Biblioteki naukowe wobec kulturowych i cywilizacyjnych potrzeb

Biblioteki naukowe wobec kulturowych i cywilizacyjnych potrzeb

BIBLIOTEKI NAUKOWE W KULTURZE
I CYWILIZACJI
Gra yna Piotrowicz
Uniwersytet Wrocławski we Wrocławiu
Biblioteka Uniwersytecka
[email protected]
Biblioteki naukowe wobec kulturowych
i cywilizacyjnych potrzeb społecze stwa
The relation of scientific libraries to cultural
and civilization needs of a society
Abstrakt
Biblioteki naukowe, jak inne, s instytucjami kultury działaj cymi w powi zaniu z tradycj
i wypełniaj cymi bardzo wa ne zadania polegaj ce na zabezpieczaniu i popularyzacji
dziedzictwa kulturowego. Jednak e z drugiej strony, szybki rozwój cywilizacji spowodował,
e współczesne biblioteki naukowe wykorzystuj w swej działalno ci rozwi zania oparte na
technologiach informatyczno - komunikacyjnych, aby, jako aktywne o rodki edukacji i informacji,
czynnie uczestniczy w procesie globalizacji i tworzenia społecze stwa informacyjnego. W ten
sposób tradycyjne biblioteki przeobra aj si w biblioteki hybrydowe, w których nast puje
hybrydyzacja: mediów (media drukowane i cyfrowe), usług (realizowane tradycyjnie i sieciowo),
umiej tno ci (zarówno bibliotekarze jak i u ytkownicy zmuszeni s do korzystania z hybrydowych
ródeł informacji i usług) oraz rodowiska funkcjonowania bibliotek (rzeczywiste - budynek
biblioteki i wirtualne - biblioteka w sieci). Model hybrydowy pozwala bibliotekom naukowym
elastycznie reagowa na potrzeby i oczekiwania u ytkowników, którzy s członkami
rozwijaj cego si społecze stwa informacyjnego.
Słowa kluczowe
biblioteka naukowa; biblioteka hybrydowa; centrum edukacji, informacji i kultury; Internet
Abstract
Scientific libraries, like the others, are culture centers connected with tradition and fulfilling very
important task of preservation and popularization of cultural heritage. On the other hand,
however, the fast development of civilization makes the present day scientific libraries employ the
information and communication technology. This enables them to participate actively in the
process of globalization and creation of the information society, acting as centers of education
and information. In this way the traditional libraries are being transformed into hybrid libraries,
where the hybridization processes affect: the media (printed and digital), services (traditional and
networked), skills (of librarians and users) and the library environment (library premises and
virtual library on the web). The hybrid model seems to be flexible enough for scientific libraries
to meet information needs and expectations of their users, who are the members of a developing
information society.
Key words
scientific library; hybrid library; center of education; information and culture; Internet
1. Wprowadzenie
Biblioteki naukowe uczelni wy szych pełni ró norodne funkcje
w rodowisku. Z jednej strony działalno ci sw wspieraj procesy dydaktyczne
i naukowo-badawcze na uczelniach, z drugiej - pełni c funkcje ogólnodost pnych bibliotek publicznych, zapewniaj szerokim kr gom u ytkowników
20
Gra yna Piotrowicz
dost p do informacji i wiedzy. Ponadto, jako instytucje kultury wnosz aktywny
wkład w rozwój ycia kulturalnego społecze stwa.
Dlatego procesy zachodz ce w bibliotekach nie mog by rozwa ane
w oderwaniu od dokonuj cych si przemian społecznych i cywilizacyjnych.
Biblioteka, jako instytucja społeczna, jest bowiem poł czona z ewolucj całego
systemu wiedzy i komunikacji. „Wraz z szybkim rozwojem nauki i technologii
wiat wkracza obecnie w er informacji. Oparte na Internecie, komputerach
oraz telekomunikacji technologie cyfrowe i multimedialne - ludziom, którzy je
wykorzystuj - ukazuj zupełnie nowy wiat. Budowanie infostrad zmienia
społeczne metody produkcji, sposoby studiowania i ycia, powoduj c
gwałtown zmian niemal w ka dej dziedzinie…”1 Kraje rozwini te
gospodarczo znajduj si obecnie w fazie rewolucji informacyjnej, która jest
tak e rewolucj komunikacyjn . „Konwergencja telekomunikacji, technologii
komputerowej i audiowizualnej, okre lana mianem rewolucji telematycznej”2
jest jednym z najwa niejszych etapów tworzenia podstaw telekomunikacyjnych
społecze stwa informacyjnego. Termin „społecze stwo informacyjne”3 okre la
przemiany społeczne spowodowane nie tylko przyspieszonym obiegiem
informacji oraz informatyzacj , ale wyra nym wzrostem zapotrzebowania
społecznego na otwarty dost p do informacji, nieograniczony przez czas
i przestrze .
„Biblioteki s cz ci społecze stwa i odzwierciedlaj zachodz ce
w nim przemiany.”4 Czynne uczestnictwo bibliotek w powstaj cej globalnej
infrastrukturze informacyjnej mobilizuje je do adaptacji nowoczesnych
technologii i rozpowszechniania informacji w formatach cyfrowych. „Biblioteki
podejmuj
stale wyzwania zwi zane z zaspokajaniem publicznego
zapotrzebowania na nowe usługi informacyjne, które wspierałyby
społecze stwo w procesie samokształcenia i promowały Internet jako narz dzie
wspólnego wykorzystywania informacji.”5
2. Rozwój społecze stwa informacyjnego
„W społecze stwie informacyjnym dost p do informacji, wiedzy
i technologii oraz ich efektywne wykorzystanie staj si głównym narz dziem
rozwoju ekonomicznego i społecznego. Sił nap dow przemian s technologie
informatyczne i komunikacyjne, a procesem stale im towarzysz cym transformacja.”6
1
Rumei G.: Constructing library networks with Chinese characteristics: bringing about society –
wide sharing of information resources. “The International Information & Library Review”. 2004 no. 36,
pp. 283-290.
2
Babik W., Rykaczewska-Wiórogórska B.: Telematyka – koncepcja i wykorzystanie w społecze stwie
informacyjnym. „Zagadnienia Informacji Naukowej”. 1998 nr 17 (1), s. 64 -73.
3
Bem D. J.: Multimedialne usługi. [W:] VII Krajowa Konferencja KOWBAN’2000 (Wrocław – Polanica
Zdrój): materiały. Wrocław 2000, s. 13-32.
4
Saunders L. M.: The Human Elements in the Virtual Libraries. “Library Trends”. 1999 no. 47 (4),
pp. 771-787.
5
Jankowska M. A., Jankowski P.: Is this a geolibrary? A case of Idaho Geospatial Data Center.
“Information Technology and Libraries”. 2000 no 19 (1), pp. 4-10.
6
Piotrowicz G.: Kreowanie serwisów informacyjnych w hybrydowej bibliotece uczelnianej. [W:]
Profesjonalna informacja w Internecie, red. M. Kocójowa. Wydaw. UJ, Kraków 2005, s. 219-229.
Biblioteki naukowe wobec kulturowych i cywilizacyjnych potrzeb…
21
W społecze stwie takim zmienia si tak e natura gospodarki
z bazuj cej na dobrach materialnych na opart na wiedzy, oraz nast puj
przemiany w strukturze zawodowej i zatrudnieniu. „Informacja i wiedza staj
si kluczem strategicznym dokonuj cym transformacji zasobów, tak jak praca
i kapitał stanowiły centralne zasoby społecze stwa industrialnego.”7 Dzi ki
szybkim sieciom teleinformatycznym, ł cz cym miejsca na całym wiecie
nast puje kompresja czasu i przestrzeni. „Czas jak gdyby kurczył si , poprzez
niemal natychmiastowy kontakt, mo liwy za po rednictwem ł czno ci
komputerowej i telekomunikacyjnej.”8 Zjawiska te maj równie wpływ na
rozwój globalizacji i sprzyjaj demokratyzacji dost pu do sieciowych zasobów
informacyjnych.
W zmieniaj cym si społecze stwie przeobra eniu ulega równie
rodowisko funkcjonowania bibliotek oraz oczekiwania ich u ytkowników.
2.1. Zmiany w rodowisku edukacyjnym
Komputeryzacja,
technologie
cyfrowe
i
teleinformatyczne
spowodowały powstanie „nowych technik informacyjnych”9 i kanałów
dystrybucji danych.
W rodowisku edukacyjnym oprócz tradycyjnych form pracy zwi zanej
z aktywno ci naukowo-badawcz , nauczaniem i uczeniem si – pojawiły si
nowe, oparte na wykorzystaniu najnowszych narz dzi. Wzajemne
komunikowanie si uczonych oraz publikowanie rezultatów ich bada coraz
cz ciej przybiera form cyfrow i odbywa si w przestrzeni sieciowej.
Ukształtował si te i zyskuje wzrastaj ce znaczenie nowy model uczenia si na
odległo (tzw. distance learning lub e-learning), stosowany coraz bardziej
powszechnie przez uczelnie wy sze, tak e w wersji kształcenia ustawicznego
(lifelong learning, lifelong education).
Rozwój nowoczesnych praktyk pracy akademickiej, odbywaj cych si
w oparciu o media cyfrowe i rodowisko sieciowe, cz sto w trybie online, nie
wyeliminował i nie zast pił całkowicie dotychczas stosowanych, tradycyjnych
metod, lecz rozwija si jako ich uzupełnienie.
Oznacza to, e współczesne praktyki edukacyjne nadaj sens istnieniu
i organizacji jednocze nie realnej i wirtualnej przestrzeni działa , czyli
hybrydowej przestrzeni edukacyjnej. „Coraz wi ksza ilo uczelni działa dzisiaj
w hybrydowym rodowisku uczenia si , w którym cz
lub cało pracy
akademickiej odbywa si online. Nawet, gdy u ywany jest tradycyjny model
nauczania – działania nie s ju ograniczone do jednej przestrzeni, z powodu
u ycia narz dzi elektronicznych, cho by np. e-mail. Przez ignorowanie wiedzy
komputerowej i kontekstu komputeryzacji mo na straci wa ny aspekt wiedzy
nt. kultury organizacyjnej i sposobów, w jakie praca jest wykonywana
7
Bell D.: Communication technology: for better or for worse? [W:] Salvagio J.L. (ed.): The information
society: economics, social, and structures issues. Lawrence Erlbaum Associates, New Jersey, pp. 89-103.
Li B.: Development in information society as reflected in online abstracts of The Information Society (19832000). “International Information & Library Review”. 2002 no 34, pp. 335-349.
9
Por. przyp. 2.
8
22
Gra yna Piotrowicz
w rodowisku akademickim. Obie przestrzenie: rzeczywistego i zdalnego
nauczania pozostaj bowiem pod nieograniczonym wpływem, wci rosn cego,
wykorzystywania komputerów w edukacji.”10
2.2. Przeobra enia w bibliotekach uczelnianych
„W przeci gu ostatnich dwóch dekad biblioteki podlegały znacz cym
zmianom, spowodowanym wykorzystywaniem technologii informatycznych
w katalogowaniu, systemach wypo ycze , systemach online wyszukiwania
informacji, elektronicznym dostarczaniu dokumentów i bazach danych na CDROM. Rozwój Internetu, digitalizacja oraz mo liwo dost pu do biblioteki
i materiałów badawczych z odległych lokalizacji - wywołały ogromne zmiany
pod koniec XX wieku.”11 Z kolei „rozwój systemów eksperckich, sieci
bezprzewodowych, kolekcji wirtualnych, interaktywnych interfejsów Web,
wirtualnych usług informacyjnych oraz osobistych portali Web – wskazuje na
jeszcze wi ksze przeobra enia, nast puj ce od rozpocz cia nowego millennium.
W dodatku, znacz ce i bardzo szybko pojawiaj ce si zmiany nast puj
w bibliotekarstwie, gdzie tworzone s biblioteki cyfrowe i elektroniczne - by
uzupełni , a w niektórych przypadkach zupełnie zast pi , biblioteki
tradycyjne.”12 Najwi cej samodzielnie funkcjonuj cych bibliotek cyfrowych
powstaje w USA, Kanadzie, Australii i Europie Zachodniej. W innych krajach
jest ich znacznie mniej. W zdecydowanej wi kszo ci bibliotek akademickich
utrwala si jednak model hybrydowy, który ł czy bibliotek tradycyjn
z rozwijan
równocze nie bibliotek
elektroniczn
i/lub repozytorium
cyfrowym.
3. Biblioteki hybrydowe i ich charakterystyka
Najwcze niej
poj cia biblioteki
hybrydowej
u ył
Sutton,
charakteryzuj c j jako bibliotek , w której „równowaga mi dzy informacj
w wersji drukowanej i meta-informacj w wersji cyfrowej przemieszcza si
wyra nie w kierunku mediów cyfrowych.”13 Biblioteka taka, jego zdaniem,
gwarantuje te dost p do rozproszonych zasobów sieciowych.
Inn nazw zaproponowan dla okre lenia biblioteki cyfrowej jest
biblioteka zintegrowana, rozumiana jako „ł cz ca w kontekst działaj cej
instytucji - szereg technologii pochodz cych z ró nych ródeł, a tak e
eksploatuj ca zintegrowane systemy i serwisy, które działaj zarówno
w rodowisku elektronicznym jak i tekstowym. Powinna ona integrowa dost p
10
Merkel C.: Folkloristics and educational spaces: material lore in classrooms with and without walls.
“Library Trends”. 1999 no. 7 (3), pp. 417-438.
Ostrow R. L.: Library culture in the electronic age: a case study of organizational change. The State
University of New Jersey, New Brunswick, NJ, Rutgers 1998.
12
Ramzan M.: Effects of IT utilization and knowledge on librarians’ IT attitudes. “The Electronic Library”.
2004 no. 22 (5), pp. 440-447.
13
Sutton S.: Future service models and the convergence of functions: the reference librarian as technician,
author and consultant. [W:] The roles of reference librarians, today and tomorrow. Haworth Press, New York
1996, pp. 125-143.
11
Biblioteki naukowe wobec kulturowych i cywilizacyjnych potrzeb…
23
do wszystkich rodzajów zasobów (...) u ywaj c ró norodnych technologii ze
wiata biblioteki cyfrowej i stosuj c je do ró nego typu mediów.”14
Dla podobnego typu biblioteki zaproponowano równie nazw
biblioteki – bramy (gateway library), zdefiniowanej jako „system informacyjny,
który dostarcza pojedynczego, wygodnego, nieskomplikowanego punktu
wej ciowego do starannie wyselekcjonowanej kolekcji zło onej z informacji
bibliograficznych, pełnotekstowych i numerycznych.”15
W zwi zku z szerokim wykorzystywaniem technologii komputerowych
i teleinformatycznych mo na zaryzykowa stwierdzenie, e obecnie niemal
wszystkie współczesne biblioteki akademickie w naszym kraju reprezentuj
model hybrydowy, charakteryzuj cy si m.in. hybrydyzacj mediów, usług
i umiej tno ci (zarówno personelu bibliotecznego, jak i u ytkowników).
3.1. Hybrydyzacja mediów
Biblioteki tradycyjne zawsze zajmowały si
gromadzeniem,
katalogowaniem, przechowywaniem i udost pnianiem zbiorów na no nikach
papierowych. Jednak na przestrzeni trzech ostatnich dekad zaadaptowały one
ró ne media. Najpierw były to mikroformy, potem zbiory multimedialne (filmy,
video), a w ko cu - informacje cyfrowe, które pozwoliły im, obok tradycyjnych
bibliotek, tworzy tak e - elektroniczne (cyfrowe).
W 1995 roku Negrophonte napisał, e „stanie si cyfrow wymaga
transformacji z atomów na bity.”16 Informacj w formie cyfrowej
charakteryzuj pewne zupełnie nowe cechy, takie jak: „wirtualno i poprzez to
tak e deterytorialno , w stosunku do okre lonego obszaru lub miejsca;
szybko , poniewa wymiana w sieci nie zale y od, i nie ma odniesienia do,
czasu rzeczywistego; wszechobecno , jednoczesno i płynno , wynikaj ce
z dematerializacji informacji, symultanicznego dost pu do niej i mo liwo ci
szybkiego lub natychmiastowego kontaktu oraz przesyłu odpowiedzi przez
e-mail, chat itp.”.17
Tradycyjna biblioteka funkcjonowała zawsze jako po rednik pomi dzy
u ytkownikiem a ksi k (lub czasopismem) i wydawc (lub dystrybutorem).
W bibliotece hybrydowej – w przestrzeni sieciowej – dostawcy, u ytkownicy
oraz po rednicy (czyli równie biblioteki) pozostaj we wzajemnie
dynamicznych relacjach. Co wi cej, nast puje zupełne odwrócenie ról:
„biblioteki i uczelnie staj si wydawcami, naukowcy i studenci buduj
biblioteki na swoich stronach internetowych, a sprzedawcy staj si –
archiwistami. Warto ci zarz dzania kolekcj tradycyjn staj przed cyfrow
cian , która zmienia definicj kolekcji i sposobów jej budowania.”18
14
Brophy P.: Towards a generic model of information and library services in the information age. “Journal
of Documentation”. 2000 no. 56 (2), pp. 161-184.
15
Borgman C.L.: Digital libraries and the continuum of scholarity communication. “Journal
of Documentation”. 2000 no. 56 (4), pp. 412-430.
16
Negrophonte N.: Being Digital. Knopf, New York 1995.
17
Lévy P.: O que é o virtual?, ed. 34. Saõ Paulo 1996.
18
Philips, Williams S. R.: Collection development embraces the digital age. “Library Resources & Technical
Services”. 2004 no. 48 (4), pp. 271-299.
24
Gra yna Piotrowicz
W bibliotece hybrydowej coraz wi ksza cz
materiałów przybiera posta
elektroniczn (cyfrow ) i obowi zuj w stosunku do nich zupełnie nowe wzorce
dostarczania i gromadzenia. Pojawiaj si bardzo istotne problemy dotycz ce
utrzymywania, rozwoju i zarz dzania kolekcjami cyfrowymi. „Dane staj si
osi galne dzi ki licencji i nie s wypo yczane. Mog sta si dost pne dla
okre lonych grup u ytkowników pod pewnymi warunkami i przez pewien
okre lony okres.”19
3.2. Hybrydyzacja usług
W tradycyjnej bibliotece akademickiej, do której u ytkownik
najcz ciej przybywa osobi cie, kontakty s bezpo rednie, odbywaj si
najcz ciej „twarz w twarz”, pozwalaj bibliotekarzowi zorientowa si
w potrzebach i oczekiwaniach klienta, by nast pnie zapewni mu wła ciw
obsług .
W bibliotece hybrydowej natomiast, oprócz u ytkowników
rzeczywistych, obsług zostaje obj ta cała społeczno
rozproszonych,
wirtualnych u ytkowników, zgłaszaj cych si do niej zdalnie z globalnego
rodowiska sieciowego. Kontakt z t grup klientów biblioteki hybrydowej
odbywa si zazwyczaj poprzez „bram ” prowadz c do informacyjnej
przestrzeni cyfrowej biblioteki, któr najcz ciej stanowi witryna internetowa
biblioteki.
Strony Web, stanowi ce rozbudowane multimedialne serwisy
internetowe, pełni wa n funkcj informacyjn i promocyjn . Współczesne
biblioteki hybrydowe wykorzystuj je przede wszystkim w celu informowania
o bibliotece, jej zbiorach tradycyjnych i zasobach cyfrowych oraz
organizowania dost pu do informacji elektronicznych. Ze wzgl du na brak
bezpo redniego po rednictwa ludzkiego konieczne jest porz dkowanie,
grupowanie i opisywanie zasobów cyfrowych oraz zaopatrywanie ich w tzw.
„warto
dodan ”20. W ten sposób poprzez system hiperlinków –
porz dkowanych i opisanych na witrynach - mo liwe staje si organizowanie
dost pu do kolekcji, wirtualnie wykreowanych przez personel biblioteczny,
na potrzeby u ytkowników.
Wiele bibliotek współpracuje sieciowo przy tworzeniu repozytoriów
cyfrowych, gwarantuj cych dost p do pełnych tekstów podr czników
i skryptów (wspieranie procesów edukacyjnych) i/lub zabytków pi miennictwa
(ochrona dziedzictwa kultury). Zasoby te w postaci cyfrowej staj si łatwiej
dost pne i odgrywaj wa n rol edukacyjn .
„W chwili obecnej pojawia si jednak druga generacja bibliotek
cyfrowych [przyp. aut.: zatem i hybrydowych], w których punkt ci ko ci
przesuwa si wyra nie z funkcji organizowania dost pu do informacji –
19
Dempsey L.: The network and the library: working in the new shared space: infrastructure and institutions.
“The Electronic Library”. 1999 no. 17 (4), pp. 207-211.
Piotrowicz G.: Bibliotekarz a u ytkownik-klient we współczesnej bibliotece uczelnianej [dok. elektr.]
http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/torun/piotrowicz.php. [odczyt 31.03.05].
20
Biblioteki naukowe wobec kulturowych i cywilizacyjnych potrzeb…
25
w stron funkcji bezpo redniego wiadczenia usług informacyjnych online.”21
Do tego typu usług polskie biblioteki najcz ciej wykorzystuj e-mail, ale
zagraniczne - do powszechnie stosuj chat, video konferencje oraz inne
specjalistyczne oprogramowanie i realizuj je w czasie rzeczywistym 24 godz.
na dob przez 7 dni w tygodniu (24/7). By utrzyma taki standard
bezpo rednich usług online – personel bibliotek z krajów znajduj cych si
na przeciwległych półkulach Ziemi, jak np. z USA i Australii niejednokrotnie
na przemian, co 12 godz. przejmuje zdaln obsług u ytkowników biblioteki
partnerskiej.
Usługi wiadczone przez Web wykazuj zauwa aln analogi do form
usług tradycyjnych, któr
jest ich indywidualizacja, czyli wyra ne
ukierunkowanie na osobiste potrzeby konkretnego u ytkownika. W ród
rozwi za wdra anych w ramach zindywidualizowanych usług informacyjnych
zarysowuj si obecnie dwa trendy: tworzenie dla u ytkownika osobistej
przestrzeni roboczej, w której mo e on rejestrowa dane przydatne
do wykorzystania w przyszło ci oraz - automatyczne filtrowanie informacji,
wykonywane zgodnie z potrzebami lub uprawnieniami u ytkownika. 22
Jako
e koncepcja biblioteki hybrydowej zakłada tworzenie
zintegrowanego dost pu do wszystkich zbiorów i zasobów, a u ytkownicy
domagaj si zintegrowanych usług – niektóre biblioteki stworzyły ju pewne
narz dzia programowe tego typu.23 Jednak niew tpliwie jednym z najbardziej
interesuj cych rozwi za proponowanych w tej dziedzinie jest tworzony
aktualnie w Wielkiej Brytanii, projekt uniwersalnego interfejsu
wyszukiwawczego o nazwie „GSI (generic search interface), który ma
za zadanie: integrowa ró ne rodzaje zasobów, zapewnia jednolity sposób
wyszukiwania informacji w ró norodnych systemach, ujednolica
wyszukiwanie w ró nych schematach metadanych, zapewnia jednakowy
sposób przeszukiwania danych w ró nych formatach, stwarza mo liwo
identyfikacji ró nych ródeł nt. tej samej informacji i prowadzi u ytkownika
do najbardziej odpowiedniego, upraszcza identyfikacj i autoryzacj
u ytkownika, zapami tywa profil u ytkownika do indywidualizacji jego
własnego interfejsu, dynamizowa proces przeł czania do odpowiednich
materiałów informacyjnych oraz zapewnia pełn integracj z systemem
zarz dzania informacj i wykorzystywania statystyk.”24
Kierunki rozwoju i cechy nowopowstałych usług informacyjnych
realizowanych w czasie rzeczywistym wiadcz o d eniu do zapewnienia
u ytkownikowi komfortu pracy i maksymalnego upodobnienia usług
sieciowych do tradycyjnych, przy zachowaniu komfortu zwi zanego
ze zdalnym dost pem. Działania te dowodz , e współcze ni bibliotekarze s
21
Chowdhury G. G.: Digital libraries and reference services: present and future. “Journal of
Documentation”. 2002 no. 58 (3), pp. 258-283.
22
Desai C. M.: Instant messaging reference: how does it compare? “The Electronic Library”. 2003 no. 21 (1),
pp. 21-30.
23
McDonald J., Kebbell M.: Access in an increasingly digital world. “The Electronic Library”. 2004 no.
22 (6), pp. 498-508.
24
Cox A., Yates R.: Library orientated portals solutions. JISC, London 2002.
Gra yna Piotrowicz
26
wiadomi, i na ocen pracy biblioteki hybrydowej ogromny wpływ ma
równie jako sprz enia zwrotnego „bibliotekarz – u ytkownik wirtualny”.
3.3. Hybrydyzacja umiej tno ci
W zwi zku z rozszerzeniem działalno ci bibliotek poza wymiar
rzeczywisty i wyzwaniami, jakie stawia przed nimi aktywne uczestnictwo
w budowaniu społecze stwa informacyjnego – zmienia si zakres wymaga
stawianych przed bibliotekarzami, zatrudnionymi w hybrydowej bibliotece
uczelnianej. Biblioteka hybrydowa narzuca konieczno
rozszerzenia
i hybrydyzacji umiej tno ci zawodowych personelu bibliotecznego, a tak e –
u ytkowników.
„Od bibliotekarza w 21. wieku oczekuje si , e odegra ywotn rol
w zmieniaj cych si potrzebach społeczno ci informacyjnej jutra. Tradycyjnie
bibliotekarze cz sto organizowali i klasyfikowali informacje w taki sposób, e
mogli odszuka wła ciwe dane w imieniu u ytkownika. Bibliotekarze pełnili
wi c fizyczn rol doradców, interpretatorów i po redników, w odniesieniu do
potrzeb informacyjnych u ytkownika. Obecnie, bibliotekarz musi wej
dodatkowo w całkowicie nowy cykl informacyjny, pocz wszy od tworzenia,
restrukturyzowania i prezentacji informacji, po jej rozpowszechnianie
i u ytkowanie. Przyszło bibliotekarza opiera si na robieniu tego, czego nie
mo e wykona komputer. Innymi słowy, bibliotekarz powinien by stra
przyboczn informacji.”25
Uznaje si , e „współczesny bibliotekarz hybrydowy powinien posiada
zdolno ci analityczne, umiej tno
zarz dzania rozproszonymi zasobami,
zdolno
obsługi społeczno ci rozproszonych u ytkowników, elastyczno ,
kreatywno , umiej tno samokształcenia i wprowadzania innowacji.”26, 27
Musi on czuwa nad ci głym rozwojem zasobów, ich aktualno ci
i kompletno ci , prowadzi działalno promocyjn i marketingow , a wobec
u ytkowników - pełni funkcje doradcze i konsultacyjne oraz przeprowadza
ich permanentne szkolenia. U ytkownik biblioteki hybrydowej musi bowiem
równie posiada umiej tno ci hybrydowe, aby mógł samodzielnie korzysta
z oferowanych mu zasobów i usług.
4. Przyszło
bibliotek
W 1931 r. Ranganathan stworzył słynne pi praw, w odniesieniu
do bibliotek (1. Ksi ki s do u ytku, 2. Ka demu czytelnikowi jego ksi k ,
3. Ka da ksi ka jej czytelnikowi, 4. Oszcz dzaj czas czytelnika, 5. Biblioteka
jest rosn c
25
organizacj ), które nawet w erze informacji ci gle pozostaj
Bhattacharya P.: Advances in digital library initiatives: a developing country perspective. “The
International Information & Library Review”. 2004 no. 36, pp. 165-175.
26
Arnold S.E.: The future role of the information professional. “The Electronic Library”. 1999 no. 17 (6),
pp. 373-375.
27
Giesecke J., McNeil B.: Core competencies and the learning organization. “Library Administration &
Management”. 1999 no. 13 (3), pp. 158-166.
Biblioteki naukowe wobec kulturowych i cywilizacyjnych potrzeb…
27
aktualne.
Jednak na ich bazie Crawford i German w 1995 r. sformułowali pi
nowych zasad w nadziei, e b d one stanowi reinterpretacj praw
Ranganathana dla dzisiejszych bibliotek i ich przyszło ci. Brzmi one
nast puj co: „1. Biblioteki obsługuj ludzko , 2. Uwzgl dniaj wszystkie
formy, w jakich przekazywana jest wiedza, 3. U ywaj inteligentnie technologii,
by poprawia obsług , 4. Popieraj wolny dost p do wiedzy, 5. Uwzgl dniaj
przeszło i twórz przyszło .”28 Propozycja nowych zasad spotkała si jednak
z krytyk niektórych wizjonerów przyszło ci, którzy twierdz , e prawa te s
wła ciwie aktualne tylko w odniesieniu do dzisiejszej koncepcji biblioteki.
Wg nich jedynie otwarty dost p do informacji powinien by przestrzegany jako
zasada uniwersalna, gdy koncepcja ta le y w sercu ka dej biblioteki.
Kuny i Cleveland uwa aj , e w przyszło ci rola bibliotekarza
zdecydowanie zmieni si w stosunku do chwili obecnej oraz, e bazowa b dzie
głównie na wiedzy i usługach, a nie zbiorach. W tej wizji przyszło ci nast puje
wyra na zmiana kierunku, z rozwijania biblioteki cyfrowej (hybrydowe)
na rozwijanie si - bibliotekarzy. „Nadszedł czas by inwestowa w ludzi, nie
w technologie. Centralnym punktem dla wizji nowej biblioteki cyfrowej jest
bibliotekarz cyfrowy/pracownik wiedzy, który troszczy si o ludzi.”29
Ale inwestowanie w technologie ponad głowami ludzi jest bardzo
kusz ce dla rz dów, fundacji, przeło onych itp., działaj cych zgodnie z prawem
destrukcji, podanym przez Downesa i Mui. Mówi ono, e „systemy społeczne,
ekonomiczne i polityczne zmieniaj si na zasadzie równomiernego wzrostu,
natomiast technologia zmienia si skokowo.”30 Oznacza to, e raczej wi cej
b dziemy wydawa na technologie w nadziei, e ze skutków ich rozwoju
skorzysta społecze stwo i ró ne instytucje, ani eli - na socjalne i ekonomiczne
potrzeby, aby w ten sposób wywoła rozwój technologiczny.
Dlatego „ najlepsz rad dla bibliotekarzy jest, aby nie skupiali swych
wysiłków na wyłapywaniu nowinek z technologii, lecz sp dzali wi cej czasu na
dostosowywaniu i ujarzmianiu jej dla realizacji informacyjnych potrzeb
społecze stwa.”31
5. Uwagi ko cowe
Powstanie bibliotek hybrydowych dowodzi, e biblioteki naukowe
bardzo aktywnie reaguj na zmieniaj ce si potrzeby informacyjne swoich
u ytkowników, wykorzystuj c do ich realizacji najnowocze niejsze rodki,
dost pne dzi ki rozwojowi technologicznemu i cywilizacyjnemu.
28
Crawford W., German M.: Future libraries: dreams, madness, and reality. American Library Association
1995.
Kuny T., Cleveland G.: The digital library: myths and challenges. “IFLA Journal”. 1998 no. 24 (2), pp.
107-112.
30
Downes L., Mui C.: Unleashing the killer app: digital strategies for market dominance. Harward Business
School Press 1998.
31
Deegan M., Tanger S.: Digital futures. Strategies for the information age. Neal-Schuman Publisher Inc.,
New York 2002.
29
28
Gra yna Piotrowicz
Aby si tak jednak działo, ich personel musi by wła ciwie
przygotowany i dysponowa odpowiednim poziomem wiedzy, umiej tno ci
i potencjału twórczego. Tylko wówczas b dzie w stanie podejmowa nowe
wyzwania, które skutecznie wspiera
b d
społeczno
akademick
i pozaakademick
w procesie przeobra e , zwi zanych z budow
społecze stwa informacyjnego.
Dla osi gni cia tego stanu - współczesne biblioteki akademickie musz
zmienia sw kultur organizacyjn i przekształca si w „organizacje oparte na
wiedzy”, w których ka dy członek personelu ma obowi zek dokształcania si
przez cały okres swojej aktywno ci zawodowej.
Biblioteki naukowe wobec kulturowych i cywilizacyjnych potrzeb…
29
Bibliografia
[1] Arnold S. E.: The future role of the information professional. “The Electronic Library”. 1999
no. 17 (6), pp. 373-375.
[2] Babik W., Rykaczewska-Wiórogórska B.: Telematyka – koncepcja i wykorzystanie
w społecze stwie informacyjnym. „Zagadnienia Informacji Naukowej”. 1998 nr 17 (1),
s. 64- 73.
[3] Bem D. J.: Multimedialne usługi. [W:] VII Krajowa Konferencja KOWBAN’2000
(Wrocław - Polanica Zdrój): materiały. Wrocław 2000, s. 13-32.
[4] Bhattacharya P.: Advances in digital library initiatives: a developing country perspective.
“The International Information & Library Review”. 2004 no 36, pp. 165-175.
[5] Borgman C. L.: Digital libraries and the continuum of scholarity communication. “Journal
of Documentation”. 2000 no. 56 (4), pp. 412-430.
[6] Brophy P.: Towards a generic model of information and library services in the information
age. “Journal of Documentation “. 2000 no. 56 (2), pp. 161-184.
[7] Chowdhury G. G.: Digital librariesand reference services: present and future. “Journal of
Documentation”. 2002 no. 58 (3), pp. 258-283.
[8] Cox A., Yates R.: Library oriented portals solutions. JISC, London 2002.
[9] Deegan M., Tanger S.: Digital futures: strategies for the information age. Neal-Schuman
Publisher Inc., New York 2002.
[10] Dempsey L.: The network and the library: working in the new shared space: infrastructure
and institutions. “The Electronic Library”. 1999 no. 17 (4), pp. 207-211.
[11] Desai C.M.: Instant messaging reference: how does it compare? “The Electronic Library”.
2003 no. 21 (1), pp. 21-30.
[12] Giesecke J., McNeil B.: Core competencies and the learning organization. “Library
Administration & Management”. 1999 no. 13 (3), pp. 158-166.
[13] Jankowska M. A., Jankowski P.: Is this a geolibrary? A case of Idaho Geospatial Data
Center. “Information Technology and Libraries”. 2000 no. 19 (1), pp. 4-10.
[14] Li B.: Development in information society as reflected in online abstracts of The
Information Society (1983-2000). “The International Information & Library
Review”. 2002 no. 34, pp. 335-349.
[15] McDonald J., Kebbell M.: Access in an increasingly digital world. “The Electronic Library”.
2004 no. 22 (6), pp. 498-508.
[16] Merkel C.: Folkloristics and educational spaces: material lore in classrooms with and
without walls. “Library Trends”. 1999 no. 7 (3), pp. 417-438.
[17] Negrophonte N.: Being digital. Knopf, New York 1995.
[18] Ostrow R. L.: Library culture in the electronic age: a case study of organizational change.
The State University of New Jersey, New Brunswick, NJ, Rutgers 1998.
[19] Philips, Williams S. R.: Collection development embraces the digital age. “Library
Resources & Technical Services”. 2004 no. 48 (4), pp. 271-299.
[20] Piotrowicz G.: Kreowanie serwisów informacyjnych w hybrydowej bibliotece uczelnianej.
[W:] Profesjonalna informacja w Internecie, red. M. Kocójowa. Wydaw. UJ, Kraków 2005,
s. 219-229.
[21] Piotrowicz G.: Bibliotekarz a u ytkownik-klient we współczesnej bibliotece uczelnianej.
[dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/torun/piotrowicz.php [odczyt 31.03.05].
[22] Ramzan M.: Effects of IT utilization and knowledge on librarians’ IT attitudes. “The
Electronic Library”. 2004 no. 22 (5), pp. 440-447.
[23] Rumei G.: Constructing library networks with Chinese characteristics: bringing about
society - wide sharing of information resources. “The International Information & Library
Review”. 2004 no. 36, pp. 283-290.
[24] Saunders L. M.: The human elements in the virtual libraries. “Library Trends”. 1999 no.
47 (4), pp. 771-787.
[25] Sutton S.: Future service models and the convergence of functions: the reference librarian
as technician, author and consultant. [W:] The roles of reference librarians, today and
tomorrow. Haworth Press, New York 1996, pp. 125-143.