień ustawowo wolny od pracy, cenę uiszcza się w następnym dniu po dniu albo dniach wolnych od pracy. Cena nabycia może być uiszczona za pośrednictwem systemu teleinformatycznego (art. 879 9 KPC). Natomiast w razie nieuiszczenia tej ceny komornik wyznaczy ponowną licytację na warunkach pierwszej (art. 872 2 zd. 2 KPC w zw. z art. 879 1 KPC). Ponadto stosownie do przepisu art. 87910 1 i 2 KPC system teleinformatyczny obsługujący licytacje elektroniczne będzie mógł być wykorzystywany również do nielicytacyjnych form sprzedaży (art. 86 2, art. 86 1, art. 865 1, art. 8661 oraz art. 8662 1 i 2 KPC ). Sposób przeprowadzenia licytacji elektronicznej oraz wykorzystania systemu teleinformatycznego obsługującego licytację elektroniczną do czynności, o których mowa w art. 87910, ma zostać określony przez inistra Sprawiedliwości w drodze rozporządzenia, z uwzględnieniem zapewnienia ochrony praw osób uczestniczących w licytacji, sprawności postępowania, skuteczności egzekucji, zapewnienia bezpieczeństwa posługiwania się dokumentami w postaci elektronicznej oraz dostępności do systemu teleinformatycznego. stawa nowelizująca, wychodząc naprzeciw zgłaszanym przez komorników oraz banki postulatom, zmienia także tryb związany z dokonywaniem zajęcia wierzytelności z rachunku bankowego. okonywanie elektronicznego zajęcia wierzytelności z rachunku bankowego nie tylko przyczyni się do usprawnienia wymiany informacji związanych z wykonywaniem takiego zajęcia, ale zwiększy też skuteczność realizowania zajęcia egzekucyjnego. Przepis art. 89 5 KPC stanowi bowiem, że zawiadomienia i powiadomienia dokonywane między komornikiem a bankiem w trakcie realizacji tego zajęcia będą składane wyłącznie za pośrednictwem systemu teleinformatycznego obsługującego takie zajęcia. Pozytywnie należy także ocenić zmianę przepisu art. 889 1 pkt 1 KPC, polegającą na rezygnacji z odrębnego anie c ra r c r 9 e Elektroniczne deskorolki ip ne r enia Rosn ca popularnoś nowego typu elektrycznych urz dze pozwalaj cych na przemieszczanie się na niewielkich odległościach skłania do określenia prawnego ich charakteru. Tylko wtedy mo liwe będzie wskazanie miejsc, w których dozwolone jest ich u ytkowanie. ho przepisy rawa o ruchu drogowym statuuj wiele definicji, to nie uwzględniaj innowacyjnych urz dze . dr u asz o dziasze diunkt w entrum Bada roblemów rawnych i konomicznych Komunikacji lektronicznej na Wydziale rawa, dministracji i konomii Uniwersytetu Wrocławskiego, adwokat we Wrocławiu. owe rodzaje transportowych urz dze elektrycznych otychczasowe wysokie ceny elektronicznych deskorolek i urządzeń dwuśladowych, całkowicie nieadekwatne do funkcjonalności, stanowiły skuteczną przeszkodę do szerszego ich wykorzystania. etaliczny obrót takimi urządzeniami zwiększył się wskutek pojawienia się na rynku ich tańszych odpowiedników. Najczęściej zamawiane są bezpośrednio z Chin poprzez serwisy internetowe. eskorolkami zasilanymi silnikiem elektrycznym steruje są za pomocą nadajnika trzymanego w dłoni lub poprzez nacisk na jej powierzchnię. ostępne są przy tym modele tylko z jednym kołem, a nawet stworzono prototypy bez kół (tzw. lewitująca deskorolka). Nie mniejszą popularnością cieszą się dwuśladowe urządzenia elektryczne, których droższe modele można było dotąd spotkać głównie u organów patrolujących ulice czy też w ośrodkach turystycznych, gdzie takie urządzenia można było wypożyczyć. Dw adow rz dz n tryczne to niewielkie i lekkie konstrukcje zbudowane z dwóch, najczęściej średniej wielkości, kół połączonych niewielką platformą. Nie mają ani siedzenia, ani nadwozia. oże występować drążek tworzący kierownicę, ale nie jest konieczny. Sterowanie odbywa się poprzez manewrowanie nachyleniem ciała. Koła nie są ustawione w jednym rzędzie, lecz obok siebie. Konstrukcja utrzymuje stabilność wskutek użycia technologii żyroskopowej. W efekcie wspomniana platforma jest zawsze pozioma w stosunku do podłoża. Choć parametry elektrycznych dwuśladowców są nieporównywalne z typowymi pojazdami, Kwalifikacja prawna w świetle r rog Elektroniczne deskorolki i dwuślady nie są wprost regulowane przez Prawo o ruchu drogowym1. otychczas jednak co do tradycyjnych deskorolek ugruntowało się w doktrynie stanowisko, że osoby jadące na deskorolce (podobnie jak w przypadku wrotek i hulajnogi) są pieszymi w rozumieniu art. 2 pkt 18 Pr rog2. W Kotowski czyni pewne odstępstwo, 1 Ustawa z 20.6.1997 r. rawo o ruchu drogowym, tekst jedn.: z.U. z 2012 r. poz. 1137 ze zm., dalej jako: r rog. 2 A Ste ański, Komentarz do art. 2 pkt 18, w: A Ste ański, rawo o ruchu drogowym. Komentarz, Warszawa 2008, Le el. W Kotowski, Komentarz do art. 2 pkt 18, w: W Kotowski, rawo o ruchu drogowym. Komentarz, Warszawa 2011, Le el. or. jednak, jak się wydaje, odmienn klasyfikację deskorolki (jako pojazdu) według A Ste ańskiego w kontekście karnoprawnym. A Ste ański, Glosa do wyroku S z dnia 25.10.2007 r., sygn. KK 270 07, rok. i r. 2008, r 5, s. 171 A Ste ański, Komentarz do art. 178a, w: A Ste ański (red.), Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2015, Legalis el. A Ste ański, w: Gardocki (red.), System rawa Karnego. Tom 8. rzestępstwa przeciwko pa stwu i dobrom zbiorowym, Warszawa 2013, s. 403. ob. te aprobatę takiego stanowiska: W adecki, Komentarz do art. 29, w: M Bojarski, W adecki, Kodeks wykrocze . Komentarz, Warszawa 2013, Legalis el. oraz itowicz, Komentarz do art. 178a, w: M Kr likowski, awłocki, Kodeks karny. zęś szczególna. Tom . Komentarz do artykułów 117–221, Warszawa 2013, Legalis el. or. inne propozycje: B Łopalewski, Ły worolkarz jako uczestnik ruchu drogowego w olsce. Uwagi porównawcze na tle regulacji w iemczech i w ustrii, aragraf na rodze 2014, r 1, s. 73 77, Żrodowski, nale ny status wrotkarza na drodze, aragraf na rodze 2012, r 1, s. 56 61. Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 www.edukacjaprawnicza.pl utor to są odpowiednie dla potrzeb dnia codziennego. niejsze i tańsze urządzenia, według danych producentów, osiągają zazwyczaj prędkość 10 km h, większe i droższe zaś 20 km h. Ich wymiary są tak dobrane, aby właściwie nie odgrywały istotnej roli w stosunku do masy osoby kierującej nimi (rozmiar jest nie tylko niewielki, lecz także absorbowany przez wymiary kierującego). Podkreślenia wymaga, że elektryczne urządzenia dwuśladowe nie mają ściśle określonej budowy. Technika pozwala w tym przypadku na daleko idące modyfikacje. Choć w nieodległej perspektywie przeważać będą cele rekreacyjne, to nie jest wykluczona typowo użytkowa rola takich urządzeń. Nawet jednak rekreacyjne wykorzystanie, lecz na masową skalę, rodzi konieczność określenia zasad poruszania się nimi. odatkowo zmienia się przestrzeń publiczna – powstają ścieżki rowerowe, ale też deptaki i publiczne place. Ponadto urządzenia te, z racji niewielkich rozmiarów, mogą być stosowane wewnątrz budynków. Rosnąca popularność elektrycznych urządzeń dwuśladowych wpisuje się również w trend używania skuterów, motorowerów i dużych hulajnóg. 10 r c r e Foto: Shutterstock. ra ponieważ pojazd wykorzystywany do celów turystycznych i administracyjno gospodarczych, tzw. mele , zalicza do kategorii pojazdów wolnobieżnych3. Autor ten odmawia również możliwości jazdy wzdłuż po przejściu dla pieszych osobom poruszającym się na wrotkach, deskorolkach, hulajnogach i łyżworolkach, pomimo że tacy uczestnicy ruchu są pieszymi4. dyby przyjąć najprostszą metodę kwalifikacji prawnej – traktować elektroniczne postacie tych urządzeń tak samo jak ich tradycyjne wersje – należałoby uznać, że posiadanie silnika przez te pierwsze nie ma znaczenia. Nie jest przy tym wykluczone, że wyrażane dotąd poglądy dotyczyły hulajnóg, deskorolek lub wrotek traktowanych jako rodzaj zabawek dla dzieci, a nie pełnoprawnych urządzeń, z których może korzystać każdy. ednak takie uzasadnienie można byłoby zastosować również w przypadku urządzeń wyposażonych w silnik elektryczny, zatem nie powinno być uznane za kluczowe. W przeciwieństwie do elektrycznych deskorolek kwalifikacja prawna elektrycznych dw ad w nie ma żadnego prawnego punktu odniesienia. Kategoria pojazdów dwuśladowych nie jest pojęciem normatywnym. Prawo o ruchu drogowym wyróżnia jedynie wieloślady, co również jest znakiem postępu technicznego, ponieważ bez stabilizatora w postaci żyroskopu oraz wydajnego silnika dwuślady nie mogłyby się poruszać. Pojęcie dwuśladów wydaje się przy tym precyzyjniejsze niż „dwukołowiec”, ponieważ akcentuje sposób ułożenia kół, odmienny niż w rowerze lub motorze, które są jednośladami. Nie wszystkie „urządzenia” dwuśladowe są jednocześnie „pojazdami” dwuśladowymi. Z tego względu unika się w dalszej części posługiwania się pojęciem pojazdu, aby nie nawiązywać do definicji pojazdu z Prawa o ruchu drogowym. Prawo o ruchu drogowym w założeniu obejmuje swym zakresem zastosowania wszelkie pojazdy, maszyny i urządzenia związane z ruchem drogowym. stawodawca nie przewidywał, że niestandardowe urządzenia transportowe mogą się szerzej upowszechnić. Ponadto nawet gdyby były one dostępne dawniej, to faktyczne ich używanie w miejscach publicznych było dotąd znacząco utrudnione z powodu nieodpowiedniej nawierzchni. Niedostosowanie siatki pojęciowej do realiów można było dostrzec zresztą na długo przed obserwowanym obecnie silnym postępem technologicznym. obitnym przykładem jest tutaj problem z określeniem, czy osoba jadąca na koniu (lub innym zwierzęciu) powinna być traktowa tak samo jak kierujący pojazdem5. Pod względem funkcjonalnym, jak też sposobu postrzegania, elektryczne dwuślady są podobne do elektrycznych rowerów. Nie można ich jednak tak kwalifikować prawnie6. Na przeszkodzie uznania ich za rower w myśl art. 2 pkt 7 Pr rog stoi choćby okoliczność, że nie są poruszane siłą mięśni osoby jadącej, lecz za pomocą silnika elektrycznego. Wprawdzie wyposażenie roweru w napęd elektryczny nie pozbawia pojazdu przymiotu roweru, jednak tylko wtedy, kiedy napęd ten ma charakter pomocniczy (względem siły mięśni osoby jadącej), a w przypadku elektrycznych dwuśladowców jest to główny napęd. Elektryczne dwuślady nie są również motorowerami (art. 2 pkt 6 Pr rog) i pojazdami wolnobieżnymi (art. 2 pkt Pr rog). Choć posiadają niektóre charakterystyczne dla tych pojazdów cechy, to główną przeszkodą, co dotyczy również rowerów, jest okoliczność, że wątpliwe ob. A Ste ański, Komentarz do art. 2 pkt 31, w: A Ste ański, rawo o ruchu..., op cit. 6 ob. jednak odnośnie do wrotek: Żrodowski, nale ny status wrotkarza na drodze, aragraf na rodze 2012, r 1, s. 57 63. 5 3 4 W Kotowski, Komentarz do art. 2 pkt 34, op cit.. W Kotowski, Komentarz do art. 26, op cit. Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 ra r c r e jest przede wszystkim klasyfikowanie elektrycznych dwuśladów jako „pojazdy”. Zgodnie z art. 2 pkt 1 Pr rog po azd to środek transportu przeznaczony do poruszania się po drodze oraz maszyna lub urządzenie do tego przystosowane. Aby pozostać w zgodzie z przytoczoną definicją pojazdu, przy odmowie dokonania takiej klasyfikacji co do elektrycznych dwuśladów, konieczne byłoby przyjęcie, że nie są one środkami transportu, lecz mają wyłącznie rekreacyjny charakter. Ewentualnie można twierdzić, że nie są urządzeniami przeznaczonymi (przystosowanymi) do poruszania się po drodze, a jedynie, przykładowo, wewnątrz budynków, na boiskach lub innych podobnych placach. Nie jest to pozbawione podstaw, ponieważ urządzenia te projektowane były jako alternatywa do poruszania się pieszo, a nie względem pojazdów. ednak twierdzenia te można podważyć, argumentując, że nawet cel rekreacyjny nie wyklucza celu transportowego. Choć będzie o tym mowa szerzej w dalszej części, to zauważyć należy, że nieuznawanie elektrycznych dwuśladów za pojazdy wydaje się równie sztuczną konstrukcją jak nazywanie osób poruszających się za ich pomocą – pieszymi. dyby abstrahować od obecnej treści Prawa o ruchu drogowym i ustanowionych tam definicji – co jest o tyle uzasadnione, że akt ten jest nieprzystosowany do masowego pojawienia się na rynku elektrycznych dwuśladów i innych nowoczesnych urządzeń – to odwołanie się do reguł zdroworozsądkowych i potocznego znaczenia pojęć „pojazd” i „pieszy” nakazywałoby poruszanie się za pomocą elektrycznych dwuśladów wiązać raczej z pojęciem pojazdu, a nie pieszego. Takie rozumowanie doprowadziłoby jednak do wniosku, że również jechanie tradycyjną (nie elektryczną) hulajnogą lub deskorolką to ruch pojazdu, a nie poruszanie się pieszego. Foto: Shutterstock. 12 Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 Niezaliczenie elektrycznych dwuśladów do pojazdów otwiera możliwość zakwalifikowania osób nimi się poruszających do kategorii pieszych, zdefiniowanych w art. 2 pkt 18 Pr rog. W sensie prawnym osoby takie znajdują się poza pojazdem na drodze, co pozwala uznać je za pieszych. Choć jest to konstrukcja rażąca sztucznością7, to paradoksalnie stwarza dość dobre warunki do poruszania się takimi urządzeniami. Stanowisko to wzmacniają dotychczasowe poglądy doktryny, kwalifikujące osoby poruszające się za pomocą hulajnogi, deskorolki lub wrotek jako pieszych. Cel użytkowania wymienionych urządzeń jest oczywisty i – co istotne – zasadniczo zbieżny z celem poruszania się elektrycznymi urządzeniami dwuśladowymi. Osoba poruszająca się na elektrycznym urządzeniu dwuśladowym byłaby nie tylko pieszym, ale też jej ruch należałoby nazywać chodzeniem. Przepisy art. 11 15 Pr rog ewidentnie wiążą pieszego z czynnością chodzenia. Z uznaniem osób poruszających się za pomocą urządzeń dwuśladowych za pieszych, gdyby uznać to stanowisko za trafne, wiązałyby się kolejne problemy, choćby w kontekście potrzeby określenia relacji pomiędzy zwykłym 7 ob. B Łopalewski, Ły worolkarz jako uczestnik ruchu drogowego w olsce. Uwagi porównawcze na tle regulacji w iemczech i w ustrii, aragraf na rodze 2014, r 1, s. 73 A Gronkiewicz, A i łkowska, dpowiedzialnoś administracji publicznej za zadania w zakresie przeciwdziałania alkoholizmowi na przykładzie izb wytrze wie (wybrane zagadnienia), w: Duniewska, M Stahl, dpowiedzialnoś administracji i w administracji, Warszawa 2013, s. 416. or. równie rozwa ania teoretycznoprawne dotycz ce kwalifikacji roweru i hulajnogi jako pojazdu: M Smolak, Ustalanie zwi zku między znaczeniem tekstu prawnego a realizacj jego celu jako konwencjonalna praktyka społeczna, w: M Smolak, Wykładnia celowościowa z perspektywy pragmatycznej, Warszawa 2012, Le el. T Gizbert-Studnicki, A Dyrda, Teoria wykładni celowościowej arka Smolaka, i 2012, r 12, s. 44 M Smolak, wykładni celowościowej raz jeszcze, i 2013, r 5, s. 101. ra r c r 13 e pieszym a pieszym używającym elektrycznego urządzenia z kategorią pieszych. Wracając do przykładu z zewnętrznym dwuśladowego. obserwatorem, można sobie wyobrazić, że jeśli nie byłby on Przedstawiony powyżej pogląd związany z kwalifikacją całkowicie skupiony na obserwacji danej osoby i nie zwracał pod definicję pieszego może budzić wątpliwości. Wynikają uwagi na jej nogi, to tak jak nie dostrzegłby różnicy pomiędzy one z nieadekwatności obecnych przepisów prawnych, co potradycyjną i elektroniczną deskorolką, tak mógłby również nie winno skłonić do nieodległych zmian prawnych. Niedostatki odróżnić, czy dana osoba porusza się za pomocą elektrycznego legislacyjne mogą również prowadzić do wykształcenia się urządzenia dwuśladowego, czy też bez użycia takiego urządzedalej idącego stanowiska, które całkowicie eliminowałoby nia, czyli „idzie” w normalny sposób. Nie przesądza to jednak, elektroniczne deskorolki i nowoczesne dwuślady z dróg że również osoby poruszające się za pomocą innych, zwłaszcza publicznych poprzez uznanie, że Prawo o ruchu drogowym większych, modeli dwuśladów powinny być klasyfikowane w ogóle nie przewiduje możliwości ich użytkowania, przy jako piesi. jednoczesnym założeniu, że osób nimi poruszających się nie można kwalifikować jako pieszych. Nie można kategorycznie wykluczyć takiego stanowiska. Zdaje się ono zresztą dominować w praktyce co do elektronicznych dwuśladów, co może wynikać z ostrożności w stosowaniu prawa przez organy Elektroniczne deskorolki i dwuśladowe urządzenia elekpubliczne i przyjęciu poglądu najbardziej rygorystycznego. tryczne same w sobie raczej nie stanowią zagrożenia dla ak się wydaje, przeważają argumenty za kwalifikowainnych uczestników ruchu. Ich masa i rozmiar są na tyle niem elektrycznych deskorolek tak samo jak tradycyjnych nieznaczne, że kontakt z osobami innymi niż poruszający się ich modeli, czyli osoby poruszające się nim byłyby w świetle nimi może doprowadzić w najgorszej sytuacji do potknięcia Prawa o ruchu drogowym pieszymi. Zewnętrzny obserwator się o nie. Niebezpieczeństwo może się rodzić w chwili hamoże nie dostrzec, czy ktoś porusza się na tradycyjnej demowania, ponieważ w przypadku elektrycznej deskorolki skorolce, czy też jej elektronicznej wersji. Wydaje się, że najwymaga to zachowania nienaturalnej pozycji ciała (nie ważniejszym kryterium klasyfikacji powinno być postrzeganie ma tradycyjnych hamulców). Podobne jednak niebezpieczeńsposobu poruszania się przez przeciętną osobę trzecią. eśli stwo związane jest z jeżdżącym na tradycyjnych wrotkach, widziany rodzaj ruchu nie odbiega znacząco od związanego deskorolce i hulajnodze. Wydaje się nawet, że wskutek z tradycyjnymi urządzeniami (jak hulajnoga, deskorolka wsparcia dwuśladowców komputerem stabilizującym jazdę, i rolki), to powinno się go kwalifikować identycznie. Kwestia ewentualne hamowanie dokonywane przez przeciętnego silnika byłaby wtedy bez znaczenia. użytkownika może się okazać łatwiejsze niż w przyw przy Większe kontrowersje dotyczą elektrycznych padku wspomnianych tradycyjnych urządzeń. wu lady dwuśladów. Są one nie tylko wyposażone Przyjęcie, że osoby poruszające się w silnik elektryczny, ale bez jego użycia za pomocą elektrycznych deskorolek ogą by urządzenie całkowicie nie nadaje się i dwuśladów są pieszymi, pozwalałoby wy orzystywane do przewozu osób. Elektrycznych urząna używanie ich w tych samych miejwewnątrz budyn w” dzeń dwuśladowych nie można przyscach, w których dopuszczalny jest ruch równać wprost do żadnych tradycyjnych pieszych, czyli zgodnie z art. 11 ust. 1 urządzeń. ając zatem na uwadze dwa Pr rog istniałaby możliwość korzystapoglądy – jeden uznający poruszających nia z chodnika lub drogi dla pieszych, się za pomocą dwuśladów za pieszych a w szczególnych sytuacjach i pod określoi drugi całkowicie eliminujący możliwość nymi warunkami z pobocza, jezdni lub drogi poruszania się nimi na drogach – stwierdzić w opardla rowerów. Szczególne uprawnienia, w opar należy, że oba rozwiązania nie dość, że są wątpliwe, ciu o art. 11 pkt 5 Pr rog, przysługiwałyby w strefie to na dodatek nie w pełni odpowiadają potrzebom. Rodzi się zamieszkania. Przy takim stanowisku postulować należałoby również pytanie, czy zamiast wyboru pomiędzy tymi dwoma zmiany prawne dopuszczające poruszanie się takimi urząstanowiskami można za najwłaściwszy uznać wariant pośreddzeniami po ścieżkach rowerowych bez żadnych ograniczeń. ni, czyli w zależności od konkretnego przypadku kwalifikować Podkreślić jednak należy, że nie powinno to umniejszać możdane zdarzenie albo pod pierwszy, albo drugi pogląd. Za takim liwości poruszania się w obszarach dla pieszych. W razie zaś rozwiązaniem przemawiałyby niejasność prawa w przedmioprzyjęcia, że osoby poruszające się za pomocą elektrycznych towym zakresie oraz dynamiczny rozwój rynku elektrycznych deskorolek i dwuśladów nie są pieszymi w rozumienia Prawa urządzeń dwuśladowych. Wady zaś to niepewność prawa o ruchu drogowym, radykalnie ograniczone zostałyby obszary oraz obawy co do dowolności jego stosowania. Pomimo to, możliwego wykorzystania tych urządzeń. Nie obejmowałyby stanowisko pośrednie wydaje się trafne i w razie braku zmian wtedy wszystkiego, co składa się na drogę w rozumieniu legislacyjnych stwarzałoby podstawy do ukształtowania się art. 2 pkt 1 Pr rog, czyli nie tylko jezdni, pobocza, drogi dla zwyczajowej praktyki w przedmiotowym zakresie. W tarowerów, ale również chodnika (w myśl art. 2 pkt 9 Pr rog kim stanie rzeczy, popularne obecnie elektryczne dwuślady chodnik to część drogi przeznaczona do ruchu pieszych). o niewielkich rozmiarach (o masie ok. 10 kg i prędkości nieak wyżej zasygnalizowano, dwuślady mogą być wykorzyprzekraczającej 10 km h), które można swobodnie przenosić stywane wewnątrz budynków (użycie elektronicznych deskow podręcznym pokrowcu, wiązać należałoby, jak się wydaje, rolek jest nieracjonalne z uwagi na problemy ze skręcaniem). Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 www.edukacjaprawnicza.pl Strefy dozwolonego u ytkowania 14 ra r c r e Choć w takich sytuacjach stosowanie Prawa o ruchu drogowym nie jest wykluczone w oparciu o art. 1 ust. 2 pkt 1 tej ustawy, to jednak nie odgrywa to istotnego znaczenia, zwłaszcza przy kwalifikacji osób poruszających się tymi urządzeniami jako pieszych. Pozostają jednak aktualne problemy kwalifikacyjne na gruncie art. 6 KC, podobnie jak w każdym innym przypadku używania takich urządzeń. Nie jest jasne, czy osobę poruszającą się za pomocą elektrycznego urządzenia dwuśladowego należy traktować jak posiadacza mechanicznego środka komunikacji poruszanego za pomocą sił przyrody, o jakim mowa w art. 6 KC, a tym samym czy taka osoba ponosiłaby odpowiedzialność na zasadzie ryzyka, a nie winy. o kluczowych cech mechanicznego środka komunikacji należy posiadanie silnika i zdolność do samodzielnego poruszania się 8. Przesłanki te są zrealizowane przez elektryczne deskorolki i urządzenia dwuśladowe. ednak rodzi się wątpliwość, czy można w ogóle mówić o środku transportu i na tej podstawie odmówić uznania takich urządzeń za mechaniczne środki transportu. Kwestia ta rzutuje na kolejny problem w kontekście prawa cywilnego – obowiązkowego ubezpieczenia cywilnego (OC). Obowiązek ten, na podstawie art. 2 ust. 1 w zw. z art. 2 ust. 1 pkt 10 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, bezpieczeniowym unduszu warancyjnym i Polskim iurze bezpieczycieli Komunikacyjnych9, dotyczy pojazdów mechanicznych, przez które należy rozumieć pojazdy samochodowe, ciągniki rolnicze, motorowery i przyczepy, a także pojazdy wolnobieżne. Kwalifikacja deskorolek i dwuśladów jako takich pojazdów, z wcześniej wskazanych przyczyn, nie wydaje się zasadna. Choć pojazdy, o jakich mowa w art. 6 KC, niekoniecznie trzeba utożsamiać wyłącznie z pojazdami w rozumieniu Prawa o ruchu drogowym, to związek definicyjny faktycznie następuje pomiędzy Prawem o ruchu drogowym a ustawą 8 ob. m.in. W Dubis, w: E Gniewek (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2006, s. 734 idem, Komentarz do art. 436, w: E Gniewek, P Machnikowski, Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2014, Legalis el. A zetecka-Gil, Komentarz do art. 436, w: A zetecka-Gil (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. obowi zania częś ogólna, Warszawa 2011, Le el. co do roweru zob. Morek, Komentarz do art. 436, w: K Osajda (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2015, Legalis el. dnośnie do pojęcia pojazdu zob. równie M Sa jan, Komentarz do art. 436, w: K Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. Tom . Komentarz do art. 1 44910, Warszawa 2015, Legalis el A Olejniczak, Komentarz do art. 436, w: A Kidyba (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom . obowi zania częś ogólna, Warszawa 2014, Le el. 9 Ustawa z 22.5.2003 r. o ubezpieczeniach obowi zkowych, Ubezpieczeniowym unduszu Gwarancyjnym i olskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych, tekst jedn.: z.U. z 2013 r. poz. 392 ze zm. o ubezpieczeniach obowiązkowych, bezpieczeniowym unduszu warancyjnym i Polskim iurze bezpieczycieli Komunikacyjnych. erspektywy Regulacje prawne nie dostrzegają rosnącej popularności nowego typu urządzeń służących przemieszczeniu się. Aktualne definicje Prawa o ruchu drogowym są zbyt kazuistyczne i paradoksalnie nieprecyzyjne. Konieczne wydaje się wprowadzenie nowych definicji posługujących się jasnymi kryteriami, tak aby doszło do ich szerokiego upowszechnienia w świadomości społecznej. Wydaje się, że kluczową rolę powinny odgrywać masa, rozmiar i moc. Rozróżnianie pojazdów napędzanych siłą ludzkich mięśni i tych napędzanych niewielkimi silnikami elektrycznymi nie wydaje się trafne, zwłaszcza że silniki te nierzadko pozwalają rozwinąć znacznie mniejszą prędkość niż przy napędzaniu pojazdu siłą ludzkich mięśni. Nadto problemy kwalifikacyjne na gruncie Prawa o ruchu drogowym rzutują na problem kwalifikacji w świetle prawa cywilnego i karnego. otychczasowy rozwój technologiczny koncentrował się głównie wokół sieci internetowej i ewentualnego udoskonalania dotychczasowych tradycyjnych urządzeń. Nie można przy tym nie dostrzec, że intensywny rozwój Internetu zachodził w warunkach nieadekwatnego do takich realiów prawa, wskutek czego skuteczności w cyberprzestrzeni wielu norm prawnych nie sposób obecnie wyegzekwować. Nie byłoby zasadne, gdyby podobny stan rzeczy dotyczył urządzeń technologicznych w realnym świecie, ponieważ bezpośrednio mogłoby to zagrażać życiu i zdrowiu ludzi. Podobne obawy wiążą się z dronami10. Problem z niestandardowymi urządzeniami transportowymi stanowi prawdopodobnie przedpole kolejnych problemów z urządzeniami autonomicznymi lub bezzałogowymi11. otyczy to również przypadków częściowej autonomii. Nagromadzenie problemów z nowymi urządzeniami i pojazdami może się zatem przełożyć na potrzebę istotnych zmian w siatce pojęciowej przedmiotowych regulacji prawnych. dronach zob. szerzej: Ł Goździaszek, rony w prawie polskim, o 2015, r 7, s. 347 352. 11 ob. K Mamak, dpowiedzialnoś karna za wypadek drogowy z udziałem samochodu bez kierowcy, aragraf na rodze 2015, r 4, s. 18 30. 10 lectric s ateboards and si ilar de ices Summary: he oad ra c aw describes the ehicles e ui ment and machinery Electric skateboards and similar de ices are not any o them onse uently it must be concluded that either eo le riding on an electric skateboard are edestrians or is not acce table use o such e ui ment on ublic roads Keywords: skateboard, electric skateboard, public roads Słowa kluczowe: deskorolka, elektryczna deskorolka, drogi publiczne Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 16 stęp anie karne stęp anie pr e ści e p n e i ac i Ustaw z 20.2.2015 r. parlament dokonał kolejnej nowelizacji Kodeksu karnego oraz Kodeksu postępowania karnego. W zakresie procedury karnej ostatnia procedura karna stanowi uzupełnienie wielkiej reformy procesu karnego, jaka została przeprowadzona ustaw z 27.9.2013 r.1 W niniejszym artykule autor omawia strukturę i przebieg postępowania przejściowego, akcentuj c te jego elementy, które stały się przedmiotem zmian. ostępowanie przejściowe jako niezwykle wa ne stadium tocz cego się postępowania karnego nale y do materii, któr przeprowadzone nowelizacje K K zmodyfikowały w daleko id cym stopniu. arazem często ten fragment postępowania karnego traktowany jest pobie nie, najczęściej przy omawianiu zmian, jakie nast piły w postępowaniu przygotowawczym lub s dowym. utor awe c ann bsolwent i student Uniwersytetu agiello skiego, student Uni ersity of elbourne, członkiem ollegium n isibile, studiował tak e na London School of conomics oraz w ramach Szkoły rawa meryka skiego atholic Uni ersity of merica w Waszyntonie i U , laureat Konkursu na najlepszego studenta prawa U w 2014 r. organizowanego przez ziekana W i U oraz Kancelarię KKG, autor wielu publikacji prawniczych. Wprowadzenie 1 doktrynalny, nawiązujący do przejścia od postępowania przygotowawczego do rozprawy. Postępowanie sądowe rozpoczyna się wniesieniem aktu oskarżenia (dalej AO), a jego wstępną częścią jest właśnie postępowanie przejściowe. chwalona w lutym 2015 r. nowelizacja3 dokonała zmian zarówno bezpośrednio w KPK , jak i ustawie nowelizującej KPK z 27.9.201 r., która weszła w życie 1.7.2015 r. Abstrahując od problemu dobrych praktyk legislacyjnych i faktu uchwalenia nowelizacji do nowelizacji, która nie zdążyła nawet wejść w życie, dokonane w KPK zmiany należy postrzegać w sposób łączny, składający się na kompleksową reformę procedury karnej. kształtowanie w jej ramach nowego modelu postępowania przejściowego, jaki obowiązywać będzie z momentem wejścia w życie obydwu nowelizacji (zarówno ustawa z 27.9.201 r., jak i niedawno uchwalona ustawa z 20.2.2015 r. weszły w życie tego samego dnia, tj. 1.7.2015 r.), obejmuje wiele aspektów, które wymagają omówienia. ak wskazuje się w doktrynie4, faza postępowania przejściowego polega na wstępnej kontroli oskarżenia, orzekaniu poza rozprawą o odpowiedzialności karnej lub środkach zabezpieczających, załatwianiu spraw incydentalnych i wniosków dowodowych, przygotowaniu organizacyjnym rozprawy głównej5. Postępowanie przejściowe to pojęcie używane na oznaczenie stadium procesu karnego po wniesieniu aktu oskarżenia (lub jego surogatu) przez oskarżyciela, a przed rozpoczęciem rozprawy głównej. Nie jest to bynajmniej pojęcie języka prawnego, a jedynie prawniczego, nieużywane przez sam KPK. usinek stwierdza, że postępowanie przejściowe obejmuje nie tylko wstępną kontrolę oskarżenia, ale także orzekanie co do odpowiedzialności za zarzucony czyn na posiedzeniu (a więc w tych sprawach, które nie wymagają przeprowadzenia rozprawy) oraz załatwianie pojawiających się przed rozprawą spraw incydentalnych2. Pojęcie to ma charakter Kontrola AO obejmowała dotychczas zarówno kontrolę formalną, jak i merytoryczną. Kontrola merytoryczna ma na celu zapobieżenie oskarżeniu oczywiście bezzasadnemu, a co za tym idzie ochronę oskarżonego przed procesem sądowym w sytuacji, gdy z góry można się spodziewać uniewinnienia lub umorzenia procesu, niedopuszczeniu do zaangażowania sądu 1 Ustawa z 27.9.2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw, z.U. z 2013 r. poz. 1247. 2 M usinek, w: K Nowicki, M usinek, M Warchoł, roces karny w diagramach, Bielsko Biała 2014, s. 156. 3 Ustawa z 20.2.2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, z.U. z 2015 r. poz. 396. 4 S Walto , P o mański, roces karny. arys systemu, Warszawa 2013, s. 499. 5 Ibidem. Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 unkcja kontrolna postępowania przejściowego 17 anie karne i innych uczestników procesu w czynności od początku bezcelowe, do straty ich czasu i zbytecznych nakładów finansowych6. Instytucja ta jest zatem zarówno uzasadniona argumentami z zakresu ekonomicznej analizy prawa, jak i ma charakter gwarancyjny, ochronny dla oskarżonego. Zwłaszcza ten aspekt kontroli merytorycznej zasługuje na podkreślenie. Należy bowiem zdawać sobie sprawę, że wniesienie AO zmienia sytuację prawną jednostki, prowadzi także często do jej faktycznej społecznej stygmatyzacji. Wziąwszy pod uwagę, że nie tylko prokuratorzy (a więc czynnik fachowy), ale także inne podmioty (inni oskarżyciele publiczni, jak policja, oskarżyciele prywatni albo posiłkowi subsydiarni) są uprawnione do jego wniesienia, istnienie mechanizmu zapobiegającego bezpodstawnemu oskarżeniu z pewnością stanowiło zabezpieczenie dobrego imienia osoby, przeciwko której był on kierowany. Nie można również całkowicie wykluczyć możliwości wniesienia niezasadnego AO przez prokuratora. otychczas funkcję mechanizmu zabezpieczającego pełnił art. 5 KPK, w oparciu o który sąd mógł na posiedzeniu wydać postanowienie o zwrocie sprawy prokuratorowi. ednak od . . r. ar . KPK prz s a obow z wa . Rozwiązanie takie jest logicznym następstwem wzmocnienia kontradyktoryjności procesu, co stanowiło rdzeń reformy procedury karnej. chylony zostanie także skorelowany z nim art. 97 KPK. Przepisy te miały chronić jednostkę, ale także sąd przed zalewem przedwczesnych AO. Ich pozostawienie zaburzyłoby spójność przeprowadzanej reformy. Skoro bowiem proces karny ma mieć charakter sporu, strona procesowa wnosząca niezasadny wniosek inicjujący ów spór ponosi ryzyko procesowe jego przegrania. ons w nc z dn . . r. on ro a r or czna zos a a w nowana z pos powan a prz c ow o. 6 Ibidem, s. 500. W nowym postępowaniu przejściowym pozostaje zatem jedynie kontrola formalna AO (art. 7 KPK). W wyniku nowelizacji dokonano jednak kilku istotnych zmian instytucji, będących na styku dwóch stadiów procedury, rozgraniczających kończące się postępowanie przygotowawcze od nowego stadium, jakim jest postępowaniu sądowe. Wpływ aktu oskarżenia nakłada na prezesa sądu (ewentualnie przewodniczącego wydziału, przewodniczącego składu orzekającego bąd upoważnionego sędziego art. 9 2 KPK) obowiązek ustalenia, czy odpowiada on ogólnie mówiąc wzorcowi nakreślonemu przez ustawodawcę7. Warunki formalne skargi inicjującej postępowanie określone są w kilku przepisach art. 119 zawierającym ogólne wymagania pisma procesowego, art. 2, art. czy art. KPK. Warto zwrócić uwagę na te ostatnie przepisy, gdyż 1.7.2015 r. zmieniła się ich treść. otąd nieodłącznym elementem AO było jego uzasadnienie (art. 2 1 pkt 6). Zawierało ono niejako podsumowanie pracy prokuratora, co korespondowało z informacyjną i bilansującą funkcją AO8. d . . r. sporz dz n zasadn n a a chara r fa a wn , niezależnie od zarzutów stanowiących podstawę oskarżenia. Zmiana ta, wbrew temu, co pozornie może się wydawać, ma istotne znaczenie w kontekście prawa do obrony, gdyż dzięki uzasadnieniu można poznać „logikę”, na której AO się opiera, i argumentacje na jego poparcie. Trudno przewidzieć, w jakim stopniu z możliwości dołączenia do AO uzasadnienia korzystać będą oskarżyciele. Z jednej strony wydawać by się mogło, że przy zwiększonym stopniu kontradyktoryjności uzasadnienie zarzutów oskarżenia stanowi swoisty warunek konieczny dla 7 P Piszczek, w: P Kruszyński (red.), Wykład prawa karnego procesowego, Białystok 2012, s. 322. 8 a temat funkcji zob. J Kosińska, ostępowanie przed s dem instancji akt oskar enia w sprawie o przestępstwo skarbowe, 2009, r 3, s. 16 T Grzegorczyk, J Tylman, olskie postępowanie karne, Warszawa 2014, s. 106. Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 www.edukacjaprawnicza.pl Foto: Shutterstock. stęp stęp 19 anie karne wykazania swoich twierdzeń. Z drugiej owo wykazywanie podejrzanego i jego obrońcy oraz pokrzywdzonego i jego pełciągle możliwe będzie w postępowaniu dowodowym przepronomocnika z materiałami jest możliwe dopiero wówczas, gdy wadzanym na rozprawie głównej, a nie można raczej oczekiocena zebranego materiału dokonana przez organ procesowy wać, że skarżący będą z własnej woli dokonywać czynności, wykazuje, że są podstawy do wniesienia AO, skierowania do których nie są zobligowani, dostarczających dodatkowej wniosku o warunkowe umorzenie postępowania lub wniosku pracy. ożna także postrzegać przeprowadzoną zmianę jako o umorzenie postępowania i zastosowanie środków zabezelement korespondujący ze wzmocnieniem kontradyktoryjnopieczających9. Nie ma potrzeby zapoznawania z materiałami ści poprzez zniesienie „wyłożenia wszystkich kart na stół” w razie umorzenia postępowania przygotowawczego, które (czyli całej argumentacji oskarżenia). może nastąpić bez uprzedniego zapoznania się z materiałami Zmianie uległa również treść art. KPK. otychczas (art. 22 1 in ne KPK)10. Weryfikacja realizacji obowiązku wraz z AO prokurator przesyłał do sądu akta postępowania organu procesowego stworzenia możliwości zapoznania się przygotowawczego w całości. Rezultatem były wielotomowe z materiałami postępowania w ramach kontroli formalnej akta, obejmujące czasem materiały zupełnie nieprzydatne dla przeprowadzanej w postępowaniu przejściowym wskazuje, toczącego się postępowania sądowego, a wręcz nastręczające że ma ona bezpośrednie przełożenie na prawidłową treść AO dodatkowej pracy podczas ich rozpoznawania (np. korei dołączonych do niego materiałów. Kontrola formalna naspondencja między komisariatami, rozmowy telefoniczne, wiązuje bowiem do samych elementów AO. W przypadku ich wszystkie zarządzenia). Od 1.7.2015 r. prokurator decyduje, braku następuje wezwanie oskarżyciela do ich uzupełnienia. które materiały spośród zgromadzonych w toku postępowania przygotowawczego zostaną wysłane do sądu. Zobowiązany będzie jedynie do dołączenia materiałów wskazanych w znowelizowanym art. KPK i to tylko w zakresie, w którym uzna za potrzebne dla poparcia zarzutów oskarżenia. ednocześnie, aby zapobiec selektywnemu przesyłaniu akt do sądu, legislator przyznał podejrzanemu prawo do żądania dołączePostępowanie karne może zakończyć swój tok na etapie nia do akt innych dokumentów. Zgodnie bowiem z art. 21 5 postępowania przejściowego. Owo zakończenie może się przeKPK w brzmieniu obowiązującym od 1.7.2015 r. w terminie jawiać w niejednolitych postaciach i wskutek różnych powo dni od dnia zapoznania się z materiałami postępowania dów. Po pierwsze sąd ma możliwość umorzenia postępowania strony, obrońcy lub pełnomocnicy mogą składać wnioski karnego na podstawie art. 9 pkt 1 albo 2 KPK. Przyczydowodowe, a także wnioski o uzupełnienie materiału dowonami może być oczywisty brak faktycznych podstaw oskardowego, który ma być przekazany sądowi wraz z akżenia albo wystąpienie którejkolwiek z okoliczności tem oskarżenia, o określone dokumenty zawarte wymienionych w pkt 2 11 1 art. 17 KPK, który ąd w aktach sprawy. W zakresie uzupełnienia normuje przesłanki procesowe, czyli warunki zgromadzonego już w przeprowadzo-dopuszczalności procesu11. o e u orzy nym postępowaniu przygotowawczym Po drugie sąd może umorzyć postępopostępowanie” materiału dowodowego żądanie takie wanie, orzekając równocześnie zastosobędzie wiązać prokuratora (nowy 2 wanie środków zapobiegawczych. eżeli art. ). ożliwość końcowego zapow postępowaniu przygotowawczym znania się z materiałami postępowania ustalono, że podejrzany dopuścił się czystanowi warunek sine ua non zakońnu w stanie niepoczytalności, a istnieją czenia postępowania przygotowawczego. podstawy do ich zastosowania, prokuraW przypadku bowiem niezagwarantowania tor zamiast AO wnosi wniosek o umorzenie uprawnionym podmiotom takiej możliwości, i zastosowanie środków zabezpieczających w ramach właśnie dokonywanej kontroli formal(art. 2 1 i 1a w zw. z art. 9 1 pkt 1 KPK). nej, prezes sądu zwróci AO prokuratorowi w celu stwoWarunkiem odpowiedzialności jest bowiem przypisanie rzenia możliwości końcowego zapoznania się ( 1a dodany winy rozumianej jako zarzut niewłaściwego w danych okodo art. 7 KPK). Instytucja końcowego zapoznania, mimo licznościach, bezprawnego, karalnego i karygodnego zachoże ma miejsce jeszcze w postępowaniu przygotowawczym, wania przy możliwości (i powinności) zachowania odmienoddziałuje na nowy kształt postępowania przejściowego. Stanego. Niepoczytalność bez wątpienia należy do okoliczności nowi ona bowiem element formalny, warunkujący skuteczne wyłączających winę. zainicjowanie postępowania sądowego. Rozszerza także Po trzecie sąd może umorzyć postępowanie (art. 9 1 uprawnienia pokrzywdzonego, gdyż dotąd tylko podejrzany pkt 5 KPK) wskutek złożenia przez pokrzywdzonego wniosku i jego obrońca mieli możliwość zaznajomienia się z aktami z art. 59a KK. Przepis ten wprowadza do systemu prawa postępowania przygotowawczego. est wyrazem odejścia instytucję umorzenia oportunistycznego. ożliwe jest ono od zasady tajności (zarówno w aspekcie zewnętrznym, jak i wewnętrznym) postępowania przygotowawczego, której 9 A Ste ański, Ko cowe zapoznanie się z materiałami postępowania przygotonormatywnym wyrazem jest art. 156 5 KPK, na rzecz wawczego w świetle noweli z dnia 27 2013 r., rok. i rawo 2015, r 1 2, s. 95. jawności rządzącej zbliżającym się sądowym etapem postę10 Ibidem. 11 powania karnego. Wyznaczenie terminu do zapoznania się F Prusak, Komentarz do K K, Warszawa 1999, komentarz do art. 17, S L . Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 www.edukacjaprawnicza.pl unkcja orzecznicza postępowania przejściowego 20 stęp anie karne tylko na wniosek pokrzywdzonego (pokrzywdzonych), któremu oskarżony wynagrodził szkodę i krzywdę wynikające z popełnienia przestępstwa. Tym samym naruszenie dóbr prawnych pokrzywdzonego zostało usunięte, a składając wniosek o umorzenie, składa on oświadczenie woli o przebaczeniu i manifestuje zarazem pojednanie ze sprawcą. W takim wypadku można domniemywać, że cele postępowania karnego zakreślone w art. 297 KPK zostały osiągnięte, a stan nierównowagi społecznej powstały wskutek przestępstwa wyrównany. imo umiejscowienia w Kodeksie karnym instytucja ta ma charakter procesowy12, stanowiący wyjątek od zasady legalizmu1 . Według 1 art. 59a KK, jeżeli przed rozpoczęciem przewodu sądowego w I instancji (termin prekluzyjny) sprawca, który nie był uprzednio skazany za przestępstwo umyślne z użyciem przemocy, naprawił szkodę lub zadośćuczynił wyrządzonej krzywdzie, umarza się, na wniosek pokrzywdzonego, postępowanie karne o występek zagrożony karą nieprzekraczającą lat pozbawienia wolności, a także o występek przeciwko mieniu zagrożony karą nieprzekraczającą 5 lat pozbawienia wolności, jak również o występek określony w art. 157 1 KK. Przepis ten wskazuje zatem przestępstwa, w stosunku do których można zastosować umorzenie oportunistyczne nie mogą to być zbrodnie, tylko określone występki. Prezes sądu powinien skierować taką sprawę na posiedzenie, kiedy po wniesieniu S Steinborn, kspertyza prawna projektu ustawy o zmianie ustawy K K, ustawy KK i niektórych innych ustaw, w: rzed pierwszym czytaniem druk sejmowy 870, B , Warszawa 2013, s. 35. 13 I Sepioło, ojednanie pokrzywdzonego ze sprawc jako podstawa do umorzenia postępowania w świetle projektu KK K, R iS 2013, r 2, s. 113 A Sakowicz, kspertyza prawna projektu ustawy o zmianie ustawy K K, ustawy KK i niektórych innych ustaw, w: rzed pierwszym czytaniem druk sejmowy 870, B , Warszawa 2013, s. 61. Foto: Shutterstock. 12 Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 AO pokrzywdzony złożył wniosek o umorzenie, bo oskarżony naprawił szkodę. Ciekawe problemy wyłaniają się na tle pojęcia „sprawca”, użytego przez ustawodawcę. W szczególności można by się zastanawiać, czy umorzenie oportunistyczne stanowi przełamanie domniemania niewinności oraz czy koniecznym warunkiem jego stosowania jest ustalenie sprawstwa. Rozważania na temat zagadnień związanych z użyciem określenia „sprawca” zamiast „oskarżony” stanowią przedmiot wątpliwości w doktrynie. W szczególności nie jest jasne, czy konieczną przesłanką zastosowania art. 59a KK jest, aby okoliczności popełnienia czynu i wina oskarżonego nie budziły wątpliwości oraz znaczenie zgody (sprzeciwu) oskarżonego1 . ak na razie kwestie te nie zostały przesądzone w doktrynie. Na wyjaśnienie przez doktrynę i orzecznictwo oczekuje także zagadnienie, jakie okoliczności wyłączać będą stosowanie umorzenia oportunistycznego. rzmienie 1 („umarza się”) sugeruje, że sąd jest zobligowany w przypadku zaistnienia przesłanek z tego przepisu do umorzenia. ednak zgodnie z art. 59a KK umorzenie oportunistyczne jest wyłączone w przypadku „szczególnej okoliczności uzasadniającej, że umorzenie postępowania byłoby sprzeczne z potrzebą realizacji celów kary”, które określone zostały w art. 5 KK. Wydaje się, że w praktyce stosowanie art. 59a KK należeć będzie do dyskrecjonalnej władzy sądu. Kolejna możliwość zakończenia postępowania karnego na etapie postępowania przejściowego to wydanie wyroku nakazowego (art. 500 i n. KPK). ożliwe jest ono tylko w sprawach, w których dopuszczalne było i przeprowadzono dochodzenie, a przeprowadzenie rozprawy nie jest konieczne. W takim wypadku prezes sądu kieruje AO na posiedzenie, 14 A ach, Umorzenie postępowania karnego na podstawie art. 59a KK, rok. i r. 2015, r 1 2, s. 137 151. na którym sąd wydaje wyrok nakazowy bez udziału stron postępowaniem przejściowym a warunkowym umorzeniem (art. 9 pkt 7 w zw. z art. 500 KPK). Wyrok nakazowy postępowania zachodzi zatem stosunek niezależności zakrejest propozycją dla stron realizującą zasady ekonomii procesosowej nie zawsze umorzenie musi mieć miejsce na posiewej, gdyż może być wydany w sytuacji, gdy zebrany materiał dzeniu niejawnym. dowodowy wskazuje, że okoliczności czynu i wina nie budzą W postępowaniu przejściowym miejsce mogą znale ć wątpliwości (art. 500 KPK). konsensualne sposoby zakończenia postępowania karnego. Innym rozwiązaniem kwestii odpowiedzialności w postęKonsensualizm jako metoda zakończenia procesu karnego powaniu przejściowym jest warunkowe umorzenie postępoto alternatywa dla kontradyktoryjnej rozprawy 19. Istotą wania. est ono szczególnym środkiem odpowiedzialności rozprawy jest bowiem spór. Równoległym nurtem procesu karnej, polegającym na poddaniu próbie sprawcy przestępkontradyktoryjnego w ostatnich latach jest konsensualny. stwa, co zakłada stwierdzenie jego popełnienia, a więc i winy ożna by się już nawet zastanawiać, czy pewną formą konsprawcy 15. unkcją warunkowego umorzenia jest danie sensualizmu nie jest wyrok nakazowy, gdyż jak wskazano powyżej jest on propozycją dla oskarżonego, której może sprawcy szansy na niekaralność za przestępstwo w zamian się sprzeciwić (art. 506 KPK). Wydaje się akceptowalne poza to, że w przyszłości nie popełni on przestępstwa16. Warunstrzeganie tej instytucji jako konsensualne zakończenie kowe umorzenie jest w gruncie rzeczy warunkowym postępowania karnego sensu largo (albo nawet (na próbę) zwolnieniem od ponoszenia przez largissimo). largissimo Natomiast konsensualnymi sprawcę kary, a oznacza w istocie kontroloaczelną sposobami zakończenia procesu karnego waną wolność 17. Stanowi zatem wyjątek zasadą procesu sensu stricto są instytucje określane od zasady legalizmu. W wyniku nowelizaarnego est zasada jako skazanie bez rozprawy (art. 5 cji KK zmieniły się materialne przesłanki w zw. z art. KPK oraz wprowadzone stosowania tej instytucji. Przede wszystprawdy aterialne ” do KPK od 1.7.2015 r. art. 8a i a) kim od 1.7.2015 r. obejmować ona bęoraz dobrowolne poddanie się karze dzie sprawców przestępstw zagrożonych z art. 87 KPK. W toku postępowania karą nieprzekraczającą 5 lat pozbawienia przejściowego, jak wskazuje sama nazwa, wolności (nowy art. 66 2 KK). Prokurator może mieć miejsce jedynie tzw. skazanie bez może zamiast AO wnieść do sądu wniosek rozprawy, gdyż postępowanie to kończy się o warunkowe umorzenie postępowania, który bezpowrotnie z momentem rozpoczęcia rozprawy stanowi surogat AO. o wniosku o warunkowe głównej. Konsensualne formy zakończenia postępowania umorzenie prokurator powinien dołączyć uzasadnienie należą do materii, która w sposób istotny została zmodyfiko(art. 6 2 KPK). W takim wypadku prezes sądu wyznacza wana przez nowelizację zarówno z 27.9.201 r., jak i ostatnią, posiedzenie (art. 9 1 pkt 2 KPK), w którym mają prawo z 20.2.2015 r. wziąć udział podmioty z art. 1 1 KPK. eżeli spełnione r KPK, statuujący możliwość konsensualsą przesłanki warunkowego umorzenia, sąd wydaje na posienego zakończenia postępowania z inicjatywy prokuratora, dzeniu wyrok warunkowo umarzający, w którym musi okredotychczas mający charakter jednolity, od 1.7.2015 r. ob ślić czyn oskarżonego wraz z jego kwalifikacją prawną oraz dwa war an zawar odpow dn o w . oznaczyć okres próby, wynoszący od roku do lat i biegnący P rwsz do cz s ac , d os ar on prz zna s od uprawomocnienia się orzeczenia (art. 2 1 KPK w zw. do w n . efinitywnie zostaje zatem rozstrzygnięty problem z art. 67 KK w brzmieniu od 1.7.2015 r.). la warunkowego konieczności przyznania się do winy przez oskarżonego, jaki umorzenia postępowania nie jest konieczna zgoda oskarżowystępował na gruncie art. 5 KPK w poprzednim brzmienego, gdyż jego interesy zabezpiecza możliwość wniesienia niu20. W wyniku nowelizacji art. 5 KPK rozgraniczeniem apelacji od wyroku warunkowo umarzającego, jeżeli został on wydany na posiedzeniu (art. 1 KPK). Natomiast gdy pozwalającym na wyodrębnienie dwóch wariantów zawartej sąd nie znajduje podstaw do zastosowania warunkowego w nim instytucji jest właśnie kwestia przyznania się do winy. umorzenia albo gdy sprzeciwia się mu oskarżony, powinien Wariant pierwszy uznaje ją za conditio sine ua non swoskierować sprawę na rozprawę (art. 1 2 KPK). Na margijej dopuszczalności, natomiast dla zastosowania wariantu nesie warto zaznaczyć, że do warunkowego umorzenia może drugiego z 2 przyznanie się oskarżonego nie jest konieczne dojść także bez wniosku prokuratora, gdy sprawa z AO znaj(jedynie oświadczenia dowodowe oskarżonego nie mogą być dzie się w sądzie, który może taką decyzję podjąć z urzędu lub sprzeczne z dokonanymi ustaleniami). ruga najważniejsza na wniosek oskarżonego, nie tylko na posiedzeniu, o którym różnica pomiędzy tymi dwoma wariantami sprowadza się mowa, ale i na rozprawie18. Takie warunkowe umorzenie nie będzie już oczywiście częścią postępowania przejściowego, 19 B Bieńkowska, owy K K przez pryzmat wybranych zasad procesowych, w: które kończy się wraz z rozpoczęciem rozprawy. Pomiędzy P Kruszyński (red.), owe uregulowania prawne w K K z 1997 roku, Warszawa 1999, s. 30 i n. ob. P Kardas, Konsensualne sposoby rozstrzygania w świetle nowelizacji K K z 10.1.2003 r., rok. i r. 2004, r 1, s. 42 A Marek, Konsensualny model rozstrzygania spraw w procesie karnym, w: asady procesu karnego wobec wyzwa współczesności. Księga ku czci prof. S. Waltosia, Warszawa 2000, s. 66 i n. A Gaberle, owody w s dowym procesie karnym, Warszawa 2006, s. 126 i n. A Ste ański, Wniosek prokuratora o skazanie oskar onego bez rozprawy, rok. i r. 1998, r 2, s. 49. 20 15 A Marek, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2010, komentarz do art. 66 KK, S L . 16 G Łabuda, w: J Giezek (red.), Kodeks karny. zęś ogólna. Komentarz, Warszawa 2012, komentarz do art. 66 KK, S L . 17 T Grzegorczyk, J Tylman, olskie postępowanie karne, Warszawa 2014, s. 742. 18 Ibidem. 21 anie karne Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 www.edukacjaprawnicza.pl stęp stęp anie karne Foto: Shutterstock. 22 do wniosku prokuratora. s ac d os ar on prz zna s do w n , wn os pro ra ora o w dan na pos dz n w ro s az c o orz cz n z odn on ch z os ar on ar b nn ch rod w prz w dz an ch za zarz can w s p zas p . Natomiast w prz pad wn os pro ra ora o w dan na pos dz n w ro s az c o wnoszon o w oparc o ar . wn os a do czan s do . Przy wariancie drugim konieczne jest zatem sporządzenie przez prokuratora zarówno AO, jak i wniosku o wydanie na posiedzeniu wyroku skazującego i orzeczenie uzgodnionych z oskarżonym kar lub innych środków. W pierwszym przeprowadzenie dowodów zostało ograniczone do niezbędnego minimum (art. 5 1 zd. 2 i ). Obydwa tryby z art. 5 KPK mogą znale ć zastosowanie tylko wobec oskarżonego, któremu zarzucono występek. Z zakresu przedmiotowego art. 5 wykluczone są zatem zbrodnie. Również przesłanki statuujące możliwość wydania wyroku skazującego na posiedzeniu są tożsame. W obu przypadkach okoliczności popełnienia przestępstwa i wina oskarżonego nie mogą budzić wątpliwości. Wspólna dla tych wariantów jest konieczność ustalenia treści wniosku prokuratora z oskarżonym, który musi ją zaaprobować. zgodnienie może obejmować nawet rozstrzygnięcie w przedmiocie poniesienia kosztów procesu. Niezależnie, czy wniosek prokuratora zastępuje akt oskarżenia, czy też występuje obok niego, jego uwzględnienie możliwe jest wyłącznie wówczas, jeżeli nie sprzeciwi mu się pokrzywdzony, należycie zawiadomiony o terminie posiedzenia (art. 2). Takie uprawnienie pokrzywdzonego bez wątpienia wzmacnia jego pozycję w procesie, zabezpieczając ochronę interesów. Ponieważ wniosek rozpatrywany jest na posiedzeniu odbywającym się w trakcie postępowania przejściowego, postępowania dowodowego nie prowadzi się. Sąd może uzależnić jednak uwzględnienie wniosku (zarówno z 1, jak i 2) od dokonania w nim stosownych Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 zmian. Podsumowując omówienie art. 5 KPK, należy podkreślić, że możliwe jest tylko wydanie za jego pomocą wyroku skazującego, a zatem wykluczone jest wnioskowanie o wydanie wyroku uniewinniającego. W wyniku nowelizacji z 27.9.201 r. wprowadzony został do Kodeksu postępowania karnego art. 8a, znowelizowany następnie (jeszcze przed wejściem w życie) ustawą z 20.2.2015 r. Wprowadza on możliwość wystąpienia z wnioskiem podobnym do wniosku z art. 5 KPK przez samego oskarżonego. imo że występuje z nim sam oskarżony, jego uwzględnienie nie jest możliwe przy sprzeciwie prokuratora (art. a 2 zd. 2 KPK). Wystąpienie z takim wnioskiem zostało ograniczone terminem prekluzyjnym możliwe jest ono tylko do momentu doręczenia oskarżonemu zawiadomienia o wyznaczeniu terminu rozprawy. Pó niejsze złożenie wniosku nie będzie skuteczne w świetle art. 8a KPK, aczkolwiek możliwe będzie potraktowanie go jako wniosku z art. 87 KPK (w takim wypadku podlegać on będzie rozpoznaniu na rozprawie). W przeciwieństwie do rozwiązania z art. 5 KPK do złożenia wniosku z art. 8a uprawniony jest także oskarżony, któremu zarzucono zbrodnię. Przepis ten obejmuje zatem każde przestępstwo. W ramach postępowania przejściowego możliwe jest jednak załatwienie wniosku tylko takiego oskarżonego, któremu zarzucono występek (art. a 1 w zw. z art. 9 1 pkt KPK). W przypadku zbrodni wyznaczenie posiedzenia nie jest możliwe wniosek podlegać będzie rozpoznaniu na rozprawie. Takie uregulowanie przesądziło o konieczności rozszerzenia zakresu przedmiotowego art. 87 KPK na wszystkie przestępstwa, aby zapewnić spójność systemu prawnego (wcześniej obejmował on tylko występki). Artykuł 87 KPK także zawiera możliwość konsensualnego zakończenia postępowania, jednak ma ono miejsce już na rozprawie, a więc po zakończeniu postępowania przejściowego. Podobnie jak w przypadku wniosków przewidzianych w art. 5 KPK stęp ałatwianie spraw incydentalnych i przygotowanie rozprawy głównej Wśród kwestii incydentalnych podejmowanych w ramach postępowania przejściowego wskazać można stosowanie tymczasowego aresztowania (bo potrzeba jego utrzymywania może odpaść) czy też przekazanie sprawy sądowi właściwemu 21 K Kurowska, Konsensualne tryby zako czenia postępowania karnego w świetle wybranych zasad procesowych, Studia uridica 2001, tom . 22 W Jasiński, orozumienia procesowe w znowelizowanym kodeksie postępowania karnego, rok. i r. 2014, r 10, s. 6. w razie stwierdzenia przez sąd swojej niewłaściwości (art. 9 pkt KPK). Natomiast w ramach przygotowania rozprawy głównej wskazać należy wyznaczenie posiedzenia przygotowawczego. Zgodnie bowiem z art. 8 KPK, jeżeli AO pozytywnie przeszedł kontrolę formalną, następuje zarządzenie doręczenia jego odpisu. Oskarżony ma prawo wniesienia odpowiedzi na AO. Celem posiedzenia przygotowawczego jest przede wszystkim przygotowanie i zorganizowanie rozprawy, by postępowanie toczyło się sprawnie, bez zbędnych przerw, a kolejne terminy rozpraw były należycie wykorzystywane w celu przeprowadzenia dowodów2 . Według art. 9 KPK w brzmieniu przed 1.7.2015 r. prezes sądu mógł fakultatywnie wyznaczyć posiedzenie przygotowujące do rozprawy głównej. Natomiast wskutek nowelizacji w przypadku zaistnienia określonych okoliczności posiedzenie przygotowawcze będzie miało charakter obligatoryjny. W niektórych bowiem sprawach można z góry przewidzieć, że zakres koniecznego postępowania dowodowego wymagać będzie przeprowadzenia kilku rozpraw. Ich odbycie w sposób sprawny, a zarazem umożliwiający realizację najważniejszej spośród naczelnych zasad procesu zasady prawdy materialnej stanowi znaczne wyzwanie logistyczno prakseologiczne. latego też prezes sądu może się domagać udziału uczestników postępowania oraz złożenia przez nich na piśmie oświadczeń i wniosków, jakie dowody należy przeprowadzić. Taka kompetencja uzasadniona jest pragnieniem ustawodawcy efektywniejszego przebiegu postępowania karnego. Sytuacja ta powinna być także korzystna dla uczestników postępowania, gdyż zyskują oni możliwość wpływu na planowanie przebiegu rozprawy głównej ( ide w szczególności 7 art. 9 KPK). odsumowanie ak wynika z powyższego opisu, wskutek nowelizacji KPK postępowanie przejściowe uległo znaczącym modyfikacjom. Część z nich powinna się przyczynić do załatwiania większej liczby spraw w tym stadium procesu karnego. Wydaje się, że tego rodzaju sytuacja byłaby pożądana z punktu widzenia zapobiegania przewlekłości oraz sprawności wymiaru sprawiedliwości. 23 M Klejnowska, osiedzenie przygotowawcze s du karnego przed rozpraw , i 2014, r 7 8, s. 27. nter ediary stage o cri inal process a ter ri inal rocedure ode s a end ent Summary: Polish Parliament enacted the Act amending riminal ode and riminal Procedure ode in February he amendment o riminal Procedure ode is su lementary to the reat e orm o riminal Procedure that had been made in he a er deals with structure and intricacies o an intermediary stage o criminal rocess called in Polish legal literature as oste owanie rzejsciowe As a result o the riminal Procedure ode s amendment made by Polish Parliament in February it is justi ed to say about new model o the stage o roceeding because it has been modi ed signi cantly he author describes how it looks like a ter coming into orce the amendment outlining all course at the stage o rocess Keywords: Criminal Procedure Code, amendment, great reform of criminal process, Słowa kluczowe: KPK, wielka reforma procesu karnego, kontradyktoryjność Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 www.edukacjaprawnicza.pl uwzględnienie wniosku oskarżonego możliwe jest wyłącznie wówczas, gdy nie sprzeciwi się temu pokrzywdzony należycie powiadomiony o terminie posiedzenia (art. 2 KPK stosowany odpowiednio do wniosku z art. 8a na mocy art. a 2 zd. KPK). Również w przypadku art. 8a w zw. z art. a KPK uwzględnienie wniosku przez sąd możliwe jest tylko wówczas, gdy okoliczności popełnienia przestępstwa i wina nie budzą wątpliwości. Należy bowiem pamiętać, że naczelną zasadą procesu karnego jest zasada prawdy materialnej. Konsensualne tryby zakończenia postępowania karnego nie mogą zatem doprowadzić do jej unicestwienia21. Wzmocnieniu realizacji zasady prawdy materialnej w przypadku konsensualnych metod zakończenia postępowania zdaje się służyć całkowite usunięcie treści byłego art. 2 KPK (została ona zastąpiona zupełnie nowym przepisem). o 1.7.2015 r. model konsensualizmu w postępowaniu przejściowym zakładał dodatkowe korzyści dla oskarżonego, co miało go motywować do zgody na wyrok skazujący. Rezygnacja z tego od 1.7.2015 r. przez ustawodawcę wzmacnia legalistyczny charakter „wniosków o skazanie bez rozprawy”. ożna w tym upatrywać założenia przyświecającego modelowi postępowania przejściowego, że tryby konsensualne mają mieć zastosowanie do spraw niespornych, a nie prowadzić do „targowania”. łównym celem wprowadzenia do KPK omawianych instytucji było dążenie do przyspieszenia oraz ograniczenia kosztów wymiaru sprawiedliwości22, co jednak nie może się odbywać kosztem sprawiedliwości. 23 anie karne ra c 25 i ne na n s c kier nkac ian pra ie spa k 18.10.2015 r. weszła w ycie ustawa z 20.3.2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw. 1 owelizacja dotyczy głównie zmian w prawie spadkowym, a za najdonioślejsze nale y uzna modyfikację w zakresie domyślnej formy dziedziczenia w przypadku bierności po stronie spadkobierców oraz mo liwoś sporz dzenia tzw. prywatnego wykazu inwentarza. U podstaw nowych regulacji legła przede wszystkim troska ustawodawcy o spadkobierców, którzy wskutek uchybienia terminowi (najczęściej z uwagi na niewystarczaj c znajomoś prawa) przyjmowali spadek z pełn odpowiedzialności za długi spadkowe.2 i toria anilewicz ro ory systent w akładzie rawa andlowego Wydziału rawa Uniwersytetu w Białymstoku, adwokat w zbie dwokackiej w Białymstoku. Wstęp 12 Co do zasady oświadczenie spadkobiercy o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może mieć treść trojakiego rodzaju. Spadkobiercy mogą przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (przyjęcie proste), przyjąć spadek z ograniczeniem tej odpowiedzialności (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza) lub odrzucić spadek3. Zgodnie ze stanem prawnym obowiązującym do 18.10.2015 r. spadkobierca dysponował 6 miesięcznym terminem, od dnia powzięcia informacji o tytule swojego powołania, na złożenie oświadczenia, czy spadek przyjmuje wprost, z dobrodziejstwem inwentarza, czy też spadek odrzuca. Na podstawie przepisu art. 1015 2 KC brak oświadczenia we wskazanym czasie powodował działanie fikcji prawnej przyjęcia spadku wprost, a zatem bez ograniczenia odpowiedzialności za długi spadkowe. Skutek ten był wyłączony, gdy chociażby jeden ze spadkobierców złożył oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza wówczas pozostali spadkobiercy, którzy oświadczenia nie złożyli, traktowani byli, jakby złożyli oświadczenie o tej samej treści. stawodawca przewidywał również szczególną ochronę www.senat.go .pl, druk nr 990, pdf, dostępny: http: www.sejm.go .pl sejm7. nsf rzebieg roc. sp nr 990. 2 z.U. z 2015 r. poz. 539, dalej jako: ustawa nowelizuj ca. 3 rzepis art. 1012 K . 1 Regulacja odpowiedzialności za długi spadkowe Regulacja odpowiedzialności za długi spadkowe powinna służyć zharmonizowaniu interesów trzech grup podmiotów wierzycieli spadkowych, dłużników spadkowych oraz wierzycieli osobistych dłużników spadkowych, niebędących wierzycielami spadkowymi. Należy przy tym pamiętać, że co do zasady wierzyciele spadkowi dążą do zaspokojenia ich wierzytelności w całości, nawet kosztem majątku następcy prawnego, natomiast następcy prawni do zachowania jak najwyższego wzbogacenia i ochrony majątku osobistego przed obciążeniem go długami spadkowymi6. Tym samym system odpowiedzialności za długi spadkowe powinien przyjmować rozwiązania kompromisowe, tak aby spadkobierca chroniony był przed dopłacaniem do spadkobrania, wierzyciel mógł zaspokoić się co najmniej z tego, co pozostawił spadkodawca, a wierzyciele spadkobiercy zostali zabezpieczeni przed uszczupleniem jego majątku 7. Trudno jest jednak przyjąć, 4 Tak: J Kremis, w: E Gniewek, P Machnikowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2014, s. 1859 1860 J iszewski, Ustawowe i umowne ograniczenie odpowiedzialności osobistej, GS 2003, t. , s. 23. 5 M Pazdan, w: K Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom , Warszawa 2015, s. 1135. 6 E Macierzyńska-Franaszczyk, dpowiedzialnoś za długi spadkowe, Warszawa 2014, s. 61 62. 7 J Gwiazdomorski, rawo spadkowe, Warszawa 1959, s. 184. Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 www.edukacjaprawnicza.pl utor osób niemających pełnej zdolności do czynności prawnych, osób, co do których zachodziła podstawa do ubezwłasnowolnienia całkowitego, oraz osób prawnych. Zgodnie z treścią art. 1016 KC podmioty te w razie niezłożenia w terminie oświadczenia traktowane były, jakby przyjęły spadek z dobrodziejstwem inwentarza, a zatem z ograniczeniem odpowiedzialności za długi spadkowe do wartości stanu czynnego spadku. Wprawdzie wyżej opisane regulacje gwarantowały spadkobiercom pewną ochronę w zakresie ponoszenia odpowiedzialności za długi spadkowe, pojawiały się jednak głosy4, że jest ona niewystarczająca, zwłaszcza gdy wartość długów spadkowych przewyższała aktywa spadkowe, a ostatnimi czasy jest to zjawisko nierzadkie5. 26 ra c i ne że model odpowiedzialności za długi spadkowe obowiązujący w polskim systemie prawnym do 18.10.2015 r. zawierał rozwiązania koncyliacyjne. ego analiza prowadzi do wniosku, że miał on na celu głównie uprzywilejowanie wierzycieli spadkowych kosztem spadkobiercy, a czasem nawet kosztem jego wierzycieli osobistych. Zauważyć należy także, że brak jest w świadomości społecznej przekonania, iż bierność wobec powołania do spadku świadczy o jego przyjęciu wprost. Przeciwnie, jak zauważył wiazdomorski, co do zasady bierny spadkobierca najczęściej pozostaje w przekonaniu, że skoro nie złożył żadnego oświadczenia ani o przyjęciu, ani o odrzuceniu spadku, spadku nie nabył i nie stał się tym samym dłużnikiem wierzycieli spadku8. Pomimo że pogląd ten został wyrażony w latach 80. wieku, wydaje się, że nie stracił na aktualności9. Przepis art. 1015 2 KC, w wersji obowiązującej do 18.10.2015 r., statuował w zasadzie poważne ujemne konsekwencje nieznajomości prawa. Spadkobierca mógł tym negatywnym skutkom w łatwy sposób zapobiec, ale miał na to niewiele czasu. Co więcej, wskazywano także na bezzasadne uprzywilejowanie podmiotów wymienionych w art. 1015 1 zd. 2 KC, głównie osób prawnych, które wedle tego przepisu w przypadku braku oświadczenia miały odziedziczyć spadek z dobrodziejstwem inwentarza. Regulacja ta była o tyle nieuzasadniona, że to właśnie osoby prawne dysponowały najczęściej profesjonalną obsługą prawną. ogła to być spuścizna po minionej epoce faworyzowania osób prawnych, które wówczas, zasadniczo, były państwowe. Przedmiotowe rozwiązania prawne coraz częściej stawały się przedmiotem dyskusji i krytyki. Przedstawiciele doktryny J Gwiazdomorski, rawo spadkowe w zarysie, Warszawa 1985, s. 136. Tak: E Skowrońska-Bocian, W Bortysiak, w: B Kordasiewicz (red.), System rawa rywatnego, tom 10, rawo spadkowe, Warszawa 2013, s. 625. 8 Foto: Shutterstock. 9 Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 zgłaszali postulaty zmian w tym zakresie10, a orzecznictwo, podzielając pogląd o radykalności rozwiązania, dopuszczało odstępstwa w zasadzie nieograniczonej odpowiedzialności spadkobierców z uwagi na zasady współżycia społecznego 11. Zwrócić należy także uwagę, że problem przybrał w ostatnich latach na aktualności wobec znaczącej aktywności różnego rodzaju instytucji oferujących kosztowne kredyty bez wystarczającej weryfikacji sytuacji finansowej i majątkowej pożyczkobiorcy. ktualne rozwi zania W odpowiedzi na postulaty doktryny i orzecznictwa w uzasadnieniu projektu ustawy nowelizującej wskazano, że obowiązująca regulacja stanowi niekorzystne rozwiązanie dla spadkobierców, a bierność czy nieznajomość przepisów prawa nie powinna prowadzić do radykalnych konsekwencji w postaci przyjęcia pełnej odpowiedzialności za długi spadkodawcy, a tym samym do krytycznej sytuacji finansowej spadkobierców przy jednoczesnym uprzywilejowaniu wierzycieli spadkowych12. W pisemnym stanowisku rządu wobec poselskiego projektu ustawy wskazano także na bezzasadne uprzywilejowanie osób prawnych w stosunku do pozostałych spadkobierców1 . 10 Tak: B Kordasiewicz, w: B Kordasiewicz (red.), op cit , 2013, s. 490 491 E Skowrońska, dpowiedzialnoś spadkobierców za długi spadkowe, Warszawa 1984, s. 160 167 J Stobienia, Realizacja wierzytelności wierzycieli spadkodawcy w prawie polskim, Warszawa 1981, s. 164. 11 Uchw. S (7) z 22.9.1972 r., 12 72, S 1973, r 2, poz. 22. 12 www.senat.go .pl, druk nr 990, pdf, dostępny: http: www.sejm.go .pl sejm7. nsf rzebieg roc. sp nr 990. 13 www.senat.go .pl, druk nr 990 s, pdf. W efekcie uchwalona nowelizacja wprowadza odwr c n s w prawn ch n z o n a prz z spad ob rc o w adcz n a o prz c b odrz c n spad w rn s c . W odniesieniu do spadków otwartych, począwszy od 18.10.2015 r., milczenie spadkobiercy będzie jednoznaczne z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza, a co z tym idzie jego odpowiedzialność będzie ograniczona do wartości ustalonego w wykazie albo spisie inwentarza stanu czynnego spadku. Tym samym uchylono przepis art. 1016 KC, a przepis art. 1015 2 KC otrzymał następujące brzmienie „ rak oświadczenia spadkobiercy w terminie określonym w 11 jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza”. Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza ogranicza odpowiedzialność spadkobiercy za długi tylko do wartości stanu czynnego otrzymanego spadku. la spadkobiercy sytuacja ta jest o tyle korzystna, że nie będzie on odpowiadał ponad wartość majątku spadkowego. eśli np. spadkodawca pozostawił dom o wartości 80 000 zł, ale również kredyt o wartości 100 000 zł, to dotychczas przy niezłożeniu oświadczenia o odrzuceniu spadku spadkobierca dziedziczył spadek w całości i swoim własnym majątkiem odpowiadał także za długi (w tym przypadku za kredyt). Od teraz natomiast w przypadku braku oświadczenia spadkobierca odziedziczy spadek z dobrodziejstwem inwentarza, co oznacza, że długi spadkowe będą regulowane wyłącznie do wysokości spadku. rywatny wykaz inwentarza W stanie prawnym obowiązującym do 18.10.2015 r. przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza powodowało obowiązek wydania przez sąd postanowienia o sporządzeniu spisu inwentarza, czyli ustaleniu stanu majątku spadkowego przez komornika lub inny organ (także właściwy urząd skarbowy). Z uwagi na to, że przy wykonywaniu spisu komornicy korzystali z pomocy biegłych rzeczoznawców do wyceny aktywów spadkowych, koszt takiego spisu mógł sięgać nawet kilku tysięcy złotych. Niejednokrotnie spadkobierca, który posiadał wiedzę o terminie do złożenia oświadczenia o przyjęciu bąd odrzuceniu spadku, pomimo podejrzeń, że spadkodawca mógł pozostawić pewne długi, przyjmował spadek wprost albo spadek odrzucał z obawy przed kosztami wykonania spisu inwentarza. Nowe rozwiązania pozwalają ograniczyć te koszty. Należy zwrócić uwagę, że w nowej rzeczywistości prawnej skutek w postaci ograniczenia odpowiedzialności za długi spadkowe będzie wynikał nie tylko z samego przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza, ale także ze złożenia przez spadkobiercę wykazu inwentarza spadku bąd też 14 To jest w terminie 6 miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swojego powołania. c 27 i ne dokonania spisu inwentarza (art. 10 1 KC) 15. W związku z tym, że na skutek działania fikcji prawnej większość spadków przyjmowana będzie z dobrodziejstwem inwentarza, oraz z uwagi na aspekt praktyczny wykluczono w zasadzie obowiązek (nie instytucję)16 zarządzania przez sąd wykonywania spisu inwentarza z urzędu17. Omawianą ustawą nowelizującą wprowadzono tzw. prywatny wykaz inwentarza, który pełni funkcje zbliżone do spisu inwentarza18. W myśl przepisu art. 10 11 1 KC spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, zapisobierca windykacyjny lub wykonawca testamentu mogą złożyć w sądzie albo przed notariuszem wykaz inwentarza. oże on zostać złożony wspólnie przez więcej niż jednego spadkobiercę, zapisobiercę windykacyjnego lub wykonawcę testamentu. W wykazie inwentarza trzeba z należytą starannością ujawnić przedmioty winnależące do spadku oraz przedmioty zapisów win dykacyjnych, z podaniem ich wartości według stanu i cen z chwili otwarcia spadku, a także długi spadkowe i ich wysokość według stanu z chwili otwarcia spadku. W razie pó niejszego ujawnienia przedmiotów lub długów należących do spadku wykaz należy uzupełnić19. Ostatecznym adresatem wykazu inwentarza jest sąd spadku, jednak wedle ustawy nowelizującej wykaz można złożyć u notariusza, w sądzie spadku lub w sądzie rejonowym, w którego okręgu znajduje się miejsce zamieszkania skła składającego wykaz 20. o sprawnego funkcjonowania tego nowego instrumentu przyczyni się zapewne możliwość składania wykazu także przed notariuszem21, który obejmuje składany wykaz protokołem, a wypis protokołu przesyła niezwłocznie do sądu spadku22. względniając założenia modelowe systemu odpowiedzialności za długi spadkowe i biorąc pod uwagę sytuację wierzycieli spadkowych, ustawodawca przewidział także rozwiązania mające na celu ochronę ich interesów. I tak zgodnie z przepisem art. 10 1 2 zd. 2 KC jedynie rzetelne ujawnienie w spisie lub wykazie inwentarza aktywów i pasywów spadkowych jest gwarantem ograniczenia odpowiedzialności spadkobierców. ędą oni jednak odpowiadali ponad wartość stanu czynnego spadku (tj. wprost), jeżeli podstępnie pominęli przedmioty należące do spadku lub przedmioty zapisów windykacyjnych albo uwzględnili nieistniejące długi. ziałanie spadkobiercy na szkodę wierzycieli musi być przy tym podstępne, a zatem umyślne. Sam brak należytej staranności przy sporządzeniu wykazu lub spisu inwentarza ma znaczenie jedynie w zakresie rozszerzenia jego odpowiedzialności poza zakres stanu czynnego spadku, nie powoduje natomiast B Kordasiewicz, w: B Kordasiewicz (red.), System rawa rywatnego. Tom 10. rawo spadkowe, Warszawa 2015, s. 512. 16 owelizacja nie usunęła instytucji spisu inwentarza i przewiduje sytuacje, w których mo e on zosta sporz dzony (art. 637 K , art. 6371 K ). 17 B Kordasiewicz, w: B Kordasiewicz (red.), op cit , s. 512. 18 Ustawodawca dodał tym samym przepisy art. 10311, 10312, 10313 i 10314 K . 19 rt. 10311 4 K . 20 rt. 6363 1 K . 21 M Pazdan, w: K Pietrzykowski (red), op cit , s. 1135. 22 rt. 10311 1 K i art. 6363 2 K . 15 Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 www.edukacjaprawnicza.pl ra 28 c i ne Foto: Shutterstock. ra nieograniczonej odpowiedzialności za długi spadkowe (art. 10 2 2 KC)2 . Uwagi ko cowe eneralnie przyjęte zmiany należy ocenić pozytywnie. W pierwszym rzędzie trzeba wskazać, że są one zgodne ze stopniem świadomości prawnej społeczeństwa, które E Skowrońska-Bocian, W Borysiak, w: B Kordasiewicz (red.), op cit , s. 695 696. 23 w większości nie zdaje sobie sprawy, że milczenie może mieć znaczenie prawne i prowadzić do ujemnych konsekwencji ekonomicznych. Złagodzone więc zostały dotąd drastyczne skutki nieznajomości prawa. Nowelizacja wspiera i chroni konstytucyjną zasadę równości wobec prawa poprzez zniesienie uprzywilejowania określonych grup podmiotów w skutkach niedochowania terminu do złożenia oświadczenia o sposobie przyjęcia spadku. Wydaje się także, że przyjęte rozwiązania chronią w wystarczającym stopniu uzasadnione interesy wierzycieli spadkowych. Całość rozwiązań wzmacnia zaś zaufanie obywateli do państwa. o e re ar s on t e latest a end ents in t e law o succession Summary: he article deals with the latest changes in the law o succession introduced to the i il ode by the Act o arch on amending the i il ode and some other acts As the utmost o them there should be considered the modi cation in the sco e o the resumed orm o inheritance in the case o assi ity the heirs urrently under the legal ction the term ailure to make a declaration o acce tance or rejection o inheritance results in the ado tion o the inheritance with the bene t o in entory not sim ly as be ore here was also introduced the ossibility to create so-called ri ate in entory list in order to re lace e ensi e in entory o the estate list At the grounds o the changes there lay rimarily the concern o the legislator about heirs who as a result o term ailure took inheritance with ull res onsibility or its debts and the ursuit to eliminate unjusti ed ri ilege o legal ersons he introduced ro isions are a res onse to the demands o the doctrine indicating or years that abrogated regulations did not guarantee su cient legal rotection to heirs What more is said the old ro isions resulted in serious negati e conse uences o ignorance o law and the case law that sharing the iew about the radical solutions allowed e ce tion rom basically unlimited liability o heirs or the inheritance debts because o the rinci les o social coe istence Keywords: responsibility for the inheritance debts, heir, the adoption of inheritance, benefit of in entory, in entory list Słowa klucze: odpowiedzialność za długi spadkowe, spadkobierca, przyjęcie spadku, dobrodziejstwo inwentarza, wykaz inwentarza Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 30 W ia Reforma KPK. Rozmowa pr r a Andrzejem Zollem ndrze oll em. profesor prawa karnego na Wydziale rawa i dministracji Uniwersytetu agiello skiego, wieloletni kierownik Katedry rawa Karnego, autor wielu publikacji naukowych, komentarzy, monografii oraz artykułów, doktor honoris causa Uniwersytetu w oguncji, Uniwersytetu Wile skiego oraz kademii edycznej we Wrocławiu. eden z najwybitniejszych specjalistów w dziedzinie prawa karnego w olsce. Bierze równie czynny udział w yciu społecznym, będ c jedn z postaci, które najbardziej przyczyniły się do przemian w olsce po 1989 r. Brał udział w rozmowach kr głego Stołu przy podstoliku prawniczym. iektóre pełnione przez niego funkcje to: wiceprzewodnicz cy a stwowej Komisji Wyborczej w wyborach 4.6.1989 r., sędzia (od 1989 r.) i prezes Trybunału Konstytucyjnego (1993 1997), przewodnicz cy Rady Legislacyjnej przy premierze (1998–2000), Rzecznik raw bywatelskich (2000 2006), przewodnicz cy a stwowej Komisji Wyborczej (1990 1993), przewodnicz cy Komisji Kodyfikacyjnej rawa Karnego (od 2009 r. do 2013 r.). Był wiceprzewodnicz cym Komisji ds. Reformy rawa Karnego, która opracowała projekt Kodeksu karnego z 1997 r. o najwa niejszych publikacji profesora nale : asady odpowiedzialności karnej (1998), dpowiedzialnoś lekarza za niepowodzenie w leczeniu (1988), koliczności wył czaj ce bezprawnoś czynu (1982) oraz trzytomowy Kodeks karny. Komentarz , którego profesor jest redaktorem i współautorem. złonek czynny olskiej kademii Umiejętności oraz olskiego en lubu, wchodzi w skład kademii auki i Sztuki w Salzburgu. o podstawowych zainteresowa prawniczych profesora nale : aksjologiczne i konstytucyjne podstawy prawa karnego, zasady odpowiedzialności karnej, problematyka winy oraz kary, prawa i wolności obywatelskie oraz prawa człowieka. Wyró niony nagrod on umboldta za osi gnięcia w rozwoju prawa karnego i demokracji (2003) oraz nagrod Totus za szerzenie kultury chrześcija skiej w zakresie prawa. utorzy a ub alic i – prawnik, przygotowuje doktorat z prawa europejskiego gniesz a ilcze – legislator, pracownik UKSW ace o ota – adwokat ieczys aw alic i – adwokat Jakub Balicki, Jacek Kołota, Agnieszka Wilczek: Czy refor a po s o Kod s pos powan a arn o b dz zb a po s proc s do od an osas o Prof. dr hab. Andrzej Zoll: eśli chodzi o Kodeks postępowania karnego, to niewątpliwe jakiś krok został zrobiony, jednak trudno mówić, żebyśmy przejmowali w Polsce model anglosaski. Wprawdzie odchodzimy od modelu inkwizycyjnego, który do tej pory był w Polsce, a wprowadzamy silny model kontradyktoryjny, charakterystyczny dla modelu anglosaskiego, ale nie do końca, ponieważ przewidziana jest możliwość spotkania się z zupełną biernością stron w postępowaniu. J.B., J.K., A.W. o o oznacza d a pra Prof. A.Z.: Sędzia będzie mógł w szczególnych przypadkach wprowadzić dowody z urzędu, czego model anglosaski nie Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 przewiduje. Natomiast ważne jest to, żeby to sędzia czy też, mówiąc szerzej, sąd był arbitrem. W polskim postępowaniu karnym do 1.7.2015 r. rola sędziego była dwojaka był sędzią, który wydawał wyrok, ale był również tym, który niejako powtarzał i kontynuował to, co zrobił prokurator w postępowaniu dowodowym, czyli jednym słowem prowadził całe postępowanie dowodowe, przede wszystkim żeby wykazać winę oskarżonego, zaś domniemanie niewinności było teoretyczne. Oskarżony mógł mieć wrażenie, że odpowiada przed organem śledczym, który powtarza całe postępowanie przygotowawcze, przesłuchuje wszystkich świadków, stawia mu zarzut, a prokurator w sądzie jest bierny i ogranicza się do wniesienia aktu oskarżenia i go odczytuje. Obecnie będzie to konfrontacja dwóch stron z jednej strony prokuratora, z drugiej obrońcy, sędzia natomiast ma rozstrzygnąć, kto ma rację. J.B., J.K., A.W. K ra z s ron w proc s po s s a p w sz a cona s dz - Prof. A.Z.: ważam, że i sędzia, i prokurator, a także obrońca powinni być tak samo dobrze wykształceni. Szanse, żeby takie wykształcenie zdobyć, są. Krajowa Szkoła Sądownictwa i Prokuratury szkoliła na bardzo wysokim poziomie. la mnie nieporozumieniem jest to, że jeśli chodzi o nurt sędziowski, zwyciężył pogląd, że aplikacje powinny się odbywać w sądach apelacyjnych, ponieważ będą, zresztą już dzisiaj widoczne, różne wymiary sprawiedliwości. W zapob c Prof. A.Z.: adania wymiaru sprawiedliwości pokazały rozd więk, jeżeli chodzi o wymiar kary, w poszczególnych apelacjach nawet dziesięciokrotny. ówimy tutaj nie tylko o wyrokach skazujących, ale również o warunkowych zawieszeniach kary czy wreszcie grzywnach. Wyżej wspomniana szkoła dawały szansę wprowadzenia pewnego standardu wykształcenia, jeżeli chodzi o sędziego. Powinien on być znakomicie wykształcony, ponieważ nie może bezkrytycznie akceptować tego, co proponuje mu prokurator, czy tego, co powie mu adwokat. J.B., J.K., A.W. d odpow ada Pan za now zac ch obszar w prawa, r s ocno r owan , a o prz a po s po pros rob swo Prof. A.Z.: Zawsze trzeba wyjść od tego, co mamy i co dzisiaj według nas jest niedobre. Nawiązujecie państwo do szeroko rozumianego prawa karnego, zwłaszcza procedury. Od długiego czasu z wielu stron było słychać głosy dotyczące przewlekłości postępowania i kolokwialnie mówiąc dziwnej roli sędziego. Z tego powodu chcieliśmy uprościć postępowanie. J.B., J.K., A.W. z o ran cz on a Prof. A.Z.: Otóż to, uniknąć przyjazdu ciężarówki z aktami na rozprawę. Prokurator przedstawia sądowi w akcie oskarżenia wykaz dokumentów, natomiast dowód z dokumentu ma być przeprowadzony pod określną tezę dowodową prokuratora. Sądowi niepotrzebne są wszystkie fiszki, które zbierał prokurator, a które nie dały potwierdzenia aktu oskarżenia. Postępowanie ma się odnosić do tego, co jest istotne, co będzie podtrzymywało winę albo niewinność oskarżonego. Cały balast, z którym spotykał się do tej pory sąd, był niepotrzebny. A gdy jeszcze zmieniał się sędzia, wszystko zajmowało bardzo dużo czasu. J.B., J.K., A.W. c s a a s ro a pro ra ora w a pro- Prof. A.Z.: Prokurator musi być przygotowany do rozprawy i wiedzieć, o czym jest mowa, jego aktywność musi być duża, nikt nie może mu podpowiadać, co robić. Nowelizacja Kodeksu postępowania karnego została uchwalona 27.9.201 r., projekt w Sejmie był znacznie wcześniej, dlatego dziwi mnie, że w prokuraturze nie zrobiono praktycznie nic, by przygotować prokuratorów do nowej procedury. J.B., J.K., A.W. h ba s ron pos powan a pow nn z sob wsp pracowa , zw aszcza d z an s o ro n Prof. A.Z.: Właśnie dlatego się dziwię zwłaszcza prokuraturze, która przekona się, że jest to właściwy kierunek, a sama reforma w przyszłości się obroni. Wprawdzie kierowałem Komisją Kodyfikacyjną, ale jeżeli chodzi o proces, główną rolę odegrał tutaj profesor Piotr o ma ski. J.B., J.K., A.W. Do por pada zarz , proc d ra pozwa a a wa r cz w prawn ch, r n dnoro n orp dowa proc s. raz b dz nacz Prof. A.Z.: Cieszę się, że państwo to zauważają, bo to wobec nas stawia się zarzut, że ta nowelizacja, idąc w kierunku kontradyktoryjności, pogrzebie prawdę obiektywną, co nie jest prawdą. Ta reforma uderzyła w pewne grupy zawodowe. Oczywiście nie jest to reforma idealna. Projekt zarówno nowelizacji Kodeksu postępowania karnego, jak i nowelizacji Kodeksu karnego, który wyszedł z rąk komisji, jest na jej stronach internetowych. Są one zasadniczo różne od tego, co zostało uchwalone przez Sejm. Wobec tego za niektóre błędy musimy jako komisja wziąć odpowiedzialność, za niektóre nie chcemy brać odpowiedzialności, bo są to „wrzutki” dokonane przez rząd i Sejm. J.B., J.K., A.W. D acz o w a n r for a prawa arn o s s aran a, ozo aran a Prof. A.Z.: dy siadaliśmy do prac, był stosunkowo niski poziom przestępczości, bo nieprawdą jest to, że Polska jest bardzo niebezpiecznym krajem na tle innych krajów unijnych. eżeli mówimy o zagrożeniu przestępczością, jesteśmy w strefach średnich. Natomiast jeżeli mówimy o przestępstwach gospodarczych czy drogowych, to Polska jest krajem już znacznie mniej bezpiecznym. J.B., J.K., A.W. w z n a prz p n on Prof. A.Z.: Rzeczywiście w zakładach karnych liczba osób osadzonych w stosunku do ludności znacznie przekracza średnią europejską, bo to obecnie 200 osób na 100 tys. mieszkańców, natomiast w krajach starej nii liczba ta rzadko przekracza 100. Z drugiej strony więcej niż w Polsce osadzonych jest na otwie, Litwie i w Estonii, ale jest to dziedzictwo Związku Radzieckiego. W Polsce więzienia są pełne prawie w 90 , a na wię nia przypadają m2 powierzchni, gdy w Europie standardem są m2, ale są też państwa, które wię niowi zapewniają 11 m2. zisiaj w Polsce czeka w kolejce do więzienia 2 tys. ludzi i, mówiąc wprost, nie ma miejsca, gdzie mogliby oni odbywać karę. Najgorsza demoralizacja natomiast następuje, gdy osoba jest skazana, a nie ma gdzie odbywać kary, ponieważ pokazuje to słabość państwa. J.B., J.K., A.W. ara zaw sz n a Prof. A.Z.: To również ciekawe zagadnienie. adając bardzo dokładnie strukturę orzekanych w Polsce kar, zauważyliśmy, że nie ma takiego drugiego państwa w Europie, które zawieszałoby tak dużą liczbę kar. W Polsce zawieszanych jest bowiem blisko 60 orzeczeń skazujących, jest to kara pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, jeśli chodzi o grzywny to jest to około 20 orzekanych grzywien, a w przypadku ograniczenia wolności około 12 tego rodzaju kar. Natomiast reszta to postanowienia o warunkowym umorzeniu postępowania. Co ciekawe, z tych kar warunkowo zawieszanych w ponad 50 zarządzane jest wykonanie kary, czyli 80 tys., które siedzi w więzieniach, Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 www.edukacjaprawnicza.pl J.B., J.K., A.W. a 31 ia 32 W ia stanowi ponad 50 tych, którzy wykonują karę z warunkowym zawieszeniem, bo nastąpiło pó niejsze zarządzenie wykonania kary. Zatem ta kara jest surowsza niż ta, która byłaby orzeczona wobec sprawców jako bezwzględna, bo sąd orzeka z warunkowym zawieszeniem wykonania karę surowszą, niż by orzekł bez warunkowego zawieszenia na okres 2 lat, a nie na rok, bez warunkowego zawieszenia taka osoba dostałby rok. To absurdy, które były i są w dotychczasowym prawie karnym. eśli chodzi o kary z warunkowym zawieszeniem, to ta reforma poszła nawet dalej, niż się tego spodziewaliśmy. Tu nie chodzi o to, żeby zamiast warunkowego zawieszenia była bezwzględna kara, chodzi o przełożenie akcentu na kary nieizolacyjne, tzn. ograniczenie wolności i grzywnę. J.B., J.K., A.W. poz wn ch n ach r for w . o s szcz do dopracowan a, co s n da o Ko s Kod ac n , co zab o owano Prof. A.Z.: ak już wspominałem, nastąpiło pewne zderzenie naszych oczekiwań z tym, co wprowadził rząd, np. w prawie materialnym jest parę punktów do poprawienia. Zresztą komisja wystąpiła do inistra Sprawiedliwości z wnioskiem o bardzo szybką nowelizację kilku punktów, bo są np. kłopoty z wymierzeniem kary łącznej, ponieważ wprowadzono na przykład przepis kompletnie niezrozumiały, art. 85 , którego racjonalnie użyć się nie da, mało tego może on zablokować wymierzanie kar łącznych. oim zdaniem zbyt liberalnie potraktowano wszystkie występki, również przy przestępstwach zagrożonych karą pozbawienia wolności do 12 lat jest możliwość orzeczenia kary do miesięcy pozbawienia wolności i jednocześnie do 2 lat ograniczenia wolności. ważam, że to dobre rozwiązanie, ale jednak wyeliminowałbym te najcięższe występki i ograniczył je do przestępstw zagrożonych karą pozbawienia wolności do lat 8. J.B., J.K., A.W. cz s wa sz ar nansow n spo- Prof. A.Z.: Proszę zwrócić uwagę, że system wymiaru kary w Polsce jest z zasady systemem stawek dziennych. Ten system uwzględnia zamożność danej osoby. dy dwóch sprawców popełni to samo przestępstwo, a sąd chce ich skazać na tę samą karę, wymierza wprawdzie taką sama karę w wysokości 100 stawek dziennych, ale dla ubogiego stawka dzienna będzie wynosić 10 zł, a dobrze sytuowany zapłaci 2 tys. zł. Tak naprawdę to najtańsza kara, tylko należy ją sensownie egzekwować. Rozmawiali akub alicki, acek Kołota, Agnieszka Wilczek Konsultacja ieczysław alicki Postępowanie karne www.ksiegarnia.beck.pl Sprawdź również listę księgarń na str. 72 Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 zr n 34 Prawo karne ara p ranic enia r n ści Ustawa z 20.2.2015 r. o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw1 przyniosła wiele istotnych zmian dotycz cych kary ograniczenia wolności. zas trwania kary ograniczenia został wydłu ony, a na skazanego nało ono wiele obowi zków. utor dr a l bieta ywuc a oz ows a Uniwersytet Warmi sko azurski w lsztynie odbywania kary, obowiązek nieodpłatnej, kontrolowanej pracy na cele społeczne oraz obowiązek uzyskania zgody sądu na zmianę miejsca stałego pobytu. Obligatoryjna praca ma przymiot nieodpłatnej, ale nie jest już dozorowana, lecz kontrolowana. Różnica zatem jest istotna, bowiem dozorowanie polega na „pilnowaniu i doglądaniu kogoś lub czegoś” 6, natomiast kontrola oznacza „porównywanie stanu faktycznego ze stanem wymaganym”7. ając na względzie oba te pojęcia, nie sposób nie dostrzec różnicy. owe regulacje Wprowadzenie1 K ara ograniczenia wolności jest znana polskiemu prawu karnemu od dawna. W rozporządzeniu Prezydenta RP z 19 2 r.2 pojęcie „kara ograniczenia wolności” nie istniało, ustawodawca posłużył się wówczas terminem „areszt”, który w istocie opisywał areszt domowy, gdyż „skazanemu nie wolno opuszczać swego mieszkania ani przyjmować odwiedzin bez zezwolenia władzy zarządzającej wykonanie kary”3. W Kodeksie karnym z 1969 r. kara ograniczenia wolności była karą zasadniczą (art. 0)4. Wejście w życie Kodeksu karnego z 1997 r.5 przyniosło wiele znaczących zmian zarówno części ogólnej, jak i szczególnej ustawy karnej. stawodawca zrezygnował z dotychczasowego podziału na kary zasadnicze i dodatkowe, przyjmując inny (także dychotomiczny), a mianowicie na kary i środki karne. W katalogu kar znalazła się kara ograniczenia wolności (art. KK), która, o ile ustawa nie stanowi inaczej, trwa najkrócej miesiąc, najdłużej 12 miesięcy. W porównaniu z d.KK pominięto zapis o pozbawieniu prawa do sprawowania funkcji w organizacjach społecznych. trzymano natomiast obowiązek udzielania wyjaśnień dotyczących przebiegu Ustawa o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, z.U. z 2015 r. poz. 396, dalej jako: ustawa z 20.2.2015 r. 2 Rozporz dzenie rezydenta R z 11.7.1932 r. – Kodeks karny, z.U. r 60, poz. 571 ze zm. J. Makarewicz, Kodeks karny z komentarzem, Lwów 1935 r. 3 J. Makarewicz, op cit , s. 132. 4 Ustawa z 19.4.1969 r. Kodeks karmy, z.U. r 13, poz. 94 ze zm., dalej jako: d.KK. 5 Ustawa z 6.6.1997 r. Kodeks karny, z.U. r 88, poz. 553 ze zm., dalej jako: KK. 1 Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 stawa z 20.2.2015 r. o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw przyniosła wiele istotnych zmian dotyczących kary ograniczenia wolności. stawodawca postanowił o w d n czas rwan a ar do a . W przepisie art. 1a KK opisano, na czym polega ta kara, poprzez enumeratywne wskazanie ciążących na skazanym obowiązków. Pierwszym z nich jest obowiązek wykonywania nieodpłatnej, kontrolowanej pracy na cele społeczne. Zdaniem ardockiego ten rodzaj kary wzorowany jest na pracy poprawczej8. Tezie tej nie sposób przeczyć, zważywszy na cel tej pracy. Zgodnie z treścią art. 5 2 KKW zmienionego wskazaną ustawą z 20.2.2015 r.9 „Skazany ma obowiązek sumiennie wykonywać ciążące na nim obowiązki, a w miejscu pracy lub pobytu przestrzegać ustalonych zasad zachowania, porządku i dyscypliny”. Istotą kary ograniczenia wolności i jej celem jest „wzbudzenie w skazanym woli kształtowania jego społecznie pożądanych postaw”. Krytyczne uwagi do brzmienia tego przepisu wyraził elental, który jest zdania, że forma dokonana czasownika „wzbudzać” sugeruje, iż kara ta winna być L. Drabik, A Kubiak-Sok ł, E. Sobol, Wi niakowska, Słownik języka polskiego W , Warszawa 2008, s. 157. 7 Ibidem, s. 352. 8 L. Gardocki, rawo karne, Warszawa 2003, s. 157. 9 Ustawa z 20.2.2015 r. iniejsz ustaw zmieniono ustawy: ustawę z 17.6.1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji, ustawę z 20.5.1971 r. – Kodeks wykrocze , ustawę z 6.6.1997 r. – Kodeks karny wykonawczy, ustawę z 6.6.1997 r. – Kodeks postępowania karnego, ustawę z 10.9.1999 r. – Kodeks karny skarbowy, ustawę z 24.5.2000 r. o Krajowym Rejestrze Karnym, ustawę z 24.8.2001 r. – Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia, ustawę z 28.10.2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod gro b kary, ustawę z 27.8.2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych, ustawę z 9.4.2010 r. o udostępnianiu informacji gospodarczych i wymianie danych gospodarczych, ustawę z 27.9.2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw oraz ustawę z 22.11.2013 r. o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzaj cych zagro enie ycia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób. 6 35 wykonana w całości, podczas gdy możliwe jest przecież zwolnienie skazanego od reszty kary i uznanie jej za wykonaną10. Kolejnym obowiązkiem skazanego jest pozostawanie w miejscu stałego pobytu lub w innym wyznaczonym miejscu, z zastosowaniem dozoru elektronicznego. Zgodnie z treścią art. b KKW, dodanego ustawą z 20.2.2015 r., „dozór elektroniczny jest to kontrola zachowania skazanego przy użyciu środków technicznych”. sc pob s a o nie jest tożsame z miejscem zameldowania na pobyt stały bąd czasowy. Określenie „pobyt stały” znaczy tyle co miejsce, w którym skazany rzeczywiście przebywa. Alternatywnym miejscem pobytu skazanego jest inne wyznaczone miejsce, to jest takie, które wyznaczy sąd. Wydaje się zasadna teza, że w takim przypadku może to być każde miejsce, które sąd uzna za właściwe i odpowiednie. ez wątpienia należy w tym miejscu podkreślić, że dozór elektroniczny przybiera tu postać dozoru stacjonarnego11. W przepisie art. d KKW „czynności związane z organizowaniem i kontrolowaniem wykonywania kar z zastosowaniem dozoru elektronicznego oraz nałożonych w związku z nimi obowiązków wykonuje sądowy kurator zawodowy”. ozór elektroniczny pozwala zarówno na monitorowanie, jak i kontrolowanie zachowań skazanego. W Kotowski i Kurz a podają, że „kontrolowanie zachowania skazanego odbywa się przy użyciu odpowiednich środków technicznych, które oprócz spełnienia wymagań zasadniczych określonych w art. 15 ustawy z 16.7.200 r. – Prawo telekomunikacyjne oraz zapewniania funkcjonowania systemu zgodnie z przepisami ustawy z 29.8.1997 r. o ochronie danych osobowych powinny zapewniać komunikację bezprzewodową”12. Takie rozwiązanie stanowi istotny postęp w realizacji kary ograniczenia wolności. Trzecim obowiązkiem, a raczej konglomeratem obowiązków jest ten wymieniony w treści art. 72 1 pkt –7a KK. Wykonywanie pracy zarobkowej to jeden z podstawowych obowiązków skazanego, wobec którego sąd zawiesza wykonanie kary (uwzględniając warunki i właściwości osobiste skazanego, nakłada obowiązek podjęcia nauki bąd przygotowania się do zawodu). Powstrzymywanie się od nadużywania alkoholu lub używania innych środków odurzających polega na kontrolowaniu zachowania skazanego przez kuratora sądowego, co wskazano w rozporządzeniu inistra Sprawiedliwości z 26.2.201 r. w sprawie sposobu wykonywania obowiązków i uprawnień przez kuratorów sądowych w sprawach karnych wykonawczych1 . W 1 SposWykObKuratorSądR wskazano, że „Kontrolując wykonanie orzeczonego przez sąd obowiązku powstrzymania się od nadużywania alkoholu lub używania innych środków odurzających, kurator sądowy w szczególności uzyskuje informacje na temat wykonywania obowiązków od osób wspólnie zamieszkujących ze skazanym oraz osób z innego środowiska skazanego w razie wątpliwości co do przestrzegania przez skazanego obowiązków powstrzymania się od nadużywania alkoholu albo używania W Kotowski, B Kurz pa, ozór elektroniczny – zarys problematyki, robacja 2009, r 2, s. 73. 13 Rozporz dzenie inistra Sprawiedliwości z 26.2.2013 r. w sprawie sposobu wykonywania obowi zków i uprawnie przez kuratorów s dowych w sprawach karnych wykonawczych, z.U. z 2013 r. poz. 335, dalej jako: SposWyk bKuratorS dR. 12 S. Lelental, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Warszawa 2010, s. 258. rt. 43c 1 ustawy z 20.2.2015 r.: Karę ograniczenia wolności w systemie dozoru elektronicznego wykonuje się jako dozór stacjonarny . 10 11 Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 www.edukacjaprawnicza.pl Foto: Shutterstock. Prawo karne Prawo karne innych środków odurzających kurator sądowy może poddawać skazanego wyrywkowym badaniom na obecność alkoholu oraz środków odurzających lub substancji psychotropowych w organizmie”. stawodawca wskazał w przepisie art. 72 KK także inne substancje odurzające, przez które należy rozumieć nie tylko „środki odurzające w rozumieniu art. 178a KK obejmujące nie tylko środki odurzające wskazane w ustawie z 29.7.2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii1 , lecz również inne substancje pochodzenia naturalnego lub syntetycznego, działające na ośrodkowy układ nerwowy, których użycie powoduje obniżenie sprawności w zakresie kierowania pojazdem”15. Z tego też względu skazany zobowiązany jest do powstrzymania się od używania wszelkich substancji tego rodzaju. Skazany zobowiązany jest do poddania się terapii uzależnień lub innej terapii. Terapia oznacza „sposób leczenia” 16. zależnienia rozumiane są jako silne przyzwyczajenia powodujące zależność od czegoś lub kogoś17. Obecnie wyróżnia się kilka typów terapii, a mianowicie psychoterapię, terapię grupową, terapię lekową, terapię promieniami bąd chemioterapię. stawodawca, wskazując na terapię, miał na myśli przede wszystkim taką, której celem jest przywrócenie zdrowia skazanemu. oże to być każde leczenie, w tym odwykowe i psychoterapia. 14 15 16 17 Tekst jedn.: z.U. z 2012 r. poz. 124 ze zm. Uchwała z 27.2.2007 r., K 36 06, S KW 2007, r 3, poz. 21. L. Drabik, A Kubiak-Sok ł, E. Sobol, Wi niakowska, op cit , s. 1036. Ibidem, s. 1111. czestnictwo w oddziaływaniach korekcyjno edukacyjnych jest kolejną zmianą ustawy w tym względzie (art. 72 1 pkt 6b KK). Obowiązek ten oznacza obligatoryjny udział skazanego w tego rodzaju przedsięwzięciach, które najczęściej mają charakter grupowy18. Następnym obowiązkiem jest powstrzymywanie się od przebywania w określonych środowiskach i miejscach oraz kontaktowania się z pokrzywdzonym lub innymi osobami w określony sposób lub zbliżania się do pokrzywdzonego lub innych osób. Z powyższego wynika wprost, że skazany nie może przebywać w określonych przez sąd miejscach, podobnie jak nie może zbliżać się do określonych osób. Przepis art. 72 1 KK był wielokrotnie zmieniany, efektem czego liczba obowiązków uległa zwiększeniu19. Nieodłącznym elementem kary ograniczenia wolności jest potrącenie od 10 do 25 wynagrodzenia za pracę w stosunku miesięcznym na cel społeczny wskazany przez sąd. O tym potrąceniu, podobnie jak o obowiązkach wskazanych wyżej sąd orzeka łącznie lub osobno. Potrącenie wynagrodzenia za pracę może być orzeczone wobec osoby zatrudnionej. Takie rozwiązanie nie jest nowe, ponieważ obowiązywało do dnia wejścia w życie zmian z lutego 2015 r. W trakcie odbywania kary skazany nie może bez zgody sądu rozwiązać 18 nteresuj co na ten temat: I. Yalom, M. Leszcz, sychoterapia grupowa, Kraków 2006 W Sikorski, sychoterapia grupowa ró nych pokole , Warszawa 2002 idem, sychoterapia. Wybrane formy i techniki, ysa 2005. 19 mieniony ustaw z: 27.7.2005 r., z.U. r 163, poz. 1363 29.7.2005 r., z.U. r 180, poz. 1493 10.6. 2010 r., z.U. r 125, poz. 842 20.2.2015 r., z.U. z 2015 r. poz. 396. Foto: Shutterstock. 36 Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 37 Prawo karne e punis po jego popełnieniu, zwłaszcza staranie się naprawienia szkody lub zadośćuczynienia w innej formie społecznemu poczuciu sprawiedliwości”20. Sednem probacji jest kontrolowana wolność. Odchodzenie ustawodawcy od kary pozbawienia wolności w kategorii bezwzględnej stanowi wyra ny przełom w polityce kryminalnej ostatnich lat nie tylko w Polsce, ale także w innych państwach21. Kara ograniczenia wolności zmieniona ustawą z 20.2.2015 r. jawi się jako bardziej surowa względem sprawcy, choćby ze względu na czas jej trwania oraz liczne obowiązki skazanego. Nie sposób jednak nie dostrzec istotnego elementu, jakim jest możliwość jej orzekania zamiast kary pozbawienia wolności, która zdecydowanie jest bardziej dotkliwa zarówno dla sprawcy, jak i społeczeństwa ponoszącego koszty jej wykonania. Orzeczenie kary alternatywnej stanowi szansę dla oskarżonego, ale i dla jego bliskich i społeczeństwa. Zdecydowanie kary alternatywne, w tym kara ograniczenia wolności, sprzyjają kształtowaniu się pozytywnych postaw skazanych i ich resocjalizacji. Obowiązujące w Polsce prawo karne nie wypowiada się w kwestii sensu kary, lecz jej wymiaru i celów wykonania. stawodawca nie zmienił ogólnych dyrektyw wymiaru kary i środków karnych, wskazując, że „sąd wymierza karę według swojego uznania, w granicach przewidzianych przez ustawę, bacząc, by jej dolegliwość nie przekraczała stopnia winy, uwzględniając stopień społecznej szkodliwości czynu oraz biorąc pod uwagę cele zapobiegawcze i wychowawcze, które ma osiągnąć w stosunku do skazanego, a także potrzeby w zakresie kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa” (art. 5 1 KK). W treści przepisu 2 art. 5 KK wskazano na inne istotne dla wymiaru kary elementy, w tym motywację sprawcy, jego warunki osobiste i właściwości oraz staranie o naprawienie szkody. W art. 58 KK wskazano, że jeśli ustawa przewiduje możliwość wyboru rodzaju kary, a czyn zagrożony jest karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą lat 5, sąd orzeka taką karę tylko wtedy, gdy inna kara lub środek karny nie spełnią celów kary. Kara, by była skuteczna, powinna być dotkliwa dla sprawcy. Wielość obowiązków nałożonych na skazanego na karę ograniczenia wolności sprzyja realizacji jej celów. R. Tadla, Resocjalizacja skazanych – zarys problematyki, robacja 2015, r 1, s. 126. 21 ob. R. Di Tella, E. Schargrodsky, riminal Recidi ism after rison and lectronic onitoring, ournal of political economy on line: http: www.hbs.edu faculty ublication . 20 ent o restriction o liberty on Summary: he Act o February on the amendment o the Penal ode and some other laws brought many signi cant changes to a custodial sentence he duration o the enalty limit was e tended and a con icted im osed many obligations Keywords: punishment, restriction of liberty, probation Słowa kluczowe: kara, ograniczenie wolności, probacja Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 www.edukacjaprawnicza.pl stosunku pracy, co sprowadza się do obowiązku pracy. Z drugiej strony warte podkreślenia jest to, że w ten sposób skazany nie tylko realizuje nałożony nań obowiązek, ale także się utrzymuje (a także osoby będące na jego utrzymaniu). Istotną zmianą jest wprowadzenie możliwości orzeczenia świadczenia pieniężnego wymienionego w przepisie art. 9 pkt 7 KK. Zgodnie z treścią art. a KK świadczenie to orzekane jest na rzecz unduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej, a wysokość tegoż nie może przekroczyć 60 000 zł. Orzeczenie świadczenia pieniężnego ma tu charakter fakultatywny w przeciwieństwie do obligatoryjnego, które wskazane zostało w treści 2 art. a KK. stawodawca wymienił enumeratywnie przepisy części szczególnej ustawy karnej, które sankcjonują określone sprzeczne z prawem zachowania. W przypadku skazania sprawcy za przestępstwa z art. 178a, 179 oraz 180 KK sąd obligatoryjnie orzeka świadczenie pieniężne w wysokości co najmniej 5000 zł, natomiast w przypadku skazania za przestępstwo z art. 178a KK świadczenie to wynosi co najmniej 10 000 zł. Kolejną zmianą wprowadzoną ustawą z 20.2.2015 r. jest możliwość orzeczenia kary grzywny lub ograniczenia wolności zamiast kary pozbawienia wolności. stawodawca postanowił, że jeśli ustawa przewiduje zagrożenie karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą 8 lat, można zamiast tej kary orzec grzywnę bąd ograniczenie wolności (art. 7a KK). Wybór kary należy do sądu, który uwzględnia wszystkie okoliczności sprawy oraz warunki i właściwości osobiste oskarżonego. Następna zmiana dotyczy możliwości orzeczenia kary ograniczenia wolności obok kary pozbawienia wolności. Rozwiązanie to stanowi no um w ustawie karnej. W sprawach o występek zagrożony karą pozbawienia wolności, niezależnie od dolnej granicy ustawowego zagrożenia, sąd będzie mógł orzec jednocześnie karę pozbawienia wolności nieprzekraczającą miesięcy i karę ograniczenia wolności do lat 2. W przypadku gdy górna granica ustawowego zagrożenia wynosi przynajmniej 10 lat, sąd wymierzy karę 6 miesięcy pozbawienia wolności oraz karę ograniczenia wolności do lat 2. Przyjęto tu zasadę, że w pierwszej kolejności wykonuje się karę pozbawienia wolności, a następnie karę ograniczenia wolności. W zmianie tej jawi się istota probacji. Słusznie podkreślił to adla, wskazując, że „sąd, wymierzając karę, uwzględnia w szczególności motywację i sposób zachowania się sprawcy, rodzaj i stopień naruszenia ciążących na sprawcy obowiązków, rodzaj i rozmiar ujemnych następstw przestępstwa, właściwości i warunki osobiste sprawcy, sposób życia przed popełnieniem przestępstwa oraz zachowanie się jego 39 Legalis prac t ac enia i pra nic i e a isie s ki ka c ęś Warto raz jeszcze powtórzy , e umiejętne korzystanie z baz wiedzy prawniczej to absolutnie podstawowa kompetencja ka dego prawnika. d 3 lat nawet akty prawne nie s ju publikowane w wersji papierowej, a jedynie elektronicznej – tak więc odnalezienie najnowszych przepisów wymaga biegłej znajomości posługiwania się elektronicznymi bazami wiedzy dostępnymi w nternecie. nie chodzi tu jedynie o umiejętnoś korzystania z komputera czy aplikacji biurowych, ale właśnie praktyczn umiejętnoś odnalezienia odpowiedniej wersji aktu normatywnego lub orzecznictwa s dowego czy administracyjnego. raktyczna znajomoś baz wiedzy ułatwi tak e studentom przyswojenie teoretycznych konstrukcji prawnych wykładanych na uczelniach. ic bowiem tak nie ułatwia głębszego zrozumienia materii, jak przyjrzenie się orzecznictwu s dowemu albo komentarzom specjalistów z danej dziedziny. pro K dr a rze ys aw ola s i W poprzednim wydaniu „Edukacji Prawniczej” obiecałem, że w kolejnych artykułach postaram się przybliżyć zagadnienia pracy z wyszukiwarką zaawansowaną systemu, możliwości, jakie daje prawnikowi dostęp do historii korzystania z programu, oraz sposoby radzenia sobie z filtrowaniem ponad miliona orzeczeń znajdujących się w programie. W tym artykule skupimy się na możliwościach Legalisa w obszarze tłumaczeń obcojęzycznych. oduł Translator Coraz częściej prawnicy muszą przygotowywać dokumenty w językach obcych, szczególnie w języku angielskim oraz niemieckim. Nie jest to zadanie proste, bowiem specyfika języka prawników decyduje o tym, że darmowe narzędzia, takie jak oogle Tłumacz (ang. oogle Translate), po prostu się nie sprawdzają. akość darmowych narzędzi jest na tyle niska, że przesłanie umowy czy pisma przygotowanego z ich wykorzystaniem naraża prawnika na zarzut braku profesjonalizmu. (Rys. 1) Wyszukiwanie tłumacze zwrotów języka prawnego i prawniczego Aby wyszukać tłumaczenie określonego zwrotu, wystarczy wpisać pojęcie do wyszukiwarki Legalisa, a następnie zaw z w n w sz wan a do s own w. zięki temu otrzymamy jedynie wyniki wyszukiwania dotyczące słowników. (Rys. ) Powyższy widok integruje wyniki przeszukiwania wsz s ch s own w z r n ch z w w Legalisie. Powyżej widzimy m.in. wyniki wyszukiwania ze słowników anglo oraz niemieckojęzycznych. ostępne są także tłumaczenia ze słownika polsko rosyjskiego i rosyjsko polskiego, ale najwięcej możliwości oferuje Legalis w zakresie języka angielskiego. (Rys. ) Istnieje także możliwość przeszukania np. tylko słowników anglojęzycznych. W tym celu wybieramy w wyszukiwarce zaawansowanej kategorię Tłumaczenia, a następnie rodzaj słownika i „szukaj”. (Rys. 5) Aby jeszcze bardziej zawęzić wyniki wyszukiwania, można wykorzystać funkcje wyszukiwania w tekście samej przeglądarki, wciskając Ctrl . Wówczas możemy znale ć dodatkową frazę w wynikach wyszukiwania w słownikach. (Rys. 6) Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 www.edukacjaprawnicza.pl utor Legalis ma szereg unikalnych funkcjonalności, które umożliwiają prawnikom przezwyciężenie ograniczeń darmowych narzędzi dostępnych na rynku. Aby z nich skorzystać, konieczne jest posiadanie modułu Translator, który oferuje dostęp do trzech typów treści słowników języków obcych, tłumaczeń aktów normatywnych na języki obce oraz wzorów pism i dokumentów w językach obcych. (Rys. 2) 40 Legalis Rysunek oduł ranslator umo liwia dostęp do tre ci o cojęzycznyc Rysunek Widok modułu ranslator Rysunek Widok przeszukania słowników po zawę eniu wyników wyszukiwania do słowników o cojęzycznyc Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 41 Rysunek Przeszukiwanie słowników anglojęzycznyc Rysunek Wyniki przeszukiwania jedynie słowników anglojęzycznyc Rysunek Wykorzystanie mo liwo ci przegl darki w zakresie przeszukiwania wyników ze zintegrowanyc słowników Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 www.edukacjaprawnicza.pl Legalis 42 Legalis raca z tłumaczeniami aktów Znajomość możliwości korzystania z funkcji przeszukiwania zintegrowanych słowników obcojęzycznych na niewiele się zda, jeśli potrzebujemy acz on r n ch fra n w a w nor a wn ch, które wykorzystujemy w opinii prawnej przygotowywanej dla klienta kancelarii. Wówczas z pomocą przychodzą znakomite tłumaczenia Rysunek Rysunek poszczególnych aktów prawnych w Legalisie, przygotowane przez profesjonalnych tłumaczy. (Rys. 7) Legalis oferuje acz n a a w prawn ch na z obc . tj. angielski, niemiecki, francuski oraz rosyjski. ożna do nich uzyskać dostęp na dwa sposoby 1) z poziomu modułu Translator – wybierając wersję językową, a następnie konkretne tłumaczenie, albo 2) z poziomu aktu normatywnego – wybierając ikonę tłumaczenia przy danym przepisie. (Rys. 8) ista tłumacze aktów prawnyc na język angielski Wygl d tłumaczenia KS na język angielski w egalisie Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 43 Legalis raca z wzorami obcojęzycznymi Legalis oferuje także dostęp do rozbudowanej bazy wzorów umów i dokumentów w czterech językach obcych, z głównym naciskiem na język angielski. Aby otworzyć tego typu wzory, należy wejść do modułu Translator. (Rys. 9) mowy są przygotowane w postaci S Word i gotowe do edycji. (Rys. 10) Rysunek Legalis oferuje ogromne możliwości w zakresie wsparcia pracy prawnika potrzebującego treści w językach obcych. Szczególnie rozbudowana jest oferta tego systemu informacji prawnej w odniesieniu do tłumaczeń i słowników anglo oraz niemieckojęzycznych. W najbliższym czasie moduł Translator zostanie powiększony o kolejne tłumaczenia i planowane jest uruchomienie w 2016 r. regularnych aktualizacji tłumaczeń aktów prawnych. Przykłady wzorów umów w języku angielskim www.edukacjaprawnicza.pl Rysunek odsumowanie mowa poręczenia w języku angielskim Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 ra 45 ie Proces Wyobra my sobie pa stwo, które nie uregulowało zasad, według których ma by w nim wymierzana sprawiedliwoś . owinno kara za zbrodnie, ale nie wiadomo, co jest zbrodni . ie wiadomo, przed kim i na jakich zasadach ma odpowiada podejrzany ani na jak karę mo na go skaza . ie zdecydowano, czy przed procesem mo na aresztowa podejrzanego i jak ten areszt ma się odbywa . ie powiedziano, kiedy oskar ony ma stan przed s dem i według jakich reguł ma by s dzony. Każdy, decydując się na jakieś działanie, ma możliwość sprawdzenia, czy jest ono legalne, a także ocenienia ryzyka, utor na jakie się naraża, naruszając obowiązujące zasady. Osoba, która zostanie oskarżona, ma gwarancję sprawiedliwego adw. ace ubois Wspólnik w kancelarii procesu, takiego, który będzie się odbywał zgodnie regułami adwokackiej ociej, Kodeksu postępowania karnego. Wie zatem, jakie prawa jej ubois i Wspólnicy Sp. j., przysługują w trakcie postępowania. autor ksi ek, felietonów, Podejrzany ma prawo składać wyjaśnienia, lecz może słuchowisk radiowych. również odmówić ich składania i nie odpowiadać na pytania. złonek Trybunału Stanu. a też prawo kłamać. Wynika to z zasady, że nikt nie może być zmuszony do dostarczania dowodów winy przeciwko sobie. Podobne gwarancje dotyczą najbliższych podejrzanego, którzy mają prawo w jego sprawie odmówić składania zeznań. stawodawca uznał bowiem, że war o w n aca z w z w rodz nn ch s wa n sza od spo czn o obow z po oc w arow spraw d wo c , a zatem państwo nie może zmuszać osób najbliższych podejrzanemu do dostarczania dowodów winy przeciwko niemu. ogą Oczywiste jest, że każdy pracownik wymiaru sprawiedlito zrobić, jeśli chcą, decyzja jednak należy do nich. uszą wości będzie miał na ten temat zupełnie inny pogląd. edbyć o tym przez prowadzącego postępowanie pouczeni. nego dnia bigamia będzie dozwolona, a następnego ścigana Podejrzany ma zagwarantowane prawo do obrony. Oznaprzez prawo. eden śledczy prowadzić będzie przesłuchanie cza to, że może korzystać z pomocy profesjonalnego obrońcy, za pomocą łamania kołem, w opinii drugiego stosowanie jak też że może w trakcie postępowania aktywnie dowodzić podczas przesłuchania jakiejkolwiek przemocy jest niedoswojej niewinności. Prawo ściśle określa również, jakie środki zwolone. eden sąd orzeknie karę śmierci, gdy dla drugiego zapobiegawcze mogą zostać wobec podejrzanego zastosoza ten sam czyn adekwatna będzie kara polania skazanego wane w trakcie postępowania przygotowawczego gorącą smołą. oraz w jakich sytuacjach, przez kogo, na jakich y zapobiec takiemu chaosowi, społeczeńspołeczeń zazasadach i na jaki okres mogą być one za stwa wypracowały reguły, na podstawie stosowane. których obywatele odpowiadają za poKodeks postępowania karnego depełnione przez siebie czyny. Odpowiebywatele finiuje również, w jaki sposób będzie dzialności karnej podlega tylko ten, kto odpowiada ą prowadzone przeciwko podejrzanemu popełnia czyn zabroniony pod gro bą postępowanie dowodowe oraz na podkary przez ustawę obowiązującą w czaza pope nione stawie jakich reguł dowody te będą ocesie jego popełnienia. Zatem obowiązkiem przez siebie czyny” nianie. Precyzyjnie określa, kiedy sprawa państwa jest wskazanie obywatelom, może zostać skierowana wraz z aktem jakie czyny są zabronione, i tylko za nie skłaoskarżenia do sądu, jaki sąd i w jakim skła może karać. ozwolone jest to, czego prawo dzie będzie ją rozpatrywał, a także jakie reguły nie zabrania. Stąd zasada określoności zarzutu, będą obowiązywały w trakcie procesu. Wiadomo, oznaczająca, że każdy obywatel, któremu stawia że tylko sąd poprzez wydanie wyroku może orzec o winie się zarzut, musi dokładnie wiedzieć, o co został oskarżony. oskarżonego. A zatem każdy akt oskarżenia powinien zawierać dokładne dyby te wszystkie zasady nie obowiązywały lub nie były określenie zarzucanego czynu ze wskazaniem czasu i miejsca, stosowane, znale libyśmy się w świecie nazywanym kafkowsposobu i okoliczności jego popełnienia. Kolejną gwarancją skim. I do tego świata proponuję dziś wyprawę. Opowiem praw oskarżonego jest świadomość oznaczoności kary, jaka o filmie „Proces” w reżyserii Da ida ugona onesa z 199 r., może mu zostać wymierzona. Kodeks karny zawiera zatem zrealizowanym na podstawie powieści Franza Ka ki pod tym wyczerpujący katalog kar – gdzie podana jest ich wysokość – samym tytułem. którym może posłużyć się sąd. Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 www.edukacjaprawnicza.pl Wprowadzenie ra ie Na początku filmu pojawia się napis „Ktoś musiał donieść na ze a K , bo choć nie zrobił niczego złego, pewnego dnia został aresztowany”. To zdanie musi wywołać sprzeciw każdego prawnika. ak można kogoś aresztować, jeśli nie zrobił niczego złego Przecież areszt wolno zastosować tylko w sytuacjach określonych przez prawo. Nie można nikogo aresztować bez przedstawienia mu zarzutu. usi wiedzieć, o co jest oskarżony, to podstawowa gwarancja. Co zatem zarzuca się ze owi K Zanurzmy się dalej w ten kafkowski świat, gdzie żadne reguły nie obowiązują, a człowiek, który nieopatrznie zetknie się z wymiarem sprawiedliwości, znajduje się w labiryncie o wiele bardziej skomplikowanym od strzeżonego przez inotaura labiryntu w Knossos. ezeuszowi dzięki nici Ariadny udało się z niego wydostać, ale z tego kafkowskiego nie ma wyjścia. ze a K , urzędnika bankowego, odwiedzają w domu nieznani mu mężczy ni. Nakazują zostać mu w pokoju. Kim jesteście – dopytuje się zdziwiony ze K Nie może pan wyjść. est pan aresztowany. laczego Nie możemy powiedzieć. Proszę czekać w swoim pokoju. la prawnika ta pierwsza scena jest absurdalna. r sz s rod zapob awcz , który może być zastosowany tylko przez sąd. Przedtem jednak trzeba podejrzanemu postawić zarzut, określając szczegółowo, o popełnienie jakiego czynu jest on oskarżony, a następnie dać mu prawo złożenia w tej sprawie wyjaśnień. opiero po tych czynnościach prokurator może wystąpić do sądu o zastosowanie środka zapobiegawczego w postaci tymczasowego aresztowania. Sąd orzeka w sprawie aresztu na posiedzeniu, w którym uczestniczą podejrzany i jego obrońca. Obaj mają prawo do przedstawienia w tej sprawie własnego stanowiska. Sąd orzeka o zastosowaniu aresztu, gdy zachodzą przesłanki określone w Kodeksie postępowania karnego. Przede wszystkim zebrane dowody muszą wskazywać na duże prawdopodobieństwo popełnienia przez podejrzanego przestępstwa, a inne środki zapobiegawcze nie są wystarczające dla zapewnienia prawidłowego toku postępowania. Tym samym ze K nie może być aresztowany, jeśli nie orzekł o tym sąd. oże zostać co najwyżej zatrzymany, o ile istnieje uzasadnione podejrzenie, że popełnił przestępstwo, a zachodzi obawa jego ucieczki, ukrycia się lub podjęcia próby zatarcia śladów przestępstwa bąd też nie można ustalić jego tożsamości. a rz an nie może trwać jednak dłużej niż 8 godzin. Po tym terminie zatrzymanego należy zwolnić, chyba że wcześniej prokurator postawi podejrzanemu zarzuty i wystąpi do sądu o zastosowanie tymczasowego aresztowania. Wówczas sąd ma dodatkowe 2 godziny na wydanie postanowienia. unkcjonariusze zobowiązani są natychmiast poinformować zatrzymanego o przyczynach zatrzymania i przysługujących mu prawach, w tym o prawie do skorzystania z pomocy obrońcy. Z czynności zatrzymania musi zostać sporządzony protokół, który powinien podpisać zatrzymany. Nie Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 rabarczy resztowanie a zatrzymanie Foto: 46 Pomnik ranza a i wykonany z r zu monument zaprojektowany przez arosla a ona Praga ose o można zatem odmówić zatrzymanemu udzielenia informacji, za co został zatrzymany. W kafkowskim świecie osoba aresztowana jest bezradna, bowiem nie wiedząc, co się jej zarzuca, nie jest w stanie się bronić. dy ze K żąda okazania mu nakazu aresztowania, mężczy ni się śmieją. – Nie prowokuj nas pan. esteśmy tylko strażnikami, a teraz pana najlepszymi przyjaciółmi. Nie orientujemy się w dokumentach. Naszym zadaniem jest tylko pilnować pana. Sądzi pan, że przyśpieszy pan sprawę, wykłócając się ze strażnikami ze K zostaje wprowadzony w błąd. Osoby, które go zatrzymały, są nie tylko strażnikami, są także funkcjonariuszami. ają określone obowiązki, do których należy poinformowanie zatrzymanego o przyczynie zatrzymania i przysługujących mu prawach. oże on złożyć zażalenie do sądu w sprawie zatrzymania, domagać się zbadania jego zasadności, legalności oraz prawidłowości. unkcjonariusze nie powinni w żaden sposób wpływać na postawę procesową zatrzymanego, a w szczególności udzielać mu rad, jak ma się zachowywać w trakcie przesłuchania. To nie ich rola, a poza tym są zainteresowani wynikiem postępowania. Takie sugestie nie są zatem wynikiem obiektywnej oceny, a próbą zrealizowania własnego interesu. W praktyce zdarzają się przypadki, gdy zatrzymujący podejrzanego funkcjonariusze przekonują go, że kontakt z obrońcą nie jest mu do niczego potrzebny, a najkorzystniejszym wyjściem będzie przyznanie się do winy. ziałania takie nie tylko naruszają prawo podejrzanego do obrony, ale też powodują, że składane przez niego wyjaśnienia mogą tracić walor złożonych w warunkach gwarantujących swobodę wypowiedzi. ra Foto: Shutterstock. ze K wraca do pokoju, gdzie zdenerwowany wypija kieliszek wódki. Kolejna sytuacja absurdalna. Osoba zatrzymana powinna zostać przesłuchana, nie można zaś nikogo przesłuchać w warunkach wyłączających swobodę wypowiedzi, do czego zalicza się przesłuchiwanie osoby, która spożywała alkohol lub zażywała środki odurzające. Zakaz ten jest całkowity, co oznacza, że prokurator czy sąd nie mają prawa oceniać, czy spożyta ilość alkoholu wpłynęła na osobę przesłuchiwaną. Oznacza to, że jej zeznania nie mogą stanowić dowodu. Po pewnym czasie funkcjonariusze informują ze a K , że wzywa go inspektor. Zatrzymany chce iść na przesłuchanie w białej koszuli. – Co pan o inspektora w samej koszuli – oponuje oburzony strażnik. – arynarka, czarna! Cel zachowania strażników jest jasny – chcą ze a K przestraszyć i onieśmielić. Oczywiście nikt nie może zmusić zatrzymanego do wyboru określonej garderoby. ednak wygląd osoby stającej przed sądem to ważny element strategii obrony. Oceniając dowody, sąd patrzy również na zeznającego człowieka, bierze więc pod uwagę jego powierzchowność. Niedbanie zatem przez obrońcę o to, jak jego klient będzie wyglądał w sadzie, to lekceważenie samej sprawy. – Zapewne jest pan zaskoczony – pyta inspektor. – Trudno to traktować poważnie. estem oskarżony, ale o co Na jakiej podstawie Kto oskarża Chciałbym to wiedzieć. yję w państwie praworządnym, w którym istnieją rządy prawa. Kim panowie są, komu podlegają ze K ma zatem świadomość, jakie przysługują mu prawa, i próbuje je egzekwować. – Pan nie zrozumiał. Nie znamy pańskiej sprawy ani oskarżeń. Został pan tylko aresztowany. To wszystko. Niech się pan nie martwi o nas, tylko o siebie. O to, co może pana spotkać. ze K zaczyna sobie uświadamiać, że trafił do świata absurdu. Zasady, których go uczono, przestają funkcjonować. ledczy nie znają jego sprawy, a on nie wie, o co jest oskarżony. ak się bronić, używając logicznych argumentów, przeciw oskarżeniu, którego się nie zna ak przekonać o swojej niewinności śledczego, który nie wie, w jakiej sprawie prowadzi postępowanie Zastosowano wobec ze a K środek zapobiegawczy w postaci tymczasowego aresztowania, żeby nie utrudniał postępowania. Ale on przecież nie wie, o co go oskarżono – jak mógłby więc cokolwiek utrudniać ze K żył w przeświadczeniu, że wolność człowieka jest jego największą wartością i tymczasowe aresztowanie stosowane jest tylko w ostateczności. Tymczasem dowiaduje się, że został „tylko” aresztowany. Nie znając ani treści zarzutu, ani wysokości kary, która może zostać wymierzona, nie wie, co go czeka. Zdezorientowany żąda kontaktu z adwokatem. – Nie widzę potrzeby – przedstawia mu swój punkt widzenia inspektor. Osobie zatrzymanej przysługuje prawo kontaktu z prawnikiem, o czym zatrzymany powinien być pouczony. a prawo z nim rozmawiać na osobności i tylko w wyjątkowych wypadkach, uzasadnionych szczególnymi okolicznościami, zatrzymujący może zastrzec, że będzie przy niej obecny. Kontakt zatrzymanego z obrońcą nie może być zatem ograniczany ontanna Sikaj cy rze a a ida ernego z zlokalizowana w Pradze przy ul i eln o ok uzeum ranza a i. Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 www.edukacjaprawnicza.pl wiat absurdu 47 ie 49 ie Foto: rabarczy ra widok na radczany i ał Stranę od strony Wełtawy a pierwszym planie widoczne przez organa władzy, a funkcjonariusze powinni wstrzymać się od oceniania, czy jest on potrzebny. To prawo oskarżonego, którym dysponuje on samodzielnie. Nie ma wątpliwości, że osobie zatrzymanej, nieznającej reguł postępowania karnego, pomoc zajmującego się tym profesjonalisty jest potrzebna. ze K obawia się jednak, że to może mu zaszkodzić, i podatny na sugestie śledczego rezygnuje z pomocy adwokata. – oże pan pójść do pracy w banku – informuje go na koniec rozmowy inspektor. – Przecież jestem aresztowany – To w niczym nie szkodzi. ze K wyrusza do banku, a jego śladem podążają strażnicy. Pogrążamy się zatem coraz głębiej w odmętach absurdu. Tymczasowo aresztowani przebywają w aresztach śledczych, a zatem osoba aresztowana nie może być pozostawiona na wolności. ożliwe jest zastosowanie innych środków zapobiegawczych o charakterze nieizolacyjnym poręczenie majątkowe, dozór policji, zakaz opuszczania kraju, poręczenie osobiste lub społeczne. Nie ma natomiast w ustawie środka zapobiegawczego polegającego na pilnowaniu podejrzanego przez strażników w warunkach wolnościowych. Linia obrony Po kilku dniach ze K odbiera telefon i dowiaduje się, że jego rozprawa ma się odbyć w niedzielę. Ponownie zaburzony zostaje porządek czynności procesowych. Celem postępowania przygotowawczego jest zabezpieczenie dla sądu dowodów, po których przeprowadzeniu na rozprawie możliwe będzie wydanie wyroku. ednym z podstawowych dowodów w procesie jest przesłuchanie podejrzanego, co powinno nastąpić bezpośrednio po przedstawieniu mu zarzutu. Sprawa zostaje przekazana do sądu rozpoznającego ją dopiero w momencie zabezpieczenia wszystkich dowodów. Prokurator kieruje wtedy do sądu akt oskarżenia zawierający dokładne uzeum ranza a i. określenie zarzucanego oskarżonemu czynu oraz wskazuje przepisy ustawy karnej, pod które zarzucany oskarżonemu czyn podpada. Akt oskarżenia winien także zawierać wykaz dowodów, o których przeprowadzenie w trakcie rozprawy głównej prokurator wnosi. W przypadku gdy akt oskarżenia nie spełnia powyższych wymogów formalnych, prezes sądu zwraca akt oskarżenia oskarżycielowi. Zatem w sytuacji gdy ze K nie usłyszał zarzutu i nie został przesłuchany, nie mógł, zgodnie z regułami postępowania, zostać wezwany na rozprawę. Nieświadom tego stawia się przed sędzią. Nie jest jednak potulny. Podnosi z biurka sędziego protokół sądowy i pokazuje go zebranej na sali gawiedzi. – Ten protokół świadczy o zastraszeniu, któremu poddawanych jest wielu ludzi – zaczyna. – W ich imieniu, a nie swoim, mówię. Aresztowano mnie dziesięć dni temu. Zos a ar sz owan o a zos a napadn . Wysłali do banku trzech strażników, żeby zaszkodzić mojej reputacji i podważyć moją pozycję. Traktuję rzecz z dystansem i jestem zdolny do trze wego osądu. ez wątpienia za oznakami władzy tego trybunału stoi ogromna instytucja, która zatrudnia skorumpowanych ludzi, a jej działanie polega na aresztowaniu niewinnych obywateli i wzniecaniu przeciwko nim niedorzecznych postępowań, zwykle kończących się niczym. Protest ze a K jest słuszny, ginie jednak wśród głosów innych protestujących. Przez lata pracy nie spotkałem jeszcze nikogo, kto przyznałby, że wymiar sprawiedliwości miał podstawy, żeby się nim zainteresować. Wszyscy są ofiarami spisku i niegodziwości władzy. ednak przestępstwa ktoś popełnia. Zatem nie wszyscy podsądni są ofiarami. Wszyscy jednak uważają, że os ar an pa s wa o n odz wo o na psza n a obron . W gąszczu krytyki wymiaru sprawiedliwości często gubią się sprawy, w których istotnie dochodzi do naruszenia reguł. Z protestu ze a K wynika jednak kilka ważnych kwestii. Oskarżeni korzystają z domniemania niewinności, co oznacza, że powinni być uważani za niewinnych, dopóki nie Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 www.edukacjaprawnicza.pl Praga 50 ra ie zostanie im udowodniona wina. Czy tak jednak jest w istocie W oczach opinii publicznej sam fakt postawienia zarzutów jest często traktowany równoznacznie ze skazaniem. Osoba oskarżona poddawana jest nagonce medialnej, ostracyzmowi towarzyskiemu, zwalniana z pracy, pozbawiana funkcji. imo domniemania niewinności często w wypowiedziach publicznych przesądza się jej winę. Aresztowanie istotnie może przypominać napad – to nieoczekiwane wyrwanie człowieka z jego codzienności. Nagłe ubezwłasnowolnienie, uniemożliwiające funkcjonowanie w rodzinie, pracy i środowisku. To największa dolegliwość, jakiej może doświadczyć osoba pozbawiona wolności. rodek ten powinien być ostatecznością stosowaną w sytuacji uprawdopodobnienia winy podejrzanego. Przez wiele lat był jednak codzienną praktyką. Osoby, które znalazły się w równie absurdalnych sytuacjach jak ze K , mają podstawy, by publicznie oskarżać wymiar sprawiedliwości. Na szczęście żyjemy dziś w innej rzeczywistości niż bohater „Procesu”. Postępowania nie są zwykle niedorzeczne i na ogół kończą się wyrokiem, jednak nawet pojedyncze krzywdzące działania wymiaru sprawiedliwości powodują, że opinia publiczna ma o nim nie najlepsze zdanie. – uszę wytknąć, że pozbawił się pan wszelkich przewag, jakie przysługują oskarżonemu na rozprawie – mówi sędzia po wystąpieniu ze a K Orzekając o winie bąd niewinności, s d a oc n a n cz ow a, a d n o cz n . Zachowanie oskarżonego na rozprawie, to, czy jest miły, czy arogancki, potulny czy roszczeniowy, nie powinno mieć wpływu na ocenę dowodów. eśli oskarżony zachowuje się niewłaściwie, przewodniczący może kazać wyprowadzić go z sali, a proces będzie się toczył pod jego nieobecność, jednak przeprowadzane dowody powinny być nadal oceniane tak samo. edynie w wypadku skazania sposób zachowania się oskarżonego może zostać potraktowany jako okoliczność mająca wpływ na wymiar kary. – o diabła z wami i waszymi sądami – odpowiada ze K i opuszcza salę rozpraw. omniki bez skazy Następnego dnia wraca tam jednak. Sąd wówczas nie obraduje, a ze K prosi wo ną, by pokazała mu książkę leżącą na sędziowskim stole. Są w niej sprośne rysunki. – Więc takie kodeksy się tu studiuje i tacy ludzie mają mnie sądzić! – wykrzykuje oburzony. acy powinni być sędziowie, by spełniać społeczne oczekiwania Czy prawo do sądzenia innych mają jedynie pomniki bez skazy Zgodnie z ustawą z 27.7.2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych1 na stanowisko sędziego może zostać powołana osoba o nieskazitelnym charakterze. Sędzia zaś w służbie i poza służbą powinien strzec powagi stanowiska 1 Tekst jedn.: z. U. z 2015 r. poz. 133 ze zm. Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 i unikać wszystkiego, co mogłoby przynieść ujmę godności sadu jako instytucji lub osłabić zaufanie do jego bezstronności. Są to sformułowania bardzo ogólne. aki zatem powinien być idealny sędzia ój ojciec przekonał mnie do swojej teorii, że dobr s dz a pow n n b po pros spraw d w . Sprawiedliwy nie oznacza ani surowy, ani łagodny, lecz taki, który w każdej sprawie potrafi podjąć zgodne z prawem mądre decyzje. Nie ma znaczenia, czy jest zdystansowanym obserwatorem, czy apodyktycznym władcą sali sądowej, czy to człowiek pogodny i dobroduszny, czy też introwertyczny mruk. la procesu jest ważne, by podejmował bezstronne decyzje. eśli sprośne rysunki mogą mu w tym pomóc, niech je ogląda do woli. Nigdy nie oceniam sędziów pochopnie, analizując ich zachowanie na sali sądowej, lecz czekam na orzeczenie, jakie wydadzą. eśli ze K chciałby być sądzony przez ascetę czytającego religijne moralitety – jego sprawa. ednak pomiędzy byciem moralnym do szpiku kości a byciem dobrym, sprawiedliwym sędzią nie ma zależności. dwokat Za namową wuja ze K decyduje się w końcu skorzystać z pomocy adwokata. Polecony mecenas uld jest chory i leży w łóżku, mimo to decyduje się przyjąć klienta. Ta scena mogłaby przyprawić o zawał mecenasa Fernanda Payena, byłego dziekana Paryskiej Rady Adwokackiej, autora książki „O powołaniu adwokatury i sztuce obrończej”. Szacowny dziekan, ucząc kolejne pokolenia zasad etyki, przestrzegał przed łączeniem kancelarii z prywatnym mieszkaniem. W filmie nie dość, że mecenas przyjmuje w domu, to jeszcze w sypialni. – Pańska sprawa jest tak ciekawa, że będę pana reprezentował – oznajmia klientowi adwokat. – Skąd pan wie o mnie i moim procesie – estem adwokatem i obracam się w kręgach prawniczych. ówi się tam o różnych sprawach. – Pan obraca się w tych kręgach – dopytuje zaintrygowany ze K – Oczywiście. oje kontakty w tych kręgach sprzyjają klientom na różne sposoby. Choroba mnie ogranicza, ale składają mi wizyty przyjaciele z sądu, dzięki którym jestem doskonale poinformowany. Tak się składa, że pewien mój wielki przyjaciel jest tu w tej chwili. Od tego momentu mecenasem uldem poza dziekanem Fernandem Payenem powinni się zacząć interesować rzecznik dyscyplinarny oraz prokurator. Zgodnie z zasadami etyki adwokackiej i godności zawodu niedopuszczalne jest okazywanie przez adwokata zażyłości z osobami zatrudnionymi w sądzie, urzędach i organach ścigania. Z kolei z Kodeksu karnego wynika zakaz – zagrożony sankcją karną – powoływania się na wpływy w instytucji państwowej celem pośrednictwa w załatwieniu sprawy w zamian za korzyść majątkową, osobistą lub jej obietnicę. ra Po zapowiedzi mecenasa do pokoju wchodzi mężczyzna przedstawiony jako dyrektor kancelarii sądu. – yślę, że możemy skorzystać z obecności pana dyrektora i poradzić się go w pańskiej sprawie. Niebiosa zesłały nam tę okazję. imo konsultacji sprawa ze a K nie posuwa się do przodu. Zaniepokojony po raz kolejny odwiedza adwokata. – Nieskromnie muszę przyznać, że adwokata wybrał pan szczęśliwie – mecenas wita gościa, leżąc w łóżku. – am doskonałe kontakty i już odbyłem liczne rozmowy. Niektórzy urzędnicy wyrażają się przychylnie, inni znacznie mniej. Sprawa nie jest przegrana. ze K nie uzyskuje od adwokata podstawowych informacji. Zamiast dowiedzieć się, o co jest oskarżony, i przygotować linię obrony, zostaje wciągnięty w sieć intryg i uzależnień od urzędników, którzy na wynik sprawy nie powinni mieć żadnego wpływu. osposia adwokata namawia ze a K , żeby spotkał się z itorellim, malarzem portretującym sędziów. Zdaniem kobiety jest on ustosunkowany w sądzie i może realnie pomóc. – est pan niewinny – pyta malarz. – Tak, najzupełniej. – Skoro tak, to sprawa jest prosta. – Wiem jednak od adwokata, że od chwili postawienia zarzutów sąd uważa osobę oskarżoną za winną i tylko z wielkim trudem można odwieść go od tego przekonania – przedstawia swoje obawy ze K – Z trudem Sąd jest niewzruszony. 51 ie kontrakty. Proces odbywa się w ciągu 2 godzin, po czym wyrok zostaje wydany i wykonany. dy zatrzymany wychodzi na wolność, jest już bankrutem. Nie może wystartować od nowa, bo każdy, kto wpisze jego dane do internetu, dowiaduje się, że jest on zamieszany w sprawę kryminalną. W końcu wyrok wydaje sąd. Nawet jeśli jest uniewinniający, życie człowieka oczyszczonego po latach z zarzutów nie zawsze wraca do normy. Odium trwa nadal – skoro postawiono mu zarzuty, musiał być w coś zamieszany. piekło mu się dzięki znajomościom albo adwokatowi, który tak zamotał sprawę, że nie udało się nic udowodnić. Na wyrok sądu opinii publicznej, podobnie jak w kafkowskim świecie, nie można wpłynąć. Winę za to ponosi także wymiar sprawiedliwości. Nie słyszałem, żeby prokuratura przeprosiła oskarżonego, którego oskarżyła niesłusznie. Nie spotkałem się też z sytuacją, by konsekwencje takiego błędu poniósł prokurator. A przecież w naszej kulturze za zrobienie komuś krzywdy powinno się przeprosić. eśli państwo nie przyznaje się do błędu, nie przeprasza, to odbiór społeczny jest oczywisty oskarżenie było słuszne, niestety oskarżony wymknął się sprawiedliwości. Rozmowy z s dem Na prośbę ze a K malarz decyduje się pośredniczyć w rozmowach z sądem. – Widzi pan, ja znam ich wszystkich. Każdy sędzia chce być sportretowany, a tylko ja to potrafię. akiego uniewinnienia pan oczekuje ożliwości są trzy uniewinnienie faktyczne, pozorne lub odroczenie na czas nieokreślony. niewinnienia faktycznego nie uzyskam ani ja, ani nikt inny. W jego W kafkowskim świecie nie obowiązuje zasada domniemaefekcie akta znikają z sądu, proces zostaje wymazany z zania niewinności. Wniesienie oskarżenia jest równoznaczne pisów. Przy uniewinnieniu pozornym będzie pan wolny, ale z uznaniem oskarżonego za winnego zarzucanego mu czynu. tylko pozornie, bo akta zostają w obiegu, więc pewnego dnia Proces jest zatem formalnością, widowiskiem, które nic nie jakiś sędzia może natknąć się na nie, stwierdzić, że zazmieni. Czy ten kafkowski świat jest jednak naprawdę rzuty są wciąż prawomocne, i nakazać aresztoareszto taki absurdalny Porównajmy go z procesem, lecz wanie. Po nim może nastąpić kolejne i kolejne, nie tym toczącym się przed sądem, a z procea z proce i tak w nieskończoność. Trzecia możliwość sem równoległym, w którym oskarżony sąpolega na zatrzymaniu procesu na jak dzony jest przed sądem opinii publicznej. o u raz zosta najwcześniejszym etapie. y to osiągnąć, Tam nie funkcjonują prawnicze zasady oskarżony musi utrzymywać stały koni reguły. eśli prokuratura zdecydowała postawiony zarzut takt z sądem. Odwiedzać sąd i powstrzysię komuś postawić zarzuty, to opinia nigdy się od niego mywać bieżące sprawy z uporem i czujpubliczna jest przekonana, że były nie uwolni” nością. ez wytchnienia i snu, zawsze do tego podstawy, czyli coś musi być mieć się na baczności. na rzeczy. I tu znowu mamy obraz procesu tocząd op n p b czn w da w ro cego się przed sądem opinii publicznej. Komu b s aw czn . Zatrzymanie odbywa się raz został postawiony zarzut, nigdy się od niego w świetle kamer, podejrzany pozbawiony zosta zostanie uwolni. Zła sława przylega do człowieka jak piętno, je wolności, a zatem i możliwości medialnej obrony którego nie można się pozbyć. Nawet wyrok uniewinniający przed zarzutami. Oskarżyciel zwołuje konferencję prasową, nic nie zmienia, bo oskarżenie pojawia się za każdym razem, podpierając się wybranymi dowodami, przekonuje opinię pugdy ktoś wrzuci w oogle dane delikwenta. Konsekwencje bliczną, że podejrzany jest winny. ego argumenty pojawiają sprawy trwają, mimo że została ona już dawno zakończona. się w wieczornych wiadomościach, internecie i porannych W procesie sądowym obowiązuje zasada, że sprawa powydaniach gazet. Podejrzany zostaje natychmiast zwolniony winna zostać rozstrzygnięta tak szybko, jak to możliwe, żeby z pracy i pozbawiony pełnionych funkcji, a znajomi wymazują oskarżony jak najkrócej pozostawał w stanie niepewności, go z pamięci. eśli jest przedsiębiorcą, kontrahenci zrywają Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 www.edukacjaprawnicza.pl S d opinii publicznej ra ie rabarczy . jakim jest oczekiwanie na wyrok. Oczywiście pomiędzy założeniami ustawodawcy a praktyką istnieją duże rozbieżności. edna z moich klientek, czterdziestoletnia kobieta, zgłosiła się do mnie, ponieważ oskarżono ją o zagarnięcie mienia. iała wówczas dziewiętnaście lat. Na ogłoszenie wyroku zabrała dziewiętnastoletnią córkę. ej sprawa trwała ponad dwadzieścia lat, całe jej dorosłe życie. Relacjonując swoje możliwości, malarz mówił o uniewinnieniu pozornym, oznaczającym, że po jakimś czasie sprawa może wrócić na wokandę. Zgodnie z zasadami postępowania oskarżony nie może być ponownie sądzony za to samo. a on gwarancję, że wydany wyrok jest ostateczny i nie będzie mógł być zmieniony. Zasada res iudicata mówi, że nikt nie może być dwa razy sądzony za to samo, zatem nie wszczyna się postępowania karnego, a wszczęte umarza, gdy postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało prawomocnie zakończone albo wcześniej wszczęte toczy się. edynym odstępstwem od tej reguły jest kasacja – nadzwyczajny środek zaskarżenia, który może spowodować, że Sąd Najwyższy uchyli prawomocne orzeczenie w przypadku, gdy wyrok obarczony jest rażącym naruszeniem prawa. warancją oskarżonego jest jednak to, że kasacja na jego niekorzyść nie może zostać wniesiona pó niej niż 6 miesięcy od daty wydania prawomocnego wyroku. Innym narzędziem umożliwiającym wznowienie spraw zakończonych jest instytucja wznowienia postępowania. Postępowania zakończone prawomocnymi orzeczeniami mogą zostać wznowione w sytuacjach, gdy w związku z postępowaniem, w wyniku którego zostało wydane prawomocne orzeczenie, dopuszczono się przestępstwa, które mogło mieć wpływ na treść orzeczenia. A także wówczas, gdy po wydaniu orzeczenia ujawniają się nowe fakty i dowody Foto: 52 Praga ost Karola Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 wskazujące na to, że skazany nie popełnił przypisanego mu czynu, lub gdy czyn jego nie stanowił przestępstwa, lub nie podlegał karze albo skazano go za przestępstwo zagrożone karą surowszą. Wyrok ze K postanawia zrezygnować z usług adwokata. Przyszedłem powiedzieć – oznajmia mu – że z dniem dzisiejszym biorę obronę na siebie. ważam, że należy podjąć bardziej zdecydowane działania niż podjęte do tej pory. Cierpliwości. Ta sprawa mnie przytłacza i zatruwa mi życie. Po rozstaniu się z prawnikiem ze K udaje się do katedry. ze e K , jesteś oskarżony – woła do niego z ambony ksiądz. – Wiesz, że twoja sprawa idzie le Takie mam wrażenie. Przeczucie nie myli ze a K Wkrótce przychodzą po niego strażnicy i prowadzą go do kamieniołomów, gdzie odbywa się egzekucja. ak psa – podsumowuje ze K , konając. Przesłanie filmu nie jest optymistyczne. Przed sprawiedliwością, która rzadko jest sprawiedliwa, nie ma ucieczki. Kto raz wpadnie w tryby machiny sprawiedliwości, nie ma szans, aby się z nich wydostać. Starałem się dostrzec coś optymistycznego w tej historii, ale autor nie zostawił dużego marginesu. ednak spróbuję. ak wiadomo, ze K wszelkimi sposobami próbował wpłynąć na sąd, odwołując się do koneksji i obietnic korzyści. Nie udało mu się, co by wskazywało że sprawiedliwość jest konsekwentna, nieprzekupna i w równym stopniu dotyka wszystkich. 54 ra an e an e sp ki s na n c asa ac utor dr arta anina rodz a diunkt w Katedrze rawa ywilnego, akładzie rawa andlowego na Wydziale rawa Uniwersytetu w Białymstoku oraz koordynator Studenckiej oradni rawnej – racowni Wydziału rawa Uniwersytetu w Białymstoku. est tak e opiekunem sekcji mediacji we wskazanej Studenckiej oradni rawnej. d wielu lat współpracuje z dukacj rawnicz , obecnie jako członek Kolegium Redakcyjnego. Wprowadzenie 15.1.2015 r. weszła w życie znacząca część przepisów ustawy z 28.11.201 r. o zmianie ustawy Kodeks spółek handlowych oraz niektórych innych ustaw1. ruga część wejdzie w życie 1. .2016 r. W związku z tym zmianie uległy przede wszystkim przepisy odnoszące się do funkcjonowania handlowych spółek osobowych spółki jawnej i spółki komandytowej. Celem niniejszego opracowania jest wskazanie i zwięzłe omówienie najważniejszych zmian w KSH w tym zakresie, obowiązujących od ponad 11 miesięcy. Wzorzec umowy a zało enie spółki jawnej i spółki komandytowej Zasadnicza modyfikacja przepisów KSH odnosi się do handlowych spółek osobowych i polega na możliwości zawarcia umowy spółki jawnej i umowy spółki komandytowej przy wykorzystaniu wzorca umowy. W związku z tym ustawodawca wprowadził do przepisów KSH nowe definicje wzorca 1 z. U. z 2015 r. poz. 4. Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 e umowy rozumianego jako wzorzec umowy spółki udostępniony w systemie teleinformatycznym – i postanowień zmiennych wzorca oznaczających postanowienia umowy spółki zawartej przy wykorzystaniu wzorca umowy, które zgodnie z wzorcem mogą być modyfikowane przez wybór odpowiednich wariantów poszczególnych postanowień albo przez wprowadzenie odpowiednich danych w określone pola wzorca, umożliwiające ich wprowadzenie a także pojęcie spółki, której umowa została zawarta przy wykorzystaniu wzorca umowy – rozumianej jako spółka, której umowa została zawarta przy wykorzystaniu wzorca umowy, z wyłączeniem spółki utworzonej przy wykorzystaniu wzorca, której umowa została zmieniona w inny sposób niż przy wykorzystaniu wzorca oraz podpisu potwierdzonego profilem zaufania eP AP, przez który należy rozumieć podpis, o jakim mowa w art. pkt 15 ustawy z 17.2.2005 r. o informatyzacji działalności podmiotów realizujących zadania publiczne2. Poza wprowadzeniem nowych pojęć ustawodawca zmodyfikował formę zawarcia umowy spółki jawnej i spółki komandytowej. Zawierający umowę jednej ze wskazanych spółek wspólnicy, którzy chcą skorzystać z wzorca umowy, powinni wypełnić formularz umowy udostępniony w systemie teleinformatycznym. Są również zobowiązani do opatrzenia umowy bezpiecznym podpisem elektronicznym, weryfikowanym za pomocą ważnego kwalifikowanego certyfikatu, albo podpisem potwierdzonym profilem zaufanym eP AP. mowa spółki jawnej i spółki komandytowej zostaje zawarta wraz z momentem wprowadzenia do systemu teleinformatycznego wszystkich danych koniecznych do jej zawarcia i z chwilą opatrzenia ich podpisami elektronicznymi wspólników. o spółki komandytowej, której umowa została zawarta przy wykorzystaniu wzorca umowy, stosuje się odpowiednio przepisy o spółce jawnej, której umowa została zawarta przy wykorzystaniu wzorca umowy. Należy również podkreślić, że z wzorca umowy nie mogą skorzystać wspólnicy spółki cywilnej przekształcający ją w spółkę jawną. W związku z wprowadzeniem możliwości skorzystania z wzorca umowy przy zakładaniu spółki jawnej i spółki komandytowej ustawodawca zmienił przepisy odnoszące się do obowiązku zgłoszenia wzoru podpisów osób uprawnionych do reprezentowania spółki oraz ustanowienia prokury. W chwili obecnej założenie jednej ze wskazanych handlowych spółek osobowych przy wykorzystaniu wzorca umowy nie powoduje konieczności zgłaszania do sądu rejestrowego nie tylko wzoru podpisów osób uprawnionych do reprezentowania spółki, ale także jej likwidatorów. Poza opcją wykorzystania wzorca umowy przy zakładaniu handlowej spółki osobowej typu spółka jawna i spółka 2 z.U. r 64, poz. 565 ze zm. an 55 e Foto: Shutterstock. ra jeżeli czynności te będą wykonane w systemie teleinformatycznym i za jego pośrednictwem zgłaszane. Zgodnie z treścią art. 5 ust. 2 ustawy z 28.7.2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych 3 wysokość opłaty stałej pobieranej od wniosku o zarejestrowanie w rejestrze przedsiębiorców w Krajowym Rejestrze Sądowym spółki jawnej, spółki komandytowej oraz spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, których umowy zostały zawarte przy wykorzystaniu wzorców umowy udostępnionych w systemie teleinformatycznym, wynosi 250 zł. Zgodnie z treścią art. 55 ust. 2, która zacznie obowiązywać od 1. .2016 r., opłata stała pobierana od wniosku o zarejestrowanie w rejestrze przedsiębiorców w Krajowym Rejestrze Sądowym zmiany dotyczącej spółki jawnej, spółki komandytowej oraz spółki z ograniczoną odpowiedzialnością dokonanej przy wykorzystaniu wzorca uchwały udostępnionego w systemie teleinformatycznym wynosić będzie 200 zł. el i ranga wprowadzonych zmian podsumowanie zasadniając zmiany na etapie projektowania, ustawodawca wskazał na potrzebę dalszego ułatwiania podejmowania i prowadzenia działalności gospodarczej w formie handlowych spółek osobowych 4. Celem modyfikacji jest przede wszystkim a w n pod owan a prowadz n a Tekst jedn.: z.U. z 2014 r. poz. 1025 ze zm. or. uzasadnienie do projektu ustawy z 28.11.2014 r. o zmianie ustawy Kodeks spółek handlowych oraz niektórych innych ustaw, nr druku 2841, http: www.sejm. go .pl Sejm7.nsf rzebieg roc. sp nr 2841 (30.11.2015 r.). 3 4 Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 www.edukacjaprawnicza.pl komandytowa możliwe jest ustanowienie w niej prokury także przy użyciu wzorca uchwały udostępnionego w systemie teleinformatycznym. W takim przypadku wniosek o wpis do rejestru składany będzie za pośrednictwem systemu teleinformatycznego, a uchwała powinna zostać opatrzona bezpiecznymi podpisami elektronicznymi, weryfikowanymi za pomocą ważnych kwalifikowanych certyfikatów, albo podpisami potwierdzonymi profilem zaufanym eP AP. chwała ustanawiająca prokurę z wykorzystaniem wzorca uchwały jest równoznaczna z uchwałą w formie pisemnej. ożliwość skorzystania z wzorca umowy przy zakładaniu spółki jawnej i spółki komandytowej spowodowała również zmianę w zakresie udostępnienia wzorca przy zmianie zmiennych postanowień umowy spółki oraz jej rozwiązaniu. Wspólnicy zyskali zatem sposobność nie tylko zawarcia, ale i modyfikacji lub rozwiązania umowy spółki z wykorzystaniem wzorca udostępnionego w systemie teleinformatycznym. Rozwiązania umowy spółki można obecnie dokonać poprzez podjęcie uchwały, której wzorzec jest umieszczony w systemie teleinformatycznym. Należy przy tym podkreślić konieczność zachowania ciągłości wyboru formy umowy spółki. Wykorzystanie wzorców udostępnionych w systemie teleinformatycznym związanych z modyfikacją postanowień umowy spółki czy jej rozwiązaniem jest możliwe tylko w przypadku wyboru wzorca umowy jako formy jej założenia. W efekcie wprowadzenia zmian w przepisach KSH, modyfikujących formę zawarcia umowy spółki jawnej i spółki komandytowej, ustawodawca zdecydował się także na znaczne obniżenie opłat sądowych od wniosków o wpis do rejestru spółek, których umowy zawarto przy wykorzystaniu wzorca udostępnionego w systemie teleinformatycznym, tj. od wniosku o pierwszy wpis oraz (od 1. .2016 r.) wniosku o zarejestrowanie zmian umowy w zakresie postanowień zmiennych, 56 ra an e dz a a no c ospodarcz w for sp awn sp o and ow poprzez rozszerzenie możliwości zawiązania, zmiany i rozwiązania takich spółek przy wykorzystaniu wzorców udostępnionych w systemie teleinformatycznym oraz udogodnienia w zakresie składania wniosków do rejestru i uiszczania opłat sądowych od tych wniosków5. Wprowadzone zmiany należy ocenić pozytywnie z kilku powodów. Przede wszystkim ze względu na fakt, że to właśnie spółka jawna i spółka komandytowa są po spółce z o.o. najczęściej wybieranymi formami organizacyjno prawnymi prowadzenia działalności gospodarczej spośród wszystkich dostępnych w Polsce form spółek handlowych6. Co więcej, wprowadzona kilka lat wcześniej możliwość założenia spółki z o.o. przez internet odniosła oczekiwany skutek i spowodowała wzrost rejestracji sp. z o.o. drogą elektroniczną7. Ten sukces pozwala przypuszczać, że również możliwość zakładania spółek jawnych i spółek komandytowych przy wykorzystaniu wzorca umowy stanie się powszechnie wykorzystywana. Ostatnim znaczącym faktem jest stale postępująca elektronizacja postępowania sądowego w sprawach cywilnych, w co wpisuje się także elektronizacja rejestracji spółki jawnej i spółki komandytowej. Na ocenę efektywności wprowadzonych zmian należy jeszcze zaczekać, ale samą zmianę – z wyżej wskazanych względów – oceniam pozytywnie. Ibidem. or. http: msp.money.pl wiadomosci e harmonogram artykul najczesciej wybierane dzialalnosci gospodarcze w polsce,219,0,1402587.html (30.11.2015 r.). 7 5 6 or. m.in.: http: mojafirma.infor.pl wiadomosci 215246, askakujacy sukces internetowej rejestracji.html (30.11.2015 r.). Ogólnopolska plat orma telein ormatyczna słu ca do komunikacji o ywateli z administracj pu liczn artners ips under new rules brie y about c anges in t e o epuap go pl ercial o panies ode Summary: On anuary th this year came into orce a signi cant art o the ro isios o the Act o o ember amending the Act the ommercial om anies ode and some other laws he second art will come into orce on A ril st here ore the changes were rimarily those relating to the o eration o artnershi s a general artnershi and a limited artnershi he ur ose o the modi cation is rimarily to acilitate the taking u and ursuit o economic acti ities in the orm o a general artnershi and a limited artnershi by e tending the ossibility o establishing change and termination o such artnershi s using tem lates a ailable in the system and acilities or submitting a lications to the registry and to the e tent the ayment o court ees these re uests he aim o this short study is to identi y and concise o er iew o the most im ortant changes in the in this regard which are alid or more than ele en months Keywords: Commercial Companies Code, companies and partnerships, a partnership, a general partnership, a limited partnership Słowa kluczowe: Kodeks spółek handlowych, spółki handlowe, osobowa spółka handlowa, spółka jawna, spółka komandytowa Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 58 Ekonomiczna analiza prawa p a ie ia n ś inistrac n pra na pra ie k nk renc i c ęś astanawiaj c się w odniesieniu do odpowiedzialności deliktowej uczestników rynku kapitałowego nad znaczeniem efektywności rynku, ostatnio zauwa yliśmy1, e w adekwatnych ramach regulacyjnych ludzie, zamiast ze sob konkurowa , mog nawi za współpracę. zięki temu zamiast poświęca czas, wysiłek i ograniczone zasoby na zdobycie kontroli nad ograniczon ilości dóbr (np. poprzez zwiększenie udziału w rynku), mog wspólnie stworzy now przestrze i podzieli się wypracowan w ten sposób nadwy k . rzykład rynku kapitałowego był dla nas szczególnie istotny, bo w relatywnie prosty sposób pozwala on na współdziałanie inwestorów, z jednej strony dysponuj cych rezerwami kapitału, a z drugiej przedsiębiorców potrzebuj cych środków do realizacji przedsięwzię , dzięki czemu współpraca mo e by obopólnie korzystna. Re im odpowiedzialności deliktowej pozwalał natomiast na utrzymanie równowagi między stronami, tak aby nikt nie mógł oczekiwa korzyści, nie dochowuj c ze swojej strony nale nej staranności (tak patologię w ekonomii nazywamy problemem pasa era na gapę, ang. ree riding). utorzy aros aw e dows i (z lewej) systent naukowy w Katedrze iędzynarodowych Studiów orównawczych, Kolegium auk konomicznych, Szkoła Główna andlowa w Warszawie, prezes olskiego Stowarzyszenia konomicznej nalizy rawa. dr arcin en es (z prawej) Kierownik podyplomowych studiów prawa i ekonomii rynku kapitałowego SG , partner Law conomics d isory Group, L G. W tym kontekście rodzi się jednak pytanie, czy wszelka współpraca między uczestnikami rynku będzie korzystna z punktu widzenia interesu społecznego. ebata między zwolennikami samoregulacyjnych właściwości rynku (i działania „niewidzialnej ręki rynku”) oraz osobami przeświadczonymi o potrzebie interwencji państwa wykracza poza ramy tego artykułu. Ogólnie możemy jednak stwierdzić, że wszystkie państwa gospodarki rynkowej szukają własnej drogi do środka między tymi skrajnościami.1 1 J Bełdowski, M Menkes, dpowiedzialnoś deliktowa uczestników rynku kapitałowego, 2015 2016, r 1(163), s. 54 57. Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 asady konkurencji – punkt styczny prawa i ekonomii Podstawowym instrumentem prawnym utrzymywania równowagi między funkcjonowaniem rynku a zapobieganiem nadużyciom tej przestrzeni jest prawo on r nc . Odpowiednio, z perspektywy ekonomicznej analizy prawa ( aw Economics) moglibyśmy się w naszych rozważaniach zatrzymać na regulacjach prawnomaterialnych prawa konkurencji. aki jest bowiem zakres regulacji – rynek Na poziomie normatywnym nie sposób w sposób generalny określić, czym są poszczególne rynki. yć może powinniśmy wziąć pod uwagę odległość geograficzną (od miejsca produkcji lub punktu sprzedaży dóbr), ale może odległość geograficzna nie ma faktycznego znaczenia, np. w przypadku usług świadczonych na odległość. oże zatem lepiej porównywać dobra będące przedmiotem obrotu Tutaj jednak rodzi się podobny problem. Czy piwo pszeniczne konkuruje z piwem grzanym, czy są one spożywane przez różnych konsumentów przy różnych okazjach A może punktem odniesienia dla piwa pszenicznego powinny być drogie wina, a dla grzańca herbata z rumem W zależności od tego, jak skonstruujemy rynek, odpowiednio będzie maleć lub rosnąć relatywna siła poszczególnych przedsiębiorców, co pociągnie za sobą różne oceny wpływu ich działania na rynek. Aby zatem odpowiedzieć w poszczególnych sytuacjach na pytanie, czym jest rynek, będziemy musieli sięgnąć do narzędzi ekonomicznych, sprawdzając choćby, które dobra są względem siebie substytutami. Załóżmy jednak, że zdołaliśmy nawet wyznaczyć rynek właściwy. Kiedy uznamy, że pewne działanie godzi w jego funkcjonowanie – czy jest ono antykonkurencyjne Czy będzie mieć znaczenie, czy podmiot działa pojedynczo, czy chodzi o porozumienie między przedsiębiorcami A jeżeli mamy 59 do czynienia z porozumieniem ograniczającym konkurencję, to czy ma znaczenie, jak jego strony są usytuowane względem siebie w łańcuchu wartości (ang. alue chain) Zresztą, pomijając specyficzną sytuację, kiedy dostępne są dowody potwierdzające zawarcie tego rodzaju porozumienia, to skąd właściwie wiemy, że przedsiębiorcy dokonali na przykład zmowy cenowej Skoro dana cena jest dla nich atrakcyjniejsza, to może stanowiła wypadkową zjawisk rynkowych – w jaki sposób można stwierdzić zależności między różnymi zjawiskami W jaki sposób określić siłę oddziaływania jednego zjawiska rynkowego na drugie Wreszcie, z punktu widzenia ustawodawcy, pożądane jest takie zrównoważenie zachęt i kar, aby podmioty zaangażowane w antykonkurencyjną działalność były motywowane do zerwania takiej współpracy i poinformowania o niej organów państwa, co w rezultacie ogranicza wzajemne zaufanie nieuczciwych przedsiębiorców. ak to osiągnąć, żeby owe zachęty nie przewyższały oczekiwanych korzyści ze współpracy ze „skruszonym” przedsiębiorcą Prawo bez ekonomii wydaje się tutaj być bezradne. symetria siły rynkowej Zróbmy jednak krok dalej, tj. zadajmy pytanie, w jaki sposób ustawodawca czuwa nad egzekwowaniem wspomnianych regulacji materialnych. W przypadku rynku kapitałowego zauważyliśmy przecież, że tam, gdzie asymetria siły czyniła odpowiedzialność kontraktową niewystarczającą, posiłkowano się odpowiedzialnością deliktową. Czemu zatem również w ustawie z 16.2.2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów2 nie ograniczyć się do odpowiedzialności cywilnoprawnej, tak jak w przypadku cywilnoprawnej sankcji 2 Tekst jedn.: z.U. z 2015 r. poz. 184 ze zm., dalej jako: KiKU. nieważności3 porozumień ograniczających konkurencję (art. 6 ust. 2 OKiK ) oraz nadużywania pozycji dominującej (art. 9 ust. OKiK ), na podobieństwo art. 58 KC A może wystarczająca byłaby odpowiedzialność cywilna (i karna) na podstawie ustawy z 16. .199 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji 4 Pewną wskazówkę w tym zakresie stanowi art. 1 OKiK , zgodnie z którym celem ustawy jest podejmowanie w interesie publicznym ochrony interesów przedsiębiorców i konsumentów. Odpowiednio prawo on r nc s anow ran c d a ons c n zasad swobod w (art. 20 i 22 Konstytucji RP) tam, gdzie określone działania prowadziłyby do wykluczenia lub ograniczenia możliwości konkurencji ze strony innych uczestników rynku5. Instrumenty prawa prywatnego powinny oczywiście wzajemnie się wzmacniać z publicznym egzekwowaniem zasad konkurencji, ale nie stanowią alternatywy dla skomplikowanych polityk państwa tworzenia i zarządzania rynkami. Publiczny i prywatnoskargowy mechanizm egzekwowania prawa służy również częściowo rozłącznym celom wszyscy chcą ukrócić określony akt bezprawia, jednak o ile podmioty prywatne zainteresowane są uzyskaniem odszkodowania za poniesione straty, o tyle państwo dąży do realizacji funkcji prewencyjnej (ogólnej i szczególnej). Tytułem przykładu można choćby wskazać, że o ile korzyści czerpane przez pojedynczych przedsiębiorców z ograniczania konkurencji mogą być olbrzymie, o tyle straty ponoszone przez konsumentów w subiektywnym odczuciu mogą się okazać w ogóle niedostrzegalne albo o znikomej dolegliwości. W rezultacie nikt nie będzie zainteresowany inwestycją czasu i środków 3 M ewandowski, Sankcja niewa ności wobec praktyk ograniczaj cych konkurencję cywilnoprawne aspekty prawa antymonopolowego, 2010, r 7, s. 20 26. 4 Tekst jedn.: z.U. z 2003 r. r 153, poz. 1503 ze zm. 5 ob. T Skoczny (red.), Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów, Warszawa 2014, s. 258 i n. Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 www.edukacjaprawnicza.pl Foto: Shutterstock. Ekonomiczna analiza prawa 60 Ekonomiczna analiza prawa w potrzeby prowadzenia postępowania przeciwko przedsiębiorcy. Asymetria pozycji rynkowej może się przejawiać w dostępie do informacji – pokrzywdzeni mający tylko cząstkowy ogląd sprawy nie są świadomi lub zdolni do wykazania poniesionego uszczerbku. Wreszcie pośrednio może być z tym związana kwestia organizacji, która jest trudniejsza wraz ze wzrostem liczebności oraz atomizacją grupy, której powinno zależeć na zapewnieniu skuteczności prawa konkurencji. Należy jednak zastrzec, że nawet jeżeli powództwo cywilne poszkodowanego praktykami antykonkurencyjnymi w zamyśle służy interesowi prywatnemu, to aktywność taka przynosi również korzyść interesowi publicznemu. Odpowiednio ani prywatny, ani publiczny mechanizm przymusowego stosowania prawa konkurencji nie mogą podważać funkcjonalności tego drugiego6. Co istotne, podmiot jest odpowiedzialny z tego tytułu na zasadzie winy, choćby działał nieumyślnie, co – jak wykazaliśmy w przywołanym tekście nt. odpowiedzialności deliktowej – wywiera określone skutki względem staranności wykonywania obowiązków przez zainteresowanych. Przesłanka winy nie jest natomiast zawsze wymagana w przypadku odpowiedzialności kierowniczej, tj. osób, które są szczególnie uprzywilejowane w dostępie do informacji i możliwości faktycznego oddziaływania (zob. np. art. 108 ust. 2 OKiK dotyczący uniemożliwienia lub utrudniania przeprowadzenia kontroli lub przeszukania). unkcje korekcyjne W odniesieniu do norm prawnomaterialnych wspomnieliśmy, że asymetria siły rynkowej uniemożliwia złożenie ciężaru czuwania nad przestrzeganiem zasad konkurencji na uczestnikach rynku. Również w odniesieniu do działań organów publicznych, zmierzających do egzekwowania przestrzegania owych norm, pozostajemy jednak skonfrontowani z problemem dysproporcji siły (środki władcze pozostające ostrzegając zatem komplementarny charakter reżimu w gestii państwa) oraz dostępu (przedsiębiorcy) do informaodpowiedzialności administracyjnoprawnej i cywilnej (karcji. Ta ostatnia kwestia ma w przypadku prawa konkurencji nej), zwróćmy uwagę na ten pierwszy. Wprawdzie właściwe szczególne znaczenie. Z jednej strony informacje o planach przepisy przewijają się w różnych częściach OKiK – i tak lub realizacji działań ograniczających konkurencję nie będą możemy odnale ć spektrum sankcji administracyjnych, takich nagłaśniane ani, co do zasady, dokumentowane. Z drugiej zaś jak obowiązek określonego działania, pozbawienie uprawnień w odróżnieniu od prawa karnego, gdzie podejrzani również czy przymusowy podział przedsiębiorstwa w drodze decyzji zabiegają o dyskrecję, większość analizowanych czynności administracyjnej – na potrzeby artykułu zwróćmy uwagę nie ma charakteru immanentnie bezprawnego, ale nabiera na przepisy działu II, tj. kary pieniężne. Na podstawie at. 106 takiego ze względu na swój kontekst. W tym sensie organy OKiK Prezes OKiK może nałożyć taką karę w szczególności ochrony prawa nie mają prostego zadania, usiłując w postępowaniu dotyczącym praktyk ogranicza ograniczadowieść antykonkurencyjnego zamiaru (tam, jących konkurencję, kontestogdzie jest to potrzebne) lub skutku kontesto w przypadku dobrowolnego poddania się rzes an ą wanych działań. karze przez przedsiębiorcę, pociągnięcia do wiadomy tych ograniczeń ustawotam, gdzie naruszone zostały zbioroodpowiedzialno ci na dawca wyrównuje ową asymetrię szewe interesy konsumentów. podstawie art art ust regiem postanowień. Obok wspomniaCelem takiej kary jest w rz dz n i est anty on urency ny nych przykładów standardu winy czy do wo c nansow pod o ow cel porozu ienia albo wręcz odpowiedzialności obiektywnej odpow dz a n za nar sz n kierownictwa przykładem jest otwarty prawa, odzwierciedleniem czego jest jej wystąpienie po ądanego charakter katalogu porozumień ograniwysokość – relatywna względem skali s ut u” czających konkurencję na podstawie art. 6 przedsięwzięcia (obrotów). Kary pieniężne OKiK . Ponieważ nie jest możliwe e ante mogą zostać również nałożone na osoby pełpeł przewidzenie i nazwanie wszelkich możliwych tego niące funkcje kierownicze lub wchodzące w skład rodzaju praktyk, ustawodawca w istocie obciąża stronę leorganu zarządzającego przedsiębiorcy (art. 108 OKiK ). Odpiej poinformowaną – przedsiębiorcę – ciężarem wykazania powiednio, kary pełnią funkcje represyjną i prewencyjną7. „czystych rąk” w sprawie. Wyra niej jest to jeszcze widoczne Przesłanką pociągnięcia do odpowiedzialności na podstawie w odniesieniu do uzgodnień cenowych, kontyngentowych art. art. 6 ust. 2 OKiK jest antykonkurencyjny cel porozuoraz podziałowych, w przypadku których obowiązuje domienia, tzn. potencjalne zagrożenie konkurencji (wówczas mniemanie ich antykonkurencyjnego charakteru. Ponieważ nie jest istotne, czy cel został zrealizowany), albo wystąpienie jest to „jedynie” domniemanie, zainteresowany może wykapożądanego skutku (wtedy nie ma konieczności dowodzenia zać, że dane czynności nie wywarły antykonkurencyjnego celu porozumienia). skutku, tj. nie były odczuwalne dla konkurencji na rynku. omniemywa się też, że takiego skutku nie wywierają 6 , Relationship Between ublic and ri ate ntitrust nforcement, Working tzw. poroz n a ba a n (art. 7 OKiK ). Argumentacja arty o. 3, 15 une 2015 . w każdym z powyższych punktów wymaga jednak sięgnięcia 7 W przypadku kary z tytułu opó nienia wyró nia się ponadto funkcję egzekucyjn kary pienię nej, T Skoczny, op cit , s. 1314. do dorobku ekonomii. dpowiedzialnoś administracyjnoprawna Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 61 Ekonomiczna analiza prawa Widzimy zatem, że z jednej strony to państwowe organy biorą na siebie ciężar sprawowania pieczy na stabilnością, efektywnością i bezpieczeństwem funkcjonowania rynku, natomiast z drugiej – tam, gdzie koszt pozyskania całkowitych informacji mógłby być zaporowy z punktu widzenia oczekiwanych korzyści przeciwdziałania praktykom antykonkurencyjnym, swoisty ciężar dowodu zostaje przesunięty na podmiot uprzywilejowany. Uwagi ko cowe Nie ulega wątpliwości, że f wn dz a a c r n pozwa a na spo owan nd w d a n o po nc a nnowac no c prz ds b orczo c , z którego pożytki mogą czerpać wszyscy. Wraz z rozwojem gospodarki i technologii, a w rezultacie rozszerzeniem potencjału współpracy złożonych grup specjalistów otrzymujemy bardziej zaawansowane towary i usługi. Ponieważ jednak część uczestników rynku może odczuwać pokusę wyeliminowania konkurencji, co w długim okresie powoduje obniżenie konkurencyjności, państwo musi określić pożądane parametry funkcjonowania rynku – równowagi między przedsiębiorcami i konsumentami – do czego niezbędna jest znajomość prawideł nim rządzących, tj. ekonomii. eby zaś raz wyznaczoną równowagę utrzymać, konieczne jest zręczne korzystanie ze spektrum instrumentów, m.in. odpowiedzialności prawnej, dzięki którym niwelowanie asymetrii rynkowych nie doprowadzi do zniszczenia kruchej natury samej konkurencji. Wyzwania normatywne stale się tu zatem przeplatają z problemami natury ekonomicznej. Powyżej omówiliśmy jeden z istotnych przykładów w tym zakresie – reżim odpowiedzialności administracyjnoprawnej. www.ksiegarnia.beck.pl Sprawdź również listę księgarń na str. 72 Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 www.edukacjaprawnicza.pl Ekonomiczna analiza prawa 63 Varia e r eni a tra c a pra a r skie iskie instynkty drzemi ce w człowieku nie s cech właściw jedynie Grekom i Rzymianom. utorytet filozofów greckich i rzymskich jurystów sprawił jednak, e przez wieki ich opinie przywoływano i zasłaniano się nimi niczym tarcz , podejmuj c ró norakie działania, które dziś uchodz za niegodne, a niekiedy wręcz przestępcze. ho wolelibyśmy o tym nie pamięta , prawo rzymskie ma równie swoj mroczn , barbarzy sk twarz. To ono zdeterminowało sposób, w jaki na przestrzeni stuleci traktowano w uropie ułomne dzieci. r a acie o ca oktor habilitowany nauk prawnych, historyk sztuki, adiunkt w Katedrze rawa Rzymskiego KUL. iewarte wychowania W starożytności grecko rzymskiej do rodziny na pełnych prawach miał możliwość wejść jedynie noworodek zdrowy, silny i niemający żadnych dostrzegalnych wad zewnętrznych. Narodziny „odmieńca” postrzegano jako zły omen i fatalny prognostyk na przyszłość. W chorym dziecku widziano namacalny objaw gniewu bogów i obawiano się go. mieszczając tę przerażającą istotę w przestrzeni społecznej, posługiwano się schematami prostymi, by nie powiedzieć banalnymi. Stworzenia odbiegające swym kształtem od utrwalonego kanonu określono jako potwory, poczwary, monstra itp. Platon radził, by „te gorsze dzieci” pozostawiać na pastwę losu w miejscach nikomu nieznanych. Arystoteles, delikatniejszy w przekazie, sugerował, że wychowywanie takiego potomstwa jest bezcelowe. Praktyczne rady sformułował w tej materii grecki lekarz oranos z Efezu, autor dzieła „ ynekologia” „dziecko położone na ziemi zaczyna natychmiast krzyczeć z odpowiednią energią, a to, które żyje jakiś czas, nie krzycząc, lub krzyczy ale słabo, wzbudza podejrzenie, że zachowuje się tak na skutek jakiejś wady. Liczy się również fakt, że jest doskonałe we wszystkich swoich częściach, członkach i zmysłach. ( ) Po cechach przeciwnych do wspomnianych rozpoznaje się noworodka niewartego wychowania”. W praktyce zaraz po narodzinach grono krewnych i przyjaciół dokonywało oględzin malucha, po czym ustalano werdykt. W wielbiącej siłę i zdrowie Sparcie ułomne potomstwo pozostawiano w odludnym miejscu lub zrzucano w przepaść. zasem dzieci, ale nie ludzie Prawo rzymskie, nawet to ogłaszane przez cesarzy chrześcijańskich, nigdy nie uznało „potworków” za ludzi i co za tym idzie – nie przyznało im prawnej ochrony. W ródłach jurydycznych nie poświęcono temu zagadnieniu zbyt wiele uwagi. Na tym jednak, co napisano, w różnym zakresie wzorowano się aż do wieku. Domicjusz l ian, wytrawny znawca ius omanum i prefekt pretorio na dworze Aleksandra ewera, zauważył „Ktoś zapyta czy powinna uchodzić za matkę kobieta, która urodziła coś potworkowatego, szkaradnego, słabego, nieznanego z wyglądu bąd głosu, pozbawionego ludzkiego kształtu, coś innego, mającego w sobie więcej zwierzęcia niż człowieka, skoro już oranus z Efezu Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 www.edukacjaprawnicza.pl utor W Rzymie natychmiastowe uśmiercanie kalekich dzieci nakazywała ustawa II tablic. eneka łodszy z rozbrajającą szczerością wyznawał „noworodki pozbawione ludzkiego kształtu topimy”. 64 Varia urodziła Odpowied lepiej jest, by nawet w takiej sytuacji rodzice odnieśli korzyść. Nie można im bowiem niczego zarzucić. Skoro przestrzegali ustaw tak, jak mogli, więc i to, co matka tak niefortunnie wydała na świat, nie powinno okazać się dla niej szkodą”. l ian odniósł się w ten sposób do małżeńskiej legislacji cesarza Augusta, przyznającej profity rodzinom wielodzietnym. „Potworek” mógł zmieścić się zatem w ogólnej liczbie potomstwa przy staraniu się przez kobietę o „prawo trójki dzieci” (zwalniało matkę z licznych uciążliwości związanych z męskim nadzorem) czy ubieganiu się mężczyzny o publiczne urzędy. urysta Paulus wyjaśniał z kolei „Nie są dziećmi ci, którzy spłodzeni w nienormalny sposób przyszli na świat pozbawieni ludzkiego kształtu, na przykład kiedy kobieta wyda na świat potwora o ic usz lpian lub poczwarę”. Od zasady jednak istniał wyjątek „ eżeli ma za dużo części ciała, postrzega się go w pewnym sensie za ukończonego i dlatego zostaje policzony między dziećmi”. Subkuby, inkuby i kambiony Chrześcijańskie średniowiecze nie tylko nie poprawiło losu dzieci ułomnych, ale wręcz je pogorszyło. Przerażenie, jakie budziły siły ciemności, uosabiane w różnych inkarnacjach szatana, przełożyło się na traktowanie „odmieńców”. Autor traktatu „ łot na czarownice”, dominikanin einrich Kramer, ukazał osobliwą zależność. Otóż demony mogły wodzić mężczyzn na pokuszenie, przybierając postać ponętnych kobiet. Ten typ złych duchów zwano subkubami. Pozyskane nasienie subkuby przekazywały inkubom, które następnie objawiały się kobietom ukryte w ciałach nieziemsko przystojnych mężczyzn. Efektem zapłodnienia, do którego dochodziło tą drogą, były narodziny kambiona. W literaturze kambiony przedstawiano jako istoty o paranormalnych zdolnościach oraz ponadprzeciętnej inteligencji. ycie jednak miało niewiele wspólnego z poetyckimi eposami. Ideologia ta, w istocie głupia i niespójna, spopularyzowała pogląd, zgodnie z którym narodziny dziecka w widoczny sposób odróżniającego się od innych mogło stanowić dowód na obcowanie kobiety ze złym duchem. Zarówno matce, jak i dziecku groził za to stos. Wci nie ludzie W sferze prawa cywilnego średniowiecze utrzymało nie tylko antyczne rzymskie koncepcje, ale i terminologię (potworki, poczwary i znaki itd.). „Nie przyszli na świat jako ludzie” – pisał o ułomnych noworodkach angielski jurysta enry de racton. Za dzieci pełnoprawne wspaniałomyślnie uznał te, które potrafiły kwilić, nawet jeżeli były wykrzywione, zgarbione, pokręcone lub miały niestandardową liczbę palców Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 bąd stawów. Potworami były w jego opinii te jedynie, które prócz deformacji fizycznej zamiast odgłosów „dziecięcych” wydawały z siebie „ryki”. Ponieważ, zgodnie z prawem kanonicznym, człowiek zyskiwał osobowość prawną wraz z chrztem, niepełnosprawne dzieci wyłączono spod działania tego sakramentu. Skoro nie były lud mi, ich uśmiercenia nie kwalifikowano jako morderstwa. Zabijano je (średniowieczne prawo angielskie wymagało, by przedtem jednak wezwać na miejsce koronera), porzucano lub (gdy kogoś było na to stać) umieszczano w klasztorach. Te, którym z różnych przyczyn udało się przeżyć, nie mogły pó niej wstępować do stanu duchownego, zawierać małżeństw czy na pełnych prawach uczestniczyć w obrocie handlowym. edynym dostępnym dla nich zajęciem często pozostawało żebractwo. Obwożono je również po jarmarkach i pokazywano za pieniądze. laczego Epoce średniowiecznej towarzyszyła głęboka wiara, że kalectwo dzieci może być i najczęściej jest karą opatrzności za grzechy popełniane przez rodziców. Kronikarz hietmar wspomina sylwetkę niejakiego ona, mieszkańca agdeburga, który po pijanemu przymusił swoją żonę do współżycia 28 grudnia, w święto betlejemskich niewiniątek. Kobieta zaszła w ciążę i urodziła dziecko ze zwyrodnieniem palców. Wspomniany wyżej racton, nawiązując do rzymskiej idei poczęcia „w nienormalny sposób”, tłumaczył, że może tu chodzić m. in. o cudzołóstwo lub „obcowanie perwersyjne, sprzeczne ze sposobem właściwym rodzajowi ludzkiemu”. Od I wieku kanoniści przestrzegali przed kontaktami seksualnymi podejmowanymi z duchownymi, uczulając, że owocem podobnych związków są noworodki „bez kości”. W ekrecie racjana uwieczniono list oni acego , w którym papież daje wyraz temu przekonaniu. Wierzono, że efekt taki może spowodować współżycie z kobietą również w okresie jej ciąży, karmienia piersią oraz menstruacji. Na tle pełnych napuszonej powagi ówczesnych głosów wyróżnia się żartobliwa uwaga św. Alberta Wielkiego, który zauważał, że mądrzy ojcowie płodzą głupich synów, albowiem „kto jest dobry w nauce, niedomaga w sztuce Wenery”. Sporo uwagi poświęcano zasygnalizowanej przez Paulusa kwestii sprzecznego z naturą sposobu poczęcia. edynym zalecanym ułożeniem partnerów była oczywiście pozycja nazwana pó niej misjonarską. W dziele zatytułowanym „Sekrety kobiet” anonimowy autor radził, jak ustrzec się urodzin chorego dziecka. Otóż kobieta podczas aktu miłosnego nie mogła myśleć o żadnym zwierzęciu, gdyż groziło to narodzeniem człeko zwierza. Wykluczone były również ruchy frykcyjne oraz korzystanie z pozycji „perwersyjnych”, czyli innych niż misjonarska. 66 Varia a kiedy umarły nadal pokazywano ich ciała. Sędzia określił te działania jako „w najwyższym stopniu obrzydliwe”. Nie zarządził jednak pochówku zwłok dziewczynek. Nie były lud mi. Spalono je. Sposób bezwzględnego traktowania kalekiego potomstwa utrwalił się również na ziemiach polskich. „ tem bez kary pozostają ci, którzy zabijają dzieci dziwnie się rodzące, nie wedle wyobrażenia ludzkiego, ale na kształt jakiejś bestyjek. Albowiem i takie nie mają być chrzczone, ale zarazem zadawione albo którymkolwiek obyczajem mają być zatracone” – pisał wspaniale zorientowany w prawach miejskich artłomiej roicki. William lackstone w „Komentarzach do praw Anglii” skupił się na problemie dopuszczenia „potworków” do dziedziczenia na podstawie primogenitury (najstarszy syn obejmował tytuł oraz rodowe dobra). ożliwość tę autor oczywiście wykluczył. „W potworze – dowodził – który nie ma człowieczego kształtu, ale w każdej swojej części nosi odbicie stworzenia zwierzęcego, nie płynie odziedziczona krew i dlatego również on sam nie może być dziedzicem żadnej posiadłości, chyba że nabędzie ją przez małżeństwo. Ale jeżeli jest zdeformowany w jakiejś części ciała, ale ma ludzki kształt, może dziedziczyć”. Atawistyczny strach przed nieznanym powrócił w słowach „to bardzo stara angielska zasada, a jej przyczyna jest zbyt oczywista i zbyt szokująca, by o tym mówić”. lackstone uważał, że zniekształcone potomstwo jest efektem spółkowania kobiety ze zwierzęciem. redniowieczna miniatura W podobne bzdury wierzono nadal w epoce renesansu. arcello Ficino był przekonany, że „ludzie płodzący dzieci uwieczniają w ich twarzach nie tylko swoje własne działania, ale i wyobrażenia”. Tymczasem malarz i architekt eon attista Alberti – reagując na „potrzeby rynku” – zalecał, by na miejsce małżeńskiego pożycia wybierać komnaty ozdobione portretami tylko pięknych mężczyzn i kobiet. Nihil novi Epoka nowożytna nie przyniosła zmian. rancuski prawnik ean Domat właściwie powtórzył ustalenia znane z prawa rzymskiego, kwalifikując jako monstra tych, „którzy nie mają ludzkiego kształtu”. Okazjonalne zaliczanie ich do grona dzieci uznał antycznym zwyczajem za objaw szacunku wobec rodziców, którzy w związku z liczbą potomstwa chcieli korzystać z praw bąd przywilejów. o ustaleń proweniencji starożytnej dodał od siebie, że „potwory te stanowią dla rodziców dużo większy ciężar niż dzieci pozostałe”. akt, że kalekich noworodków nie uważano za ludzi, sprawił, że zaczęto postrzegać je jak rzeczy i traktować instrumentalnie. o n oc e W procesie, jaki odbył się w roku 1682 w Londynie, ujawniono, że dwie bli niaczki syjamskie początkowo były obwożone po jarmarkach i pokazywane za pieniądze, Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 Więcej światła Karol inneusz, który przeszedł do historii jako twórca monumentalnych klasyfikacji organizmów, uznał, że pomiędzy homo sa iens a homo monstruosus istnienie przepaść. Tego ostatniego postrzegał jako stworzenie z pogranicza świata ludzi i zwierząt. Od „rzymskiego” ujęcia potworkowatości odszedł natomiast ohn ocke, pytając retorycznie „Czy wada cielesna ma decydować o potworności, a niedostatek umysłu (elementu o wiele istotniejszego) nie Czy brak nosa lub szyi ma czynić ze stworzenia potwora i wykluczać go z rodzaju ludzkiego, a brak rozumu i rozsądku nie ”. ocke sprzeciwił się tym samym „opieraniu wszystkiego na postaci człowieka i szukaniu miary w jego wyglądzie”. W epoce oświecenia choć ułomne noworodki kwalifikowano jako monstra, a prawo nadal nie wyposażało ich w osobowość prawną, nareszcie odebrano rodzicom swobodę dysponowania życiem kalekiego potomstwa. Wyrazem tego jest chociażby przepis pruskiego andrechtu „ opóki jednak le urodzeni żyją, muszą – na tyle, na ile jest to możliwe – być żywieni i utrzymywani”. Wiek I przyniósł pierwsze próby penalizacji odbierania życia kalekim noworodkom. Kodeks Karzący Królestwa Polskiego z roku 1818 stanowił „W przypadku wydania na świat płodu potwornego, ludzkiej postaci niemającego, 67 Varia gdy kto takowy płód bez doniesienia zwierzchności zabije, karany ma być aresztem od dni ośmiu do trzech miesięcy”. Tymczasem w przyjętym w roku 18 6 Kodeksie Kar łównych i Poprawczych odróżniono monstra i ostenta. Te ostatnie miały ludzki kształt, dlatego ich ochrona była pełniejsza. Na gruncie prawa kanonicznego nowe standardy utrwalił promulgowany w roku 1917 pierwszy Kodeks prawa kanonicznego, w którym „potwory” i „twory zniekształcone” nakazano chrzcić. uste ludzkie łupiny Nadanie pełni praw dzieciom ułomnym przyniósł dopiero wiek . Nikt wówczas nie spodziewał się, że upiorne antyczne zwyczaje jeszcze raz odżyją. A jednak – ich rewitalizacja dokonała się w hitlerowskich Niemczech. runt pod pó niejsze rozstrzygnięcia przygotowano stosunkowo wcześnie. W wydanej w 1920 r. książce zatytułowanej „Prawo do unicestwiania życia niewartego życia – kryteria i forma” prawnik Karl inding oraz psychiatra Al red oche uznali egzystencję osób nieuleczalnie chorych za „absolutnie bezcelową”, a ich uśmiercanie zakwalifikowali jako terapię stosowaną wobec „martwych duchem” i „pustych ludzkich łupin”. Argumentowali przy tym, że odbieranie życia „istnieniom balastowym” nie jest „tożsame z pozostałym zabijaniem, lecz przedstawia dozwolony pożyteczny akt”. Powyższe dzieło wywarło wielki wpływ na całe pokolenie prawników i lekarzy. uż pod rządami itlera, w roku 19 9, małżeństwo Knauer zwróciło się do wodza z prośbą o zgodę na uśmiercenie upośledzonego noworodka (dziecko miało niedorozwój stopy, było pozbawione przedramienia, niewidome i cechowało się „wrodzonym idiotyzmem”). Zgoda nie tylko została udzielona, ale zapoczątkowała wielką akcję „eutanazji dzieci” ukrytą pod kryptonimem T . Powołano specjalną komisję Rzeszy do spraw naukowego gromadzenia danych o ciężkich przypadkach schorzeń dziedzicznych lub wrodzonych, której lekarze i akuszerki zgłaszali każdy przypadek narodzin „potworkowatego noworodka”. zieci te zabijano następnie metodami farmakologicznymi. niwo tych działań było potężne, a sam proceder kontynuowano nawet po roku 19 1, w którym państwo formalnie ogłosiło zawieszenie akcji T . o zostało ziś stwierdzenie, że niepełnosprawni mają te same prawa co ludzie zdrowi, słusznie uchodzi za truizm. Polski ustawodawca, we właściwy sposób pojmując zasadę równości wszystkich wobec prawa, stara się w ogóle nie eksponować mających powszechny charakter uprawnień tej grupy społecznej. A w życiu No cóż, w oswojonej i złagodzonej wersji idea „zapatrzenia”, zgodnie z którą wizualne fascynacje mamy mogą rzutować na fizis dziecka, wciąż nam towarzyszy. Na to jednak można przymknąć oko. To szkopuł. Naprawdę. www.edukacjaprawnicza.pl ragment nazistowskiego filmu propagandowego li ej nieokre lona sala kliniczna z łó kami dzieci apis głosi: ycie tylko jako cię ar łosy potępienia pojawiły się dopiero po wojnie i były nader słabo słyszalne. eszcze w roku 196 w wywiadzie dla czasopisma „ er Spiegel” dr Werner atel, który rekomendował uśmiercenie dziecka Knauer w, wywodził, że istnieją dzieci pozbawione „emocji duchowych”. „ est wiele poszlak – wyjaśniał – które takie informacje dać mogą, choć nie muszą. Czy dziecko sięga po butelkę, czy się uśmiecha, jakie jest jego zachowanie odruchowe”. „Niektóre dzieci rozwijają się wcześniej, inne pó niej. ak się stwierdza, czy dziecko pozostanie w stadium podczłowieka ” – dopytywał się reporter gazety. „Proszę mi wierzyć – zapewnił atel – w każdym wypadku te istoty pozbawione duszy można odróżnić od rozwijającego się człowieka”. Następnie zgłosił postulat powołania specjalnych komisji złożonych z lekarzy, prawnika i teologa, mających podejmować decyzję o uśmierceniu ułomnego noworodka. W grupie takiej obligatoryjnie musiała się znajdować „jakaś kobieta, jakaś matka”. Nie zabrakło porażającej „empatii” okazanej rodzicom takich dzieci. „Każdy lekarz – czytamy w dalszej części wywiadu – który musi w praktyce zajmować się nieuleczalnymi idiotami, wie o destrukcyjnych sytuacjach kon iktowych w małżeństwach. Zna tę wciąż nową zgrozę na widok potworków”. arl inding Kwartalnik EP Nr 2(164) rok akademicki 2015/2016 Kompleksowa oferta Wydawnictwa C.H.Beck na rok akademicki 2015/2016 PRZEDMIOTY POCZĄTKOWE Wstęp do prawoznawstwa T. Chauvin, T. Stawecki, P. Winczorek Skrypty Becka Polskie prawo konstytucyjne na tle porównawczym – R. M. Małajny, Wykłady Becka Ustroje konstytucyjne państw współczesnych – B. Szmulik, Testy Becka Historia powszechna ustroju i prawa – T. Maciejewski, Studia Prawnicze Prawo konstytucyjne – B. Banaszak, Studia Prawnicze Wolność zrzeszania się w Polsce – M. Chmaj, Akademia Prawa Historia polskiej myśli administracyjnej do 1918 r. – T. Maciejewski, Podręczniki Prawnicze Organy ochrony prawnej RP – S. Serafin, B. Szmulik, Podręczniki Prawnicze Historia ustroju i prawa sądowego Polski – T. Maciejewski, Podręczniki Prawnicze Wolność i prawa jednostki w Konstytucji RP – M. Jabłoński, Studia Prawnicze Konstytucyjny system organów państwa – D. Dudek, Z. S. Husak, W. Lis, G. Kowalski, Podręczniki Prawnicze Logika w pigułce – Prawo w pigułce Powszechna historia państwa i prawa – Prawo w pigułce Podstawy filozofii – E. Nieznański, Podręczniki Prawnicze Informatyka prawnicza – J. Janowski, Wykłady Specjalizacyjne Wybrane zagadnienia wiedzy o prawie – W. Nowak, Wykłady Specjalizacyjne Logika – E. Nieznański, Podręczniki Prawnicze Technika prawodawcza – W. Gromski, J. Kaczor, M. Błachut, Podręczniki Prawnicze Logika – T. Widła, D. Zienkiewicz, Wykłady Becka Logika – T. Widła, D. Zienkiewicz, Ćwiczenia Becka Logika dla prawników – P. Piękoś, F. Gołba, P. Turkowski, Repetytoria C.H.Beck Prawo rzymskie – A. Kacprzak, J. Krzynówek, Repetytoria C.H.Beck Filozofia i teoria prawa – J. Oniszczuk, Studia Prawnicze Prawo rzymskie. Instytucje – W. Wołodkiewicz, M. Zabłocka, Podręczniki Prawnicze Podstawy prawa – Z. Muras, Akademia Prawa Prawo rzymskie publiczne – A. Dębiński, J. Misztal-Konecka, M. Wójcik, Akademia Prawa Wymowa prawnicza – praca zbiorowa, Skrypty Becka Leksykon myślicieli politycznych i prawnych – M. Maciejewski, J. E. Kundera, Leksykony HISTORIA I PRAWO KONSTYTUCYJNE Prawo konstytucyjne RP P. Sarnecki Podręczniki Prawnicze Instytucje bezpieczeństwa narodowego – M. Paździor, B. Szmulik, Skrypty Becka Historia Państwa i prawa Polski. Testy. Tablice – R. Golat, Ćwiczenia Becka Prawo Rosji i ZSRR – W. Lityński, Wykłady Specjalizacyjne Leksykon historii prawa i ustroju – T. Maciejewski, Leksykony Leksykon prawa konstytucyjnego – A. Szmyt, Leksykony PRAWO MIĘDZYNARODOWE Prawo prywatne międzynarodowe dr. hab. K. Bagan-Kurluta Studia Prawnicze Organizacje międzynarodowe – B. Kuźniak, M. Marcinko, Skrypty Becka Prawo prywatne międzynarodowe – K. Bagan-Kurluta, Wykłady Becka Handel międzynarodowy – Rett R. Ludwikowski, Podręczniki Prawnicze Prawo międzynarodowe publiczne – A. Łazowski, A. Zawidzka-Łojek, Podręczniki Prawnicze Prawo międzynarodowe publiczne – P. Filipek, B. Kuźniak, Repetytoria C.H.Beck Prawo prywatne międzynarodowe – J. Gołaczyński, Podręczniki Prawnicze Prawo międzynarodowe publiczne – J. Barcik, T. Srogosz, Akademia Prawa Leksykon prawa międzynarodowego publicznego – A. Przyborowska-Klimczak, Leksykony Podstawy systemu prawa międzynarodowego – E. Cała-Wacinkiewicz, Repetytoria C.H.Beck Powszechna historia państwa i prawa w pigułce – Prawo w pigułce Historia ustroju i prawa Polski w pigułce – Prawo w pigułce Prawo rzymskie w pigułce – Prawo w pigułce Prawo konstytucyjne w pigułce – Prawo w pigułce Historia myśli politycznej i prawnej – H. Izdebski, Podręczniki Prawnicze Historia administracji i myśli administracyjnej. Czasy nowożytne i współczesne – T. Maciejewski, Podręczniki Prawnicze Ustrój sądownictwa w Polsce – A. Żurawik, Wykłady Specjalizacyjne ZAMÓW >> Międzynarodowe prawo dyplomatyczne – I. Gawłowicz, Skrypty Becka Prawo prywatne międzynarodowe – P. Łaski, Repetytoria C.H.Beck Organizacje międzynarodowe – B. Kuźniak, Ćwiczenia Becka Prawo celne – R. Oktaba, Skrypty Becka Prawo międzynarodowe publiczne – A. Dudzic, A. J. Ploch, Plansze Becka Zadzwoń: 22 311 22 22 | Wejdź na stronę: www.ksiegarnia.beck.pl | Sprawdź: w dobrych księgarniach PRAWO EUROPEJSKIE Prawo Unii Europejskiej J. Barcik, A. Wentkowska Wykłady Becka Europejska konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności – Twoje Prawo Prawo Unii Europejskiej – Twoje Prawo Prawo Unii Europejskiej. Testy. Kazusy. Tablice – A. Łabędzka, A. Łazowski, M. Szpunar, Prawo spadkowe. Pytania. Kazusy. Tablice – J. Biernat, P. Cybula, Repetytoria C.H.Beck Prawo cywilne. Orzecznictwo. Tom I – K. Pietrzykowski, Zbiory Orzecznictwa Becka Prawo cywilne. Orzecznictwo. Tom II – K. Pietrzykowski, Zbiory Orzecznictwa Becka Prawo cywilne. Orzecznictwo. Tom III – K. Pietrzykowski, Zbiory Orzecznictwa Becka Prawo rodzinne – K. A. Bieliński, M. Pannert, Wykłady Becka Prawo cywilne – część ogólna – A. Kawałko, H. Witczak, Skrypty Becka Prawo spadkowe – A. Kawałko, H. Witczak, Skrypty Becka Prawo obrotu nieruchomościami – R. Strzelczyk, Podręczniki Prawnicze Leksykon prawa cywilnego – E. Bagińska, Leksykony POSTĘPOWANIE CYWILNE Repetytoria C.H.Beck Postępowanie cywilne Prawo europejskie – M. Ahlt, M. Szpunar, Podręczniki Prawnicze Prawo instytucjonalne Unii Europejskiej – M. M. Kenig-Witkowska, Podręczniki Prawnicze Prawo Unii Europejskiej po traktacie – J. Barcik, A. Wentkowska, Wykłady Becka System instytucji UE – E. Cała-Wacinkiewicz, Repetytoria C.H.Beck Wspólnotowe prawo gospodarcze. Tom I – A. Cieśliński, Studia Prawnicze Wspólnotowe prawo gospodarcze. Tom II – A. Cieśliński, Studia Prawnicze Prawo Światowej Organizacji Handlu a Unia Europejska – A. Nowak-Far, Akademia Prawa Prawo europejskie – I. B. Nestoruk, Skrypty Becka Encyklopedia zagadnień międzynarodowych – E. Cała-Wacinkiewicz, R. Podgórzańska, D. Wacinkiewicz Prawo Unii Europejskiej – Edycja Sądowa Europejskie prawo spółek – Edycja Sądowa Prawo konsumenckie w Polsce i UE – I. Nestoruk, Repetytoria C.H.Beck Prawo finansowe Polski i Unii Europejskiej – M. Fedorowicz, K. Nizioł, Wykłady i Ćwiczenia Becka E. Marszałkowska-Krześ Studia Prawnicze Postępowanie cywilne w pigułce – Prawo w pigułce KC. KPC. KRiO. KSCU – Edycja Sądowa KPC – Twoje Prawo KC. KPC – Twoje Prawo Prawo o adwokaturze – Twoje Prawo Postępowanie cywilne – K. Flaga-Gieruszyńska, Plansze Becka Prawo i postępowanie cywilne – Orzecznictwo Aplikanta Postępowanie cywilne – P. Cioch, J. Studzińska, Wykłady Becka Postępowanie cywilne. Kompendium – A. Zieliński, Skrypty Becka Postępowanie cywilne – K. Flaga-Gieruszyńska, Testy Becka Postępowanie cywilne. Pytania. Kazusy. Tablice – K. Flaga-Gieruszyńska, Repetytoria C.H.Beck PRAWO CYWILNE Prawo cywilne – część ogólna Postępowanie sporne rozpoznawcze – K. Piasecki, Studia Prawnicze Postępowanie cywilne – E. Marszałkowska-Krześ, Kazusy Becka Postępowanie nieprocesowe – K. Korzan, Studia Prawnicze Postępowanie zabezpieczające i egzekucyjne – P. Pogonowski, Akademia Prawa Postępowanie cywilne – E. Marszałkowska-Krześ, Ćwiczenia Becka Z. Radwański, A. Olejniczak Podręczniki Prawnicze PRAWO PRACY Kodeks cywilny – Twoje Prawo Zobowiązania – część szczegółowa – Z. Radwański, J. Panowicz-Lipska, Podręczniki Prawnicze Prawo autorskie i prawa pokrewne – R. Golat, Skrypty Becka Zobowiązania – M. Pannert, Wykłady Becka (red. T. Mróz) Prawo cywilne w pigułce – Prawo w pigułce Prawo rodzinne i nieletnich w pigułce – Prawo w pigułce Prawo cywilne – T. Sadurski, S. Wawruch, Plansze Becka Prawo rzeczowe. Testy. Kazusy. Tablice – W. Górecki, K. Grzesik, M. Hałgas, P. Kostański, Repetytoria C.H.Beck Prawo rzeczowe – K. A. Dadańska, Wykłady Becka Prawo cywilne – D. Kotłowski, O. M. Piaskowska, K. Sadowski, Kazusy Becka Prawo rodzinne i opiekuńcze – O. M. Piaskowska, K. Sadowski, Kazusy Becka Prawo rzeczowe – A. Doliwa, Akademia Prawa Prawo spadkowe – A. Doliwa, Akademia Prawa Zobowiązania – H. Witczak, A. Kawałko, Skrypty Becka Prawo rodzinne i opiekuńcze – M. Andrzejewski, Skrypty Becka Prawo rzeczowe – H. Witczak, A. Kawałko, Skrypty Becka Ochrona własności intelektualnej – G. Michniewicz, Wykłady Specjalizacyjne Prawo cywilne – część ogólna – A. Doliwa, Akademia Prawa Prawo rzeczowe – E. Gniewek, Podręczniki Prawnicze Zobowiązania – A. Doliwa, Akademia Prawa Prawo spadkowe – E. Skowrońska-Bocian, Podręczniki Prawnicze Prawo rodzinne i opiekuńcze – T. Smyczyński, Podręczniki Prawnicze Prawo rodzinne i opiekuńcze – M. Snitko-Pleszko, Ćwiczenia Becka Podstawy prawa cywilnego – E. Gniewek, Studia Prawnicze Prawo cywilne – część ogólna. Pytania. Kazusy. Tablice – M. Hałgas, P. Kostański, Prawo pracy L. Florek Podręczniki Prawnicze Prawo pracy – M. Barzycka-Banaszczyk, Skrypty Becka Ubezpieczenia społeczne – Twoje Prawo Pomoc społeczna i świadczenia rodzinne – Twoje Prawo KP – Twoje Prawo Prawo pracy i ubezpieczeń społecznych w pigułce – Prawo w pigułce Prawo pracy i ubezpieczeń społecznych – K. Gonet, Plansze Becka Prawo pracy i ubezpieczeń społecznych – K. Gonet, Aplikacje Prawnicze Międzynarodowe prawo pracy. Międzynarodowe publiczne prawo pracy. Tom 1 – A. M. Świątkowski, Studia Prawnicze Międzynarodowe prawo pracy. Międzynarodowe publiczne prawo pracy. Tom 2 – A. M. Świątkowski, Studia Prawnicze Prawo pracy – J. Stelina, Studia Prawnicze Leksykon prawa pracy – J. Stelina, Leksykony Zbiorowe prawo pracy. Orzecznictwo – L. Florek, P. Korzuch, P. Grzebyk, Zbiory Orzecznictwa Becka Prawo pracy. Orzecznictwo – L. Florek, Zbiory Orzecznictwa Becka Zbiorowe prawo pracy – P. Nowik, E. Wronikowska, Skrypty Becka Repetytoria C.H.Beck Prawo rodzinne i opiekuńcze – M. Łączkowska, A. N. Schultz, A. Urbańska, Repetytoria C.H. Beck ZAMÓW >> Zadzwoń: 22 311 22 22 | Wejdź na stronę: www.ksiegarnia.beck.pl | Sprawdź: w dobrych księgarniach PRAWO GOSPODARCZE I HANDLOWE Prawo karne – część ogólna – B. Namysłowska-Gabrysiak, Skrypty Becka Leksykon prawa karnego – P. Daniluk, Leksykony Prawo karne – część ogólna. Orzecznictwo – M. Królikowski, K. Szczucki, Zbiory Orzecznictwa Becka Prawo spółek Prawo karne – część szczególna. Orzecznictwo – M. Królikowski, Zbiory Orzecznictwa W. Pyzioł, A. Szumański, I. Weiss Studia Prawnicze Becka Prawo karne – A. Marek, Studia Prawnicze Kryminalistyka – J. Widacki, Studia Prawnicze Kodeks karny – część ogólna. Pytania. Kazusy. Tablice – M. Gałązka, R. G. Hałas, S. Hypś, D. Szeleszczuk, K. Wiak, Repetytoria C.H.Beck Prawo karne skarbowe – M. Melezini, Plansze Becka Kodeks karny – część szczególna. Pytania. Kazusy. Tablice – M. Gałązka, R. G. Hałas, Prawo własności przemysłowej – P. Kostański, Ł. Żelechowski, Podręczniki Prawnicze Publiczne prawo gospodarcze – A. Szafrański, Z. Snażyk, Wykłady Becka Prawo handlowe w pigułce – Prawo w pigułce Prawo gospodarcze publiczne w pigułce – Prawo w pigułce Prawo rynku kapitałowego – Twoje Prawo KSH. KRSU. MSiGU. PrUpadNapr – Edycja Sądowa Prawo spółek handlowych – Orzecznictwa Aplikanta Prawo spółek handlowych. Orzecznictwo – R. L. Kwaśnicki, P. Letolc, S. Hypś, D. Szeleszczuk, K. Wiak, Repetytoria C.H.Beck Prawo karne – M. Gałązka, R. G. Hałas, S. Hypś, D. Szeleszczuk, K. Wiak, Plansze Becka Prawo karne materialne – A. Zientara, Kazusy Becka Zgoda pokrzywdzonego – R. Zawłocki, Wykłady Specjalizacyjne Postępowanie w sprawach nieletnich – A. Wilkowska-Płóciennik, Skrypty Becka Kodeks karny skarbowy – M. Błaszczyk, M. Zbrojewska, Skrypty Becka Wiktymologia – M. Kuć, Skrypty Becka Prawo karne – J. Lachowski, Testy Becka Zbiory Orzeczeń Becka Prawo gospodarcze. Kompendium – J. Olszewski, Skrypty Becka Prawo upadłościowe i naprawcze – K. Flaga-Gieruszyńska, Skrypty Becka Prawo konkurencji. Testy. Kazusy. Tablice – I. B. Nestoruk, Repetytoria C.H.Beck Prawo rynku kapitałowego – A. Chłopecki, M. Dyl, Podręczniki Prawnicze Prawo wekslowe i czekowe – L. Bagińska, Podręczniki Prawnicze Publiczne prawo gospodarcze – J. Olszewski, Podręczniki Prawnicze Leksykon spółek handlowych – B. Gliniecki, Leksykony Prawo giełdowe – K. Zacharzewski, Podręczniki Prawnicze Prawo handlowe. Testy. Kazusy. Tablice – S. Pszczółka, M. J. Skrodzka, K. Skrodzki, POSTĘPOWANIE KARNE Postępowanie karne K. T. Boratyńska, Ł. Chojniak, W. Jasiński Studia Prawnicze M. Zaremba, Repetytoria C.H.Beck Prawo gospodarcze prywatne – T. Mróz, M. Stec, Studia Prawnicze Prawo spółek handlowych – T. Sadurski, Plansze Becka Prawo nieruchomości – R. Strzelczyk, Studia Prawnicze Prawo gospodarcze publiczne – A. Powałowski, Studia Prawnicze Prawo upadłościowe i naprawcze – R. Lewandowski, P. Wołowski, Akademia Prawa Kodeks spółek handlowych. Orzecznictwo – E. Skibińska, A. Gawrysiak-Zabłocka, Zbiory Orzecznictwa Becka Prawo papierów wartościowych – M. J. Skrodzka, K. Skrodzki, M. Zaremba, Repetytoria C.H.Beck Kontrola zamówień publicznych – P. Szustakiewicz, Wykłady Specjalizacyjne Prawo publiczne gospodarcze. Testy. Kazusy. Tablice – K. Miaskowska-Daszkiewicz, R. M. Pal, Repetytoria C.H.Beck Umowy w obrocie gospodarczym. Testy. Kazusy. Tablice – S. Pszczółka, M. Zaremba, K. Skrodzki, M. J. Skrodzka, Repetytoria C.H.Beck Prawo gospodarcze publiczne – J. Ablewicz, Kazusy Becka Terminy handlowe, gospodarcze i administracyjne – J. Ablewicz, A. Gacka-Asiewicz, Terminy Becka Postępowanie karne w pigułce – Prawo w pigułce Prawo wykroczeń – Twoje Prawo Kodeks karny wykonawczy – Twoje Prawo Kodeks karny. KPK. Edycja Prokuratorska – Twoje Prawo Kodeks postępowania karnego – Twoje Prawo Kodeks wykroczeń – Teksty Ustaw Becka Prawo karne wykonawcze – M. Gałązka, M. Kuć, Skrypty Becka Kryminologia – M. Kuć, Skrypty Becka Leksykon prawa karnego procesowego – W. Cieślak, K. Woźniewski, Leksykony Przebieg procesu karnego – J. Grajewski, Podręczniki Prawnicze Prawo karne procesowe – część ogólna – J. Grajewski, Podręczniki Prawnicze Prawo karne skarbowe – F. Prusak, Podręczniki Prawnicze Prawo karne procesowe – S. Steinborn, Repetytoria C.H.Beck Postępowanie karne – J. Brylak, M. Mitera, Kazusy Becka Postępowanie karne wykonawcze – B. Michalska, M. Mitera, Kazusy Becka KPK. Orzecznictwo. Tom I – J. Brylak, Zbiory Orzecznictwa Becka KPK. Orzecznictwo. Tom II – J. Brylak, Zbiory Orzecznictwa Becka PRAWO KARNE Prawo karne PRAWO I POSTĘPOWANIE ADMINISTRACYJNE L. Gardocki Podręczniki Prawnicze Postępowanie administracyjne M. Wierzbowski Podręczniki Prawnicze Prawo karne – M. Królikowski, R. Zawłocki, Studia Prawnicze Prawo karne w pigułce – Prawo w pigułce Prawne podstawy resocjalizacji – M. Kuć, Skrypty Becka Terminy ustawowe cywilne i karne – J. Ablewicz, A. Gacka-Asiewicz, Terminy Becka Prawo i postępowanie w sprawach o wykroczenia – M. Błaszczyk, W. Jankowski, M. Zbrojewska, Skrypty Becka KK – Twoje Prawo KKS – Twoje Prawo KK. KPK. KKW. KSKU – Edycja Sądowa Prawo karne skarbowe – L. Wilk, J. Zagrodnik, Studia Prawnicze Prawo karne – A. Grześkowiak, K. Wiak, Skrypty Becka Prawo i postępowanie administracyjne w pigułce – Prawo w pigułce Prawo urzędnicze – J. Stelina, Akademia Prawa Postępowanie administracyjne – M. Rojewski, Kazusy Becka Postępowanie administracyjne – W. Federczyk, M. Klimaszewski, B. Majchrzak, Wykłady Becka Kodeks postępowania administracyjnego. Postępowanie egzekucyjne w administracji. Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi – Edycja Sądowa KPA – Twoje Prawo Nauka administracji – Z. Leoński, Podręczniki Prawnicze ZAMÓW >> Zadzwoń: 22 311 22 22 | Wejdź na stronę: www.ksiegarnia.beck.pl | Sprawdź: w dobrych księgarniach Zarys prawa administracyjnego – B. Szmulik, S. Serafin, K. Miaskowska-Daszkiewicz, Skrypty Becka Kodeks postępowania administracyjnego. Orzecznictwo – M. Rojewski, A. Suławko-Karetko, Zbiory Orzecznictwa Becka Materialne prawo administracyjne – Z. Leoński, Podręczniki Prawnicze Dzieje administracji w Polsce XX wieku – M. Żukowski, Studia Prawnicze Osobowe prawo administracyjne – W. Maciejko, Skrypty Becka Ogólne postępowanie administracyjne – R. Kędziora, Akademia Prawa Polskie sądownictwo administracyjne – Z. Kmieciak, Podręczniki Prawnicze Samorząd terytorialny w RP – Z. Leoński, Podręczniki Prawnicze Prawo finansów publicznych – A. Mikos-Sitek, Testy Becka Prawo podatkowe – H. Dzwonkowski, Skrypty Becka Prawo finansów publicznych – A. Mikos-Sitek, P. Zapadka, Skrypty Becka Prawo podatkowe – R. Oktaba, Akademia Prawa Prawo podatkowe i finanse publiczne – A. Partyka, Plansze Becka LITERATURA OBCOJĘZYCZNA Postępowanie administracyjne i sądowoadministracyjne. Testy. Kazusy – P. Gołaszewski, Ćwiczenia Becka Postępowanie administracyjne i sądowoadministracyjne – P. Gołaszewski, Legal English H. Sierocka Plansze Becka Prawo administracyjne. Zarys wykładu części szczególnej – W. Maciejko, M. Rojewski, A. Suławko-Karetko, Skrypty Becka Historia administracji – T. Maciejewski, Skrypty Becka Legislacja administracyjna – L. Grzonka, Wykłady Specjalizacyjne Administracja publiczna wobec procesu globalizacji – M. Rudnicki, M. Jabłoński, Jak czytać i rozumieć angielskie dokumenty sądowe w sprawach cywilnych? Wykłady Specjalizacyjne Kodeks postępowania administracyjnego – Orzecznictwo Aplikanta PRAWO PODATKOWE I FINANSOWE – L. Berezowski Jak czytać i rozumieć angielskie umowy? – L. Berezowski Practical english for lawyers – A. Konieczna-Purchała Niemiecki język prawniczy w 40 lekcjach – E. Tuora-Schwierskott Lexicon der juristischen Fachbegriffe – M. Pawęska Lexicon of law terms – E. Myrczek-Kadłubicka Prawo finansowe H. Dzwonkowski, J. Glinecka Podręczniki Prawnicze Prawo podatkowe – H. Dzwonkowski, Podręczniki Prawnicze Prawo finansowe w pigułce – Prawo w pigułce Ordynacja podatkowa – Twoje Prawo Prawo bankowe – Twoje Prawo Finanse publiczne i prawo finansowe – A. Nowak-Far, Studia Prawnicze Prawo podatkowe – R. Mastalski, Studia Prawnicze Prawo podatkowe – część ogólna i szczegółowa – W. Wójtowicz, Podręczniki Prawnicze INNE Prawo ochrony środowiska. Zarys wykładu – K. Szuma, Wykłady Specjalizacyjne Prawo w medycynie – A. Fiutak, Akademia Becka Analiza informacji w służbach policyjnych i specjalizacyjnych – J. Konieczny, Akademia Prawa Prawo wyznaniowe – A. Mezglewski, H. Misztal, P. Stanisz, Podręczniki Prawnicze Prawo oświatowe – A. Balicki, M. Pyter, Podręczniki Prawnicze Prawo medyczne – R. Kubiak, Wykłady Specjalizacyjne Prawo ochrony przyrody – B. Rakoczy, Skrypty Becka Prawo dewizowe – R. Kubiak, Skrypty Becka Publicznoprawna ochrona informacji – T. Szewc, Akademia Prawa SPRAWDŹ W DOBRYCH KSIĘGARNIACH BIAŁYSTOK • Księgarnia Prawnicza B. Sokół, ul. A. Mickiewicza 103 • Księgarnia Prawnicza „DOM KSIĄŻKI”, ul. A. Mickiewicza 32 OLSZTYN • Książnica Polska Centrum Książki, Pl. Jana Pawła II 2/3 • Księgarnia Naukowa Arche, ul. Oczapowskiego 12b BYDGOSZCZ • Księgarnia Kodeks, ul. Jezuicka 3 OPOLE • Księgarnia Suplement, ul. Kośnego 18 GDAŃSK • Uniwersytecka Księgarnia Naukowa Arche, ul. J. Bażyńskiego 6 (Wydział Prawa i Adm. UG) POZNAŃ • Księgarnia Uniwersytecka Fundacji UAM na WPiA, Al. Niepodległości 53 • Księgarnia Uniwersytecka, ul. Św. Marcin 90 KATOWICE • Księgarnia Prawnicza Skład Hurtowy, Pl. Wolności 10a • Fundacja Facultas Iuridica, ul. Bankowa 11 RZESZÓW • Księgarnia Iuris Prudentia, ul. Jana III Sobieskiego 2d/2 KRAKÓW • Główna Księgarnia Naukowa, ul. Podwale 6 • Księgarnia E. P. Kopacz, Pl. Wszystkich Świętych 6, ul. Bracka 12 (budynek Wydziału Prawa i Adm. UJ) • Księgarnia MICA, ul. Olszewskiego 2 (budynek Wydziału Prawa i Adm. UJ) LUBLIN • Księgarnia Iuris Prudentia, Wydział Prawa i Adm. UMCS, Pl. M. Skłodowskiej-Curie 5 • Księgarnia Wena, Al. Racławickie 18/1 ŁÓDŹ • Canis FHU Krzysztof Machnicki Księgarnia WPiA, ul. Kopcińskiego 8/12 parter B032 • Księgarnia PWN, ul. Kopcińskiego 31 ZAMÓW >> SZCZECIN • Księgarnia Akademicka, Al. Papieża Jana Pawła II 40/4 TORUŃ • Księgarnia UMK, ul. Gagarina 11 WARSZAWA • Salon Wydawnictwa C.H.Beck, ul. Bonifraterska 17 • Księgarnia Naukowa, Al. Solidarności 83/89 • Księgarnia Profit, Pl. Defilad 1 (stacja metra Centrum, paw. 2002 D) • Salon Wydawnictwa C.H.Beck, ul. Świętokrzyska/ ul. Nowy Świat Stacja Metra Nowy Świat-Uniwersytet lok. 1013 WROCŁAW • Księgarnia Wydziałowa MAJK, ul. Uniwersytecka 22/26 • Księgarnia PWN, ul. Kuźnicza 56 Zadzwoń: 22 311 22 22 | Wejdź na stronę: www.ksiegarnia.beck.pl | Sprawdź: w dobrych księgarniach
